Ежелгі мәдениет куалары

Енисей жазуыныц ap6ip улплерш жинау flayipi (ягни XIX г. басына дешн). Екншл кезец — Орхон-Енисей жазуыныц материал- дарын окып, аудару жэне оларды бастырып шырару flayipi (X IX — X X гасырлар. Октябрь революциясына дешн). Бул дэу1рде кейб1р ескерткйнтер туралы iuii- нара болса да гылыми зерттеу жумыстары жазыла бастады. YuiiHiui кезец — осы саладары жазба мура- лардыц гылыми турде жан-жацты) тарихи, лингвисти- калыц, этнографиялыц, археологиялык, т. б.) гылыми талдану flayipi болды (Октябрь революциясынан кешн- ri уацыт). Осы аталып отырган дэу1рлерд1 жалпы алып, цые- цаша шолу жасаганда, мыиандай мвл!меттер келтарш етугс болады. Орхон-Еиисей жазуы туралы 1692 ж. ец алгаш ха­ бар берген K ici Амстердам цалаеыныц бургомистер! Н. Бидзен. Тоболь цаласыныц бояры С. Ремезовтыц 1696 ж. бастап, 1697 ж. жазып 6iTipreH «Сибирь цала- ларыныц, жерлерпнц, шел далалары мен асуы циын таулы елкелершщ чертеж!» деген ецбегшде «Орхон тасы» деп керсетьлген жер бар. Ол 1896— 1897 ж. айгЬ л1 Талас ескертк1ш1 табылатын пунктке сай келедЕ С. Ремезов керсеткен материалдар Петр Алексеевич патшаныц нусцауымен 1701 ж. «Сибирьдщ, цалалар- дыц жоне елкелерд1ц атласы» деген ецбекй жасау уш1н пайдаланылган. 1721—1722 жылдары Сибирь елкесш аралаган Д. Е. Мессершмидттщ окспедициясы да рун (Скандинавия елдершщ тШнде рунь — «цупия* деген сез) жазуыныц кейб)р элеме1гттер1 женшде цыецаша мэл!меттер жазып цалдырган болса, айдауда (13 жыл) журш Сибирьде цызмет icTereH швед офицер! Ф. И. Таб- берт — Страленберг, т1л б1л!м!ндег! жаца агым Орал- Алтай теориясыныц авторы, 1730 ж. Орхон-Енисей жазуыныц 6ipHeme улплерш тапцан. 1793 ж. П. С. Пал- лас Орхон-Енисей жазуыныц б1рсыпыра материалда- рын жариялады. Алдын ала бер!лген осындай азын-аулац хабарлар- дан кеШн Орхон-Енисей жазуыныц ескертшштерш i3- деуге баса назар аударыла бастады. 1818 ж. 6ip цатар жазу нусцаларын Г. Спасский «Сибирь еск!лштер!н!ц жазбасы» деген ецбег!нде жариялап шыгарды. Оны Ф. И. Круг 1828 ж. латын т!лше аударып басты. Ец- 146

бекта сол уацыттыц кернект! галымдары А . Гумбольд пен Р. Ремюза вте жадсы багалады. 1847 ж. М. А . Кастрсн Енисей губерниясыныц Минусинск ок- руй ндей Шушинск болысынан руникалыц дупия ж азу ескертшштершщ жаца турш тапты да, оны Г. Спас­ ский 1857 ж. басып шыгарды. Б ул ескертгаштщ текст! 1859 ж. тагы да жарияланды. 1874 ж. Н. Попов зерт- теген Орхон жазуыныц жаца нусцалары табылды. 1887— 1888 жылдары фин галымы Ж . Аспелин арнау- лы экспедициямен барып Енисей езешнщ бойындагы жазуларды зерттеп дайтты. Оныц материалдары 1889 ж. жарияланды. Ж . Аспелин 1884 жылы-ад Одес­ са даласында етшз1лген археологиялыд съезде жаса- ган баяндамасында Орхон-Енисей жазуыныц сырын ашу уш ш оны оцнан солга царай оду керек деп шеш- кен бола тын. Будан epi рун жазуыныц эр алуан улплер ш жи- нау жумыстары цыза TycTi. 1881 ж. И. С. Боголюбский (Енисей, Абакан езендершац оц жад жагалауынан, Майдашке цыстауынан т. б. жерлерден), А. В. Адриа­ нов (Саян тауыныц мацайынан), 1885 ж. И. В. Савен­ ков (Тува езешнщ бойынан) сиядты зерттеупплер Орхон-Енисей жазуы бар 6ip талай тас кездестхредь взй не дей!нг! жазушылардыц niKipiH талдап Н. М. Ядрин- цев 1885 ж. улкен мацала жазады да, 1889 ж. Орыс географиялыц цогамыныц Ш ыгыс Сибирь 6exiM i арды- лы экспедиция уйымдастырады. О л Култепн мен Мо- гилян ханга арналган ескертюштерд1 ашады. Осыдан соц Г. Гейкель уйымдастырган фин галымдары (1890 ж.) мен В. В. Радлов бастаган орыс зерттеуппле- ршщ (1891 ж.) экспедициялары барып цайтты. Олар журпзген жумыстардыц цорытындылары ез алдына жеке-жеке ецбек боп басылып шыцты. Жан-жацты жиылып, м ол сараланган ескертшш- тердщ сырын ашып, жазуын оцу маселей де узамай долга алына бастады. Дания галым ы В. Томсен ец ал- дымен ондагы бели л! 6ip эрштердщ езара TipKecin ке- л у зацдылыгын дадагалады. Сонда о л кейб1р тацбалар- дыц эрдайым езара Ш ктес келш, кейбпр белылердщ, KepiciHUie, 6ip-6ipiMeH жанаспай туратынын ашдан. Мундай дубылыстарга дарап, В. Томсен Орхон-Енисей жазуыныц и л 1нде дауысты дыбыстардыд долданылуы- на байланысты жуанды-жнцшкел! болып айтылатын 147

ек! турл1 жуйе бар деген тоцтямга келген. Осыдан барып упдест!к зацы туралы мэселешц басы ашылган. Ескертшш йлш д еп турне, тэцр1 сияцты бГрсыпыра сез- дердщ басын цурап оцып шыдцаннан кей!н В. Томсен 1893 ж. 15 декабрьде Дания Гылым академиясыныц мэжШсжде Г. Гейкель мен В. Радлов жариялаган материалдар нейзшде Орхон взешшц бойынан табыл- ган ескертшштерд1 оцудыц юлтш ашцандыгын хабар- лады. Автор онда Орхон-Енисей жазуыныц ескертшш- Tepi Typix халыцтарыныц йлш де жазылган деп мэл1мдед1. Оныц 1з1мен 1894 ж. 19 январьда В. В. Рад­ лов Култегш ескерткшпн аударып шыцты. Одан сон; Могилян ханныц ескерткпш аударылды. 1885 ж. B. В. Радлов Енисей жазуыныц еекертташтерГн ауда­ рып басты. Будан api ол толып жатцан нусцаларды (Монголиядан табылгандарын, Онгин жазуын, Тоны- кук ескерткшпн т. б.) 6ipiHeK соц 6ipiH аударып жария- лап жатты. 1889 ж. ГГ. Мелиоранский Култейн ескерт- шшш цайта аударып шыцты. Орхон-Енисей жазуыныц ескертшштерш оду, аудару жэне зерттеу жумыстарына будан api атсалысдан галымдар кеп болды. Оныц ма- териалдарын пайдаланып жазылган гылыми-тарихи, лингвистикалыд т. б. ецбектер де жарыд коре бастады. 1909 ж. Шыгыс Туркстанда археологиялыд жу- мыстар журйзген Лекок, Грюнведель, А . Штейн жане C. Ф. Ольденбург дагазга жазылган жаца текстер тап- ты. Сол жылы С. Рамстедттщ экспедициясы Суджа мен Селенга жазуларын тауып дайтты. 1912 ж. Кот- вич Ихе-хушоту деген жерден жаца ескертшш тас кез- десмрдо. Экельбалалы А. В. жэне А . А . Адриановтар Минусинск ойпатында 1904, 1905, 1907, 1908 жылда- ры 6ipneuie тастар тауып белй салды. И. Грэнэ 1906, 1907 жэне 1909 жылдары Саян тауы мен Орхон езеш- нщ арасынан да бГрнеше жазуы бар тастардыц 6eTiH ашты. Соцгы жылдары Орхон-Енисей жазуыныц зерт- телу тарихын Б. Бернштам (1946 ж.), хрестоматия- сын С. Е. Малов (1926, 1951, 1959 ж.), грамматикалыд очершн И. А. Батманов (1959, 1962 ж.) пен В. М. На- силов (1960 ж.) жазып шыцты. Орхон-Енисей ескертшштерш одудыц шлтш тапдан атадты галым Вильгельм Томсен бул жазудыц аргы нейз1 тарихта белй л! арамей жазуы болу керек дей- й н niKip усынды. В. Томсеншц айтуынша, арамей жа- 148

зуы Орхон мен Енисей езендернпц бойына сол кушнде тжелей келш тарай цоймаса керек. Арамей жазуыныц аталган территорияларда тарауына пехлеви, Хорезм жэне согди жазуларыныц тжелей ecepi болуы ыцти- мал. Ж азудыц тур, стиль жагынан танымастай болып езгеруг соныц салдары. Алайда, В. Томсен жазу басца да белгкйз элементтермен толы гуы мумкш дейтш де ескертпе айтады. В. Томсен бастаган галымдардыц (О. Доннер, Е. Блоше, С. П. Толстов, П. Мелиоранский, В. Радлов т. б.) сезше Караганда Орхон-Енисей жазуыныц epiirre- pi арамей жазуынан тараган болса, онда ол араб жа- зуымен неиздес болып шыгады. Арамей apnrrepi кене еврей, сирия алфавинмен 6ipre финики жазуыныц не- из!нде жасалган. В. Томсеннщ зерттеулершше Орхон- Енисей жазуыныц тек 15 тацбасы гана арамей жазуы­ ныц врштер1мен уйлеспейтт кершедй басцаларыныц езара бейнелш уцсастыгын автор шуба келйрмейтш мэселе деп шешед!. Орхон-Енисей алфавит! пехлеви жэне согди жазула- рынан ш ыгуы мумшн дейтш кезцарас кейши зерттеу- пплер ецбектершен (С. П. Толстов) айцын кершш жур. Зерттеуцплердщ кейб!р! еск1 турштер жужаньдар ар- цылы гунндердщ жазуын уйренд!, ал гунидер болса б1здщ заманымыздан 200 жылдай бурын арамейл iK жазу у лн лер ш щ 6ipiH цолданган деп те дэлелдеп отыр. вткен гасырдыц бели л! этнографы, цазац тарихы жайындагы багалы ецбектерд!ц авторы Н. Аристов Орхон-Енисей алфавит! турш халыцтарыныц тацбала- рыныц непзш де пайда болган деген nhcip айтты. Арис- товтыц б у л niKipiHe неиз болган нэрсе — турм халыц­ тарыныц арасында малга ей салынып, мул!кке жэне рулардыц езара айырым б е л и й есеб!нде цолданыла- тын тацбалар мен Орхон-Енисей жазуы тацбаларыныц арасындагы байцалып цалыи отыратын уцсастыцтар болса керек. Н. Аристов Орхон-Енисей тацбаларыныц 29-ы рулыц, тайпалыц тацбалармен уцсас дсп керсетед! де, буларды (тацбаларды) таратцандар наймандар мен керейлер деп жорамалдайды. Н. Аристовтыц бул niKipi кез!нде кернекм тюрколог П. М. Мелиоранскийдщ сы- нына да ушырады. Б!рац сынай турганмен П. Мелио­ ранский кей6ip эрштердщ (тацбалардыц) рулыц тацба- ларга уцсастыгын, бул уцсастыц кейб!р рулыц тацба- 149

лар Орхон-Енисей эрштершщ шыгуына непз болды дейтш тодтамга окелетшш айтты. Typni халыдтарыныц рулыд тацбалары мен Орхон- Енисей жазуыныц арасындагы генетикалыц жадындыд жайындагы еткен заман одымыстыларыныц бул жора- малын Ka3ipri уацытта совет тарихшылары да достап отыр. Тарихшы С. В. Киселев б у л жазу (Орхон-Енисей) сырттан келген жазудыц непзшде далыптасуымен 6ip- ге жёргШ кп халыд арасында тыцнан туран долтума yxri деп те дарау керек деп дорытындылайды. 0з ойын дэлелдеу ушш о л тагы да рулык; тацбалар мен жазу улплерш!ц удсастыгын айтады. Соньдаен, Орхон мен Енисей, Талас езендерйпц бо- йында, сондай-ад баска да территорияларда, улг!лер1 табылып отырран болса да, сол атырапты жайлаган ту- piKTep оны езше, езшщ фонетикасы мен грамматика- сына, ез елшщ жардайына лайыдтап, езшдш элемент- тер досып езгер тт алган болу керек. Орхон-Енисей жазуы жэне олардыц турлерь 1884 ж. Ж. Аспелин Орхон-Енисей жазуында небэрг 38— 40 spin бар, ол ер!птердщ 847 турл! тацбасы бар деп жорамалдаган едь Шынына келгенде, осы куш 24 ды- бмстыц 150-ге тарта гана тацбасы бар екенд1г1 айдын- далып отыр. Op6ip дыбыс кем дегенде 6ip, кеп дегенде 9 тадба арцылы бер1ледй Мысалы: п дыбысы дандай позицияда келсе де б1р-ад танба ардылы бер1ледд ал ш дыбысы 9 тадбаныд 6ipi болып келе бередд Bip ды­ быс кебшесе 6ip я б!рнсше тацба ардылы бер1летш болса, б1рнеше дыбыс досылып б1р-ад тадба ардылы да бейнеленедп Б1рад олардыц саны барынша аз: нт, нд, лт, нч, лд, баш, ныч. Дауысты дыбыстардыц жуан не жпцшке болып ай- тылатындыгы туралы мэселе сол дыбыстармен датар келш турран дауыссыздарга дарай шеппледд Мысалы, а тацбасы мен н тацбасы TipKecin келсе, олар ан болып одылады, ал егер сол тацба н дыбысыныц екшхш 6ip турл1 тацбасымен байланысты айтылса, ол ен болып одылады, ейткеш н дауыссыз дыбысыныц 6ip тацбасы тек дана жуан дауыстылармен (а), ал екшпп тацбасы тек дана жщйпке дауыстылармен (е) иркеседд Сон- дыдтан дауысты дыбыстардыц тацбалары жуан, жЬ ц!шке болып озара белшбейдд Белглл! 6ip тацбалар- дыц eei не жуан, не жйцшке болып eKi турл1 одыла 150

беред1: а мен е, ы мен i дьгбыстары 6ip тацба ардылы бершедд Ерш дауыстылары ез алдына жуан, ж щ 1шке болып белшед1: о, у жэне э, у. Сонда Орхон-Енисей жазу ескертгаштершщ тШ ндег! 8 дауысты дыбыс (а, е, ы, i, о, в, у, у ) 4-ад турл1 тадбамен (эршпен) бейнелене- ДД Keft6ip дауыссыз дыбыстардыц тацбасы жуан айты- латын дауыстылармен TipKecin келгенде, 6ip турл1 де жйршке айтылатын дауыстылармен йпктес келгенде екшнй турл1 болып езгерш отырады. Ондай дауыссыз- дар мыналар: б, г, д, й, д, л, н, р, с, т. Булар кейде ж у­ ан айтылса, кейде бь, гь, дь, йь, кь, ль, нь, рь, ть болып ж1д1шке айтылады. Цандай дауысты дыбыстардьщ же- тегшде келсе де тацбалыд бейкеы езгермей 6ip далып- ты айтылатын дауыссыздар мыналар: э, м, ч> п, ч, ш. Сез дурамында кездесетш дауыссыз дыбыстар эр уадытта тугел жазылып отырады. А л ондагы дауыс­ ты дыбыстар б1рде жазылса, б!рде жазылмай, мулдем Tycin далып отырады. Кайеы 6ip жалгыз тадбаньщ оз алдына сез болып одыла 6epeTiHi де осыган лайыдты. Ондайда жеке турган дауыссыз дыбыстьщ не алдына, не артына дауысты дыбыс досы лы л одылады. Мыса- лы, л — ел, н — аны (оны) немесе т — ат. Bipneme да­ уыссыз дыбыстар датар келсе, олардыд ара-арасы мен алды-артына дауысты дыбыстар досылып одылады. Мысалы, лтмш — алтмыш (алпыс). Эрштер, вдетте, оддан солга дарай, ap6ip жол жо- гарыдан темен дарай жазылады. Kepicifflue, солдан одга дарай не децгеленш 6ip 1збен шубала жазылатын еекертшштер де жод емес. 9p6ip ескертшштщ дандай тэртшпен жазылатындыгы сол ескерткшггщ материа- лына да байланысты болса керек. Сез бен сездщ ара- сына жэне сейлемнщ (текстщ) соцына айырым белы- лер — 6ip нукте (.), дос нукте ( : ) не 6ip а тадбасы дойылады. Б1рад бул орфографиялыд ерекшелж те ке- бше садтала бермейд1 (кестеш дарацыз). Орхон-Енисей TypiKTepiHiH тарихын жан-жадты зерттеп, мол едбек ыдхрген С. В. Киселев бул жазуды арамей жазуыныц езгерш, турк! тшдершщ езЛндок ерекшелштерше дарай бешмделш алынган Typi деп дарайды. Арамей жазуы- ныд нусдалары, С. В. Киселевтщ шшршше, Орта Азия- да долданылган согди жазуы мен Хорезм жазуы ар- дылы жалгаса келш, ayeai Ж еы су елкесж жайлаган турштерд1д долына тускен (32-тунжыр). Содан 6epi бул 151

% mon6act>t db'66>c 5. ■ГД » db*6bic белг.а белпо . rvx * А . t 17 1 Л Р 2 6 **X d ? 6 16 Ч 1 Г } v V >.< v f 19 S 1 С 4 ex e Г SO 5 А Н Д 31 А Y т 5 » »«X © J ч ь 'h в& 3 S3 ¥ У А ’- Ч К А ф О п ш ’ D? й S3 1X3 ВАШ а Г (■ ы , i 24 (VI АТ 9 it К. 35 У 0 0 б ® ИТ 4 к 26 10 нч JY А 3) №. белое. IS •» С з s> м 38 J иЭ н 29 V 14 а 30 # о. у 31 к IS > > е ?oS е . т 33 * 16 Г\" Г\" Р К мысллы.Талас ескертМииндеп 6ipmсиi т а с т а : тэмЬигтртмудунасЫза .Г*М П »»>Н М .1Ь10*У ктнЬ|абВфрнтотулЬ|ацлмЬ|ша /УЮМХУГ)у.Г0Н&У5.ГУКА ЬшЫлрЬ1ак,ра6рсаутлбрса Ji'4 3 VV>J S4SfMHJ'rTYfrrr взнтаЬ1шнса ... 1'Ь'г1'ЛГ\\Г0 $Р 32 - т у н ж ыр. Орхон-Еинсей жазуыныц apin кестесь жазу 6ipTiHflen ыгыса берген де, Typni тайпаларын жа- галап, Цытай шекарасына д е й т жеткен. бзшщ зерт- теу жумыстарында Орхон-Енисей жазуын В. Радлов та шыгыстан емес, батыс елкеден келген болу керек деп шамалайды. И .А. Батманов та осы ninipfli долдайды. (ЗЗ-тунжыр). 152

Орхон-Енисей жазуы Цытай ipreciHeH Орта А зи яга дейш, одан api Венгрия жерше дейш тарап, кец жайылган. Оньщ долданылу тарихы V гасырдан X — X I гасырларга дейш келедд Соцгы кездерде Орхон- Енисей ж азуы ньщ орнына б^ртшдегг уйгыр жазуы, ке- шшрек тугелд ей араб жазуы долданылатын болып далыптасадьг. 11^ *J > W o — ,r sYCrKSiC<r‘'i » < u « t J £ J ----------------■ Орхон-Енисей жазуы езш щ ж азы лу (графикальщ) ерскшел!ктер1 мен долдану epiciHe (табыл ган жерше) дарай ушке белш ед!: талас жазуы, енисей жазуы зкэ- не орхон ж азуы . Цолданылу мерзйише орай жэне ж азу улг1С1ш ч тар алу жолы мен территориялыд шегше дарай булардьщ ei(6ip ecKici талас жазуы болу керек. В. Радлов, П . Мелиоранский, С. Е. Малов, И. А . Ватма­ нов сиядты галымдардыд ойынша, орхон жазуымен салыстырганда енисей жазуы да олдедайда кене керх- 153

K#:4flA#4'J:Hk4, :r<«(:WA;J:H«V#:N4i#<r .АА«Х. чнх-к х а ^а-ггнъ а^М Л Г ^Г гЛ чг. ч а г#: гу л У-Н • rjy6>:4*v:av«H x:uhry«:38H ^^( га^ ь-г : rjy j ^ : *>u $ : ч м : w . m j : * a * : ч г . m * : « 4 » : гу< ш : ы^:#$А#ч.г:{Ч5?«:чки*А*:А.гУ8*х#: « и г у * : thj м : h« v « : w . # к г е « н<о*.г:н«а*:i4iX.r:<аг* :G^.r : i4i*.r:a^-r:У8«х*; 33, в- т у и ж ы p. Орхои-Енисей жазуыныц баспа typi (33, б-тун- жырдагы жазу). Жораргы бес жол тастыд алдыцгы бет!не, темен- ri бес жол артцы бетше жазылган. недк Орхон-Енисей жазу нусдаларыныц езара толып жатдан удсастыд жадтарымен датар езгешелш жерле- pi де бар. Олардыц удсастыд жадтары деп мынадай жагдайларды айтуга болады: 1) Нусдалардьщ жазылу мадсаты, кебшесе, белгйп 6ip адамныд басыка мэцплш ескерткш орнату нием- нен туган, сондыдтан да булар, «бэцгу таш» (мэдйлж тас) деп аталады. Ол кездеН турштер елген icicim ду- ние-мулк1мен, ат-эбзел1мен ертеп жхберш, кулш кемш эдеттенген. влген Kici белгий адам (хан, бек, долбас- шы, т. б.) болса, оган арнап бшктеу жерден тас далап, мола орнатдан да, ол тасда влген ю сш щ суремн сал- ган, eMip баянын жазып, кешнп буын жас урпадда деген есиетш баяндаган. Багзы 6ip жерлерде влген Ki- сшщ тугаи-туысдандарын да бейнелеген. Моладан api 6ip 13бен мзбектеп тастар далаган. Олар мардумныц Tipi кезшде елйрген жауларын бейнелейт1и болган. 2) Ескертшш текстершщ магынасы 6ip ауыздан шыддандай взара удсас келеды елген шсшщ аты-жв- Hi мен атагы, дызмей мен майдандагы ерлпл, багын- дырган жерлер1 мен eлдepi, вз дауымыныд аты-жвш, аймагы, влген кез! мен кешнге айтдан всиеттер!, т. б. 154

EeicepTKiuiTi жазган Kicirnq аты мен жазган уадыты кейде керсетшетш болса да, кебшесе атаусыз далды- рылып отырган. 3) Ескертшш нусдалары жазы лып далган мате- риалдар да езара улкен удсастыд табады: тас, плита, жабайы тас, сымбал тас, балбал тас, жартас, ipini- усадты эр алуан формалы тас сыныдтары, ыдыс-аяд- тар, майда-шуйде кмерлш заттар, пергамент дагазда- ры. Талас жазуыныд агаш таядда жазылган б1р-ад ул- rici бар. 4) Барлыд ескертк1штерд1д немзП apinTepi б1рдей. 5) Ол эрштердщ жазылу aflici де барлыд ескертшш- терде б1рыцгай келед1 (ол женшде жогарыда ай- тылды). 6) Б ул ескертшштер тдлдш (фонетикалыд, лексика- лыд, морфологиялыд жене синтаксистж) материалы жагынам да б1рдей. Эр топтагы ескертшштерддц езара айырмашылыгы деп мынаны айтуга болады: 1) Цолданылу уадыты эр турлд 2) Цолданылган территориясы да эр жерде. 3) Keir6ip жеке эрштердщ ж а зы лу ернеп эр турлй EcKi турк! ж азу ескертшштерш, шартты болса да, уш турлх топда белш журм1з. Б1рад осы белште тек территориялыд дана емес, долданылу мерз!М1, тип, жа- зудыд стилше байланысты да озгешелштер себеп бол­ тан болу керек. Олай екенш сол топтардыд эр дайсы- сына жасалган шолудан байдауга болады. Е н и с е й e c K e p T K i u i T e p i деп Енисей езеш- нщ бойынан жэне Тува республикасынан табылган ес- кертшштер тобы аталады. Б ул алдаптан табылган ес- кертюштердщ узын-ыргасы елудщ устшде. Булардыд алгашдылары — X V III гасырдан-ад белгШ болгандар. Содан кейш ер кезде зерттеуцплер мен саяхатшылар булардыц басда турлерш таба берген. Содгы жылдар- дыц озшде бул жазудьщ улгшер1 Тува республикасы- ныд территориясынан табылып отыр. Енисей ескерт- KimTepi келем ! жагыиан кебшесе шагын болып келед!. Ец улкеш 10— 15 жолдан турады да, ец K iuiici 1— 2 жолдан гана дуралган. Долданы лу MepeiMi жагыиан енисей ескертшш- Tepi —■есш турш жазуыныд ед ecKici, ол шамамен V — V II гасырларга жатады деп есептеледд 155

EcKi турш жазуыньщ Енисей езенЫц алдабында кептеп табылган »e p i — Улукем жене Кемчик езен- дершщ жагасы. Бул — жер жардайы жадсы, шеб1 шуйгдн, торшШкке аса долайлы жер кержед!. Мацай- дагы далалыд енррден бшк таулар ардылы белш т ту­ ратын жер. Тарихшы Клеменц ескертюш кеп табыл- ган жердщ осы ерекшел1пн ecKepin, мунда енисей мэ- дениетшщ еркендеуше табиги жагдай болган деп шамалайды. EcKi дэу1рлерде Енисей бойын дыргыздар, солар- дын коластына дарайтын тайпалар мекендеген. Кешн- ri кездерде енисей ескертк1штерш ecKi дыргыз тшшц ескертший болу керек дейтш жорамалра осы факт се- беп болып журсе керек. Бул nixipfli достаушылар ен алдымен дыргыздардьщ Тянь-Шань тауларына Енисей бойынан келгендйчн еске алатын. Дегенмен, осы орай- да мына 6ip жагдайды умытпаган ж ен: енисей ескерт- юштершщ т Ш бар жарынан б1рдей осы замангы дыр- рыз тШмен астаса бермейдд Ескертмштер тыпнде дыр- гыз тШмен дабыспайтын толып жатдан факилер бар. Оныц бер жарында, енисей ескерткштершщ Т1лдш фактдлер1 осы замангы Typni тшдершщ кепшшйлнде- ад (ocipece орта азиялыд тшдерде) кездеседд Буньщ eai, 6ip жагынан, Keft6ip зерттеунплер айтып жургендей (Мысалы, И. А . Батманов) енисей ескерткшггершде 6ip- неше тайпаларга ортад я л долданылган болуы да мум- кш. Ескерткпитер тШндет эр жерде кездесш далатын диалектипк ерекшелжтер де соныц салдары болуы ыд- тимал. Сейтш, енисей ecKepTKiurrepi 6ip рана есю дыррыз тыйнщ KepiHici деуден repi, тарихтыц ecKi дву1ршдег! «жалпы турк^лж» т1лдщ ескерпшш, олай болса осы кунп Tipi TypKi тшдершщ кешшлйчне ортад деп дарау элдедайда утымды. О р х о н е с K e p T K i u i T e p i деп Орхон, Селенга, Толы езендершщ ацгарынан, Минусинск ойпатынан табылган ескертшштер тобы аталып жур. Орхон ес- KepTKimTepi тШ , баяндайтын тарихи одигаларыныц мерз1мд жазу стил1 жагынан есш TypKi жазуыныц содгы, жаца кезещн танытады. Орхон езеншщ бойына, сондай-ад, оган жалгас аймадда ecKi TypKi жазуы Енисей езен1 бойындагы турштерден тараган болу ке­ рек. Енисей ескертшштершщ тадбаларынан repi Орхон 156

ecKepTiciuiTepi тацбаларыныц олдедайда жетшгещйгц олардыц жаксы садталуы сол жайды танытатын те- Р1здй Оныд бер жагында, орхом жазуы, cipe, халыд ара- сына кецшен таралган болуы да мумкш . Култегш ес- керткшпнде мынадай сейлем кездесед1: ацар квру 61л- щ, турк амты будун беглер1 (М ынаны одып бшщдер, турштщ енд-iri халды мен бектер1). С ол сиядты, Тоны- кук ескерткшпнде де: Турк бшге даган елще б т т д !м деп бшге Тон ы кук (Турнстщ Бшге ханыньщ елше ар- нал жаздырдым мен, данышпан Тоныкук) деген сейлем бар. Б уларга дараганда, ескертшш дойгызыл, есиет айтып отырган авторлар басда да турштерд!ц жазуды оди алуы н еске алса керек. Орхон жазуыныц ecKepTKiuiTepi сан жагынан кеп, e p i келемд1 болып ке- ледй Олардыд нншдег! ец келемдшершщ б1разын ец- гдмелей кеткен дурыс. Орхон ескертшштерппц ед келемд1с1шц 6ipi — Он- гин ecKepTKiuii деп аталады. Ескертшшт! Онгин езеш- шц ацгарындагы Сайын Ноян ппркеушен 1891 жылы Н. Ядринцев тапдан. Оныд айтуынша, ескерткнн Teric- телген едемг, терт бурышты тасда жазылган. Тас жал- пад плитаныц устш е орнатылган. Ж азу оныд алдыцгы жагы мен 6ip ж ад беткейше жазылган. Айнала басы жод арыстандар мен отырган адамдардыц мусшдер1 дойылган. А р асы 500 дадамдай тастан тоселген аллея- лар бар. Еекертшш Илтерес (кейде Елтерес, Гудулу, К утлуг) ха н мен оныд эйел! И лби лге хатунга, ягни Могилян мен оныд inici Култег1шд ата-аналарына до­ йылган. С. Е. Маловтыд шамалауынша, жазылган мер- 3iMi V II гасырдыд аягы мен V I I I гасырдыд басы. Bip мэл1меттер бойынша, Илтерес 690 не 693 жылдары дайтыс болса керек. Орыс географиялыд догамыныц Mymeci Н. Ядрин­ цев 1889 ж ы лы Орхон езеншщ Монголия жер!ндег! Хошо-цайдам ойпатынан агып ететш жершен кейш ♦Хошо-цайдам еекертюштер! » (немесе «Култегш ес- KepTKimi», «М о ги л я н ескертыш!») деп аталып кеткен ескертшш тастарды табады. Б ул ескерткпитердщ ие- лер1 — Н. Ядринцевт1д айтуынша, Монголиядан Тарба- гатайга деш ш л жерлерд! жайлаган, Царадорымнан Ыссыккелге дейшг1 елдерд! тугел ж аулап алып, Цытай мен Индия арасындагы халыдтармен кед дагынас жа- саган т у р и тайпалары. 15 7

1827 жылы Селенга езеншщ бойындагы Налайха станциясынан окел1-балалы Д. А . Клеменц пен Е. Д. Клеменц кета «Селенга ескертюшЬ (немесе «То- ныкук ескертюхш») деп аталып кеткен жазулы тасты табады. Ол шыгыс турю тайпаларыныц эйгЫ хандары Илтерес (693 жылы цайтыс болган), Дапаган (716 жы­ лы дайтыс болган), Могйлян (734 жылы дайтыс бол­ тан) xspi3fli уш билеушн-е б1рдей дызмет еткен, вз за- маныныц 6inrip дипломаты болган Тоныкук биге ар- налган ескертюш болып шыдты. Орхон жазуыныц булардан басда да нусдалары мол екеши айттык. Косымша ретшде айта кететш 6ip жай — Орхон мен Толы, Селенга езеншщ ацгарларын- да еск1 дау1р куэа болатын молалар мен доргандар, эр Typxi ернек, тацба салынган тастар мен плиталар, эр турл1 хайуанаттардыц cyperrepi ете коп. Тарихшы- лардыц айтуынша, булардыц барлыгы да езара жацын, уялас тайпалардыц 6ip кездегх eMip суру куэы, солар- дан далган мура. Тарихтыц ecKi кезевдершде бул ай- мадтарда халыд eMip cypin, пршШк етуге табиги жагдайлар эбден мол болган. Жер жагдайы, кун Kepic- ке дажеттх ресурстардыц мол болуы 6ip кездерде турю тайпаларыныц осы ещрге турадтап тхрцплж етуще итермелеу1 эбден ыдтимал. Мундай табиги жагдайды б1здщ заманымызда осы ещрде болган саяхатшылар да растайды. Талас езеншщ ацгарынан табылган ескерткнптер Т а л а с е с к е р т к х ш т е р х деп аталып жур. Талас бойынан бхрхшш рет жазулы тас тапдан Kici — Эулие- ата (дазхрй Жамбыл) уезЫц бастыгы В. А. Каллаур болатын. 1896 жылы ол Дмитриевсю селосынан 8 ша- дырым жердей Айырым-ой деген жерден жазулы тас табады. Сол уадыттан 6epi Талас езеншщ бойынан, Кыргызстан жершен талас жазуымен жазылган 13 ес- керткшх табылды. Жазылу eperanefliri мен мазмуны жагынан талас жазуы орхон жазуынан repi енисей жазуына кеп жадын. Зерттеуоплердщ шамалауынша, талас ескертк1штер1 V гасырда дойылуы мумкш. Орхон-Енисей жазу ескерткшггершщ тип жаиьпща. Орхон-Еннсей ескертюштерх жазылганнан берх 12— 15 гасыр уадыт еги. Одан бери даму барысында ха- лыдтар ем!ршде де, олардыц плдерзнде де улы-улы езгерктер болганы мэл!м. Соган орай ескертюштер ti- 158

ai сездш цоры жагынан да, сондай-ад грамматикалык; дурылысы жагынан да бугш г! туркх илдерш щ дайсы- сынан да ерекше болып отырады. К ене дэуфдег! и л - дер мен осы замангы илдердщ арасында айта далар- лыцтай айырмашылыдтар кездеспей турмайды. Op6ip кене и л мен жаца Tinfli 6ip-6ipiHeH ажыратып отыра- тын нэрсенщ eei де — осы айырмашылыдтар. взара айырмашылыгы жоц тшдер вдетте эр турл1 илдер бо­ лып белшбейд1 де. Тш мен т л д щ езара eerepicTepi — flayip тарихыныц жемнй. Дэу1р алшацтыгы и л алалы- гын тудырмай доймайды. Еекертшштер ил1шц фонетикалыд (дыбыстыд), лек- сикалыц (создж ), грамматикальщ б1рсыпыра ерекше- лжтерш талдау ардылы 6 yriH ri б1здщ ана т1л1м1здщ кейб1р зацдылыдтарын тарихи тургыдан TyciHyre бо- лады. Солардыц кейб1рше жеке-жеке тодтаган мадул. Дауысты дыбыстар. Орхон-Енисей жазу ескертшш- тершш ил1нде 8 дауысты дыбыс долданылады: а, е, (э), ы, i, (и), о, у, у. Булар взара жуан (а, ы, у, о), жй щшке (е, i, е, у), ашыд (а, е, о, е), дысац (ы, i, у, у), ершдж (о, е, у, у ) жэне езулж (а, е, ы, i) болып бел^не- д1 де, дай ж агы нан алып дарасад та 4 Typai жупда бе- лшеды а мен е, ы мен i, о мен в, у, мен у. э дыбысын кейб1р тюркологтар е деп те одиды. Ол e3i басда TypKi илдерш дей е дыбысыныц орнына жумсалады: эт (ет), эл (ел), эр (ер), эсеи (есен) т. б. И дыбысын да кейде и, кейд1 i деп танып жур. KJaeipri дазад илш д е долданы- латын э, у, дыбыетарыныц орнына мунда э, у, дыбыс- тары айтылады. ¥зад дауысты дыбыстар Орхон-Ени­ сей жазуыныд ескерткштершде ез алдына тацбалаи- байды, ондай дауыстылар мунда долданылмаган да болу керек деген жорамал бар. Басда дауысты дыбыстар Орхон-Енисей жазуымен Kaeipri дазад *пл1нде б^рдей болып келедь Олардыд долданылу функдиясында пэлендей айырмашылыд жод, эр турлг позициялыд орындарда да 6ip далыпты жумсалады. Дауыссыз дыбыстар. Сез болып отырган ескерткшт- тердщ т ш н д е 16 дауыссыз дыбыс бар: б, г, д, з, й, к, л, м, н, д, п, р, с, т, ч, ш. Мундагы к мен г дыбыстары жуан айтылатын свздердщ дурамында д, г болып ке- лед1. Эдеттег! классификация бойынша бул дыбыстар- ды датан (п, с, т, ш, ч), уяц (б, з, д, г, й), сонар (м, н, р, 159

л, н) дел жэне ерш дыбыстары (б, п, м), Tic дыбыстары (д, т, з, с), таддай дауыссыздары (г, к), спирант (й), ауыз жолды ундшер (л, р,), мурын жолды ундшер (н, д), аффрикаттар (ш, ч) дел белуге болады. I^aeipri дазад тШмен салыстырганда мунда в, ф, ж, h, х, ц ды­ быстары жод. Сонымен 6ipre булардыд арасында кей- 6ip дыбыстардын, долданылу одйтершде де айырма бар. Мысалы, назад тш1т д байыргы сездер!нде ч дол- данылмайды. Сол сиядты бул тшдерде б мен м, ш мен с, д мен т, г мен й Tapi3fli дыбыстар алмасып келс бе- ред1: быд — мьщ, таш — тас, дорт — терт, таг — тау т. б. Орхон-Енисей жазуында г (г), д, з, л, п, р дыбыс­ тары сез басында турып жумсалмайды. KJaeipri назад тшшде бул дыбыстар далай болса солай келш айтыла бередк гул, гурып, дэл, зулым, лайыд, парыд, рас. Шынында, осы icneTiec сездердщ кеплйлш-ад тегшде бетен плдерден ауысдан юрме элементтер. Оныд устЬ не б!з эдетте ылайыд, ырыс дел айтамыз гой. Байыргы дазад сездерш!д бастапды позициясында бул дыбыс- тардыд кеп долданылмауы да мумкш. А л енд1 ц ды- бысы эцпме болып отырган ею и л д щ екеушде де бас- ды позицияда ушырамайды. Цазад йлшдеи. ж дыбы- сыныц орнына ылгл да й айтылады: жыл — йыл, жас — йаш т. б. Кейб1р дауыссыз дыбыстардыц езара TipKecin келу заддылыгы да ер т!лдщ ез1нен басда. Будан api келйрйлепн мысалдардан оны ацгарып оты- ру диын емес. Буын жэне сингармонизм. Орхон-Енисей жазуын- дагы создер кебшесе уш буынды (ашыд, туйыд) жэне одан аздау да (6ip, ею. буынды) болып келедд Эрб1р сездщ морфологиялыд дурамьшдагы буындар ундесик зацына багынып, не б1ркелю жуан, не б!рыдгай жщйл- ке айтылады. Бул, эрине, дауысты дыбыстардыд унде- cin келуь А л дауыссыз дыбыстардыд эуендесу1 мен ертдш ундес мунда 6ip далыпты емес: аттар емес, ат- лар, болор емес болар. Сонымен 6ipre унле емес унде. учуй жэне учш (ушш) Tepi3Ai формалар да эрдайым кездесш отырады. Keft6ip дыбыстардыд долданылу ерекшелпстер1 жа- йында. TypKi т1лдер!н топтастыруда, олардыд класси- фикациялыд жуйесш айдындауда ч мен ш, ш мен с, й мен ж, т, мен д, г мен у (не й), з мен й, и мен ж, т, мен д, г мен у (не й), э мен й, б мен м т. б. дыбыстардыд 160

долданылу р ол! зор. Б ул дыбыстардыц дайсысыныц долданылуына байланысты турк! т^лдер! жуйе-жуйеге белшш, взара сараланып отырады. Соньщ шпнде даз1р- r i дазад тип ч емес ш-мен (дач емес чаш), ш емес с- мен (таш емес тас), й емес ж-мен (йол емес, жол), д емес т-мен (дем!р емес xeMip), г емес у (й)-мен (таг емес тау), з емес й (азад емес айад), б емес м-мен (бен емес мен), и емес в (и л емес ел), у (у ) емес ы (i), (болуп емес болып), (кумус емес KyMic) айтылатын и л . Эвдлме болып отыр- ган ескертк1штердщ тШ нде ш мен с дыбыстары датар долданылатын болган. TinTi 6ip сездщ eei 6ip жерде ш-мен айтылса, ешнып 6ip жерде с-мен жазылган. Мы- салы, im — ic , icinii — Kici, йаш — йас (жас), (аш — ас), (елген Kicire бер!летш ас), барш — барс (барыс), ка- шуд — касуд (дасыд, топоним), огуш — огус (огуз, этноним), тургеш — тургес (тургеш, этноним), адаш — адас (дос, жолдас), шацун — санун (долбасшы), беш — бисинч (бес, бесшнй), алтмьшг — алтмыс (алпыс). Осын- дай мысалдарга дарап В. Томсен «Енисей ескерткйите- ршщ ттлшдег! ш дыбысы с дыбысына ауыса бастаган еден» деп дорытады. Мундагы ш дыбысымен айтыла­ тын тулгалар дазгрп дыргыз, алтай, уйгыр, езбек, ту- рйемен, татар, башдурт, тува т. б. т1лдерге тен болса, с-мен айтылатын варианттар осы кунга некен-саяд и л - дерге гана, соныд шпнде дазад т !л!не де, тэн дубылыс. И мен е дыбыстары да жарыса долданылады: и л — ел, бир — бер, бил — бел, йитл — fieri (жеи), кит — кет, киш — кеш (белбеу), тик — тек (ти, тид1). И дыбы­ сымен осы кунга туршмен, башдурт, татар, тува тшде- pi сейлесе, е дыбысы даз1рг! азербайжан, TypiK, езбек жэне дазад тшдершде айтылады. Б мен м дыбыстары алмасып: бен — мен, бедгу — медгу (м ец и ) туршде айтылады. Дегенмен, б дыбысы­ мен айтылатын сездердщ жалпы мелшер1 елдедайда м о л : 6iH (мш ), быд (иьщ), буд (м уд ) т. т. Осы куш азер­ байжан, туршпен, TypiK, уйгыр, езбек, гагауз талдер1 бен деп сейлесе, башдурт, татар, дазад ткпдершде де бул сездер м-мен айтылады. Мунда у (у ) мен ы (i) дыбыстарыныд алмасуы да бар. Herieri туб1рде: тодуз — тодыз (тогыз), учун — учш (уш ш ), досымшаларда: бунусуз — будсыз (муд- сыз), оглум — огльш (улым), будунум (халдым),— ел1м т. б. 11—354 161

Енисей ескертшштершщ тпандег! басты 6ip ерек- шелж сонор дыбыстарга (р, л, н) б!ткен сездерден ке- Шн жалганатын досымшалардыц басды дыбысы б1рде датад (т), б1рде уяд (д) дыбыс болып, турленш келш отырады: к елй — келдь болтым — болдым, орурт^м — елурд1м (елт1рд1м), анта — анда. Алайда, лд пркесшен repi лт (мт) Tipneci элдедайда жш долданылады: ады- рылтым (айрылдым), йашымта (жасымда) т. б. Дэл осындай иозицияда т мен д-ныд долдануына дарай С. Е. Малов турю тдлдерш басты-басты ею топда беле- fli: т-мен айтылатын тшдер кене де, д-ны долданатын илдер — жада. Соныц iiuiHfle даз1рп дазад т т кешнп жада тшдсрдщ датарына жатады. Солай бола турса да, осы жада тлдердщ езше тан элементтер, жогарыда аталган мысалдарга дараганда, енисей жазуыныд дэ- у1ршде-ад долданылып жургенге удсайды. Сонымен 6ipre, даз1рп. дазад тЫндеп ертте (жада Typi ерле), НПдертс деген сиядты тулгалар осы ecKi илдер flayipi- нен далган мура болса керек. Осындай кене тулгалар- дыд тобына И. Е. Батманов жиынтыд деген сезд1 де жатдызады. Демек, бул аталып отырган дыбыстардыд TipKecin келу заддылыгы жагынан (мейл1 ол ecKi бол- сын, мешп жада болсын (даз1рг1 дазад тШ ешдандай да шет далмад емес. Сез болып отырган ескерткшгтщ тЬн, Heriari белп- ciH айтданда, г дыбысымен айтылатын т!л: ацдаг (ан- дай), таг (тау), багыр (бауыр) т. б. Biaflin бадылауымыз бойынша, оныд (г дыбысыныд) айтылмай Tycin далып та кездесетш 6ip жер! бар сиядты: дагадаш — дадаш (дос, жолдас). Б1рад бул г дыбысыныд долданылу зад­ дылыгы туралы niKip айтуга ирек бола ма, жод па, оны аныдтау eaipre диын сиядты. Ескертюш тiлiндeгi г, г дыбыстары б!здщ тШм1зде не у дыбысымен (таг — тау, багыр — бауыр) не й ды­ бысымен (мугуз — мушз, егур — у т р ) алмасады да, не болмаса мулдем айтылмай Tycin далады (эгер — ер, огул — ул). Кене ж азу нусдаларындагы б дыбысы ту­ ралы да соны айтуга болады: суб — су (суу) т. т. Д дыбысыныд жумсалуы туралы мэселе де осы ic- петтес, б1рыдгай турадты: адад — айад, адырыл — анырыл, едер — ер (neiiSip т!лдерде ейер), едгу — ип т. б. Оныд й дыбысымен алмасып келеин жерд б1здщ ойымызша, б1р-ад рет кездесетш тэр1зд1: улгад — ул- 162

гай (улгай ). Б у да кемесха нэрсе, бхрац унем1 кецшде болатын жэйттердщ 6ipi. Талас жазуыныц ескертшштер1 езш щ жазылу у л и - ci мен мазмуидыц ерекшел1ктер1 жагынан орхон жа- зуынан rep i енисей жазуыныц ескерткпнтер1мен улкен уйлесик табады. Сондыцтан да жаца рана айтылып ет- кен кейб1р жагдайлар осы жазбаныц тйпне де ортац. Мысалы, К ул т е гш жазбасындагы ш-мен айтылатын свздер м унда с-мен ж азы лгап: таш (тыс) деген сез (i4pe ашсыз, ташра тонсыз — шпкде ас жоц, устшде (сыртында) KniMi жоц мунда тас болы п с-мен беpiл ген ; тасыиа, осына улаты бардым (тысына ягии сыртына, iiume) м ем лекетиц (узд1кс1з бардым). Осындагы с-мен айтылып турган сездердщ ш-мен келу1 де мумюн (таш, ош), е й т к е т б у л eKi apin, С. Е. Маловтыц ойынша Т а­ лас е з е т н щ бойынан табылган yuiiHiiii таста 6ip гана белНмен тацбаланатын болса керек. Сонымен 6ipre бул мысал Т аластагы жазбалардыц тШ н д е орхон ж азуы ­ ныц ескерткш1тер1мен салыстырганда ш-мен айтыла­ тын да б1рлЬжарым сездердщ бар екецгцгш дэлелдеп тур. Салыстырыцыз: орхон жазуында i n — талас жа- зуында ош (iiu). Жалпылап айтцанда, талас жазуыныц ескертшштер! ш-мен, ч-мен жоне -нт таркешмен айты­ латын тшдердхц цатарына жатады. Дегенмен, олар осы к ун й п лд ер д щ дэл1рек айтцанда, i<;a3ipri цазац тЗл1шц езшдш белг1лер1мен барынша цабысып жататын басца турлх ерекшел1ктерден де цур алацан емес, мысалы, Култегш ханныц басына цойылган ескерткшгтщ Tinin- де де ш мен с дыбыстарыныц алм асу зацдылыгы ай- цын кершеды биш— бисшч (бес — 6eeimni) укуш — укус (коп) бармыш — бармыс (барган), суцуш — суцус (согыс, е и с и к магнасында). Сейтсе де, мунда с дыбы- сымен айтылатын сездер толып жатыр: Kiel, ic, есщ (eciT) т. б. Сондыцтан болу керек, И. А . Батманов осы Култегш , Илтерес, Могилян, Тоныкук, Хойто — Тамур, Куличра, Т алас бойындагы yuiiHiiii тас жэне енисей ес- кертшштер!шц тш ш «шартты турде болса да с дыбы- сымен сейлейт1н тнлдердщ цатарына жатцызу керек» деп ете орынды жазады. И мен е дыбыстары да цатар цолданылады: и л — ел, бир (6ip) — eKi. О мен у , е мен у дыбыстары 6ip гана тацбамен бс- ршетш болгандыцтан, ескертшш т ш н д е п 6ip сезд1 Цол деп те, ц у л деп те оци беруге болады. Оныц 6ipiHUii ва- 163

рианты осы Kym i цыргыз, казак;, каракалпак йлдерш- де колданылатын болса, екшпп Typi татар, башк¥Рт тхлдершде жумсалады. BipaK дэл осы дыбыстардьщ Колданылу ерекшел!ктер1 мен диалектШк сипаттары туралы ещтмелеу барынша киын-ак- вйткеш. сол кез- дегх жазу енерше байланысты мундай мэселенщ басы ашылмай калган. Byл айтылган жазба нускалардыд тЬхше карап ш мен с, и мен е, б мен м, у (у) мен ы (i), т мен д дыбыста- рыныц езара алмасуы сонау V — V I II гасырларда-ак жарыса журит eMip сурген екен деп туйсек, ондагы ч, г жане й дыбыстарыныц долданылуы жайыида оны айтуга болмайтын сыдылды, вйткеш мунда барлык уа- кытта да таг (тау), кач (каш), йол (ясол) болып, ешкан- дай бултадсыз жазылып отырган. Сондыктан бул ды- быстардьщ взгеру epiciH, баска дыбыстармен алмасу кезещн бвтен турл! жазбалар мен взге flayip ескерт- шштершщ т1лшен 1здегешм1з жен. Сонымен 6ipre, Цазакстанньщ дай жершде, acipece Жет1су бойындагы дазадтар свз соцында айтылуга THic ш дыбысыныц орнына ч дыбысын айтатыны мэ- л1м. Бул кубылысты кейб1р зерттеутшлер корпи халык- тардыц (уйгыр, т. б.) эсершен деп те тусшд1редй А л, осы жазбалар тЬпнде naeipri б1здщ едеби т!л1м1зде ш колданылатын орындардыц бершде ч жазылгандыгы мэл1м. Свйтш, диалекйлш ерекшелш деп танылып журген бул кубылыс эсте казак тШнй* тарихына жат EcKepTKiuiTep тШнде д мен т, б мен м дыбыстары- нын 6ip-6ipiMeH алмасып, мэндес к°л данылатындыгы- на орай Kaaipri казактыд халык т4л1нщ вашдж фактВ лерше уч1лсек дшрмен — тшрмен, будан былай — му- нан былай Tepiefli параллельдер кездеседй Cipe, мун­ дай параллельдердщ халык тШнде орныгып калуына жогарыдай тарихи хздер себеп болуы да мумкш. Еокертшш т1лЬпц грамматикалык ерекшелжтер1 де аса мол. Алайда, олардыц 6epiH йзш жатпай-ак, кей- 6ip басты-бастыларын атауды жен кердш. Ец алдымен, ескертюштер т1л!ндег1 сез таптарынын; дэрежелерк са­ ны 61рдей eMeciiri квзге туседь Мысалы, зат атауы бо- латын свздер мен кимыл, эрекетй б1лд1ретш сездер сан жагынан мол да, сын-сапаны (сын еымдер мен ус- теулер) б!лд1ретш свздер, жеке турганда магынасы 164

жод кемекшх свздер (кемекый еымдер мен кемекыц еиспктер) аса сирек, сан жагынан аздыгы байдала- ды. Муныд ез1 Т1я1м1эдег1 сын-сапаны быдаретан свз­ дер мен квменил свздердщ даз!рпдей жуйелснт дамуы кейшг! дэу!рд1ц жем1& дейтш дорытындыга экеледд Ескертыштер тЬпндеп сешлк жалгаулары жу- йесшен де айырмашыльщ байдалады. K|a3ipri дазад тШндега квмектес жалгауы (-мен, -пен,: даламен, адам- мен, дегендем) ecKi туры т1л!нде кездеспейдй Оныд орнына 6ipae ce3i долданылады foaeipri -плдершщ 6ipcbinbipacbiHfla бул свз осы уадытда д е й т 6i3fleri кв­ мектес ж алгаудыд мшдеин атдарады). Kjaeipri дазад плшдегй жатые, шыгыс жалгаулары- ныц дызметш тек жатые тулгасы да атдарады. Ягни, мысал уш ш айтсад, ауылдан келд1м деу ушш де, ауылда болдым деу ymiH де ауы л свз1 тек дана -да до- сымшасын дабылдайды. Олай болса, б1здщ т1л!м1здег1 даз1рй шыгыс жалгауы (-дан, -тан) кейши дамудыд жемшь Сол сиядты есы TypiK тЪпндеп барыс жалгау- дьщ тулгасы -гары, -repi туршде болган. Сонда 6i3flim TmiMiefle долданылатын iuiKepi, сыртдары, тыедары свздер1, о л тш дщ нормасы бойынша, барыс жалгауда- гы свздер деп танылуга THic. Б1здщ тШм!зде е л г! до- сымшалар (-дары, -Kepi) свз дурамынан белшбестсй болып 6ipirin кеткен. Ескертюш тШнде кедш аударарлыд 6ip дубы- лыс — баяндауыш цызметшдег! евзге ж1ктеу еымдж- тершщ (мен, сен, ол) иркесш келуй Текстерден мына Tapi3fli свйлемдерд! квптеп кездесмруге болады: арыд од сен, ачсыд тосыд емез сен (Ашсын, аштыдта тодтыдты туешбейтш). Сейлемнщ баяндауышына (вмез) баяндауыштыд жалгаудыд орнына ж1ктеу ешм- fliri т1ркескен (емез сен). Б ул факт тюркологияда айты- лып журген, баяндауыштыд жалгаулар жжтеу ешм- джтершен шыддан дейтш nmipfli тарихи тургыдан та- гы да дэлелдей туседй EcKi турк1 тшшде сез жасайтын досымшаларды (журнадтарды) барлап дарап отырсад, б1зд1д даз1рг1 тШм1зде бвлшектеуге келмейтш туб1рлер деп дарасты- рып ж урген кей сездер!м1з тарихи тургыдан туьгады Ty6ip екендШ н байдауга болады. Мысалы, даз1рш да- зад тш н ен жарыд, 6iTiK (бш к квз дегендей) турад, су- рад, дыстад Kepin, елек, буйрыд, сагыныш, Kepic (к ун 165

Kepic дегендей), оймыш, турмыс тэр1зд! сездерд1 квптеп кездест1рем1з. К,аз1рг1 казак т1лшщ грамматикалыд нормасы тургысынан булар белуге келмейтш Ty6ip сездер. Алайда есю турю тшшде, ескертшштер мате- риалына Караганда, епстж сездерден eciM сездер жа- сайтын -ык, (1к, -К. к), -ыш (-ic, -с), -мыш (Mic) досым- шалары долданылган. Б1здщ тШм1зде бул досымша- лар жеке сездердщ дурамында гана садталып калган. Жогаргы сездер курамындагылар да осы косымшалар. Айырыдша кезге тусетш ерекшелш — санау твсЬп. EcKi турк1 тЪпнде оннан бастап санаудыц ерекше те- сШ колданылганга удсайды. Оннан бастап санаганда, он 6ip, он eKi деп келей санды айтпай эуелх б1рл1к, со- дан соц келей ондыд айтылган. Мысалы, он 6ip деудщ орнына 6ip жиырма, он eKi деудщ орнына eKi жиырма, дырыд 6ip деудщ орнына 6ip елу деп айтылатын болган. Санаудыц екшип 6ip тэйл1 — мелшер болар санга артыд сезш TipKecTipin айту болган. Мысалы, дырык артыд жеп (дырыд жеи). Cipa, дазадтыд халыд илш- де кездесетш жузден жиырмасы артыд T3pi3Ai пркес- тер сол ecKi сурлеудщ iei болса керек. Создерд1 озара Шктесмрт, TipKecTipin айту тэйл- дер! жагынан да ескертюштер мл1нщ кейб1р ерекшель ri байдалады. Б1здщ Kaeipri м л 1м!зде долданылатын, арнайы жалгаулар ардылы 6ip-6ipijvreH тыгыз байла- нысдан «менщ штабы.м» тэр1зд1 TipKecTep ете сирек ушырасады. Оныц орнына тургеш будун (тургеш хал­ ды), тургеш каган (тургеш ханы), кегман йыш (кегман жерО Tapiefli арнаулы жалгаулармен емес, тек орын TopTi6iM€H гана байланысдан йркестер Ke6ipeK долда- нылып отырады. Б1здщ даз1рй тЪпм1зде анда-санда ушырасып далатын су жылан, квл табан, кел бака тэ- р!зд1 пркестер над осы жолмен жасалган. Б1рад бул тэйл Kaeipri б1здщ т1л1м1зде садталмаган. Оныц орны­ на «менщ штабым», «агамныц баласы» T9pi3fli тэс:л- дер ардылы байланысдан топ долданылады. Ал, элг! тойл «су жылан» TapiaAi 6ipeH-capaH фразалар дура- мында гана садталган. Цурамындагы сездердщ магыналыд Manepi тургы- сынан ескертк1штер тШ Kaeipri TypKi т1лдер1мен са- лыстыруга деле бермейдь Мысалы, даз1рп дазад тЬп- нщ дурамындагы сездердщ басым кепшЫй кем де- 166

генде eni-yui магыналыд ыцгайда жумсалады. Ягни, булардыц цолданылу аясы кец жэне эр дилы. А л , ес- кертшш йл1ндег1 сездер кебшесе-ад жалац мэнд1 бо- лып отырады. Булай болуы зацды да. Сездердщ дол- данылу аясы кецш, оныц ж ум салу икемдшнщ артуы дамудыц нэтижесшде пайда болады , халыдтыц мэде- ни-рухани дамуымен уштасып жатады. V — V I I I гасыр- лар аралыгындагы ecKi туркд тЪпне мундай шарт дою- га болмайтындыгы тустж та. Сейлем дурылысы жагынан да жазбалар т !л ! 6i3- ДЩ naaipri т1л1м1зден пес. Онда даз1рпдей сан салалы дурмалас сейлем мушелер! толы д дамымагандыгы байдалады. Ескертшштер нлдшц аса 6ip назар аударарлыд, ды згы лы дты жагы — сезддк доры. Б1здщ Йл1м1здег1 сездердщ, молдыгы, олардыц байыргы немесе жаца екендич, сездердщ магыналыд eerepiciepi тургыеынан ecKi TypKi й л ш щ доры б1рден 6ip тарихи дерек бола алады. Орхон-Енисей жазбаларындагы бдраз сездер сол ма- гынада кеп тулгалы д e3repicci3 даздргл дазад Йл1 лек- сикасыиан да орын тепксн. О лар мыналар: ай, ад, ал, 61л, 6ip, арыд (арыд K ici), ацыз (айдалган жер), алып (алып, у лк е н ), арт (арты, 6ip нэрседен арту), аргы (уй- ден аргы ), бол, бел, дал, буйыр (буйрыд ет), келш, кел, кер, кор1к, д ул , куц, кшк, даш (д а т у ), iHreir, бат (суга бат), бадыр (бадыр адша), даз (ж ер даз), Kip (уйге кар), немал (ж ерге кемлл), кек (туе), кун, iiri, дый (ж ш и дый), ез (eei), ал, сан (сан, санау), тай (жылдыныц тайы), тап (6 ip нэрсет тап), тец, тер (алма тер), уя (дустыц уясы ), улгай (жасы улгайды), ун, боз (туе), ер (ер адам, батыр адам), ep iK т. б. Орхон-Енисей жазбаларында кездесетш кеп сездер­ дщ naeipri дазад тЬпндеп сондай сездермен салыстыр- ганда бip дыды ру тулгалы д езгешелжтер! бар. Олар мына тэр!зд1л е р : ашу (асу — таудыц асуы), баш (бас — бастыд, ру басы), бут (бгг — icxi 6 iiip ), даш (дас), K iiiii (K ici), кумуш ,KyM ic), тагы (дагы), тут (туту, устау, ба д ы ла у), чет (шет, ауы лды ц шеи), урыш (урыс, согыс), ы нан (клану, нану), аб (ауга шыгу, ацга ш ы гу), адад (аяд ), алт ун (алтын), атаг (атад, дацд), батур (ба­ тыр), анта (анда, ана жадта), бецгу (мэвд-i, eMip бойы), башла (баетау, басдару), бобырад (былжыр), аша 167

(асау — тамад асау), еюша (екшпп), кун батыстыд (кун батыс), беру (6epi, 6epi карай), бен (мен), буч (муч, кайгы), бир (бер, 6ip нэрсеш бер), биш (бес, nicy) бунча (бунша, мунша), йагы (жау), йат (жат, жат адам), йаш (жас, адамныч жасы), йегин (жиен), йер (жер), йылны (жылды), Tipir (Tipi), кудегу (куйеу), датыг (датгы), орар (орау), вгур (yfiip), in (ini — iuini жац, iuiKi белж), йадаг (жаяу), йалач (жалач), йачыл (жачылу), йен (жел, атча жел), Й1рч1 (жерыыл), йет1 (жей), йоч (жоч), йогару (жогары), йугурт (жуйрт, баланы жуйрт), йыг (жи, жинау), йуз (жуз), кег (кек, еш), кеч (кеш), кечул (кечш, журек), келук (келш), т. б. Мундай б1рсыпыра тулгалыч езгерштерге ушыраганымен, езннч бастапчы магынасын сачтап чалган сездерд1 кептеп келйруге болар едч Б1рад осы мысалдардьщ osi де булар жайын- да толыч маглумат берерлжтей. Алайда, келйршген сездер чазач йландей сиячты барлыч турю йлдершде де тулгалыч взгер1стерге ушыраган деп ойлаура бол- майды. Ол сездер сол алгашды тулгасында б1рсыпыра йлдерде, мысалы, езбек, уйгыр, чыргыз, туржмен й л ­ дершде осы куш де чолданылады. Бхрсыпыра сездер б1зд1ч тЬпм^зге кейб1р магына- лыч езгерштерге ушырап отырып жеткеш байчалады. Оган мына темендей сездер мысал бола алады: ipir (ipiii), ескертк1штер йлшде дерек1 деген менде долда- нылган; ыд, ыт (ыту, ытып кету) ескерткннтер тШнде ж1беру, байчау женшде чолданылган. Б1зд1д тШм!зде чимылдыч тездшш, тез чимылды б1лд1ред1; бек (бегу) ескертшштер йлш де рачаттану деген мая б1лд1рген; йорыт, жортуылда (жазбаларда «6ipeyAi жург!з* деген манде гана айтылады; epidui — йрк'нн (ipKic — TipKic) жазбаларда ек! турл1 магынада жумсалацы: б1рде керуен, Шрде елгш деген мэн беред!: йаз (жаз — жыл мезгип) кектем, жазгытурым мэншде чолданылган; чатун (датын) ceei ecKi турш йлш де бэйбнпе, ханныц ханшасы, бид1ч 6att6imeci деген угым берген. Б1зд1ц й- л 1м!зде бул сез анайы турде жалпы эйелд1 6inflipefli; сакын (сагын) ескерткштерде ойлау, ойга чалу деген магнаны бередч Эрине Орхон-Енисей жазбаларыньщ сез байлыгы осы айтылгандармен бмпейдч Оларда кез- десейн свздерд^ч недэу1р белгй даз1рй чазач йлшде кездеспейд1 де. Оларды Ti3in беруге, эрине, 6ip мадала квлемшде орын тар. 168

Орхон-Енисей жазбаларыныц лексикалыд байлы- гын барлап Караганда, цаз1р б1здщ тШмйзде дос сездер дурамында гана, немесе турацты фразалар ыцгайында рана айтылатын, езшщ айдын басы ашыд магынасы жок сездердщ деш о баста толы д магыналы жеке сез- дер болганы квзге тусед1. Солардыц б^рсыпырасын кел- Tipe етейш. Ж ылап — сы дтау: алгашцы сыцары (жылап) б1зд!ц тШййзде жеке долданыла алады, дер- бес марынасы бар. Соцгысы жеке долданылмайды, ма­ гынасы жоц. Орхон-Енисей жазбаларында «сырта» ♦enipen, датты ж ы лау* деген мен берген, дербес долда- нылган. С ез саптау ^aeipri дазад эдеби тшшде м сш щ сез бастауы, сез 'сейлеу!, сез ыцгайы магынасында жш долданылады. Б1рад TipKec дурамындагы сап (-тау) се- 3i жеке долданылмайды жене оны «курек саптау», «пышад сап тау» дегендей «саптаум ен» салыстыруга болмайды. Б у л — ecKi TypKi т!л !н д е г! саб (сез сейлеу) деген сездщ езгерген Typi. Сонда сез саптау Tipaeci сез сейлеу дегеннщ синоним! болып шыгады. Сондай-ад, ауыз ед еб и етн д ей шыд бермес Шыгайбай дейтш атау дурамындагы Ш ы гай ceei ecKi TypiK тШнде чыгай ту- ршде айтылган. А л , чыгай — «к ед ей » мэншде долда- нылган. Сонда Шыгайбай дейтш атаудыц мэш кедей бай болып шыгады. Тагы 6ip кецш аударарлыд ды зы д факт мынадай: ескертшштер тшшде теру дейтш сез ж т долданылады. Ол бхрде жеке, дербес долданылса, бгрде дос сез дура- мында (шпЫн — терусш) кездеседй Б ул сездщ магы­ насы — «зад , еи м ет, мемлекет». Цазад тхлшде де ecai замангы саяси-догамдыд термин ееебшде долданыла- тын тере с езш щ аргы тершш осы емес пе екен дейтш ой келедд Оган талдж дэлел — дазад тШнде ерш ун- д е с т т н щ ж ойы лы п бара жатуы, оныц орнына езу ды- быстарыныц кеп долданылуы. Соныц acepiHeH содгы у дыбысы е-ге айналып тере турш де далыптасуы эбден задды. Екшхш жагынан, дазад догамында терелер деп хан тудымынан шыддандар гана, солардыд эулет! ра­ на аталган. Bip кездег! дазад догамыныд бар билшд ягни оныц eKiMeTi де, зады да солар болганы рас. Ен- деше 6ip кездег! халыд тШ нде солай далыптасып ке- Tyi де эбден м ум кш гой. EcKi TypKi т1лшщ кей сездер! сол далпында, сол магынада дазад талшщ жергШкта говорларында садта- 169

лып цалганы да байдалады. Батые 1?азадстан тургын- дарыныд тШнде кездесетш inici ce3i осындай. Култе- гш ескертк1ш1н!ц текетшде осы сез «эуелгЬ, «алдыц- гы» деген магынада долданылган. Батые дазадтары- нын тШнде де осы мэнде айтылады. Орхон-Енисей жазбаларыныц flayip i V —V III гасыр аралыдтары деп айттыд. Бул TypKi халыдтарынын, арасында ислам д ш тарала доймаган кез. Олар кунге т. б. табиги дубылыстарга табынып, соларды дудай тутдан. Соган орай жазбалар тШнде ислам дшше бай- ланысты айтылатын дши саздер де, жалпы араб-пар­ сы сездер! де кездеспейд1. Сездш дорлары тугелдей дерлж табиги турю сездершен дуралады. Орхон-Енисей ескертшштершде аталган этникальщ топтар мен одадтар да naeipri TypKi халыдтарыныц ду- рамында кездесетшш айтып етпеске болмайды. вйтке- Hi бул — жай гана, кездейсод, сэйкест!к емес, сол тлде сейлеген тайпалар мен рулардыц даз!рп турю халыд- тарынын; дурамына енш, осылармен этникалыд байла- ныеда тускендпйшц дэлелд Ескертшштер текетшдегд кыргыз (дырхыз), огуз (огыз) тайпаларыньщ кешнп дэ- у1рде жеке-жеке турю халыдтарыныц неизш салган- дыгы белгдлп Булардан баска тайпалар да xaeipri 6ipcbinbipa турю халыдтарыныц дурамында бар екендд ri айдындалып отыр. Мысалы, алтайлыдтардыц дура- мында теле, токуз, тертаз, байлагаз, чигат Tapi3fli ру аттары кездеседд Зерттеупплер осы ру аттары Орхон- Енисей жазбаларында кездесетш теле, тогыз, огуз, аз, чин Tapi3fli этникалыд атаулардыц далдыгы дегенд! ай- тады. Бул niKipre дэлел болатын тагы 6ip жагдай: ал­ тайлыдтардыц (элп рулардыц да) мекеш сол ескерт- юштерде баяндалатын географиялыд орынга сай келе- ДД Сондай-ад, Ka3ipri тува халдыныц дурамында ондар уйгыр деп аталатын этникалык; топ садталса, тагы да алтайлыдтардыц iuimfle сеока тиргес дейтш этникалыд топ кездесетш кершедд Бул топ, 6ip жагынан, ескерт- юштерде кездесетш тургеш, уйгыр атаулары жеке-же­ ке тайпаларды бшд1рмей тайпалар тобын, тайпа одадтарын 6inflipyre тше дейтш HixipAi расда шыга- рады. Сонымен датар дазад тш ш ч тарихын зерттеупйлер де, тарихи деректерге суйене отырып, ескертюштерде кездесетш ашин, дулу тайпалары дазад дурамындагы 170

алшын, д ула т руларыньщ аргы Heriai болуга т т с дей- TiH ninip айтады. Сейтш, ескертшштер тШ нде кездесетш этникалыц топтардьщ б1разы даз1рг! турк! халыдтарыныц дура- мынан кездесш отырады. Typni халыдтары мен т1лдер1ШЦ ете ecxi мурасы, тарихи ecKepTKim i болып саналатын «Орхон-Енисей жазбаларыныц» шыгу тарихы, зерттелу жайы, TLn ерек- шелнл жэне онын, K,a3ipri дазад т1лше датысы жайын- дагы дысдаша мэл1мет осындай.

K0HE ЦЫПШАК, Т1Л1НЩ ЕСКЕРТКППТЕР1 fP YpKi йлдершщ жалпы даму тарихын зерттеупп га- лымдар алты Typni дэуарге беледы 1) алтай flayipi, 2) хун flayipi, 3) турш тйлдершщ квне flayipi (V —X га- сырлар), 4) турш йлдерйыц орта flayipi (X—XV гасыр- лар), 5) Typai йлдершщ жаца floyipi (X V —X X гасыр- лар), 6) турш йлдершщ соцгы flayipi (Октябрь револю- циясынан кешнт flayip). Алтай nayipi куш бугшге дейш белгшз. BipaK ол заманда осы куны турш йлдер1 монгол, маньчжур, тунгус йлдер1мен 6ipirin, катар OMip сургенге уксайды. Сондыктан да олар тарихта «алтай йлдер!» деп ата- лады. Хун Aayipi б!здщ жыл санауымызга дешнп III га- сырдан бастап, б1здщ заманымыздагы V гасырга де- йшп уакытты камтиды. ЭйгШ Хун империясы Орта- лыд Азиядан Шыгыс Европага дейш жайылып, кед атырапты тугел алып жаткан да, ондагы турш, мон­ гол, тунгус, маньчжур тайпаларын езара 6ipiKTipin, 6ipre билеген. Кене турш дэу1ршде турк! йлдер баска Typai тш- дерден (монгол, маньчжур, тунгус) ез алдына белшш шьщкан жеке й л есебшде танылады жэне оныц элде- дайда дамыган, б1рсыпыра жейлш калган й л екендшг бшнедь Бул кезде Орхон-Енисей жазуыныц ескертшш- Tepi жазылады, кене уйгыр жазуыныц сан алуан нус- цалары жасалады, огуздар мен цыпшактардыц аралас эдеби й л ! калыптасады. Кептеген oai йлдер (огуз, кып- шак, кене уйгыр, т. б.) осы кездерде eMip суредй 172

Typni и л д е р ш щ орта »a y ip i — осы куш OMip cypin отырган тур ш талдерлшц басым к е ш ш л т жасалып, да- лыптаса баетаган дэулр. Тарих сахнасында X I гасырдан бастап айдынырад i3 далды рган халыдтардыц 6ipi — ц ы п ш а ц т а р . Олар кед ец1рд1 — «Цыпшад д а ласы н » («Дешт-и Цып- чак ») ерш н жайлап, ен билеп кеипп журген де, айна- ласындагы кептеген керш! халы дтарга эрдайым ы дпал жасап отырган. K,aaipri Орталыд Цазадстан, Сырдыд бойы сиядты жайлы аймадты жайлаган, отырыдшы бо- лып, ейн шаруашылыгымен айналысып далып дойган дыпшадтар да аз болмаган. X — X V гасырларда Typni талдершщ мынадай тай- палыд тшггары пайда болган : 1) дыпшад талдерд 2) огуз талдерд 3) карлук йлдер1; 4 ) дыргыз-дыпшад талдерта, 5 ) хадас, якут, тува, алтай, т. б. тьлдер тобы. TypK i тш дерш щ жада дам у деутрщде даз1рг1 турш т1лдер1 ха лы д ты д й л болып далыптасты: чуваш, та­ тар, башдурт, дазад, ногай, дарадалпад, дараим, ду- мыд, дарачай, балдар, дырым татарларыныд тал1, га­ гауз, ба лда н туржтерш щ тал!, туршмен, азербайжан, турш, езбек, уйгыр, тува, карагас, якут, хадас, шор, камасин, кюзрик, сэры уйгы р, алтай т. б. Октябрь революциясынан KeftiHri дэу1рде б у л тш- дер тугелдей дерлж улттыд эдеби тш болып далып­ тасты. О лар социалистах у л т талдер1 есебшде эл1 де болса дам уда, жан-жадты все тусуде, шарыдтау ше- гшде. TypKi халыдтарьшыц долтума шыгармаларында дыпшад деген сез ертеден берь-ад (мысалы, V — V I I I га- сы рлардагы Орхон-Енисей ж азу нусдаларында) долда- нылып к е л ед ь Б1рад оныд надты лы тшдш материалда- рын хатд а Tycipin, ед алгаш ж азы п шыддаи га лы м — Махмуд Цашдари. М ахм уд Е|ашдари буш л турк1 халыдтарын т угел ­ дей аралап ш ыддан да, сол кездета Турш мемлекеташц астанасы б о л га н Цашдар даласы на барып, Typni талде- ргн!ц салы сты рмалы грамматикал ы д одулыгын жазу- га KipicKeH. Заманындагы тур ш тьлгдерш сол талдерде сейлейтан халыдтардыд географиялыд ордаласу тарта- 6iMeH Р ум н а н шыгысда дарай рет-реимен атап ете- д !: печенег, дыпшад, огуз йемек, башдурт, басмыл, дай, йабаду, татар, дыргыз, огуз, ч ы гы л, тухси, йагма, ыг-

рак. йарук, йумул, уйгыр, табгач. Сонымен 6ipre автор печенег тшшде сейлейпн турштер Рум мемлекеимен, кыргыз тШнде сейлейт1н тайпалар Чин мемлекетг- мен Kepmi отырган деп жазады. Бушл турк1 т!лдерщ (Румнан Чинга, ягни батыстан шыгыска дейш) автор «TepicTiK» жэне «тустш» деп ею топда белед1 де, алгашцы он т1лд1 (печенег, дыпшак. огуз, йемек, башкурт, басмыл, кай, йабаку, татар, кыр­ гыз) «терштш» топтагы т!лдердщ катарына, соцгы же- Ti тшд1 (чыгыл, тухси, йагма, ыграк, йарук, йумул, уй­ гыр) «оцтусйк» йлдердхц тобына жаткызады. Сугдак, кенжек, аргу, хотандьщтар т ш , тубут, жа- бар-халыцтардыц Tini, булгар, суван тхлдерш жэне к°* кандыктар мен баласагундьщтардыц, т. б. жайларды мекендейтш халыктардыц илдерш автор буган косым- ша млдер есебшде керсетедЕ Илдердщ тазалыгы мен к°лданылу ерекшелнт жа- гынан М. Цашкари сугдак, кенжек, аргу, тубут йлде- piH 6ip топка, уйгыр типн ез алдына, кай, йабаку, та­ тар, басмыл тглдерш екшпй топка б о л т карайды да, кыргыз, кыпшак, огуз, тухси, йагма, чыгыл, ыграк, йарук млдерш «таза туркЬ ед1 деген niKip айтады. Одан api йемек, башкурт т1лдер! мен булгар, сувар, пе- ченг толдер1 де осы «таза турю» тшдермен элштес ед! деп жазады автор. М. Цашкаридыц ойынша, TypKi тхлдершщ ец жець fli — огуз Tini де, ец жаксысы — йагма, тухси тлдер1 мен Kaeipri К;азакстан территориясын, ягни 1ле, EpTic, Йамар, Ед1л езендершщ бойын жайлаган халыктар- дын тйй. Бул аталган жерлердщ imiHeH автор Цоцан, Тираз (Тараз, ягни Kaeipri Талас) калалары мен Испи- жаптан (Kaeipri Шымкент) Баласагун елкесше дейцпч кеч атырапта туратын халыцтардыц тЫ не токталып етедк Эр топтагы талдердщ езшдш цасиеттерш сипаттай келш, автор: кыпшактар й дыбысыныц орнына ж ды- бысын, м дыбысыныц орнына б дыбысын, з дыбысы­ ныц орнына й дыбысын цолданады жэне кейб1р сез- дердщ цурамындагы ч, г, дыбыстарын Tycipin айтады деп жазады. Мысалы, жугду (йугду емес) — шуда, бен бардум (мен бардум емес) — мен бардым, каныц (ка- зыц емес) — цайыц, чумук (чумук емес) — шымшык, тамац (тамгак емес) — тамац (бугац). 174

K ym бугш цолданылып ж урген тшдер деп бул атал- ган тшдерцщ 1шшен башдурт, татар, дыргыз, уйгыр илдерш айтуга болады. А л печенег, цыпшад, огуз, бу л ­ гар т1лдер1 осы куп и ел1 тюдердщ датарына жатады да, йемек, басмыл, дай, йабаду чигы л, тухси, йагма, ыград, йаруд, йум ул т. б. тхлдердщ тарихи тагдыры туралы тюркологияда 83ipre женд1 мэл1мет жод. Сонымен, т ур ю йлдерш щ М . К,ашдари жасаган ед алгашды классификациясы eKi T yp a i непзге суйенген: б1рпшпден, т ур ю халыдтарыныд орналасу тэрйбгае дарай, ягни географиялыд мэл!меттерге суйенген де, еюншвден, ap 6 ip топтагы турю тшдершщ езшдш фоне- тикалыд жене морфологиялыд дасиеттерше дарай, я г­ ни лингвиетикалыд сипаттарга нейзделген. Осыдан ке- шн (ceri3 гасыр вткен сон; барып) т ур ю т!лдер1 туралы жасалган басда турл1 классификадиялар да квбшесе осы М. 1^ашдари айтдан себептер непзшде жазылып келедь Осы KyHri тюркологияда (шет елд е болсын, б!зд1д отанымызда болсын) М. Дашдари ецбепшд материал- дары кецшен пайдаланылып ж ур. Ш ет ел галымдары квбшесе кене тур ю тшдерш зерттейтш болгандыдтан, олардыд едбегш де «Диван лугат эт-турк» ютабынан алынган мысалдар ете кеп кездеседд Б1здщ ел1м1зде жарияланган, scip ece кейшп уадыттарда шыгып жат- дан кептеген ютаптарда тж елей болсын, жанамалай болсын, ойтеу!р зерттелш отырган мэселемен байла- нысты М . Цашдаридыд аты аталып, оныц ецбегшен THicTi материалдар мол к e л т ip iл iп отырады. М. Цаш даридщ «Диван л у гат вт-турк» деген ютабы хижра есеб1мен 464 жылгы бесшпп айдыд алгашды куншде (даз!рг1 ece6iMia бойынша 1072 жылдыд 25 ян- варында) ж азы ла бастаган да, 466 жылгы алтыншы айдыд 10 к уш (1074 жылдыд 10 февралында) аядтал- ган. Дайын турган «Диван лугат вт-турк» жазбасыныд 6ipiHmi нусдасы н ирандыд 6ip Kici eKi гасыр вткен сод, 1266 ж ы лды д 1 авгусында Koinipin алса керек. О л т у ­ ралы квхшрмешд содында был ай деп жазылган: «Эуе- Л1 Саве, кейш рек Шам (Дамаск) даласыныд тургыны Мухаммед бин Эбибекир ибни Збилфетих (оны тэцр1 жарылдасыи!) осы к!тапты туп нусдасынан квнпрш, 664 жы лы оныншы айдыд жиырма acerici, жексенб1, кун1 51т1рд1». 175

М. Цашдаридыц бул ецбеп туралы алгашцы дерек- тер XIV гасырдан басталатын кер!иед1. Мэселен, Анда- лусиядан шыццан кернею! галым А б у Хайианныц бел- г!л1 ецбепнде кездесетш багзы 6ip уз!нд1лердщ осы М. Дашцари шыгармасынан алынгандыгы байдалады. Мысыр ел!шц эйгып тарихшысы Б. Айни езшщ Евро­ па, Сирия жэне YHflicraH тарихына арналып жазылган 6ip ецбегшщ «TypiK дауымдарыныц тарихы» деген.бе- лШнде дашдарлыд галым ибни Мухаммедпц ютабы- нан алынган узшдшерден ондагы огуз руларыныц тацбалары женшде, турю Tuiflepi мен уйгыр жазуы жайында жэне турйсмен тшш ц кейб^р сездер1 туралы б!рсыпыра мэл!меттер жариялайды. М. Дашдаридыц ецбеп туралы азды-кепт! деректер шыгыс елдершдеп баеда Typni зерттеупплердщ ютаптарында да кездеседд Европага тараган алгашцы хабарлардыц 6ipi 1904 жылы Венгер Академиясы жариялаган «Лингви­ стикалык, жинацтагы» мэл1мет болу керек. Онда турю т!пдер1 жайында X I—X V гасырларда жазылган ецбек- терге шолу жасай отырып, 6ip мацаланыц авторы араб-TypiK плдергнде дайындалган ецбектердщ ец 6ip ecxici деп осы «Диван лугат эт-турки» атап керсетедь Ол, эрине, М. ДашдаридШ болу керек. Бул e3i мамлюк султандарыныц турю тшдерш оцып-уйрену1 уш!н не- п зп оду дуралы болып танылганга уцсайды. М. Дашдари ецбегшщ зерттелу тарихындагы ец басты кезец — оныц уш томдыд туп нусдасыныц 1915 жылы Стамбулдагы Ахмет Рифат баспасында ба- сылып шыгуы. Осыдан кешн «Диван лугат эт-турк» ту­ ралы жаца хабар буюл тюркология элемш шарлап, данатын кец сермедд Басылган нусда жайында б1рды- дыру рецензиялыд хабарлар жарияланып, ол батыс, шыгыс елдерше тугелдей паш ет1лд1. Мысалы, I — том туралы, М. Хартманн, II— I I I томдары женшде Ф. Кепрулузаде, т. б. зерттеуиплер жазган жеке сын- мадалалар осы мадсатда арналган. Осыдан ею-ац жыл бурын жазылган вйгйй «Дутадгы бйнк» шыгармасын HeMic профессоры М. Хартманн сол замандагы сарай одебиепнщ ynrici болган efli дейд1 де, «Диван лугат ет-турк» ютабын халыд эдебиетшщ нусдасы ep,i деп туйедь Бул ецбектщ турне т1л1ндег1 аудармасы ец алгаш еюнпй дуние жузЬпк согыстыц алдында гана жарыд- 176

« а шыгады. Тургктгч кернект1 быимпазы В. Аталай «Диван лу гат эт-турктщ уш томдыд аудармасын, 6ip томдыд тупш баспасын жэне осындагы сездердщ 6ip томдык; из1м!н (индексш) жасагг шыгарады. «Диван л у ­ гат от-турк» штабындагы турк1 сездерш neMic тихше аударып, 1928 жы лы Ц. Вроккельманн бастырып шы- гарган болатын. 0збек галымы С. М. Муталлибов соц- гы кезде ш тап п тугелдей озбек тШ н е аударып шыдты. М. Цашдаридыд б у л едбеп азербайжан т!лше де ауда- рылып жатдан кершедь Кене турк1 млдерш щ басты 6ip ескертшш! болып табылатын «Д иван лугат эт-турктщ » материалдарын эрдилы зерттеу жумыстарына жан-жадты пайдалануга бул аталган аудармалар улкен ж о л ашып берд!. Шын- туайттап келгенде, оный iuiKi дуниес! ашылып, сыры сарагща тусе бастады. Сондыдтан да «Диван лугат ет- турк» шыгармасыныц зерттелу тарихындагы екшпп 6ip елеул1 кезец — оньщ туpiк т!лш е аударылып 6iTyi деп ecenTeyiMi3 керек. Эцгаме болы п отырган ецбек, нетзш ен алганда, турк1 Т1лдес халыдтардыц кунделжта eMipi мен рухани дуниесш керсететш материалдарга толы. Онда тарихи- элеуметтпс жагдайларга, этнографиялыд, едеби мура- ларга, мэдениет салаларына, ерекшелштерше, халыд медицинасына, материалдыд ескертюштерге, геогра- фнялыд суреттеулерге, астрономиялыд атауларга, гы- лыми зерттеулерге, тагы басда толы п жатдан нэрсе- лерге байланысты аса бай мэл1меттер мен надтылы мы­ салд ар, у зш д !лер мен улгшер келт1р1лген. X I — X V I гасырларда квне ды лш ад тШнде жазы- лып далган мураларды бес топка белш дарауга болады: 1) Готикалы д кене шрифтамен жазылган ескертшш (X III— X IV гасырлар). 2) Араб эр тм ен жазылган муралар (X III— X IV га­ сырлар). 3) Ар м ян жазуымен 6epinreH материалдар (X V — X V I гасырлар). 4) Орыс алфавипмен жазылып далган деректер (X I— X III гасырлар). 5) Ш ы гыс Европа аймагын мекендейтш кейб1р ха- лыдтардыд м лш д е садталып далган создер (адам ат- тары мен жер-су аттары т. б.). 12—354 177

Материалдар ыцгайына карай квне нем1с, итальян тглдерше (1-топтагы ескертшштер), классикалыц араб йлш е (2-топтагы ескертшштер), армян, поляк плдер!- не (3-топтагы ескертшштер), ecKi орыс тШне (4-топта* гы ескертшштер) аударылып бер1лген. Бесшпп топтагы материалдарды квбшесе орыс, украин, белорус, венгер, поляк, грек, грузин, армян тллдершен табуга болады. Цай топтагы ескертшштер болса да, олар — жат журттыц авторлардыц цолынан туган ецбектер. Тек араб тшшде жазылган кейб!р шыгармалардьщ гана Heci турштер (мумшн, цытыацтар) болган. Сонымен 6ipre эщчме болып отырган ецбектер эр кезде жэне эр елде жазылган (оцтустк орыс далаларында, Дырым- да, Сирияда, Мысырда, Польшада, Россияда). Осы кун- шц езшде де булар орайына царай эр жерде, эр елдщ (Туркияныц, Францияныц, Польшаныц, Венгрияныц, Арменияныц т. б.) мемлекетик (улттыц) мэдени штап- ханаларында сацтаулы тур. Цыпшацтар езше багынып турган кептеген турш, монгол тайпаларымен 6ipre X I I I гасырга дейш цаз1рп Казацстан территориясын жайлап отырган. Олардыц кеШнп отаны — Цыпшац даласы (Дешт-и — Цыпчац) Ka3ipri Цазацстанныц б1рцатар батыс аудандарын цам- тыган. Дылш ац мемлекетшщ барынша дамып, ерекше жетшген кез1 де осы IX — X II I гасырлар болатын. Дай- сыб1р ескертшштер квне цыпшац TiniHin сол кездеп дэу1ршен маглумат беред! (жогарыда келпрЪнен 4, 5- топтагы материалдар). Квне цыпшац тШндеп ескертшштердщ басым квп- miniri монгол шапцыншылыгынан (X III гасыр) кешн, мамлюктер мемлекем кез1нде ( X I I I —X IV гасырлар) жэне Каменец-Подольсюдеы армяндар колониясында (X V I— X V II гасырлар) жазылган (2, 3-топтагы нус- цалар). Енд1 6i3 жогарыда керсеилген ap6ip топтагы жазба ескертшштер туралы цысцаша шолу жасап втейш. Кв­ не цыпшац м лш де жазылган материалдардыц сан жа- гынан алып цараганда ец Ke6i ешнпп топца жатады да, квл емi жагынан алып цараганда ец улкеш 6ipiHHii топца жатады. BipiHiui топца жататын ескертшш небэ- pi eipey-ац. О л — «Кодекс куманикус» (латынша «Ку- мандардыц, ягни цыпшацтардыц штабы» деген свз). Дуние ж узш щ тюркологтары квб1рек айналысып 178

журген материал да осы. «Кодекс* туралы толыд жа- зылган маглуматтармен цазад одушылары 613ДЩ бу- рынырац жарияланган мадалаларымыздан таныс болу керек. Б ул арада тэпиштеп, барлыгын айтып жатпай- ац, 6i3 бурын-соцды кезге туспей келе жатдан Kefl6ip жэйттерд1 гана мысалга келтар1п етпекшз. «Кодекс куманикус» бес рет цайта басылып (1828, 1880, 1887, 1936, 1942 жылдары), ущ турл1 т!лге (фран­ цуз, латын, HeMic) аударылды. Сонда да болса, бул ес- кертк1шт1ц аударылуы мен зерттелу мэселеешде кепте- ген кемнйлштер эл1 де болса орын Teyin келедк Мыса- лы, коне дыпшад тШвдегх кейбар дыбыстардыц одылуы осы уадытда дейш реттелмей жур. Ескерт- шшта цайта басып шыгарушылардын, 6ipi К. Гренбек ц дыбысын, айтайыд х тацбасы арцылы берген: мах- тармен (мацтармын), йохладым (жоцтадым), сах (сад), учух (ушьщ ), цувух (цуыц), сохты (содты), ецптмех (ес!тпек) т. т. Цайсыб1р грамматикалык; тулгалар э л1 де болса вз орнын тауып турган жод. Мысалы, ур форма- сын К. Гренбек ip туршде жазады: 6iuiip (nicip). Шы- нында, «К одексте» ур, ур, ар, ер, ыр, ip формалары ылги жарыса келш, датар цолданылады. Сондыцтан туп нусцада осы тулгалардыц цайсысы жазылган б о л ­ са, соны езгертпей келт1рт отыруымыз керек. Цолжаз- бадагы оруз тутармен (ораза тутамын) деген сейлемде, мысалы, басца б!реудщ долымен ар тулгасы emipinin, орнына ыр формасы жазылган. «К одекс» жазбасыныц 127— 130 беттершде куман (дыпшад) Т1лшщ цысдаша грамматикалыц очерш бе- р!лген. Очерк буш л дол жазба сияцты латын тшшде жазылган да, келйршген куман (дыпшад) сездер1 цол- ма-дол латы н тйпне аударылып отырган. Араб эршмен жазылган нусдалардыц жалпы са­ ны — он шадты. Олардыц ец алгашдысы, жогарыда керсетшген М. К)ашцари ецбег!н доспаганда, 1245 жы- лы жазылган да, ец соцгысы 1619 жылы жазылган. Олар Мысыр, Сирия, Анатолий аймагын мекендеген мамлюктер мемлекейшц тургындары — туржтердщ п л ш зерттеуге арналган. Ол турштер — эрине, эйг!л1 Кыпшад даласынан ауысып келген дытнадтар. Олар эрдилы жагдайларга байланысты жер ауып келген огуздармен аралас отырган. Кене дыпшад тШнде жа­ зылган кептеген документтерде огуз т1л!шц де кейб1р 179

элементтерт цосыла журетст де осыдан. Мамлюктер мемлекетшгц басшылары мен цызметкерлер1 ушш араб плшен цыпшац илше не, KepiciHiiie, цыпшац млшен араб тшше аударылып 6ipHeaie грамматикальщ трак­ тат жазылган, арабша — цыпшацша сездЫтер жасал- ган, цыпшак; т1лш оцып-уйрену ymiH алуан турл! ецбектер мен кемекни цуралдар пайда болган. Мамлюк­ тер мемлекетшде барынша ecin, кецшен тараган цып- шацтардыц эдеби rini болган. Онда кептеген керкем шыгармалар да жазылган. Мысалы, Фирдоусидщ aftri- Л1 эпопеясы «Шах-наманыц» аудармасы (Шариф жа- саган) Сагдидщ «Гулстан» поэмасыныц аудармасы (Сарайн жасаган), Азербайжаннын атакты акыны Ни- замидщ «Хосроу мен Шырын» поэмасыныц аударма­ сы (Куйб жасаган), т. т. Араб эртм ен жазылган шыгармалар жалпы алган- да эр алуан. Олар: 1) огуз-цыпшац плдернпц неизш- де, «цоспа м лде*, 2) огуз тглшде; 3) шагатай илшде; 4) цышнац т1лшде; 5) алтын ордалыц эдеби т1лде жэ- не 6) уйгыр тслшде жазылган. Коне цыпшац тШне арналып осы заманда жазыл­ ган туындылардыц барлыгы б1рдей туралы эцймелеп жату, ерине, циын-ак. Сондыцтан 6i3 олардыц 6ipeH-ca- ран улплерше гана тоцталып етпектз. Мамлюк цып- шацтардыц Tini туралы ец 6ipiHiiii жазылган ецбек «TypKi— монгол — парсы с о з д т ». Ол 1245 жылы 28 яиварьда жазылып 6iTiceit. Авторы белпшз. Эдетте бул ецбек тюркологиялыц ецбектерде «Турюше — арабша сездж» дел аталады. 0йткен1 жазба небэр1 76 беттен турса, соныц 62 бет1 Туркпле-арабша сездж- ке арналган. Ол 6ipae кара, б1рде цызыл сиямен аныц етш жазылган. Ocipece TypKi сездер1 басцадан repi кер- некплеу турде айцын врнектелген. Эр беттеп жазу 13 жолдан турады. Уш бегл к алгы свз, жеп жолдыц соцгы соз бар. Ецбек терт бел1мнен цуралады. Bipimni бвл)мде лексикалыц магыналарына карай ж1ктелген eciM сез- flepi келт1р1лген. Екпшп бел1м ей сп к сездерше арнал­ ган. YniiHUii бвл1мде емсйктердщ жштелу ynrici керсе- т1лген де, тертшпп бвл1мде грамматикалыц к°сымша- лар келир1лген. Автор цыпшац тйпн «турж ил1» деп атайды да, оны огуз (туршмен) тхлшен эрдайым б е л т царайды. Цыпшак; TiniH «таза м » , огуз тШн «цоспа 180

и л * деп угынады. АраНдш кейб1р дыишад сездсршщ огуз т1лшдег1 баламаларын келт1рш отырады. Цолжазба жалгыз дана. О л бугш де Лейден цала- сындагы кггапхана дорында сантаулы. Жазбаны Г о л ­ ландия галым ы М. Т. Хоутсма 1894 жылы бастырып шыгарды. Баспада нелпс тшшде жазылган алгы сез, грамматикалыч очерк жэне сочгы сез бар. Сонымен 6ipre жазбада кездесетш цыпшац сездершщ барлыгы араб а л ф а в и т т щ тэрт1б1мен HeMic и лш е аударылып бер1лген. Ю таптьщ соцында до л жазбанын, тупнусдасы доса жарияланган. Ц олж азбаны ч 25-бетшде н а з а д дегеи сез бар. Ол адам баласыиыц ер алуан дасиеттерш бшд1ретш мына- дай сездермен чатар 6ep iareH : ер (ер), еркек (еркек), Tiuii (ургаш ы ), абышча (чарт эйел), дожа (чарт еркек). Чарт (чарт), дыргыл (орта жасар K ic i), Шгт (ж!г1т), iriT (жйлт), оу л а н (улан), оглан (бала), Ki4 оглан (кш кен- тай бала), агуз оглан (уыздай жас, емшектеН бала), Чыз (кыз), чы з оглан (чыз бала), эбчг (эйел), т ул эбч1 (т у л эйел), айлу (жукт1), й у к л у (жуктп), урут (ек1 дабат эйел), еркш (еркш), чазач (басы бос, жеке журген K ic i), башдач (жалгыз басты адам), елч1 (елш !), кулагуз (ж о л керсетуин адам, жетекнп), тыграч (мэ- дениеттд окыган адам), оудан (ады лды K ici), тугме (чу адам), огры (уры ). Цазад деген сезд1ц дел осы бел1мде «еркш», «ж а л ­ гыз басты ад ам » деген сиячты угы м беретш сездермен тхзгшдес к е л у 1 мынадай 6ip жагдайды ацгартатын тэ- р1зд1: жеке-дара, салт журетш KiciHi не сол кездеН кец даланы ен жайлап, еркш кегшп бос журетш ауылды (мумшн, р ула р мен тайпаларды д а) чыпшачтар (не сол дыпшад одагына KipeTiH басда турл1 халыдтарды да) чазач д е л атаган. Цалай болган кунде де, дазад деген сез, б1р1нипден, кене дыпшач тШ нде сонау ерте- ден берйад чолданылып журген, екшийден, о л сез X II гасырдыд ортасында даз1рг1дей этникалыч термин (белпл1 6ip халы дтьщ атауы) есебшде емес, чатардагы жай сез ретшде жумсалган. Казад деген сезд1ч езшдгк магынасы мен ш ыгу тер- KiHi туралы , этимологиялыд H eriei мен езгеру e p ic i жа- йында т алай n in ip айтылып, дыруар чалам ушталды. В. Вамбери, Г. Рамстедт, Н. Веселовский, В. Бартольд, В. Вельяминов-Зернов, А . Бернштам, В. Радлов, А . Са- 181

мойлович, И. Крафт, А. Чулошников, X. Эдшгереев, М. Акынжанов, В. Шахматов, С. Юшков, С. Ибрагимов, т. б. ецбектер1 осыган дэлел. Барлык; ойдыц, айналып келгенде, туШсетш Hcepi 6ipey-aK;: Kaaipri «казак;* созь шц бастапкы магынасы «ершн», «басы бос адам» де­ ген угымды б1лд1ретш болган. Эцйме болып отырган сездйсте кездесетш «казак;» сезшш; лексикалык магы­ насы да осыган келш саяды. Бул, зрине, кездейсок емес. «Туркине — арабша сездйспц» казак халкы мен казак талшщ тарихы учли аса 6ip кунды деректердщ 6ipi, мше, осында жатыр. Жамал эд-Дин Мухаммед Убдуллах эт-Туркидщ «TypKi жэне кыпшак типн окып уйренунйлерге тарту* («Китаб булгат ал-муштак фи лугат ат — турк ва-л — кифжак») дейтш штабы осы куша Париждщ улттык штапханасында сактаулы. Ол eei eKi бел1мнен к¥рал- ган (71 бет). Bipimiri 6eaiM eciM сездерше, eKiHmi бел1м етгстйс сездерше арналган. Екеу1 де арабша — кып- шадша сездш ретшде бершген. Должазба XIV гасыр- дык ортасында жазылса керек, 6ipaK ол туралы aeipure дэл айтылган мел!мет жод. Галымдар колжазбаныц отаны мамлюктер мемлекеп болу керек деп шешед!. Сездж кыпшак тшне арналган. Дегенмен эрепдш болса да онда огуз тшнщ кейб!р салыстыра бер!лген материалдары кездест отырады. Жазбаньщ 6ipiHuii бел1м1 1938 жылы Польшада же­ не штап болып басылып шыккан едь BipaK ол 1939 жылы тугелдей ертешп кеткен. Эр ел тюрколог- тарыньщ талап ету1 бойынша ол 1953 жылы кайта ба­ сылып шыкты. EKiHmi 6eniMi 1954 жылы басылды. Онда ap6ip емстпс ymiHmi жакта, жекеше тулгада алы- нады да, api карай оныц тулгаланып келген Typaepi керсеилед!: алды (алды), алур (алар), алмак (алмак). алурмен (алармып), алурбыз (алармыз), алдук (алдык), алдын (алдыц), алурсен (аларсыц), алурсыз (аларсыз), алдыцыз (алдыцыз), алдулар (алды олар), аларлар (алар олар), алманыз (алмацыз), алмагыл (алла), алы- цыз (алыцыз), т. 1 . Осы уакытка дешн белгмлз болып келген колжазба- нык 6ipi «Ty pK i т!л1 туралы тугел жазылып бггкен асыл маржандай штап» («Китаб-ад-дурра ал-муги, а фи-л-лугат эт-туркийа ала-т-та-мам ва-л-камал»). Должазбаньщ Kipicne белхмшде бул штап жай гана 182

«TypKi с е з д М » («Таржуман ал-лугат ет-туркийа» неме- се «ат-Турж уман ат-турки») деп аталады. М уны 1963 ж ы лгы октябрьде Польшаныц атадты галымы Ананиаш Зайончковский Флоренциядагы Лоренцо Ме­ дичи кйапханасынан тауып алган. вз!н1ц аты мен жа- зылу стилше, дагазы мен почеркше дараганда бул дол- жазбаныц мамлюктер арасынан шыдданы KepiHin- ад тур. Ецбектщ квлем1 24 бет. Ол 24 тарауга белшген. Эр тарауда взара магыналас сездер жазылран. Сездер ду- дай туралы, ездмдпс аттары, м ал атаулары, ас-тагам мен квсшнплш, т. б. жайында болы п келедд Bipep мы- сал келт!реШк. Адамдардыц елеуметтш дарым-датынасын, олар- дыц к а с т дэрежесш б!лд!ретш сездер: бек (бек), д ул (дул), дара (д у л , дызметкер), дырнад (куц), дума (куц, тодал, барымтага, пайдага тускен эйел), талюп- ман (дазы), тат (шаруа, дидан), екшип (erimui, дидан), кев!р, гевур (христиан, к э т р ), мусурман, муслиман (мусылман), шеремент (эд1сдой, айлакср) т. б. Мунда- гы «д у м а » сез1, зерттеухш А . Зайончковскийдщ ойын- ша, орыс т1л!ндег1 «кума» (дудаги) деген сездщ H eriei болса керек. А л , талишман сез1 л мен н дыбыстарыныц езара алм асуы ардылы efiriai танишман (данышпан) деген туб1рден жасалган. Б ул сез X V — X V II расырда- ры Европада ете жш долданылган, «мусылмандардыц дши басты гы » деген урым берген. «М усурман» сез! да- 3ipri орыс т1л1ндег! «бусурман» соз1н!ц Herisi болса, «шеремент» сез! орыс м лш дег! ecKi фамилиялардыц 6ipi Шереметовтар деген туб1рде садталып далран. GciMfliK дун н ей мен бау-бадшара, дадылдар мен та- мадтыд заттарра байланысты мынадай атауларды кел- Tipyre бо лад ы : бамуд (мадта), кещйр (кенд1р), сорат (африка тарысыныц 6ip T ypi), тутурган (Kypiui), адбал (ара балы), камыш бал (дамыс балы), дара бал (дара бал), бал аваеы (балауыз), сары йаг (сары май), т. б. Kefi6ip дыпш ад сездер! огуз т Ш н д е п варианттары- мен датар бер!лген. Мысалы: дыпшад тш ш де огуз тшшде аудармасы таныш билиш мум таныс, б1л!с авас балауыз бурч бибер бурыш (перец) 183

сыгыр кебек ит, кепек бузагу сиыр кумурсда дарынджа бузау, тана шыбын синек думырысда чумуд шодмар шыбын шодпар Жазбаныц соцгы X X IV тарауында диалог есебшде жазылган жеке сэйлемдер бар. Осыган дараганда, ец- бек тек дана сездш ретшде гана емес, мамлюктердщ ауыз eiti сейлеу йлшен де тшсй дарежеде жан-жадты маглумат бере алатын материал есебшде даралуы ке- рек. Мысалы, сен дайсы шардансен? Мен Халеб шар- данмен. Сен турк!ше бшурлпсен? Нешун меиден йеппт- мессен? Муидагы «шар» белил! «шаЬар» сез1шд ней- зшде жасалган. KyHi буйнге дейш республикамыздыц Keft6ip оцтусйк аймадтарында каланы шар (шар, шэ- pi) деп айтады. Халеб — Сириядагы Алеппо деген да- ланыц аты. Соцгы сез даз1рй дазад йлш е «ейтпейсщ» болып аударылады. EHfliri 6ip топ материалдар армян алфавиймен жа­ зылган. Олар Каменец-Подольск! колониясында тура- тын армяндардыц X V I— X V II гасырлардагы ic дагаз- дарынан дурастырылып Tinлген. 32 штап Киев универ- ситетшщ йтапханасында садтаулы туратын. 1941— 1945 жылдардагы ¥лы Отаи согысы кезшде meriHin, дашып бара жатдан немю фашистер! университет ушн ертеп ж!бергенде ондагы садтаулы тургаи к1тап дой- маларынын 6opi жойылып кеткен. BipeH-саран зерттеу- ш!лерд!д долында далган азын-аулад документтер осы кун! реттел!п, баспага дайындалуда. Белйл! Франция галымы — тюрколог Жан Дени таяуда Париждщ мемлекетйк к!тапханасында садтау­ лы турган осындай документтерд!ц 6ip датарын фран­ цуз йлше аударып бастырып шыгарды. Айта кету ке- рек, буган дей!н де автор осы салада б!рсыпыра зерт- теулер журйзген болатын. Мэселен, оныд «Коман тшнщ (атап айтданда, Каманец «жазбаларыныд») текстер! жвншде алдын ала жазылган дысдаша мада- ла* жэне «TypKi-дыпшад немесе дыпшад-коман тШшц жарияланбаган текстер! туралы мэл!меттер» деген ец- бектер! бар. Штап алты бвл!мнен дуралган. BipiH ini бел1м «Ш - 184

picne* деп аталады. Ондагы тады ры лтар: 1. Армян- дар мен дыпшадтардыц (куман, коман, половецтерд1ц) арадатынасы жэне дыпшад m i ; 2. Каманец-Подоль- сюдеН армяндар колониясы; 3. Каманец армяндар- дыц М агдебурлыд (айырыдша) правосы; 4. Армяндар­ дыц кодекстер! (армян жазбаларыньщ жинадтары); 5. 1с дагаздарындагы армян-цыпша-ц илдерш щ аудар- масы далай жасалган? 6. КаманецтсН армян колония- сыныч архив1; 7. Д1н мэселеш; 8. Армян-дыпшад тш- дершдегл документтердщ текстерИ 9. Текстердщ грамматика лы д ерекшелжтер!: а) транскрипция, а) фонетика, б) етштжтер, в) синтаксис; 10. сездж ; 11. Каманецтег1 армяндар колоннясыныц армянша — дыпшадша жазбаларга цосымша. Ешнип бв л1м «Каменец жазбаларыныц текстер1» деп аталады, уш ш лп бел^м «Ж азб алар досымшалары- ныц текстерш е» арналган. Т ертж лп бел!мде «Свзд1к» бер!лген. Б есш лп бел1мде ж алцы ешмджтердщ (K ic i аттары мен жер-су атауларыныц) Ti3iMi келт1ршед1 де, соцгы алты нш ы бел!мде пайдаланылган эдебиеттер корсеткпш бер1лед1. Автордыч айтуына дараганда, Багратидтер ханды- гы дулап, оны 1064 жылы сельджуктер басып алган соц, X I гасырдыц басында армяндар б1рте-б1рте жылы- са отырып, Кы ры м га жеткен де, ондагы кашле кенпп, еркш ж айлап ж урген дыпшадтармен етене боп арала- сып кеткен. Армяндардыц к ун д елж т! сейлеу практи- касында ды пш ад тШ екжгш Tiai болып саналган. X II I гасырда м онгол шапдыншылыгынан ыгысдан ар­ мяндар (300 семья шамаеында), К авказ бен Цырымда- гы дыпшадтармен 6ipre Галицияга, Подольеге, оныц шпнде К ам анецке ауысып келген. Онда армяндардыц магдебурлыд правомен пайдаланатмн колониясы ду- рылган да, о л колонияныц ic дагаздары уш илде (ар­ мян, дыпшад ж эне Польша тхлдершде) журпзж етш болыя далыптасдан. К1тапта келт1р1лген дыпшад тьш'шц документтерхн- де 1611— 1613 жылдары армян колониясында болган одигалардын; uiencipeci ж азы лган документте венгер, татар топтарымен 6ipre поляк эскерлерше дарсы со- гысдан TypiK патшасы Томшаныц согыс орекеттерх ту- ралы жэне о л согыстыц барысы мен дортындысы туралы баяндалады . Егашш 6ip документте (1612 ж .) 185

татарлардьщ Каменецке шабуылы туралы мэл1мет бе- pinefli. Сол еиякты штаптыц жер-су атауларыныц TieiMi келнрьлген бесшни белш1нде белгШ 6ip дэу!рде eMip сурген шсьлердщ eMipi мен армян колониясыныц ыкпалы тараган аймадтар туралы аса дунды дерек- тер бар. Кене цыпшад нлдершщ баска ескертюштерше Ка­ раганда «армян жазбаларында» араб сездер1 элдек;ай- да мол кершед!. Олардьщ к е п п п л т «Кодекс кумани- кус» TiniHfleri араб сездер1мен уйлесш отырады. «Ко- декстщ» тшше Караганда мунда славян тихдершщ, ecipece поляк жене украин нлдерш щ ыкпалы куши болганга уксайды. Осыган орай мундагы еымдер (адам аттары) тугелдей дерлж славян илдершен алынган деуге болады. Эщчме болып отырган кггаптьщ аса 6ip кунды жер! — оньщ сездж 6eniMi. Онда 6ip жарым мыцдай сез француз тшше аударылган да, ол сездер- fliK «Кодекс* пен Keft6ip TypKi нлдерш деи баламала- ры салыстырыла керсетшген. KipMe свздердщ TepKiHi аныкталып, келу жолдары карастырылган. Кыпшак Tini грамматикальгк очерктершщ 6ipi 1581 жылы Львов каласында армян тшшде жазылган. Авторы — Лусик Саркаваг. Ол таяу уакытта гана (1962 ж.) Ереван цаласындагы атацты Метанадаран Ki- тапханасыныц корынан табылган (№ 2267). К;олжаз- баныц касында «Армян мен армян-кыпшак нлдершщ Лусик жасаган тарихы» деген мазмунда жей ец- бек бар. Жазбаньщ баскы беттер! мен соцгы беттер! жок. Олар жыртылып калган, жогалып кеткен. 1798 жылы Колжазба кайта туптелген. Сонда оньщ кей€1р беттер1 езара ауысып т т л г е н де, олардыц алды-артына армян- ша жазылган б!рнеше беттер коса жапсырылган. Ецбекте 500 eciM ce3flepi мен 184 ейсйк келйрш- ген. Олар армян йлш е аударылган. Эр бетке курсив- пен 28—34 жолдан жазылган. Ет1сик сездер1 эр килы формада, эр алуан шактарда барынша турлещцршш бершген. 1618 жылы Львовта жазылып, армян илш е ауда- рылып бершген «Алгы ш 6iTiKi* («А л гы с штабы») де­ ген ецбек дши уагыздамаларга арналган. Оньщ Tini «Кодекс куманикус» шыгармасымен барынша астар- 186

лас келед! жэне ^aeipri дазац т1лшщ вшлдер1 ушш он- ша диын емес. Кене дыпшад илш де ж азы лган материалдардьщ жалпы саны осы келт1р1лген цысцаша мэл1меттермен гана шектелмейдд Орыс шеж1релер1 мен Шыгыс Евро­ па халыдтарыныц тййндега жер-су, адам аттарыныц e3i 6ip алуан дуние. Олардыц барлыгын б!рльжарым мацала квлемш де тугелдей айтып ш ыгу, арине, мум- кш емес. Ж огарыда аталган ескертк1штердщ 6api де осы уа- дытда д е й т тек дана шет талдерге (нем1с, латын, фран­ цуз, поляк, араб, венгер) аударылган. EHfliri мадсат — оларды не орыс тШ не не басда 6ip у л т т!лдер1не ау- дару. Тарих дазынасыныц асыл муралары сонда гана халыд и г л л т т е жарап, рухани нар бермек.

ТАС БЕТ1НДЕГ1 ТАЦ Б АЛАР МЕН СУРЕТТЕР Т/* азадстан жершдеп -гас бетшдег1 бейнелер езшщ -*■Чжасалу техникасы, мазмуны жене композициясы жагынан эр турл1 дэу1рлерд1 дамтиды. Сурет тектес жазулар — петроглифтер Цазадстан жершде де жш кездеседй Ерекше назар аударатын петроглифтер — Алматы даласыныд солтустш-батыс жагындагы, одан 160 километр жердей, Т а ц б а л ы - д а т ы бейнелер (34-тунжыр). Тадбалы Алматы облысыныц Жамбыл ауданына карайды. Онда мыцнан аса турл1 ацдардыц, жабайы жылдылар мен сиырга удсас хайуандардыд, тау ешкь лершщ, ардарлардьщ, маралдардьщ тагы басда жан- 34 - ту н ж ыр. Танбалыдагы суреттер. 188

жануарлардьщ керкем жэне шеберлхкпен салынган су- peTTepi бар (3 5 ж эне 36-тунжырлар). Белг1л1 6ip oii-niKipfli немесе хабарды б1лд1ретш су- реттер Tia6eri пиктографиялыд ж а зу деп аталады. Пик- тографиялыд ж а зу — жа- зудын; ЭЛ1 белгхл1 6ip жуйе- ге туспеген, ж еи лм еген ту- pi (37-тунжыр). Цогамньщ хлгер1 дарай дамуы, адамньщ ой-epici мен сана-сезйшнщ ж епле Tycyi ж азуды ц да 6ipTe-6ip- w & T wте ж е т !лт, саралануына экеп содты. Енд1 бурынгы сурети ж а зуга дараганда 86 - т у н ж ы р. Тас бетШдегХ жазудыц жет1лген екшнп суреттерд1ц уш1нпп TYpi. 189

37 - т ? н ж ы р. Тас бетшдег! пактографиялык жазу. турд идеографиялыд жазулар пайда болды. Идеогра­ фиялыд жазулар тыднан пайда бола далган дубылыс емес, ол езшен бурынгы суретп жазудыц непзшде пай­ да болды. Идеографиялыд жазуларда 6ip тацба, сурет- Ti жазудагыдай тутас 6ip ойды не белгип 6ip сейлемд! баяндамай, жеке сездщ керсетк1ш1 болып табылады. Муида ap6ip тацбаныц турадты графикалыд белгщерд эр белпшц езше тэн магыналары болды. Будан 4000 жыл бурын жасаган дытай жазулары — иероглифтер осы идеографиялыд жазудыц негазйгде дурылган. Дыбыс жазуы шамамен б1эдщ заманымыздан он шадты гасырдай бурын, алгаш Финикияда, пайда бол­ ды. Коптеген галымдар Kaeipri кездеи дыбыс жазула- рыныц жасалуына сол ерте замандагы Финикия жа­ зуы Heri3 болды деген дагиданы долдайды. Б1зд1ц заманымыздыц V I — гасырыныц орта кезш- де турш йлдершде сейлейтш б1рсыпыра тайпалар 6ipi- rin, ездершщ TypKi даганаты атты мемлекетш дурды. Ол. V II гаеырдыц аягында Шыгыс жэне Батые Турш даганаты болып ешге белшдд K;a3ipri кездей Keft6ip казак руларыныц нейз! болган дытнадтар мен уйсш- дер сол дэу1рде Батые Турю даганатыныц дурамында болды. Олардыц езшд!к кец территориясы, 6ip-6ipiMeH niKip алысатын белй л! жуйеге Tycin, далыптасдан жа­ зу нусдалары болды. Бул жазу нусдалары рун деп ата- лады. Рун аталуы : кене турш (Орхон-Енисей) жазу­ лары журтшылыдда X V III гаеырдыц ешнпп жарты- сынан белйл1 болса да, X IX гаеырдыц аягына дейш тусш1кс1з, дупия болып келдй « Р у н * — гот млшде «дупия* деген свз. Олармен ешшм арнайы шугылдан- бады. Шетел галымдары бул жазуларды шмге тацарын 190

б!лмей, эр садда 6ip жу- ripwn жатдан кезде Да­ ния елш щ галымы В. J Томсен 1893 ж ы лы турк1 ( плдерш щ ерекшелштер1- \\ не суйене отырып, Ор- хон-Енисей жазулары- ныц кйггш тауып, оньщ т ур т тайпаларыныц т‘ екешйгш д элелдеп бердь В. Томсенмен 6ipre 6ip кезде коне турк1 жазула- турк! жазуы. рыныц дупия сырларын ашып, е л е ул 1 едбектер жазган орыстьщ кернекм галы ­ мы — В. В. Радлов болды. Мундай ескертшштер X IX гасырдыд аягында Ж етЬ су бойларынан да табылды. ■‘fij-h ltrtiT rr'tp f? ' • •fjf ~\" 1896— 1898 жылдары Эулиеата (даз!рп Ж амбы л) уезшщ н ачальни к, елке танушы В. А . Каллаур дейи н адам Талас езеш бойынан Орхон-Енисей тектес ж азулы уш тас тауып, гылымга улкен у л ес досты. 1898 ж ы лы Г. Гейкель бастаган фин галымдары да Талас езеш бойынан Орхон-Енисей жазулы ею тас тапдан. 191

ах Г ! : я > v -ft / :■ i w n ' - m ' i t . b ; _ *«i м и м - Х ч I 1932 жылы М. Е. Массон Талас е зе т бойына ба- рып, р,айту сапарында бурын кездеспеген б1рнеше ко­ не турк1 жазулы ескертюштерд1 кездесирд!. / А ^ ‘Л ^ > Ц5 ^* ■V \" j 41-т ? н ж ыр. Талкстан табылган терт1нш1 гастагы 192

1933 ж ы лга дейппй Талас езеш бойынан та- ^— былган Орхон-Енисей _ жазулы еекерткплтер не- 6api алты таспен 6ip таядша ед1. Кейшгп кез- —— де Талас езеш бойынан — а с.учзу о т э щ тагы да терт ескертмш ** табылды, даз1р олардыц саны 11-ге жеттЕ (38— 42 - т у н ж ы р. Та. 42-тунжЫрлар). 1962 ж ы лы 6i3fli4 табылран жазулы шыгыс отрядымыа — Казак ССР Гы лы м акаде- миясыныц экспедициясы Ж амбыл даласындагы об- лыстык музейден кеде TypKi ж азулы 6ip сынтасты кез- дест1рд1 (43-тунжыр). Сынтас дара-кек тастан абден шабылып всем жа- салган. Ол Ж амбы л каласынан 40— 45 километр жер- дега Свердлов ауданына дарасты Туймекент (Kaaipri Будневка) селосыныд шыгыс жагындагы Илеубергенов дейтш азаматтыд уйш!д жанынан табылган. Ka.gip ес- кертк1ш Ж ам бы л даласындагы облыстыд тарихи елке тану музеШнде садтаулы. Сынтастыд од долында ыдыс (шар) тэр1зд1 нэрсе бар. Сол долы белдште. Белбеу1 эде- Mi оюлармен эшекейленген. Сол жагында белдштщ ас- тында бес Орхон-Енисей тадбасы бар. Шрад екьуш тад- ба сынган. Оныд орны аныд KepiH in тур. Дегенмен далган тадбаларды одуга болады (44-тунжыр). Оды луы : глщ шад. Сонда — 1л1д шад — «елщ тозды» деген угым тудыра- ды. в й т к е т шад — тозац дегендеп «ш ад» ceai — ушу, шад болу сез1мен магына жагынан 6ip-6ipiHe жадын. V I — V I I I гасырларда уйгыр тайпалары TypiK дага- натыныд дурамында болып, олар да, ecKi рун (Орхон- Енисей) жазуын долданады. Буган дэлел ретшде V III гасырдыд еш м ш жартысында eM ip сурген Мойын- чор женшдег! ескертюшт1 атауга болады. Мойынчор уйгыр тайпаларыныд рун жазуымен жазылган ед алгашды ескертшштершщ 6ipi. Онда V III гасырдагы уйгырлар женшде б1рсыпыра дерек- тер бар. 13—354 193



Турш каганаты ыдыраган- нан кейд'н уйгырлар кеп жыл- дар бойы араб жазуымен ца- тар кене уйгырлар жазуын колданып келд1. Сол кене уй- гыр жазуымен жазылган эпи- 44 -т у и ж ы р. Алдынгы графияльщ ескертк1штерд1 К|азацстан жершен к;аз1р де кездесйруге болады (45-тунжыр). Кумыра сыныгындагы ж азу Жамбыл цаласын- дагы тарихи мура — Ай- шабиб1 мавзолей! мацы- нан соцгы кезде табыл- ган. Ол naeip Ж амбы л елке тану музешнде сац- талады (46-тунжыр). Енд1 6ip ескерткйн 1ле станцияеынан 30— 35 километр жерде 1ле езеш нщ шыгыс жагын- да орналасцан (47-тунж). 45 - т у н ж ы р. Тастыц 6niKTiri 320 сан­ Цумдагы сыныгындагы тиметр, еш 280 сантиметр еск! уйгыр жазуы. тастыц кунгей бетшде он жолдан аса ecKi уй- гыр тацбасымен жазылган ж а зу бар. ¥зац уацыт- тыц OTyi мен табигат кубылыстарындагы езгер^стср ескертшштердей жазуга едэу1р эсер еткен. Кейб!р сез- дер мен э р т т е р тозган, оларды тез оци цою оцай емес. Дегенмен ж азуга иазар салса, окы одуга болады. Орхон-Енисей уйгыр жазуларымен датар Казахстан жершде кене дыпшад жазулары да кездеседй 1909 жы- ды Гурьев каласынан 60— 70 километр жердей бурын- 195