Ежелгі мәдениет куалары

басына ыдшамды децгелек тебетен кипзген. Мойнында тагылган мон- шад алданы суреттеййн эдем1 добы- лар бар (21-тунжырды дарацыз). Осындай тас мусшнщ тагы 6ipeyi ¥лытау ауданына дарайтын, Аман- келд! атындагы колхоздыц сут фер- Jbi фЗН масыныд дасынан, Царатал аулынан табылды. Царатал ¥лытау даласы- 20, б ■т у н ж ы р нан солтустшке дарай 18 километр Тогызбай кел1. жерде турады. MyciH жумсад дыз- Алдыцгы тун- гылт думайт тастан шабылган. MyciH коп заманнан 6epi дораныц ipreciHe 6ipre даланып тургандыдтан оныц сынган, булшген жер1 бутшдей жод. Мусшнщ бш кйг! 80 сантиметр, бас мелшер1 34X22 сантиметр. Мусш децгелек бетй жасац айелдщ кескшш пышындайды. Орта бойлы, денес1 cyperi. бултиган берте ойелдщ жалацаш де- Heci, жалацаш кеудей, жумыр иыд- тары, сырга таддан дуладтары айдын суреттелген (22- тунжыр). Б1рад ислам floyipi кезш- дей журтшылыд жорасы бойынша, долы, кез1, аузы, мурны керсетш- меген. Осы форымдас мусшнщ 6ipi Цара Кецйр езеншщ бас жагында, ♦Цое уйтас» деп аталатын ерте за- манда жасалган дурылыстыц да­ сынан табылды. MyciH дызгылт ду­ майт тастан шабылган, б т к й п 64, еш 25 сантиметр. Бей децгеленш келген, деней сопад, туйыд сызыд туршде керсейлген; кездерд ауы- зы, мурыны, долдары суреттел- меген. Цазад дарияларыныц айтуын- ша (оныц imiHfle халыд адыны Жылдыайдаровтыц айтуынша) бу­ рый осы ♦Цое уйтастыц» дасында 21-тунжыр. Дара eKi жас айелдщ санд1 тас муйндер! 1щ!мияв*т*без1 турган. Оларды геологиялыц экспе- дасындагы тас дициялардыц 6ipi алып кеткен. муйнн1ц басы. 46

Кергендердщ айтуынша rypi мен суреттелген ки1м жагынан бул Цое уйтас даеындагы мусш- дер Аягвз бойындагы Цозы-Кврпеш пен Баян- сулу кумбезшде болган муешдерге ете удсас екеш байдалады. Арганаты тауынан агып тусеин Цара Тор- гай езеншщ басды 6ip саласы Б о з а й деп аталады. Ж ас эйелд1 бей- нелейтш езгеше тас мус1ннщ 6ipi осы Бо- зай езенш1н, бойында, Ж е к е ш а т деген сай­ да кездеста. Бозай мен ю Жекешат Арганаты мен Цоянды тауыныц ара- сындагы улкен ак; жазыдпен агып, Дэбейден (Цорга- сын) кейш Цара Торгай болып агады. Бул жерлер ерте замандагы мал баддан тайпалардьщ шуйгш до- нысыныц 6ipi. Сондыдтан олардан далган тарихи ес- KepTKim те бул Цара Торгай, Жетщыз езендер1 бойын­ да жш кездеседд Сондай тамаша ескертшштщ 6ipi Ж е­ кешат сайында турган тас муеш. Бул муешнщ турган жагдайы ерте замандагы муешдерден бутшдей басда, тургызу жорасы оларга бутшдей дигаш делin, ис­ лам дау1ршен кеййнгс ж аца заман жорасын еске Tyci- редг. MyciH сопадтап уйген тас обаныц солтустш-батые ipreciHfle, беи солтустш-батысда каратып дойылган (бу- рынгы муешдер шыгыеда дарап туратын). Екшпп тур- де айтданда, муешнщ турган орны кешнгл дэу1рдег1 дулпытас доятын жерд1 кврсетедд Сайып келгенде бул жаца жора ислам дш ш ц ыдпалымен тарихи дэу1рде болган дастурд1 бутдндей взгертш, енд1 жаца салт-сана шыга бастаганын мегзейд!. Тегшде бул муейнд! дып- шад шеберлерд жасаган муешдердщ ец соцгысы деуге болады. Бул м у с т есш жораныц ani де болса жогалып 47

23, а - т у н ж ыр. ¥лытау, 23, б - т у н ж ыр. Жекеигат. Бозай езен1, Жекешат. Сэуке- Алдыцгы MyciHHiH Gyiiip жа- ле киген жас келшшект1 бей- нелейтш тае муюнищ алдыц- гынан K.epmic. гы жагы (фотогряфиялы* сурет). кетпей, ислам д1шмен алысып журген кезде (X IV га- сыр), соцгы рет жасалган мусш. Жасау формасы жа- гынан да, цою дэстур1 жарынан да ол ежелг1 мусш- дерге 6ip де уцсамайды. Сондыцтан оран толыгырац тоцталып еткен жен. Жекешат м уйш торрын сияцты цулпырып туратын цоцыр-цызгылт кумайт тастан жасалган. Кун кез1 тус- кенде оныц келецке жары цулпырып, цызылды-жасыл- ды турге ауысып турады. Безеуге цолайлы жумсак тас, пышацпен сызганда бетшде дац Tycin отырады. Тас MyciHHiH; бшктМ 110, eHi 26— 30, цалыцдыры 20 сантиметр. Бул цадагалап, соцына жетк1зген ecni дэу1рдег1 керкемдш ютщ ашыц 6ip Typi (23 а, б, в тун- жыр). MyciH басына сэукеле KHflipin, жаца узатдан жас келшшект! бейнелейд1. Сэукеленщ кунде киш журет1н жецш Typi ж е л е к деп аталады. Оныц Te6eci де бшк, шошац, цуйрыгы арцасына теп лш турады. Узатцанда киетш ашекейл1 сэукеле ондай емес, ауыр, оны yHeMi 48

кшп журуге ауырлыд келт!ретш. Сондыдтан келшшек келш болып тускеннен KeiiiH, уйшен киш шывдан сэукелесш алый дойып, жещл желек киетш. К уш бурын дайындап дойган ж!бек ж елекп жаца тускен келшшекке абысын- дарыныд 6 ipi кид1редь Басына желек салганнан кейш бурынгы жас дыз « ата-анасыньщ од жадтагы булгадтаган* деуреш- нен шыгып, ерге шыцдан жас эйел — келшшек TypiHe ауысады. Келшшектщ бул турш керсететш бас кшм — сэукеле форымдас, шо- шад ж1бек желек. Жас келшшек оны туцгыш бала туганша киш, одан кейш к и м е ш е к к е ауыса­ ды. Бурынгы кезде кимешек тур- мысда шыддан дазад эйелш щ ушшпп кезецш сипаттап, мосдал тарта бастаган кезшде ж а у л ы ц - д а ауысатын. Эбден дартайган, кемп1р болган, кезшде дазад эйел- flepi басына к у д д i к хартады, бул форма эйелдщ бас кшмшщ ец соцгы T y p i болып саналады. B ip таддаларлыд нэрсе, эйелдердщ осы формасы Орталыд Цазадстандагы тас муещдерде жш кездест отырады. Жекешат бойындагы тас MyciH басына желек сал- ган жас эйелд1 суреттейдк Цыпшад журтыныд жас келшшектер1 долданган шошад тебел1 сэукеле мен же- лектщ салтанатты турш X IV гасырдыд 6ipiHiui жар- тысында 6yriHri Цазадстан даласына саяхатда келген атадты араб жазушысы Ибн-Батута едемшеп сурет- теген. Айтылып отырган MyciH жумсад тастан сулу бей- не жасаудыц алгашды 6ip талпынуын керсетед!. Kapi заманныц 6e3eym ici жас эйелдщ мусшш зор шеберлш- пен, нэзш ceeiM талгауымен безеп шыгара 61лген. Му- ciH ойга батдан адылды, сез1мге берътген тудгиыд жас келшшектщ керкем бейнесш TOHflipe суреттейдк Келш- 4—354 49

шектщ вдели дойылган басы, ауаланган квшреп, ба- сына кидорген желег! сулулы д енершщ цыпшадтарда' 6ip талай бшк сатыга жеткенш керсетедй Ец адыры келшшектщ кеудесш жауып турган ж!бек желектщ дулпыра квршет1н турш де керсете алган. Жас эйелдщ албыраган бета, сел жумылган туцгиыд кезд суцгад мойны, эдем1 ауызы, дыр мурыны мултшмз бейне- ленген. Жалпы айтданда мусш жас эйелдщ портретш, оныц 03iHe твн ерекшелжтерш реалистш непзде толыгынан кесшндейдд Бул ескерткпл тейнде Орталыд Цазадстандагы тас мусш жасау дэстуршщ адыргы кезецш керсетед! (X IV гасыр). Будан кейшг-i ислам flim тараган racbipj ларда адам бейнесш жасауга ишан, дазылар бутшдей тиым салды. K ici бейнесш тургызган шеберлерд! «кэ- nip* деп санады. X V I гасырдын, басында Бухара ишан- дары: «К^азадтар тастан, кшзден гйсшщ тулгасын жа- сайды, соган табынады. Олар мусылман емес» деп фэ- туа шыгарды. Оган дарсы дазадтыц 6inriniTepi (Цасым-хан, Ад-Назар) — «О л тасты жасайтын 6i3 емес, далмад деп айтыцдар» — деген сод, барлыд оба- лар, мусш тастар «далмацпш » аталып кеттд Bipax; ол тарихи шындык, емес, тек ишан, дазылардыц дысы- мына дарсы дойылган дэлел болатын. Сонан не керек, X V I— X V III гасырлар арасында бурынгы тас MyciH жасау дэстур1 бутшдей жойылып, оньщ орнына араб- ша жазу TycipreH кектас, дулпытастар белец ала бас- тайды. Цулпытас та терт бурышты шарбадтыц не там уй- ДЩ кунбатыс-солтустж жагында дадалады. Б1рад му- ныц ез1нде де тас MyciH тургызудьщ ежелга дэстур1 узад уадыт тарихи нейзш садтап отырады. Адам бейнейн тасда T ycip y кунэл1 болып табылганына дарамастан, тас безеушт шеберлер кейде тастыц жалпы турзн адам келбетше жадындата шауып, оны ep6ip урудыц тацба- ларымен, улга ернеммен, дару-жарадпен, жан-жануар- лардыц кескйймен, жулдыз сурепмен эшекейлеп отыр- ган (24 а, б-тунжыр). Мше муньщ езшде де шаригатда дарсы шыгатын дигаштыд аз емес. Бул дысцаша шолудан Орталыд К;азадстандагы тас муйндердщ далай шыгып дамыган жолдарын, олар даму жагынан 6ipiHe 6ipi байланысты тарихи eai 50

дэу!рд! дамтитындыгын ацгаруга болады. BipiHini дэ- yipAeri мусшдер (V I— V I II гасырлар) терт бурышты шарбад дасында тас баганалар Т1збег1мен досылып белгШ 6ip топ жасайды. Олар непзш де тарихи flayip- лерде болган улы одиганы керсетш, сол одига устшде дол бастаган ерлердд ел доргаган алыптарды еске ту- cipy iciHe арналган. MyciH жасау енершде долбасы мен жай шеруге жа- саган мусшдер б!ркелк1 емес. Ел билеген долбасылар- дьщ мусшдер! api улкен, api ауыр, api сэндд оныц ус- тше сапалы тастардан жасалган. Барад буларда ди- сынсыз асыра суреттеу не фантазия cineMi жод, тарихи заманныц MyciHinuiepi сол кезде жасаган адамдардыц ез бейнесш жасауга, оныц езш е тан ерекшел!ктерш керсетуге тырысдан. Ек1кш1 дэу!рдщ мусшдершде ( I X — X IV гасырлар) бурынгы мусшдерде кездесетш белгшердщ к еп х ш лт 51

жок- Согыска байланысты карулар (кылыш, багана тас Ti36eri) м улде болмайды. Оньщ ececiHe бул деу1рдщ муиндершде кунделш й турмыс пен шаруашылыдтыц KepiHicTepi елеул1 орын алады. Орталык Цазакстанныц тас мус!ндер! Жет1су, А л­ тай, Саян тауындагы V I — V I I I гасырларда жасалган тас мусшдермен келштес болып келсе де, олардан 6ip талай айырмашылыгы да бар. Орталык; Цазакстанньщ тас мусшдер1 кейде антропологиялык, кесташ езгеше, жалпы тулгасы басцарак; зор денелк сом тулгалы, дем- белше, жак суйектер1 онша шыгьщцы емес, кеудел1 адамдарды кесшндейдк Алайда Орталык Цазадстан тас мусшдершщ бет влпеин сипаттайтын керсеткйн- тер б1рдей емес. Мунда жалпак бет мусшдермен катар кец мацдайлы, ат жакты сопак 6eTTi адамдардыц му- ciHAepi де аз емес. Мусшдердщ кешшлшшщ квз алма- сы шыгыдды, T ypi миндаль форымдас болып келедк Мусшдердщ квпш ш п улкен коцкак мурынды, тана- уыныц T yp i не децгелент, не ушбурышты болып ке- ледь Б ул антропологиялык деректер Орталык Цазак- стан мен Торгай даласын K eftiiiri заманга дешн мекен- деген казактардыц турше д эл келедк онымен 6ipre тарихи дау1рлерде бул тец1рект1 коныс еткен кыпшад- тардыд антропологиялык T ypi де осы эрштес болганын сипаттайды.

АРХЕОЛОГИЯЛЫК; АСА БАГА Л Ы ECKEPTKIIHTEP Ж азбаша деректер1 жоц дерлш ертедеп Цазацстан тарихы ушш археология гылымыныц рол1 аса зор. Цазакстанныц адам-адам болганнан берп, KeiiiHri X V — X V I гасырларга дешнп узац уацыттык, тарихын кайта курап, калпына келпру археология гылымыныц аркасында гана мумкш болды. Bi3 К,азак;станныц туктр-туктрлерш де журпзшген археологиялык цазба жумыстар нетижесшде алгаш ашылган жене одан epi зерттеу сатысында турган 6ip- неше елеул1 ескерттштермен таныстырмацпыз. Олар: Оцтустйс, Орталык Цазацстаннан табылган ертедеп тас fleyipiHin турацтары (б. з. 500— 100 мыцыншы жыл- дар); Солтустж, Шыгыс жене Батые К^азацстаннан ашылган кола fleyipbrin (3500— 2500 жылдар бурын- гы) кептеген мекен-турактары (поселения), зираттары мен рудниктер1; б1здщ эрамыздыц epi-6epiciHfle, 1ле, Шу, Ерйс, Талас, Атасу езендер1 жагалауларын ме- кендеген мал ecipymi тайпалардын; мола обалары; Сыр-дарья, Отырар оазистер1 мен Талас ацгарларынын, ортагасырлык калалары мен бекпйс камалдарыныц цалдыктары; Жетасу мен Орталыц Дазакстанньщ ер­ тедеп керкем енершщ ескертк!штер1 — жар тас бетше салынган суреттер. Цаз1р республикамыздан тыс аймактарга да кец мэл!м болып отырган бул ескертшштерд1 зерттеу не­ тижесшде алуан турл1, гылыми к¥ВДы материалдар алынды. Олар Б^азакстанды мекен еткен ертедеп тай- палардыц белп л! 6ip дэрежеде дамыган, езшдш меде- 53

ниетшщ куэсшдей. Бул жаца материалдар ел!м1здщ кене тарихыныц жеке кезецдерш нацтылап, толыцты- рып цана поймай, сонымен 6ipre осы салада тыц ту- жырымдар мен цорытындылар жасауга да мумкшднс 6epin отыр. Соцгы жыддарга д ейт, Цазадстанды ертедеп тас дву1р!н1ц адамдары мекендеген екен дерлш белгьде- ректер цолда болмай келген едй Осыган суйешп, кей- 6ip галымдар, адамзат Цазак,станды коп кейш, ягни, тас дау1ршщ соцгы сатысында (20— 10 мыц жылдар бурын) гана цоныстанган деп асыгыс байлам жасады. Археологтардыц 1957— 1959 жылдарда тапцан де- peKTepi мундай шалагай байламныц, ушцары айтыла салган niKip екенше, соидьщтан да оныц Tepic екенше кез жетшздь Ж аца деректер Цазадста ндагы алгашцы адамдардьщ Tipuim iri, бул елкеш сонау мамонттар мен керактер (муй1з тумсьщтар), жабайы жылцылар мен буцалар, куш бугшге д е й т сацталыл келген ац бекендер емш-еркш жосып журген кездерде-ад бастал- гандыгын дэлелдейдй 1957 жылы Оцтустш Цазадстаннын Улкен жэне Kiuri Царатау жоталарынан будан 100— 200 мыц жыл­ дар бурынгы алгашцы (жабайы) адамдардыц турацта- ры табылды. Келеш жылдар палеолит дэу1ршщ куэла- рымен толыцтырылды. Олардыц im iH fleri гылыми м е т улкен, езшдш ерекшелштер1мен квзге тусейндер1 — Тэц1р1цазган жэне Бврщазган деген жерлерден табыл- ган турацтар. Б ул — осы жерлерде будан 500 мыц жылдар бурын OMip сурген адамдардыц турацтары. Казацстандыц алгашцы адамдардыц тур-сипаты, келбет-пшйт цандай болган? Олар синантропца уцсай ма, жоц, элде дербес типй адамдар ма? Палеолит двуь piHin шепймш таппаган будан басца да сурацтары аз емес. Бул сурацтарга жауапты 6i3 алдагы жылдары жург1зшетш цазба жумыстарыныц нотижесшде табы- латын соны деректерден кутудем1з. Алайда, сез бо- лып отырган кезецде OMip сурген алгашцы адамдар ту- ралы б1лет1тм1з де аз емес. бте ертедеп. адамдар, кезшде, топ-топца белшш турган. Б ул — саналы адамдар тобы емес, OMip суру ушш курес инстинким 6ipiKTipreH адамдар тобы бо- латын. Осылай туру жыртцыш хайуандардан цорга- нуды жецшдетш, мамонт, жабайы шошца сияцты 54

авдарды аулауга мумкшд!к тугызатын. Бул айтылган- дар археологтардыц ушдыр фантазиясыныц туынды- лары емес, Tiirri логикалыд ойлау жорамалы да емес. Табылган материалдыц деректерге суйенш айтылган гылыми дорытьшды. Царатаудагы ашьщ турадтар мен ущдрлерден тас дуралдар, тас сыныдтары мен уш- дындары, толыд бггпей, жасалу сатысында далган тас, суйек дуралдар кептеп табылады. Б ул дуралдар да уц- ирлерде адамдардыд жалгыз-дара емес, топ-топ болып турганын керсетедп Алгашды адамныц саналы турде жасаган дурал- дарыныц туцгышы — дол тодпад деп аталатын тас ду- рал, ед алгашды универсал дурал едн Мамонт, увдлр арыстандары жэне аюлармен алысданда доргана- тын, eciM fliK тамырларын дазуга, мал суйектерш шагып, майын алуга жумсалатын 61рден 6ip дурал осы дол тодпад болатын. К|ол тодпад, шодпар, пышад, TinTi найза орнына да журдп Алгашды адамдардыд турадтарында от, ошад орындары да садталган. Олай болса, олар отпен пайда- лана да бглген. Б ул кезде адам отты керек кезшде ту- татып алатын ба едц жод болмаса, найзагай согудан шыддан ерттен алып, епйрмей садтаушы ма efli — бул жагы oeipre 6enrici3. Алайда, отты пайдалана 6iny- дщ eei зор жет1ст1к едн Цазадстаннан ертедега тас дэу1ршщ турадтары мен дол тодпадтардыц табылуыныц зор гылыми мацызы бар. Муньщ гылыми, тарихи мэш — К^азадстанньщ ер- тедеп тарихыныц шегш 500— 300 мыд жылдарга ке- щткендплнде гана емес, сонымен дабат, адамзат доныс- турадтарыныц жада epipi мен адам пшпндес маймыл- дан даз1рг1 адамга етудщ жада ешршац табылуында болып отыр. Палеолит дэу1ршщ жацадан табылган бул деректершщ Б^азадстаннан тыс бую л Солтустж Азия елдер1 унин де зор мацызы бар. Б ул деректер бола- шадта антропогенез проблемаларын шешуде де мацыз- ды роль атдарулары гажап емес. Палеолит доу1рш1ц алгашды сатысындагы дурал- дардыц табылуы буржуазиялыд палеолит мамандары- ныц реакциялыд теорияларыныц непзше содды бере­ ди Азия халыдтары «мэцплш дарацгылыд» шырма- уында болмад, ейткеш оларды дудай басынан «кем жаратдан» деген сиядты т. б. жалган тужырымдарын 55

жодда шыгарады. Ертедеп Европа елдер1 сиядты Ка- задстанды да алгашды адамдардыд мекендегенш кер- сетедд Казадстанда табылган палеолит flayipi мэдениетй нщ улг!лер1 осы кунге дешн кеч танылып келген па­ леолит «цивилизацияларыныч» басда улплерппц еш- дайсысынан да eui6ip кем согып, олды туспейд!. Б. з. б. 1700— 700 жылдарда 1^азадстанды гылым- да а н д р о н о в т ы д т а р аталып кеткен тайпалар мекендеген. Олар бул елкеш бурын-сочды мекендеупп- лерд1ч 1шшдей металл ещцру мен дорытудьщ жа- сырын сырын жачсы б1лген алгашды кенпйлер мен металлургтар болатын. Рудниктер, мыс пен далайы до- рытатын орындар кеп мелшерде Цардаралы, Жездаз- ганныд эр жерлершен, Спасск, Степняк мадайларынан, Цалба мен Нарын тауларынан табылды. Бул кен орын- дарынаи шамамен миллион тоннадан астам турл! ме­ талл енд1р1лш, жуздеген мыч тонна металл доры- тылган. Андроновтыд тайпалардыч мекен-турадтары да ^азадстанныд кеп аудандарынан табылды. 5— 10 жер кепе 6ip мекен-турад дурайтын. Б ул тайпалардыч бе- ftirrepi де кептеп кездееедд Бейлтер непзшен, жазыд жерлердеп езен жагалауларын дуалай орналасдан. А л ep6ip рулыд зираттагы тас молалар жуздеп саналады. Андроновтыд тайпалардыч шаруашылыгы эр жад- ты шаруашылык едд Мал шаруашылыгы мен егшшЬ л!к датар дамыган-ды. Ен жайылымда малдыд терт ту- niri де ecipineTiH. Соныч пМнде жылды малы куш-ке- п1к есеб1нде кеч пайдаланылган. Жер ецдеу дуралы ремнде тас кетпендер, епн жинау мен астыд бастыру ymiH дол орадтары мен тас укпелер пайдаланылды. Цазбалардан табылган металл буйымдары — ед- бек дуралдары мен дару-жарадтар, турмыс дажетш етейтш жене эшекей буйымдар асдан шеберлшпен жа- салган. Б1лез1к, сырга, садиналар алтынмен апталып, кумшпен куптелген. Осылардыд iminae ерекше кез гартыл, тачдандыратын заттардыд 6ipi — эсем ернек- телген дыш думыралар. Киюласдан геометриялыд фигуралардан туратын бул ернектер эдемйшчмен кез тартады. Археологиялыд деректерге дараганда андроновтыд тайпалар кешнНлерге ешпес мура — жогары дэреже- 56

де дамыган материалдьщ мэдениет мураларын цалды- рып кейпй. Галымдар ертедей Цазацстан кершдлес елдердщ мэдениейнщ дамуына да к;олайлы эсер еткен деген ту- жырымдар жасайды. Мэселен, кернекй совет галы- мы — СССР Гы лы м академнясыпын муше-корреспон- денй, археолог С. В. Киселев Цытайдыц Шань flayipi- шд (б. з. б. X V I — X I гасырлар) мэдени улйлер ш дей жаца леппен сол доу!рдей соны, взгеше сарындагы дара буйымдардьщ (ipi пышач-кездштер, ромбалы най- залар, геометриялык ою-ернекй кельттер) пайда болу- ларына, Казахстан мен О дтусйк Сибирьд1ч андронов- тьщ мэдениет улйлер1 эсер етй деп тусшд1редй Kaeipri казактар мен андроновтыц тайпалар ара- сын 3000 жылдан астам уакуыт шымылдыгы белш тур. Орталыч Казадстанныц улкенд1-к1ипл1 Нура, Тал- ды Нура, Ш ерубай Нура езендершщ жагалауларынан андроновтык; тайпалардыц мекен-турачтары табылды. Ж урйзшген казба жумыстарыныц нэтижесшде эр- 6ip мекен-турач 5— 10 туйннен туратыны айчыидал- ды. А л op6ip туйн-уй жанынан ч°ра-чопсы салына- тын-ды. Тургын орын — туй н басы деп отырганымыз — ау- магы 30— 50 шаршы метр жер кепелер. Белмелердщ iuiKi чабыргалары ip i гранит плиталарынан чаланган. Белменщ нач ортасында чазан-ошач орналасатын бол­ тан. Мекен-турачтардан табылган заттардыц iiuiHfleri кезге тусер KepiKTici де, квцш белер мэнд1е1 де сэнд1 ернектелген чыш_аячтар. Цыш-ыдыс ернектерш талда- сач кез алдымызга чазадтардьщ ою, сызу енерлершщ кептеген начыштары келедь Мэселен, «чошдар муШз* ернейищ сарынын ертедей андроновтычтар epHeKTepi- нен кврем1з. Егер андроновтычтар бул ернекпен ыдыс бейн эшекейлесе, дазадтар эр турл1 буйымдарды бе- зенд1рейн-дч «К|ошчар муШз» ернейнщ нейз1мен Ki- лем, туе кшз, текеметтер, сандычтар, агаш тесектер ернектелейн. Эшекей ернек енершщ осындай 6ip мэне- piHi4 63i де, араларын мыцдаган жылдар белш турган халыдтардыч мэдениеттерш байланыстыратын ортач белйлерш айчын керсетедБ Антропологтардьщ чазач- тардыд нэс1лд1к еыр-сипаты аидроновтыч нейзде ча- лыптасты деген тужырымдары да осыны айтады. Сей- Tin чазач халчыныц ертедей мэдениейнщ ежелг1 туп- 57

тамырлары, зерттеуийлерш, Цазацстанныц будан 3500 жылдар бурын OMip сурген, ертедеп тургында- ры — андроновтыц тайпалардыц материалдыд мэде- ниетше нусдайды. Кола fley ip i тайпаларыныц eM ip i мен медениетш алга апарып, одан api дамытушылар садтар, уйшндер (усунь) мен дацлылар (кангюй) болды. Бул тайпалар­ дыц тарихи атаулары грек, парсы, тагы басда йлдер- дег! жазба деректерден алынды. Сад-уйсш тусында (б. з. б. 700— 600 жылдар мен б. з. 400— 500 жылдары) Цазацстанды мекендеген тай- палар мэденией — еткендейден кеп жогары дамыган мэдениет. Б ул тайпалар б. з. б. V I I гасырда-ад (СССР- дщ европалыд белйстер1 мен Кавказды, Орта Азияны мекендеген тустастарымен 6ip мезплде) тем1р буйым- дарын жасау техникасын мецгердд А л шаруашылыд- та TeMipfli долдану материалдыд мэдениеттщ одан api даму дардынын жеделдетй. Галымдардыц соцгы жылдардагы зерттеулерд осы сез болып отырган дэу1рде табиги жэне ауа райына сэйкес, Казадстанныц ер аймадтарында ездерше тан шаруашылыд rypnepi далыптасып, дамыгандыгын ай- дындады. А л шаруашылыд турлер1, вз тарапынан, ерекше материалдыд мэдениет пен ескертюш улйлерш тугызды. Шаруашылыдтыц нейзй у ш ф о р м а с ы далып- тасып, дамиды. Орталыд жене Батые Цазадстанда кешпел1 мал шаруашылыгы, Шыгыс Дазадстан мен Жейсуда жайылмалы мал шаруашылыгы жэне TeniMi (долдан суарылмайтын) егпшйлш, ал Оцтусйк Казад- станда, нейзшен, суармалы жер шаруашылыгы ер- кендедЬ Осы уш экономикалыд-географиялыд аймадтардыц ескертшштерш зерттеуден алынган тарихи-археология- лыд материалдар, бул аудандардыц взара тыгыз бай- ланыста, узйш еген дарым-датынаста дамыгандыгын таныта туседк Казацстанныц бул дэу1рдегл ecKepTKiuiTepi даз!р элемге eftrini. Кене дэу1рдщ кез келген зерттеушнп Оц­ тусйк Казадстанныц Шиекй (ЕШлшй) алдабындагы, Жейсудыц Бесшатыр, Б ер тдара зираттарындагы сад «патшаларына» орнатылган зэул1м мазарларды; Ор­ талыд Казадстандагы Тасмола тас обаларын; Сырда- 58

рияныц теменй агысындагы TericKeH, ¥йгарад зират- тарын карее, тацданбай ате алмас едй Аталган ескерт- Kinrrepfli зерттеудщ нэтижесшде еж елй мэдениеттщ айгагы боларлыдтай талай багалы экспонаттар табыл- ды. Булардыц 1шшде дола, тем1р, алтыннан согылган жэне ате шеберлжпен жасалган не алуан тамаша бу- йымдар (айыл-турман, цару-жарад, т. 6.) бар. Кейб1р буйымдар тур льтуей тастармен безенд1р!лген, жабайы ацдардыц, дустардыц, гажайып дубыжыд хайуандар- дын, реалиетж бейнелер1мен эшекейленген. Будан 2500 жылдар бурын 1ле, Ш у, Талас езенде- ршщ как майсалы байтам алдаптарын кептеген тай- палар мекендеген. Оларды жинадтап садтар деп атайды. Ертедет грек, парсы деректер1 бойынша садтар ар теки, кап йлд1 тайпалардан дуралган, жартылай оты- рыдшы, жартылай кашпел1 ел болган. Чач (Ташкент), Давань (Фергана), Яксарт (Сырдария) сиядты табиги жагдайлары долайлы аудандарда кала yariciH fleri бе- KiHicTep салган. А л Ж ейсу, Тянь-Шань, Памирдщ тау- лы да далалы аудандарында бул тайпалар кешпел! eMip кешкен. Олар турадты дыстаулар салумен айна- лыедан. Садтар, ертедей грек авторларыныц 6ipi Хэрил айт- дандай, тек дой баддан малшылар гана емес едй Олар, сондай-ад цару-жарад (данжар, айбалта, найза мен са- дад уштары) согудыц да, уй-турмысына дажетй бу- йымдар (дазан, шам-шырадтар, орад, балта, пышад- тар) жасаудыц да, эшекей заттарын (айна, б1лезж, сырга, сылдырмадтар) согудыц да жетж шеберлер1 болган. Кейййрек (б. з. б. V II— V I гасырларда) олар ер тур- л! TeMip буйкмдарын жасауды уйрендц OHflipyi диын болуы себепт! TeMip алтыннан да дымбат багаланган. Садтар дауымында таптыд датынастыц алгашды бел- riaep i туды. «Патшаларга», тайпа, ру кесемдерше K eei TipiciHfle де, елгенде де ерекше дурмет керсетшетш болган. 0лгендерд1 кеп мал дурбан шалып, дымбат багалы асыл заттар, дару-жарадтарымен доса, ерекше азалап цояды екен. Геродоттыц айтуынша 6ip сад тай- пасыныц ацылды, ержурек эйел патшасы — Зарина- ныц басына 6HiKTiri 250 метр зират тургызылыпты. Эрине, бул цифр асыра айтылган. Алайда жогарыда 59

келйршген тужырымдарымыздьщ шындырыньщ дэле- л! боларлыд H eriei де бар. Олай болса, бул зираттар дайда? Осы сурад садтар медениетш зерттеуип архео- логтардьщ эрдашан да кекешнен кетпей мазаларын алган сурад едд >•'1954 жылы Цазадстан археологтары, 1ле езешнщ он, жад жагалауынан, Весшатыр деген жерден 20 тас обасы бар ecKi зират ашты. Оба лардыд imiHfle 20 метр- ден астам бижтер1 де кездеседь Олардыц кепшШй ай- налдырыла тас кесектер1мен коршалыпты. Бул тас дор- гандар алыстан мардумдардын, мэцгШ к тыныштыгын доргап турган кузетнплердей кершедй Тошректей ду- ладда ургандай тыныштьщ, зэул1м обалар еткен ем1р- дщ KepiHicTepiH epiKcie кез алдыда келйредд Бул алыл обалар тек кернекй ру басылары мен долбасшылар- дыц дурметше тургызылганына eui6ip шуба жод, ал енд1 осы ескертк1штерд1 далдырган к1мдер екен? 1957 жылы зираттан кпшрек 6ip оба дазылды. Ца- бырдан датар жатдан ек! эскердщ суйей шыдты. Эр- дайсысынын дасына Terviip данжарлар мен доладан ду- йылган уштары бар садад одтарына толы дорамсад- тар дойылыпты. Б ул айгадтар жерленгендердщ садтар екендшш айдындайды. К елей жылдары Бесшатырда- гы тары да йрдатар оба дазылды. Солардыд йшнде 12 метрлш тас обалар ерекше назар аударады. Мола уйлершщ астынан улкен табыт уйлер (гробницалар) табылды. Табыт уйлер 6 метрлш узын, 30— 35 санти­ метр жуан дарагайлардан салыныпты. Бул былайша айтсад, аумагы 30 шаршы метр, бш ктш 4 метр терт бурышты белме сиядты. Шыгыс жад дабыргаларыньщ ортасынан шабылып eciK шыгарылран. 0те р е ш и т нэрсе, б1зден кеп бурын табыт уйге тонаушылар Kipin, барлыд баралы буйымдарды алып кеткен екен. Шашы- лып жатдан адам, жылды, дой суйектерд агаш бу- йымдардыд сыныдтары, дыл ардан узшдкй, доладан дуйылган садад ушы, дыш-аяд, ею шанасуйретшлер- ден басда ештеме табылмады. Табыт уйд1д Te6eci 6ip- неше дабат сыргауылдармен бастырылып жабылыпты. Агаш жаппаныц ycTi дурым кшз жабылып, тодылган шимен бастырылыпты. Осылайша, табыт уйге ылгал етпей, ете тамаша садталган. Бул дурылыстыд iiuiHfle журйзш ген зерттеулер Бес- шатыр обаларыныд тагы 6ip жасырын сырын ашты. 60

25 - т у н ж ы р. Эшекейлеу менер! цазХрг1 цазан оюларына жацын келетш ертедеИ буйымдар. I — б)здщ заманымыздан бурынгы X—VIII гасырлардагы балшыд ыдыс (Орталыд Цазакстан). 2 — Vn—XXI гасырлардагы дола айна (Батые Х^азакотан). 7 — X — XII гасырлардагы балшыд думыра (Тараа). 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10 — дола дэу1ршдеп балшыд ыдыстардыд беттершде кеадесеин ок> ул- гХлер! (б. з. б. XVIII—X I гаоырлар). Табыт уйдщ тер жад бурышын дазып жатданда топы- рад дулап, аз жагынан уцг!р ашылды. Ол уцпр 6ipHe- ше тарамга белшген жер астынан жасалган жол болып шыдты. Уц пр дабыргаларыныц кеп жер1 текшелен- ген. Текшелердеп куйеге дараганда, бул жерлерде май шамдар турган сиядты. Сайып келгенде, Бесшатыр, обалары дазадстандыд сад тайпаларыныц дасиетм орыны болган тэр1зд1. Б ул обаларга олардыц патшалары мен айбынды долбасшы- лары дойылган. Белки, мунда садтардыц эйгiлi атты эскерлерш бастап парсы патшасы Дарий мен Ескенд1р Зулдарнайынга (Александр Македонскийге) дарсы шыддан кесемдер де жерленген болар. Ертедегх уйсшдер сад тайпаларыныц медени мура- сын бхрден 6ip 1лгер1 алып барушылар, дамытушылар

2 6 -ц н ж ы р . Кегендш алтын сыргалар (III—V гасырлар). болды. Туптеп келгенде, уйсш мэдениеп садтардыч реалисйк квркем енерЬпц тек сачтаушысы жэне да- мытушысы дэрежесшде гана чалып доймай, езшдш зор ерекшел1ктер1 бар жача мэдени улплер, мотивтер тугызды. Осы кездерде асыл металдарды ецдеп, эше- кейлеу енерд алтын буйымдарга турл1 ернектер салу eHepi жедел дардынмен дамиды. Цалыпда дуйылып жасалран алтын буйымдар да пайда бола бастайды. Уйсшдерд1ч алтын буйымдары, дан (зернь) жэне ин- крустациямен безенд1ршген турлЬтуста тастар сол кез- деп зергерл1к енерд1ч жорары дэрежеде дамырандыгы- ныч айдын айгары eceirri (25-тунжыр). Ертедей уйсшдерд1д сурет жэне зергерлш оперле- piHi4 аса 6ip тамаша белплер1 — 1962 жылы Кеген езешшц ацрарындагы уйсш даб!рлершен табылган сомдап сорылган ipi алтын сырралар жэне эйпл1 KJap- ралы диадемасы болып табылады. Кегенд1к жарты ай формалы алтын сырралар турльтусй асыл тастармен безенд1р1лш, ете усач алтын дэндерден эршген геомет- риялыч ернектермен эшекейленген. Сырралардыч шет- шем де шод-шод усач дэндермен ернектелген (26- тунжыр). Археологиялыч зерттеулер ертедей уйсшдерд1д мэ- денией мен керкем енерш бшуге гана квмектесш дой- ран жоч. Цазад халдыныд чалыптасуында елеул! роль атдарган бул тайпалардыч шаруашылыч жэне турмыс далыптарын жача монде, жача туррыда дарастыруга да кеп себш тийздд Бул жагынан алып дараранда, Кеген ауданындагы Кетпентау деген жерден табылган 62

ертедеп уйсшдердщ мекен-турадтарындагы зерттеулер- дщ мадызы зор. Бул мекен-турадтан адамдар турган 6 уй жэне кеп- теген шаруашылыд дурылыстарыньщ орындары та- былды. Барлыд уйлер мен дора-допсылар тас плита- ларынан жэне ipi-ipi тас блоктардан даланган. Адам туратын белмелердщ сырткы дабыргалары дас дабат болып келедд Белмелердщ iniKi дабыргалары аса ыж- дагаттыдпен даластырылган теп-Teric те, сыртды да- быргаларындагы тастар ойды-шойдылау. Цое дабырга арасындагы дуыстар малта тастармен толтырылып, ныгыздалган. Мекен-турадтьщ дазылган белийнщ ортасында «Ор- тацгы белм е» деп аталган белме орналасдан. Оныц сырт n im iH i T iK тертбурыш сиядты, аумагы 3 5 шаршы метр. Цабыргаларыньщ 6HiKTiri 2 метр. Белменщ ор- тадгы жак; белейшей тастан даланган ошад орны табылды. Ошад iu iiH fle кем1рдщ, кулдщ далдыдта- ры да садталган. Ошадтьщ аумагы: 110X110 санти­ метр. Белменщ шыгыс жак; дабыргасында узынша келген KipeiiH коридор бар. Оцтустш шыгыс жагына жанас- тырыла дора-допсы салынган. Ортадагы 6ipiHUii белмеге квадрат тэр1зд1 eiciHmi 6ip белме тадалып тшп турады. Оныц дабыргалары да ДОС дабат. Уш1нш1 белме доп-децгелек. Оныц дабыргалары да дос дабат. А л термина жэне бесшиц белмелер тйс тертбурыш туршде салынган. Б ул тургын уйлер мен дора-допсылардыд еолтусик жагында аумадты алтын- шы белменщ далыд дабыргасы тур. Осы алтыншы бел­ менщ (14X9 метр) шыгыс жад дабыргасында есш оры- ны бар, орта кезгнде ошад орналасдан. Мекен-турадтан ыдыс-аяд сыныдтары, тас кетпен- дер, тем1р данжар, дола жэне тем^р пышадтар, долдан согылган орад сыныгы табылды. Уй малдарыныд су- йектер1 мен тас дэн уккшггер, туймештер мен суйек дыргыштар да кептеп кездеседй Ыдыс-аядтардыц ул- rLaepi уш турл1 болып келедд 1) дазан-ошад ыдыста- ры (жалпад дуладты дазандар), 2) су жэне азыд-тулж дорларын садтайтын ыдыстар (олар кебшесе сыйым- дылыгы кеп, шеттер1 далыд, дереш штелген ыдыстар), 3) ас ннетш ыдыстар. Булардыд 6api жалпад тупм, долдан дурастырылган, сапалы куйд1р1лген ыдыстар. 63

Мекен-турадтьщ дурылыс орындарына Караганда бвлмелер терт бурышты немесе дедгелек формалы бо- лып келед1. Осыган Караганда тургын уйдщ eKi турл! ynrici болган тэр1здь BipiHinici терт бурышты жазыд eTin жабылган уйлер де, eieiHinici — шошала типтес шатырлы уйлер. Тургын уйлерге жанастырылып шлет силдты шаруашылык орындары салынган да, айнала тЫле салынган кора-копсылары болган. Сейтш, тур­ гын уй, шаруашылык орны, мал дора 6api 6ipirin 6ip, жеке курылыс комплекс! тэр1здд « Улкен уй» жене «ортадгы белмеден» табылган ошак орындарыныц ор- наласуына Караганда, моржалар, уй тебелершщ ор- тасынан шыгарылган. Муржа Teciri уй iiuimK б1рден 6ip жарык кез! де болса керек. бйткеш, eui6ip белме- н1ц кабыргаларынан терезе орны дерлнс белплер та- былмады. Keft6ip тургын белмелер сыртынан eKiHmi кабырга калау аркылы жылытылган. Мундай eKi да- бат кабыргаларынч еш 1,5 метрге жетедь Мекен-туракты мекендеуцплердщ непзй Kaci6i мал шаруашылыгы болган. BipaK тас кетпендер, кол орак сыныгы жене тас дэн укмштердщ табылуына Караган­ да олар егшпалнспен де шугылданган сиякты. EcKi журт орныныд ашылуы, одан кел1 мен кол дшрменнщ табылуы, керамика формаларыныц езге- pyi — ертедеи. уйсшдердщ жыл узак мал соцынан Kemin журетш номадтар болмагандыгыныц сетмд! делелдерк Олай болса, уйсшдер мезгдймен, жаз жай- лауга кешш, кыс кыстауга конып, араларында еиншь лшпен де кэсш еткен. Ертедей уйсшдер уагында Ж ейсу жер!нде жайы- лым бел1й болган. MepeiMfli мал багудыд квшпел1-жа- йылымды жуйеЫ далыптасдан. Ертедей уйсшдердщ кыстаулары тау дойнаулары- на, сай тукшрлерше, me6i шалгын, суы мол кунгей- лерге орналаскан. Мал бабын жаксы б1лген уйсшдер- д!ч жер таныгыштыгына да тацданбасда болмайды. КеШшрек, б. з. IV — V I гасырларында ертедей уй­ сшдердщ мекен-турадтары мен дыстауларыныц, билеп- тестеунплершщ (гуньмо) ордаларыныц орнына дала- лар тура бастайды. Цала салу, ecipece Батые TypKi ка­ ганаты (V II— V III г.), Цараханид мемлекет! тусында дамып, керкейдд BipaK кепке дейш Цазадстан тек кешпел1 тайпалар-

дыц рана мекеш саналып келдь Оныц жер-жерлерш- де, acipece оцтустак аудандарында, кемШ п далган, жуздеп саналатын далалардыц бар екендпчн кэп адам б1лмейт!н. А л 6ipeH-capaH б1летшдер бул далаларды шетелдерден келген басдыншылар тургызган деген се- шмде болды. Олардыц айтуынша, м ал ecipymi тайпа- лар отырыдшылыд мэдениет пен дала салуга улестеран досдан жод. Дэлелд1 деректер табылганша мундай ушдары бол- жамдарра дау айтарлыд даударымыз болмап едц Б ул болжамдардыц рас немесе eTipiKTiriH e кез жетшзу ушш сол далаларды дазып, жасырын сырларын адта- ру даж етий туды./ Бес ж ы лга сбзылран ауыр да дажырлы ецбектщ нэтижесшде Турадты ауылдыд мекен орны — Адтебе мен ортагасырлыд дала Баба-ата дазылып алынды. Эл- дедашаи дулаган дурылыс орындарыныд 1ргелершщ далдыдтарына дарап, Адтебе ауылы, кезшде, уш узын уйден тургандыры айдындалды. Уйлердщ дабыррала- ры шик! каршштен даланган екен де, тебелер! кумбез- делш жабылыпты. 9p6ip тургын уйдщ дасында, ортад шатырлы б1рнеше дурылыс орындары салынран. Олар шаруашылыд орындары болса керек. Тургын уйлердщ 6ipiHeH дамба — погреб шыдты. Дурылыс орындарынан табылган кептеген тас кет- пендер, дэн укшштер, дыш-аядтардыц тур-Typi, мал су- йекгерше суйенш, Адтебенщ туррындары жер ецдеу- мен де, м ал шаруашылырымен де шугылданган екен деген дорытынды жасаймыз. Ортарасырлыд Баба-ата даласында журпзш ген зерттеулер, онда кешпельмалшылардьщ б. з. V I — V III расырларында салган дыстауыныц болгандырын ашты. А з уй л! шагын дыстау eM ipi уз1лмей, все келе бшк бемшс дабыргалары мен дорганыс мунаралары бар нагыз феодалдыд далага айналды. Бе.кшас доршау- лардыц iuiiHfle атдыштар yuiiH далдырылган бойница- лары бар даЬарлы мунаралардыц доргауында турган зэул1м де, бшк туррын уйлер бар. Уйлердщ шатырла- ры кум безделт жабылран. Кед баспалдадтар уйлердщ шатырларымен де, взара да байланысып турады. Б ул дурылыстар жай туррын уйлерден repi, бай адамньщ сэулетта сарайына удсайды. BeKiHic доршауларды ай- нала гончарлар, усталар, зергерлер, саудагерлер жэне 5-354 65

дарацайым к е тш лш турган. Баба-ата даласы X IV га- сырда, Шыцгыс ханныц баласы Шагатай мурагерлер:- нщ езара бацталастыц согыстары кеыршен дулады. Талдандалган дала дайтадан далпына келмей, алты гасыр бойы жауын-шашын жуып, жел ушырган жер тебе далпында далды. Археологтар Баба-атаныц еш- кен eMipia дайта тутатып тарихи мура етт. Сейтш соцры жылдары журиз1лген гылыми зерт- теу жумыстарыныц нэтижесшде Цазадстандагы оты- рыдшылыд пен жер ецдеудщ далыптасуы мен дамуы- ныц, беюшс дурылыстары мен далалар салудыц ал- гашды адамдары туралы келел! мэселелердщ кезш ашатын дунды деректер алынды. Б ул жаца деректер Цазадстанда жер евдеу жэне нала салу мэдениетшщ жерйлжта негазде дамыгандыдтарыныц дэйект1 дэ- лелдерь Отырыдшылыдда алгаш кешкен жене ертеде- ri епншш к аудандары—Отырар oa3HCi, оган таяудары Келес даласы, Сырдарияньщ сол жад жагалауларын- дагы аудандары болатын. КеШшрек Ш у, Талас алдап- тарына да тарайды. Отырыдшылыд пен жер евдеу кэ- ci6i 1ле жаралауларында да болды. Б1рад мунда мал шаруашылыры басым efli. Цаз1р 6i3 ертедей далалардыц сыртды керш1стерш, iuiKi жайрасуын кезге елестете аламыз. Б1здщ эрамыз- дыц epi-6epici кездершде, шик1 шршштерден даланган 3— 4 улкен уйлерден туратын ауылдыд мекен-турадтар болган. Мундай мекен-турадтар дамып, все келе феодалдыд далаларга айналды. 9p6ip осындай далада феодалдыд замок (цитадель) болган. Цитадельд1 доршай туррын жене догамдыд уйлер (моншалар, меппттер, медресе- лер) салынран. Шеткер1ректе доленерпплер кварталда- ры жэне базар болран. Цалаларда су жел1лер1, канали- зациялар тартылып, тас кешелер даланган. Археологтардыц долында бар деректер ортагасыр- лыд доленер турлерн усталыд, зергерлш, гончарлыд, суйек кесу жене шыны урлеу енерлер1 дамыгандыгын паш етедй (27-тунжыр). Ортагасырлыд Цазадстан далалары магыналы eMip cypin, керыйлес елдермен дарым-датынаста дамыды. Отырар, Тараз, Испиджаб цалаларыныц базарларынан кептеген елдердщ саудагерлерш кездесйруге бола­ тын едд

Цазакртаннын, туктр-тукшрлершде жург1з1лген ар- хеологиялык; жэне палеантропологиялык; зерттеулер мунда ете ертеде-ац eMip сурген ж е р т л ш й мекендеу- шшердщ белг!л1 6ip дэрежеде дамыган, езшдж, магы- налы материалдык; мэдениет1 болгандыгын дэлелдейдт. Эрбip хронологиялыд дэу!рлердщ цол жеткен мэде- ни жет!стжтер1 езара тыгыз байланысып, езшдж к;а- сиеттер1мен кершедк 1^азак, халцыныц материалдык; мэдениетнпц еж ели туп-тамырлары кола дэу!ршде (б. з. б. X V I— V I II га- сырлар) жэне алгашды TeMip дэу1р1нде (б.— б. V I I — III гасырлар) eMip сурген тайпалардыц ертедег! мэде- ниеимен байланысып жатыр.

ЕРТЕДЕИ ОРТАЛЬЩ ЦАЗАКСТАН ТАЙПАЛАРЫНЫЦ МЭДЕНИЕТ1 МЕН 0HEPI ТЛ aeipri Орталык Дазацстанды мекендеген ертедеН тайпалар ешкандай жазбаша муралар калдырмап- ты. Ketf6ip маглуматтарды олардын алыстагы заман- дастары — Эллада жагалары тургындарынан аламыз. ЕртедеН гректер мен парсылардьщ Каспий тещз!шч «аргы 6eTiHin» тайпалары туралы есиген-бшгендерь шц- цолжазбаларынын, да дерекйк мвн1 бар. Осы ретте куш бугшге дейш садталып келген Аристей Проконес- ский мен «тарих атасы» Г е р о д о т т ы ц хабарлары кец1л белш, зешн цоярлыдтай. Олар массагеттер, иссе- дондар, аримаспалар жэне аргиппейлер тайпаларын атайды. Алайда, Аристей де, Геродот та бул тайпалар- дыд eiu6ipiMeii де дэмдес-туздас болмаган. Геродоттыц eai: «О л елдердеи ары... не барын ешшм нак,тылы бш- мейдь Кезхммеи керш б1лд1м деушшерд1 ез басым кез- десирген емеешн» деп мойындайды. КезшдеН efirini географ Страбон да (б. з. д. I гасыр) езшен бурынгы деректердщ аталган шалалыгын керш: «Каспий тендзшщ аргы бетшщ тургындарыныц 6ipi сактар, баскалары массагеттер аталыпты. Жазушылар Кирдщ массагеттермен согысынан баска нанымды ка- бар бсрмейдк Тарихшылардыц ацыз ертектерге бой уру- шылыгы салдарынан бул хальщтар туралы зерттеулер ешкандай жетшмкке жеткен жок;» — деп кетштк Рас, ертедеш авторлардыц хабарларында аталгаидардан баска олдылыктар да аз емес. Олардын хабарлары узшд1лер жиынтыгындай. Кбайтылыксыз да емес. Tin-

Ti географиялыд шатастырулардан да дур болмайды. Дегенмен, Страбонньщ езшен бурынгы жазба муралар- га берген багасымен толыд кел1се алмаймыз. Аталган олдылыдтар ертедега авторлардыц хабар- ларыныд тарихи деректж мэнш б1ржола жодда шыгар- майды. Сын кез!мен дарап, 6ipiMeH 6ipiH взара салыс- тыра, мудият зерттеу нэтижесшде б. з. б. I мьщыншы жылдары даз1рп Орталыд Цазадстанды исседондар, аримаспалар жэне аргиппейлерде мекендеген деген дортындыга келем1з. Республикамыздыд кец-байтад жазыгын мекендеген ертедe ri кешпел1 малшылар eMi- р1нщ KepiHicTepi, медениетшщ даму дэрежей, дши кез- дарастарыныд ерекшелжтер1 туралы келел1 мэселелер- дщ кеп жадтарына кез жупртелпз. Гылымныц дандай да болмасын мэселесше кез жу- ripTin дана дою жеткЬпкйз, кез жетюзу дажет. Кешн- ri урпад уш ш жэне жазба деректердщ кем-кетйин тол- тыру ушш заттай дэлелдемелер керек. Будан 20 жыл бурын Орталыд Кдзадстанга аттанган археологиялыд экспедицияныд мадсаты да осы дэлелдемелерд1 1здеу, табу болатын. Содан 6epi уз!лмей журйзшш келе жат- дан дазба жумыстарыныд дорытындысында аталган тайпалардыц шаруашылыгы, турмысы, доленер1 мен архитектурасы, медицинасы туралы жан-жадты мол материалдар алынды. Сонымен дабат, бул елкенщ ежели ескертшштер! жешидей 6uiiMiMi3 де толыга тускендей болды. Орталыд К;азадстанныц ертедеп тур- гындарыньщ материалдыд медениетшщ кезшде жога- ры дэрежеде дамыгандыгын кердж. Б ул шагын мада- лада долымызда бар эр алуан дызыдты материалдар- дыц 6epiH атап, жеке талдау жасау мумкга емес. Сон- дыдтан тадырыбымыздыц врмегане ардау болатын езЬ м1зше ец менд1, ец дажетта деген материалдарга гана годталмадлыз. Б. з. б. I мыцыншы жылдары немесе алгашды те- Mip дву!р1нде, ел1м1здщ тарихында талай-талай елеул1 езгерштер, мадызды одигалар e rri. Европа мен Азия- ныд кец байтад далалы аудандарын мекендеулплерге тэн кешпел1 мал шаруашылыгы далыптасты. Муныц eei Орталыд Е^азадстанньщ кейш п уш мыц жылдар бойгы тарихи дамуыньщ ерекш елтн белгшеп берд!. OHAipic тзсШндегс жацалыд, ез тарапынан, кептеген келел! esrepic енд1рдд Аса ipi, хштей мыгым т а й л а 69

28 - т¥ в ж ыр. В. з. 6. VII—V гасырлардагы дола буйымдар. о д а д т а р ы т у д ы . Алгашды дауымдьщ догамныц ыдырауынын, соцгы сатысы — ескери демократиям ке­ шу басталды. Ат айылын тартып мшуд1 уйрену ерте- дем мал еС1руцплердщ ewipin еркендеттй Жайылым- 70

дары кещп, доныстары кебейдо. взара да, диырдагы езге елдермен дв экономикалыд-мвдени датынастар- га мумкшдгк туды. «Ер фанаты — ат» сол кезден-ад ел манаты да болган. Павлодар облысындагы обалардан табылган б1рнеше алдалар мен сердоликтен жасалган геометрия- лыц ернекта моншадтар б. з. б. V гасырда болган ха- лыдаралыд алыс-бер1стердщ айгагы (28-тунжыр). Цо- лымызда бар факилерге суйенш, аталган алдалар мен моншадтар сонау Унд1станнан екелшген дей аламыз. Ундштанныц б1рнеше аудандарынан осындай заттар жасайтын шеберханалардыд табылгандыгы мэлгм (Чунху-даро, Таксила). Жерленгендермен 6ipre дойыл- ган алуан турл1 алтын, кум1с, кола, тем1р, суйектерден жасаган дуралдар мен эшекей заттар сол кезде eMip сурген тайпалардыд езшдш, дамыган металлургиясы мен доленершщ болгандыгыньщ айдын куем. Цола мен алтыннан жасалган заттар ертеде-ад Ца- задстаннан тыс аймадтарга да aftrini болган. Геродот: «Циырдагы елдерде б1зде ете аз кездесетш жзне вте дым'бат багалы заттар кеп болады» деп даз1рп Цазад- стан жерше арнап айтдан. Мамандардыд ecxi рудник- тер туралы зерттеулер1 вте ертеде внд1р1лген мыс, мы- рыш, алтын дорларыныц кеп мелшерде болгандыгын растайды. Ол рудниктер металлургия енд1р1сш шию- затпен толыд дамтамасыз ететш. Б. з. б. I мыдыншы жылдары д о л а д у ю в н е р i ерекше еркендеген. Балшыд, металл, тас далыптарга турмыс дажетше ке- рекп заттар дуйып алатын. Археологиялыд дазбалар сонау атам замангы эскери дару-жарадтардыд да улгн лерш бердк Олар: сададтар, жебелер, дорамсад, ек! жузд1 дысда данжарлар. вте сирек кездесетш данжар- лардыд 6ipi Нурманбет зиратындагы сарбаз дабгршен табылды. 0 3 i тектестерден вте мудият безенд!р1лгенд1- пмен, api сабыныц курдел1 квркем ернепмен кеш бойы алда тургандай (29-тунжыр). Айыл-турмандары кешпелшер дад1р тутып дурмет- теп, ерекше сушспешшлш сез1ммен сайлайтын. Эр алуан дола ауыздыдтар, етшзбелер, шгектер, шыгыр- шыдтар мен айылбастардыд табылуы осыны айтады. Байыргы жугеннщ даз1рНмен удсастыгы шамалы. Ол элдедайда курдел! жэне епетейшз ауыр. Тасмола даб1р- лерпнд 6ipiHeH табылган жугеннщ салмагы 1,5 кило- 71

грамнан астам екен. Эрине, онымен 6ipre 6ip ат жуген- делмеген. Бул елген адамга багыштап жасалган жу­ ген болуы мумкш. Егер баска да каб1рлерден шьщдан заттардыц турмыс цажетмгше еай еместшш еске алсак, бул корытындымыз дурыс та болар. Айыл-турманньщ Kefi6ip бел1ктер1 6ip немесе б!рнеше килы калып- тарга куйылып шыккан курдел1 кую техникасыныц женись Бул жешнде Тасмола зиратынан табылган жэне вте жаксы сакталган б1рнеше кола к°Цырауга токталган жен. Олар «Калыбын жогалту» эд1«мен (методом утра­ ченной модели) куйылган. Бул эднтгщ мэш былай: ба- лауыздан калып ).стелед1 де, сырты 6ip кабат балшык- пен сыланады. Балшык кепкеннен сок калып кызды- рылады. Цызудыц эсершен бастапкы балауыз epin, агып кетедь Цалган балшык калыпка енд1 балкы- ган металл куйылады. Таутекешц скульптуралык мусшш к¥ю будан да курдел1 процесс. Б ул уш1н eKi килы калып колданыл- ган. Алдымен, таутекешц симметриялык ек! б е л т н е жеке-жеке калып дайындалады. Эр калыпка балауыз 72

енпзш п, устшен патрицимен ныгызцайды. Ец соцын- да, далып дызып, балауыздан тазартылганнан кеЗДн барып балдыган металл дуйылады. Осылайша дайын болган белшектерд! дыздырып, езара досданда тауте- кешд дуыс кеуде скульптуралыд мусип шыгады. Ор­ талыд Цазадстаннан доладан жасалган буйымдардыд не алуан у лп лер ш щ табылуы, б у л саладагы шеберлш- Ti керсетедй Bip гажабы, цаншама жылдар бойы садталып кел- ген зергерлж алтын буйымдар, тастан, суйектен ойып жасалган буйымдар эл1 де эстетикалыд есерлд кез тар- тарлыдтай мэнерл1 де. А л суйектен сан алуан ине-те- бендер, туймелердщ тур-Typi, б1здер, белдшке айылбас, садиналар штелген. Алгаш ды тем1р буйымдарына дарап Орталыд К,а- задстанды мекендеген тайпалар металл енд!руда б. з. б. V I гасырда-ад игерген дейм!з. TeMip бетш алтынмен (таспалармен) безенд!ру осы кезде шыгады да, кешннен узад уадыт пайдаланылады. Tirni, 2000 жылдан астам мерз1мнен кейш осы алтынмен безещдру эд1сшщ сад- талып цалганы байдалады. Жогарыда 613 аталган кептеген буйымдарды жа- сап шыгарудыд техникалыд эд1стерш талдап, сырт ке- pimcTepin суреттеп дана дойган ед!к. Енд! бул буйым­ дарды ертедег! доленердщ ескертк1штер1 ретшде дарап керешк. Б. з. б. I мыдыншы жылдары Европа мен Азияныд далалы аудандарын мекен еткен халыдтардыд керкем- AiK творчествосында вз!нд!к ерекше багыт шыдты. внерде хайуанаттар дуниеснпц бейнелерш басым пай- далану нэтижес1нде, бул жаца багыт «скиф-сибирьлш хайуанаттар стил1» аталып кети. Даз1р бул стиль ба- тыста Венгрия, шыгыста Монголия аралыдтарына кед тараган. Ец алгашды нусдаларыныц табылуы муд екен, 1ле-шала оныд шыгу теп, мэн1 туралы айтыс, та- ластар доса туды. Археологиялыд, тарихи жэне енер зерттеу эдебиеттер! бепндеп дызу айтыстыд даз!р 200 жылдан астам ез тарихы бар. Осыдан аз гана уа- дыт бурын Орталыд Дазадстанда « скиф-сибирьл!к хай­ уанаттар стилш деп» енердщ болган-болмаганы белп- ci3 едд Содгы жылдары бул ед!рден аталган стиль ыд- палымен жасалган буйымдардыд алуан Typi табылып отыр. Муныд e3i Орталыд Цазадстан кезшде еж елп 73

енер мен мэдениет дамыган аудандардын; 6ipi болга- нын ацгартады. Ертедей шеберлер жогарыда айтылгандай, ез твор- чествосында ац бейнелерш, хайуандардьщ тацгажайып дияли бейнелерш кещнен пайдаланган жене бул бей- нелер сол тустагы хайуанаттар дуниеймен бйе дайна- сып жататын. Цазадстан жануарлар дуниейнен жш кездесйрейндер: таутеке, ардар, жолбарыс, дабан- шошда, марал, туйе, дасдыр, адбекен, доян бейнелерд Эдетте б. з. б. I мыцыншы жылдардагы тайпалар енерга эшекейльврнекй (декоративно-орнаменталь­ ный) енер деп атайды. Булай атау кездейсок емес. Бул доленердщ ei-ci жагы бар, 6ipimuiAeH, пайдалылыд (по­ лезно-практическая) немесе утилитарлык; ешнцпден, идеялык-такырыпты (идейно-тематическая) немесе сю- жетак жадтарын атап керсетуд! кездейдд Кез келген доленердщ материалдыд Heri3i жэне ец басты ерекше- лш белйй, оныц eMipre дажетмйнде екендМ мэл1м. Шынында да, «скиф-сибирьлйс хайуанаттар стшймен» жасалган буйымдардьщ 6epi осы талаптарга сай десек, дателеспейм1з. Цабан-шошданыц м уйш , ойылган су- йек жеген узбей, эр алуан белдш-айылбастары мен ет- к1збелер1 осындай. Keft6ip буйымдардыд беттер1 6 ip -e K i гана геомет- риялык сызыдтармен ернектелед1 де, таза утилитар­ лык магынасында далады. А л, енд1 6ipiHfle сюжеттш жагы басым болады. Цардаралы мен Тасмоладан та- былган тау ешадлершщ скульптуралыд мусшдерд жол- барыстыц барельефй муйш бар алтын узбелер осыныц айдын мысалы бола алады. Ертедей доленер1шч алуан турлйпй тацдандырар- лыдтай, Б1здщ жогарыда атап еткен мысалдарымыз, эрине, бул улйлердщ 6apiH б1рдей толыд дамти алмай- ды. Ол туындылардыц улкен белхй децгелек децгейл! скульптуралар туршде де, силуэт-ri жэне жазыд беттей сызыкты суреттер туршде де кездесе бередд Кейде 6ip буйымныц бойынан б1рнеше эдщтердщ 6елйлер1 кезде- cin далып та отырады. Ертедей мал ейрупплердщ дол енер саласындагы шеберлшшщ мэнд1 ерекшелштерш галымдар сан рет атап еткен. Солардыц пшндей езекй T ypi — бейнелеу- дщ б1рдецгейл1л1й мен датад симметриялылыгы. Орталыд Цазадстанга да тэн бул дасиет езшдш 74

ерекшелштер!мен кершедь Ж ануарлардьщ уйрешшкй де, оцыс та турл! бурылыс далыптарын бере б1лу сияд- ты Тасмолалыд барельеф алтын узбелершде жолбарыс- тардыц бастары мен алдыцгы аядтарыныц дарсы ал- дынан, ал кеуделержщ дырынан дарагаядагы кершхс- Tepi бейнеленген. Хайуанаттар дуниесшщ реалисйк бейнелер1мен да-, ныддан, жогары дэрежеде дамыган б у л стиль, рёсйуб-' ликамыздьщ ертедей тарихындагы халы д творчество- сыньщ аса кернекй улйлерш щ 6ipi. Б. з. б. V I II гасыр- да ец туцгыш уяц дадамын басдан б у л енер жедел дамып, туган flayipi мен тудырушыларыныд ой-epiciH бшд1рейн халыд енершщ ж ей лген Typi болып далып- тасты. Б. з. б. I мыцыншы жылдарыньщ аяд кезшде езщщ дулдырау сатысына т у с т , енер Typi рейндей езшдш мэшн жогалтты. Жаца заман керкем енер творчествосыныд жаца ерекшелжтерш тугызды. Б1рад кеш н и жас буындар есы мурадан уз1лд1-кес1лд1 бас тартдан жод. Бурынгы- лардыц жейсйктерш е суйене, оны дамыта отырып, взшше соны да керкем идеялыд нейзде дурды. Б. з. б. 6ipiHmi гасырларда, б у л елкеш мекендеунйлер енерш- де «полихром стш п» аталган жаца багыт шыдты. Жа- да багыт кептеген техникалыд жене керкемдхк ерек- шелжтер1мен сипатталады. Б ул деухрдщ енер! тугел Дерлщ алтынга нейзделген. Алты ннан согылган же- nefiai буйымдардыц орындалу шеберлхктершщ ж ейл- гендхй сондай, даз1рй замангы зергерлш е щ д а с й ц етмдержен кем туспейдп «П олихромды д стильге» тен тагы 6ip дасиет, буйымдарды эшекейлеудщ техника­ лыд тэсшдершщ алуан турл1л1й: инкрустация (т уей тастармен безенд1ру), скань (шымыр сымдармен шет- теу немесе кемкеру), зернь (нейзш е алты н дэндер дон- Дыру), белш туратын эмаль (ap6ip уяшаларды арнаулы Доспалармен толты ру) тагы басдалар. Bip кезде BJapa тенрз жагалауларынан, Солтусйк Кавказ бен Румыниядан, Венгриядан, Ш ыгыс Европа елдерщен зергерлш заттардыц кептеп табылуы салда- рынан «полихромдыд стильдщ» ш ы гу т ей гот мэде- ниеймен байланыстырылатын. А талга н аудандардан тыс Жерлерден табылган буйымдар таза гот деп сана- латын. Осы тектес буйымдар Волга бойынан табылса, ол сауда жолымен KJapa тещз жагалауларынан кел-

ген деп TyciHflipeWH. Кейш- нен «полихромдыц стиль- дщ » тамаша улплерг Казацстанда, Алтай, Оц- тустж Сибирь, TinTi сонау Кореяныц солтустш аудан- дарынан да шыга бастады. Будан б1рнеше жыл бу­ рый Цанаттас зиратынан (Орталыц Цазацстан) 6ipHe- ше ecKi оба зерттелдь Тас- тан ушлген обалардын 6i- ршщ астынан кеч, TiK бу- рышты, терец цазылган 4a6ip шыцты. K;a6ipre 6ip айел мен еы жас баланыц суйектер1 цойылыпты. Ба­ ланыц б1рппц белше цалыц- дыгы 0,5 мм KyMic плас- тинкалардан цурастырыл- ган белдйс буылыпты. А л ейелдщ басына шеказ би- лшмц, байлыцтыц жэне цурметтщ белг1с1 — алтын таж! (диадема) цойылып­ ты. Тэж1 эрцайсысы 20 тур- л1 тастармен безенд1р1лген eKi алтын пластинкадан турады. Олардыц йшнде пироп, спассартин, альман­ дин, янтарь сияцты цымбат багалы сирек тастар да бар. Тастардыц аралыцтары уш- бурыш цурайтын алтын дондермен (зернь) безендЬ р1лген де, шеттер1 алтын сымдармен (таспалармен) ешекейленген. Ушбурыш- 30 - т VНж ы р. Цанаттастыц тыц цабыргаларыныц алтын тот1 (диадема). узындыгы 6,5 мм гана. Бул — асцан шеберлштщ белпы (30-тунжыр). 76

Полихромдыд стильдщ кейб1р белйлер1 Ь^азадстан, Алтай, басда да ш ы ры с аудандарыныд ескертюштерш 6ip yftipre досады. Бул аудандарда аса ipi, елеул1 дэ- режеде дербес, зергерлж енд1р1а1нщ ошагы болганды- гын керсетедь Ертедей зергерлж енд1р1стщ техникалыд жане кер- кемдж ерекшелпстер1 1з-тузсыз жогалып кеткен жод. ¥рпадтан урпадда кеше келе ерекше дасиеттерш куш буйнге дейш садтады. К,аз1рй казак халдыныд шебер- лж енер1нщ оныд eKi мын; жылдан астам уадыт бу- рынгы цалпын мудият зерттемей у гу мумкш емес. К|олда бар археологиялыд материалдар ертедей ме­ таллургия туралы да кептеген дызыдты маглуматтар береди Будан уш мьщ жыл бурын Орталыд Цазадстанда жылдыныд eKi тудымы болыпты. BipiHmici мэстек (шодтыгына шешн 130 см), сирадтары жуан, басы ул- кен, к е « кеудел1 жылдылар екен. А л eiciHinici, бшк (шодтыгына дейш 150 см), суйрж денел1 Min6e сэйгу- лжтер болыпты. Сын-сипаты даз1рй адай тудымдас жылдылардан кем туспейдй Б ул жылдылар жыл бо- йы тек жайылымда усталатын. Атап кететш нэрсе, бул тудымдас жылдылар ертедей Европа елдершде болтан емес. TinTi ертедей Римшн, айбатты кавалерия- сындагы жылдылардьщ би !к йй Орталык; Цазадстан- дыд туыстарынан элдедайда аласа, шодтыгына шешн 136— 140 см гана. Ертедей К^азадстан тургындарыныд ез кезшде течдей жод сэйгулжтер ecipyiHin жумбад meiuiMi дандай? Мамандар муньщ 6ip сырын жайы- лымдагы кеп жылцы арасынан асыл тудымды жылцы тейн тачдап ала б1лу тэж1рибесш!ц молдыгынан деп тус1нд1редй Ертедей малшылар дой тудымын жадсарту енерш- де де ауыз толтырып айтарлыд, мадтан тутарлыд та- быстарга ж етй. Археологтар жинаган материалдар б. з. б. V II— V гасырларда даз!рй дуйрыдты дазады дой тудымдарыныд болгандыгына кумэнйз сенд1редй Караганды облысыныд Цодырат ауданынан табыл- ган 6ip дерек К^азадстанныц ертедей емдеу енерш1д бшк дарежесш сипаттайды. Царабие зиратыныч 6ip да. 6ipiHeH, eKi метр тередджте дойылган, батыр тулгалы жас ж1йтйд суйей шыдты. Мардумныц бас суйей да- радусынан тей лгеч екен. TeciKTi4 айналасында белй- 77

шз yniKip дуралдардыц 1здер1 садталган. Бул бас ке- шннен антропологтардыц долына туей. Олардыц аныд- тауы бойынша мардумныц Tipi кезшде басына операция (трепанация) жасалыпты. Одан аргы мудият зерттеулер нэтижесшде наудастыц асдынган эндокрин- мен ауыргандыры, бул курдел1 операцияныц осы ау- руга дарсы жасалгандыгы аныдталды. Б. з. б. IV гасырда eMip сурген гректщ кернекй eMUiici жене жаратылыс тану гылымыныц зерттеупйй Гиппократ эллин медиктершщ эпилепсия т. б. аурулар- ды емдеу уш1н басты трепанациялауды долданбаган- дырын айтады. Грецияда, Алдыцгы Азия елдершде журпзнпген археологиялыд дазбалардан хирургиялыд трепанацияланган i3flepi бар кептеген бастар табыл- ган. Шет ел галымдары (П. Брокко, Е. Гипяр, П. Боев) ецбектершде бул емдеу aflici байыпты, толыд суретте- ледк Мысалы, Алжир берберлершде б. з. б. III гасырда, 6ip адамныц ез1н б1рнеше дабат трепанациялагандыгы белгШ болган. Трепанация i3i бар бас суйектщ Ка­ раганды облысынан да табылуы Казадстанныц ерте- fleri медиктер1 емдеудщ осындай курдел1 TypiH б. з. б. V —III расырларда немесе ертедей грек медиктер1мен датар мецгергендтнщ Kyaci. Орталыд Казадстанда журйзшген археологиялыд дазбалардыц кейб1р дорытындылары MiHe, осындай.

АДЫРТАС W амбыл даласыныд шыгысында, одан дырыд ша- дырым жерде, Адшолад атты шагын TeMip ж ол станциясы бар. Егер осы станциядан одтуст1кке дарай, ecKi керуен жолыньщ ieiMeH 6ip сагат жол журсекрз, cie аса 6ip ecKi дурылыстьщ орнына тап боласыз... Адыртас ескерткшй гылым дуниесше X IX гасыр- дыц ортасынан б е л и л ! болган. Б1рад о л кезде оны да- зып, гылыми-зерттеу жумыстарын журизген еш йм болган жод. Цазад археологтары мен архитекторлары ездершщ гылыми ецбектершде Адыртасты тек ауызга алып атап кеткеш болмаса, оган барып, дазба жумыс­ тарын ж у р и з т , гылыми талдау жасаган емес. Адыртас — Б|азадстан жершде салынган ескерт- KimTiK дурылыстардьщ imiHfleri кезге тусетж ец кер- нектаспшд 6ipi. Адыртас тертбурыш жобамен салын­ ган. Оныд артды дабыргаларыныд узындыгы 205 метр, ipre дальщдыгы 4— 5 метрден асады. Адыртас дуры- лысы терт гектардан аса алацга тартылган. Оныд терт eciri бар: 6ipi — солтустЪс жадта болса, yineyi — оц- тустшке дараган. Цурылыстьщ дабыргалары текше жэне TiK бурьгшты келген блоктардан даланган. Бул блоктардыд мелш ер! келденедшен есептегенде 0,75 X X 1,5 метрге жетедд Еж ели дурылысшылар Адыртасты салганда, тастардыд арасын 6ipiKTipy уш ш лай, бал- шыд сиядты ер!т1нд1лерд1 пайдаланбаганга удсайды. Сыртды жэне iHZKi дабыргалар «дургадтай», ягни ешб!р лай, балшыдсыз уштастырылып даланган. Б1рад 79

каланган тастардыц езара диюласданы соншалыд, тш- Ti ж1й де бййнбеген. Эрине, мундай тыгыздыд пен бе- piKTiKKe жекелеген тастарды, блоктарды дашап, дию- ластыру нэтижесшде гана дол жеткен. Тастарды езара осынша диюластырып, далау — ежели дуры- лысшылардыц асдан архитектуралыд енер1шц айгагы боларлыдтай. Цурылыстыд кейб1р диын да жауапты участокта- ры, acipece бурыштар мен маддайшалар, ерекше фор- малы блоктардан даланган. Мэселен, мундай блоктар- дыч 6ip жагы астау (адыр) тэр1зд1 ойылып, уцйрленш жасалса, екшнп жагы шыгыццы, ярни сушрлешл жа- салган. Сонда астау Tapiefli ойьщды блоктын; устше келш, шыгыцды сушрлеу келген екшнп блок беттес- Tipinin, диюластырылып даланган. Адыртас мше осы астау (адыр) Tapiefli тастардан далангандыдтан да, со- лай аталып кету1 гажап емес. Адыртасты салуга дажетй дурылыс материалдары нейзшен тас болганы жогарыда айтылды. Ал, бул тастар сол дурылыстан 6ip жарым шадырым жердей тас карьерден тасылып экелшгенге удсайды. Bip тама- шасы — карьерден дазылып алынган тас дурылыс ор- нына жеткенше жол-женекей дашалып, егелш, белйл1 формага (турге) Tycin отырган. Ежелй тас дурылыс- тары мен тас далаушылардыд адам айтдысыз азапты да ауыр едбейшд ieflepi бул мацайда осы уадытда де- йш садталган. Меселен, бул жерден жагылган от орын- дары мен металл сыныдтарын кептеп кездесйруге болады. Сондай-ад осы жердей гасырлар бойы тот бас- дан балгалар мен дайлалар да — ежелй тас дашау- шылардыд дуралы болган деп есептеуге толыд нейз бар. Галымдардыц ойынша ежелй тас дазушылар дыз- ган тасда суыд су дуйып ж1берт, оныц ж!йн сейнет- кен. Осы сетшеген жерге металл сынаны тыгып, оны ауыр балгалармен урран. Шне, осындай эдшлен алып тастарды айырып, жарып отырган. А л, тас карьер мадынан табылгаи юшкене, дашаулармен тасты да- шап, жонып, белгып 6ip формага келйрген. Ежелй тас далаушылардыд «мастерскойына» ба- йыппен дарагаи адамга мундагы жумыстыд нагыз кызып турган кезшде кенет тодталып далганын ацга- РУ диын емес. Муны далай болса солай, ар жерде 6ip шашылып далган аепаптардан, ал1 дашалып, ецделш 80

бйе доймаган тас кесектершен, acipece дайын болга- нымок THicTi орнына цаланып улгермей калган блок- тардан обден байдауга болады. Сонда еж елп дурылыс- шылардыд Адыртасты адырына дейш салып CiTyiHe адмдер ксдерг! жасады екен? Булар тыныш жатдан елге дайта-дайта шабуыл жасап, бейёйт елдщ берекесш алган парсы патшалары — Кир мен Дарийдыд эскер- лер1 ме екен? Элде 731 жылы осы к ун и Оцтустж К|а- задстан жерше басып KipreH арабтар болар? Эйтеу1р дайсысы болса да, Адыртас дурылысын адырына де­ ти апартдызбаган. Кене мадениеттщ кернект! 6ip куэ- ci боларлыд дурылыстыд адыргы тасын далап б т р у г е мумкшдш бермеген. Балшм, Адыртастыд сырлы eciMi осы адыргы тас, ягни содгы тас деген тусшжтен туган да болар. Ойткеш, Адыртас — Дазадстан жершдега тастан даланган eeici архитектуралыд дурылыстыд ед содгы адыргы улпс1 болмасына KiM кешл? АДЫРТАС ДАЛАН САЛЫНГАН? Енд1 Адыртастыд тарихын дойып, оныд шине уд1- лешк. Bi3 мадаламыздыд басында Адыртастыд сырты бшк дорганмен доршалган дедж. А л , осы дорганныд ш ш де турган уйге удсас б1рнеше белме, зал, коридор, iiHKi еыктер, бассейндер бар. Адыртастыд пшндег1 бел- мелер мен дуыстардыд жалпы саны жузге жетедь Олар турл1ше мадсатда пайдалану унйн салынган. Со- лардыд 1шшде, acipece, орталыд колонналы зал ез1шд аса 6ip кедд1г!мен жене эсемд1г1мен ерекше кезге ту- седй Бул залдыд даншалыдты улкен екендМн мына- дан-ад керуге болады: меселен, оныд 6ip йреушщ (ба- гананыд) жуандыгыныд ез! 25 метрге тед. А л , мунда дел осындай 28 багана бар. Бул баганалар 6ip-6ipiHeH 5— 10 метр дашыдтыдта орналасдан. Орталыд залдыд тебесше салынган ардалыдты, мэткелерд1 кетерш тур­ ган да осы баганалар. Адыртастыд дабыргалары мен баганалары фундаментйз (тас Heri3ci3) жай усад дум- дайрад тастардан тазаланган топырадтыд устше да­ ланган. Цуламай, садталып далган дабыргаларына да- раганда, iuiK i белмелершщ дабыргаларыныд бшктй ri 3 метр деп есептеуге болады. 6 - 354 81

Адыртастыд дажеп1 iiniMfliK суы одан 6— 7 кило­ метр дашыдтыдтагы тау булагынан су дубыры аркылы жетюзшмек болгаи сиядты. Муны сол мадайдан коп­ тел табылган куйд1рюген балшыктан жасалган дубыр- лардыц сыныктарынан анык байдауга болады. Булар- дыц ертедеп су дубырыныд далдыдтары екешне «а зip вилам де кумэнданбайды. Мше, жогарыда айтдандар- дан Адыртастыд ертедеп аса ipi инженерлю к;¥РЫЛЬ1С‘ тардьщ 6ipi екенш айдык керуге болады. Ал, оны са­ лу ушш ете зор дурылыс OHepi, ондаган мыц адамдар- дыд кую, ж уз мыцдаган тонна тас, миллиондаган литр су керек болды. АЦЫРТАСТЫ KIM ЖЭНБ ДАШАН САЛГАН? А л, eHfli сонау коне заманда, гылым мен техника дережесшщ соншалыд томен кезшде, тадыр далада осындай алый дурылысты салган дандай данышпан екен? Сондай-ад, осындай диын да курдел! дурылыс- тыц жоспарын жасап, жобасын сызган, тасын дашап, оз1н далаган дандай шеберлер екен? Осындай улкен дурылысты салуга буйрыд 6epin, оган ондаган мыд адамды ершшз айдап экелт, жумыс ютеткен дандай патшаныд немесе ханныд oMipi екен? Ед адырында, Адыртас KiMre жэне дандай мадсатда арналган екен? MiHe, Адыртасты керушшщ кекейшде турган осы орынды сурадтардыд 6ipiHe де eeipme eiu6ip жауап жод, мэселешд бул жагы осы кунге дейш жумбад бо- лып, T y ciH iK cia далып келедь Эрине, Адыртас женшде турл1ше галымдар турль ыге шюрлер айтады. Мэселен, олардыд 6ipi: ол будда монастырь! ушш салынган десе, ешнпйлерЬ христиан- несториандыдтардыд монастыры ушш салынган деген болжам айтады. вйткега, муныд жекелеген тастары- ныд беттершде балыдтыд cyperi кездесетш квршедь Ал, балыд 6ip кезде, крест тэр1здд христиан дшш устанушылардыд символикалыд белгнл болган. Содгы кезде Адыртас — Цазадстан жерш ерте кезде мекен еткен сад тайпалары патшасы зиратыныч басына ор- натылган ескертюш ретшде даланган деген болжам ай- тылып жур. Тегшде, осы болжас дурыс болуга THic. вйткет, бул сиядты коп кушй, коп шыгынды, коп 82

уадытты керек ететш алып дурылысты шетелдштер- ден (буддалыдтар мен несториандыдтардан) repi жер- плш й жердщ тургын халыцтарыныд (айталыд, сад- тардыц) салуы эбден ыдтимал. Алайда, Адыртасты шм жэне дандай мадсатта сал- са да, оныд аса багалы архитектуралыд ескерткйн еке- Hi даусыз. Оныд y CTiHe жоспар-жобасыныд езшдш ерекшелМ, сондай-ад дурылыс материалы ушш ipi тас блоктарцы пайдалануы жоншен Цазадстан жершде буган тед келетш дурылыс 03ipme табылган емес. Бул женшен оран тек ежелга Мысыр пирамидалары рана тецдесе алады. Сондыдтан да Адыртас даз!р археолог- тар мен архитекторлар илш де Цазадстан пирамидасы деп аталып жур. Адыртас — ежелг1 Цазадстанныц дурылыс енерЫ ц ете сирек кездесетш аса багалы ескертшшь Оган ба- рып, дазба жумыстарын журггзш, тарихи сырларын ашып, архитектуралыд ерекшел!ктерш аныдтау — Ца- задстан галымдарыныд алда турран тел м1ндеттер1- шд 6ipi.

В А Й Ы Р ГЫ ГЕОГРАФИЯ ДЕРЕКТЕР1 ТУ* ола дэу1ршде Солтустш, Орталыд, Шыгыс, Оцтус- * \\ м к , Батые Цазадстан жерлерш турадты тайпалар мекендеген. Оран Ес1л, Нура, Тодырауын, Сарысу, Шу, 1ле, Сырдария езендер1 бойларынан, Царатау, ¥лытау, Дардаралы, Баянауыл, Шыцгыстау, Алтай, Тарбага- тай, Тянь-Шань тауларыныц сай-салаларынан, шат- дал-уцйрлерден табылган вте цунды мура далдыд- тары куэ. Бул ец1рлерд1 мекендеген хальгдтар ацшылыдпен, мал шаруашылыгымен, кейш суармалы епниплшпен шурылданган. Б;ола, мыс, кеМшрек доргасын, алтын- KyMic дорытумен айналыедан. Б ул тайпалар басда ел- дермен дарым-датынас жасап, сауда журизген. Ocipe- се олар Орал, Алтай, Енисей, Волга мацыныц экономи- касымен, мэдениет1мен тыгыз байланысты болган. Сез болып отырран дэу1рде eMip сурген тайпалар- дыд ез жерлерш доргаудагы ерлпан, гасырлар бойы далыптасдан тарихын, эдет-гурпын, жершщ география- лыд жагдайын баяндайтын квне заман деректер! да- 3ip барган сайын молыга T ycin келедд Атап айтдан- да осындай деректер ертедеп Ш ы ры с елдер!— Жерорта тед1з1 TeHiperiH мекендеген Ассирия, Вавилон, Мы- сыр, Греция, Рим, Араб тары басда елдер ралымдары- ныц ецбектершде кездеседп Эрине, булар ертедеп Цазадстан жершщ географиялыд жагдайын толыд ай- тып бере алмайды. Дегенмен тарихи-географиялык деректер 6ipTe-6ipTe дорлана келе, ертедеп К^азадстан 84

»cepi географиясыныц, тарихыныц дурыс тагайында- лып шепплуше ж ол ашады. Ежели Грецияныц шалцып турган кезшде Цара тец1з жагалауы мен Цырым оныц отарларына айнал- ды, грек саяхатшылары мен географтары бул жерлер- дщ жол цатынасын, жер-еу жагдайын, ауа райын зерт- тей бастады. Басца елдермен елхшлер алмасты. Осы ретпен грек саяхатшылары Орыс даласыныц оцтуста- гшде Батые Кдзацстанда болып, оларды сез erri. Грек- тер туцгыш рет Каспий тещзшен, оныц жагалауынан деректер цалдырды. Цурылыцта географиялыц зерттеу жумыстары ец алдымен А зи я материгшен басталды. Сондыктан да география гылымында цурлыцтагы географияльщ зерттеулер тарихы кебшесе Азиядан басталды. Азия- ны ец алгаш ассириялыцтар, кейш мысырлыцтар зерт- тедй Б ул зерттеу жумысын гректер одан api журпздь Олар ездерше дешни географиялыц деректермен таны- са отырып, соны цорытынды жасады, толыцтыра тус- Ti. Былайынша айтцанда гректер кене замандагы жиылган географиялыц материалдарды кециге оты­ рып, б1зд1ц заманымызга дешн сацтап келген. Мэсе- лен, гректщ М илет цаласынан шыццан атацты тарих- шы-географы Ф а л е с Азия, содан соц Европа деп туцгыш рет жазды. BipaK бул туеш ш ассириялыц­ тар тШнен алынган едй Ассириялыцтар шыгысында- гы жерд1 «а с у » (куншыгыс), батысын «эреб» (кунба- тыс) деген, кешн бул сездердщ туб1рлер! езгерш, ♦Азия», ♦Европа» деген географиялыц атаулар пайда болган. Будан кейш географиялыц зерттеу жумысы Римге кеши. Рим империясыныц географтары 6ip жагынан Орта Азия мен Цазацстан жерлерц eKiHmi жагынан im- Ki Азиядагы Цытай жерш зерттедй Заманындагы осындай нацтылы географиялыц зерттеулер нэтижес1- не суйене отырып, б1здщ заманымыздыц 150 жылдары дуние жузш щ географиялыц бейнесш езшше топшы- лаган П т о л е м е й к а р т а с ы пайда болды. Пто­ лемей картасын кептеген галым-географтар талдап шыцты. Совет галымы В. В. Григорьевич eepixeyi бо- йынша Птолемейдщ Камед тауы дегеш Памир, Ав- зайск — Тянь-Шань жэне оныц с1лемдер1 екеидш аныцталды.

Сейтш республикамыздыц батысындагы шалдар тевдз Kacimiifli дуние жузш!ц галымдары ертеде-ад 6i- лш, свз етедь Одан кейш шыгыс галымдарына Арал ец1р1мен Сыр бойы мэл1м болды. Каспий Te4i3i туралы ен, алгашды дерек Геродотда дешнт грек жазушысы Гекетай Милетскийдщ ецбепн- де кездеседд Ол «Каспий» жэне «Гиркан» тец1з1 деп ею турл! атады. Б1здщ заманымыздаи бурынгы 485— 425 жылдары eMip сурген атадты грек тарихшысы Г е р о д о т , туц- рыш рет Каспий келш!ц басда тещздермен байланысы жод деп дурыс керсетедд Оньщ узындыгы 15 кундж, келденещ 8 кундж жол, шыгысы кез жетпейтш жа- зыд дала делшген. Соцдай-ад оныц жазганында Кав­ каз, Орта Азия таулары, Оцтустж жэне Батые К;азад- стан жерлерх туралы эр турл1 деректер бар. Мэселен, ол Каспийд1 доршаган асдар таулар бойлыд багытта, олардыц шатдалдарынан Оке (Амудария), Яксарт (Сырдария) езендер1 Каспийге дарай агады дейдп Бул кене замандагы география гылымына досылган улкен жацалыд жэне дурыс дерек ед1. Геродот ерте кездеп Р^азадстан жершдеи халыд- тардыц экономикасын, мэдениетш, салт-санасын 6ip- сыдыргы дурыс керсетедц «Массагеттер жер шаруа- шылыгымен шугылданбай, тек долга устаган малда- рыныц ет1н жеп, супн irnin, балыгы мол «Араке» езеншен балыд аулап кун керед! («А ра ке» — ол кезде Каспийге дуятын Амударияныц 6ip саласы, мыс, а л­ тын жэне дола сияцты металдарды пайдалана б1лед1» дейдп А р и с т о т е л ь (б!здщ заманымыздаи бурынгы 384— 322 жылдарда) Каспий тец1зш Гекетайдщ eKi Typai атауымен, Каспий тец1з1 жэне Гиркан тещз1 бар деп TyciHin, олар досылмай жатдан белек-белек тещз- дер деп Tepic угынады. Александр Македонский жорыдтары (б1зд1ц зама- нымыздан бурынгы 329— 327 жылдарда) гректердщ географиялыд б(л1мш кецгее туей. Шыгыс халыдтары оны «ЕскендРр Зулдарнайын» дейдь Зулдарнайын Орта Азия мен Цазадстан жерлерше шабуыл жасап, Самар- дандты жаулап алады да, Каспийд1 Гиркан бугазы деп танып, оны зерттеп кеме ж урпзу уипн 6ip галымын бас-

тык; етш Каспийге экспедиция яйбередц Б1рад бул экс- педицияньщ не icrrereHi белпйз. Bieflin заманымыздан бурынгы I I гасырда жазылган «Александр Македон­ ский жорыгында» Кавказдан Оке пен Яксарт бастала ­ ды деп жазады. Ол кезде 6earici3 Тянь-Шань тауларын Кавказ деп Tycmyi муммн. Тегшде А . Македонскийдщ жорыгында цаншама галымдар, географтар болса да, дуние жузййк география гылымына елеул1 улес дос- пады. TinTi ол вз эскерлер1 болган жерлерд1 де ду- рыс картага Tycipin керсете алмады. Ертедей грек географы С т р а б о н Каспийд! У л - кен тещздщ бугазы деп таныды. Оке езеш ете улкен, онымен ундалер дайыдпен солтустш тещзге дейш ба- рады дейд!. Б1рад ол Арал тец1з1н туцгыш рет дурыс керсеттй Страбон: «Ж ер дазушылар Амудария жага- сынан жанармай тауыпты» — дейдц о л осы кунг! Че­ лекен мунайы болу керек. Страбон — кене заманныц аса кернект1 тарихшы-географы, о л кептеген геогра- фиялыд ецбектер жазып калдырды. Страбон Орта Азия мен Цазадстан жерлерш цор- шап жатдан тауларды Имой таулары деп атады, б1рад олардыц нацты дай жерде е к ен д тн дурыс корсете ал­ мады. Оныц бул айтдан таулары Тянь-Шань, Памир, Алтай, ал жазыд жерлер дегеш Каспий, Арал ойпат- тары, Ш у мен Сырдария езен бойлеры болуы керек. Страбон Каспийден Тянь-Шаньга дейш кешпел1 скиф- тер жэне Каспий шыгысын массагеттер, Ам у мен Сыр дариялардыц темени агысындагы жерлерд1 Тянь-Шаньга дейш садтар мекендед1 деп дурыс жа­ зады. Цытай саяхатшысы Чжань-Цянь ез елшщ батысы- на саяхатда шыгып, Азияны узад жылдар зерттедй Саяхаты бйздщ заманымыздан бурынгы 138 жылы бас- талып, 126 жылы аядталды. Ол езшщ 12 жылга созылган экспедициясында Iu iK i Азияда, Орта Азияда жане Цазацстанньщ оцтусигшде болды. Тянь-Шань- да, Ыстыдкел жагасында, Фергана ойпатында, Хорезм- де болып надтылы географиялыд материалдар жазып цалдырды. Б ул К|азадстан жер1 туралы дытайлыдтар- дыц туцгыш маглуматтары едй Будан KefiiH Цытай империясы дазад жершщ пушпагынан тартуды квзде- Д1, К^азадстан, Орта Азия жерлер1 ардылы К;ытайдан Европага ететш атадты *Ж1бек ж олы н» Tycipfli. Б ул 87

ecni сауда жолы солтустш Тянь-Шань, 1ле езет, Жей- су арцылы Орта Азияга ейп, Ош к,аласын, Фергана ойпатын баса журейн. 629 жылы К;ытайдан К;азак;стан жер1 арцылы Пер- сияга вткен Сюань-Цзянь eai болган жерлерш толыгы- рак жазды. Ол ак цар, квк муз баскан, Тянь-Шань тауларынан ж ей кун ж у р т етш, Ыстыцкел жагасына шьщтым дейць Саяхатшы Оцтусйк К|азацстанды вы­ дай сипаттайды: Талас, Шу, 1ле бойларыныц топыра- гы, ауа раны, табигаты 6ip туей. А л Сайрам мацыныц топырагы кунарлы, онда бау кеп. Кене заманнан орта гасырларга втер кезде Цытай- дыч Ундштан, Орта Азия, К;азак;стан жерлер!мен бай- ланысы барган сайын элйрей бередк Муныц iuiKi жэ- не сырткы саяси-экономикалык жагдайлары болды. Кушейе берген ез imiHfleri жйстелу nypeci Хань динас- тиясын кулатты. ЭШбек жол цатынасы ез!нщ мады- зын жоя бастады. Сеййл кене заманда Цазадстаи жершде гылым са- лалары эжептэудр дамыган, нейзп жерпллкй халык, болган. Ол халык басынан цилы-килы замандар, алуан турлД киыншылыщтар етшзее де, oei мекендеген елкеш, тастап ешцайда кетпеген. «Ел бауыры — жер» ушш талай-талай киян-кесш урыстарда да аскан батырлык KepceTin, туган жер ym iH , туган е л ушш дажымай ку- рескен. Бул урыстарда каза тапкандар аз болмады. Bipan халык гасырлар бойы калыптаскан ерекшелште- pin, салт-санасын, мэдениейн жогалтпады, толып жат- Кан к¥нды муралар калдырды. Соййп ол ерте кездеп гылымныц дамуына улес косып, imiHeH оны гылым- ныц эр алуан салаларын онан сайын дамытатын атак- ты галымдар шьщты. Цаздрй Казакстан мен Орта Азияда туратын ка- зактардьщ, кыргыздардыц, езбектердщ, тэжштердщ, туркмендерд1ц, каракалпактардыц, уйгырлардыц ата- бабалары баска жердей ауып келмеген, олардыц аргы Teri осы жерде туып-ескен. Орта Азия мен Цазакстанньщ ерте замандагы ха- льщтарынын турмысында табигат байлыгы, география- лык к°лайлы жагдайлар улкен эсер еткен. Олар казба байлыктарын тауып пайдаланып келген, суармалы егшаплжпен шугылданып, арпа, бидай, тары, жугерк жоцышка, макта, Kypiiir erin, булардан мол eHiM ал-

ган. Бау-бадша ешрумен де шугылданган. А л Тянь- Шань баурайында, Жетасу елкешнде, Арда даласында мьщдаган дой мен ешш, сиыр, ж ы лкы мен туйе ескен. «Ер манаты — ат» дегендей аргымадтар мен жолында жук далдырмас нарлар осы Орта А зи я мен Цазадстан жерлершен шыццан. V III— X гасырларда К|азадстан жершде — дарлыд, чигШ, димад, дыпшад тайпалары пайда болган. Б ул кезде Сырдария бойына орналасдан кептеген далалар дол енеркэшбшщ орталыгы болган, олар Орта, Орта- лыд Азия, Иран, Византия, Россия тагы басда елдер- мен сауда жасап турган. Б1з орта гасырларда Цазадстан жерш щ зерттелуш сез еткенде ен алдымен араб саяхатшы-географта- рынын жазып далдырган материалдарына тодталамыз. Ибн-Хордадбек (I X гасыр) ушмет дызметшдеп чи­ новник болгандыдтан сол кездег! жиылган материал- дарды дорыта келш, араб империясына дарайтын ел- дердо, оларга баратын жолдарды жазды. Оныд 1ш1нде Орта Азия мен Цазадстанныд одтустЫндега далалар да, оларга баратын жолдар да керсейлген. Б1рад та­ лым Птолемей мектебшщ ocepiMeH жол-женекей кер- ген-бьлгенш жалпылама жазып, надты географиялыд деректер бере алмайды. Оныд н е п зп географиялыд ед- 6eri — «А ра б халифатына дарайтын елдердщ жолы* деген улкен шыгармасы. Араб географтарыныд атасы Якуби едбеп 900 жыл- дары жазылган. Оныд географиялыд едбектерш араб жэне шетел географтары жогары багалап, квп пайда- ланды. Якуби — OMipiH дуние ж уз!н аралап зерттеу- мен, сурастырып бглумен етшзген саяхатшы-географ. Ол — Орта А зи я мен Цазадстанда болган адам. Оныд узад жылдар бойы журпзген географиялыд зерттеуле- рйпд нэтижес! «Э лем штабы» деген едбегшде жазыл­ ган. Еалым болган жершщ, елш щ , жер-суыныд, дала- село аттарын штабында айдын керсетш жазады, езше дейшп грек, рим географтарыныд едбектер!мен эб- ден танысып, толыгырад географиялыд деректер бе- Рвд1. Аса 6ip кврнект1 араб саяхатшы-географ жэне жа- зушысы — Ибн-Хаукаль. Ол араб империясына (хали­ фатына» дарайтын барлыд мусылман елдерш аралап, олар туралы багалы географиялыд гы лы ми едбектер

жазып далдырды. Оныч ечбегшде эр елд1д география- лыч жагдайы, догамдыд eMipi, экономикасы жазыл- ган: Казадстанньщ оцтустШ мен Орта Азия туралы да, acipece ауа райы, жер бедер1, жол датынасы туралы географиял ыч жазбалары бар. Ибн-Хаукаль 988 жылы «Араб империясыньщ жол к1табы» деген едбегш жазган. Араб империясыныч дэу1рлеп турган кезшде оган чарайтын Испаниядан Цытайга деш нт мусылмандыд шыгыс елдер! туралы багалы едбек жазып далдырган Масуди болды. Масуди — география тарихында Кас­ пий Te4i3iH iiimi теч^з деп, А р ал ie4i3i жайлы дерек- терд! аныдтаган галым. Ол республикамыздыч одтус- т тн д е п далаларда болып, географиялыд жагдайын жазган саяхатшы. Бул матсрмалдар оныд «Алтын ел­ ке» деген ечбегшде бар. Я к у т а (1196 ж. туган) кептеген жылдар Мере, даз1рп Тур1кмен ССРФндеп Мары даласындагы KiTan- ханада дызмет eTin, Орта Азия мен Одтустш К|азад- стан жерлершен жиылган эр жадты материалдарды дорыта деле ек1 сездж жазды. Олардыд 6ipi — геогра­ фиялыд сездш, мунда Казадстанньщ очтуспгшдеп ipi далалардыд мэдениетш, гылымын, экономидасын, суармалы егщшЪпкп баса керсетедч Арабтардыч кернект! географтарыныд 6ipi И б н- Б а т у т а болды (1300— 1377). Ол мусылман елдерш тугел аралаи шыдты. Ибн Батута К аРа тед1з, Каспий жагалауларында, Цырымда, Алты н Ордада, Хорезмде, Бухарда, Волга onipiHfle, Сырдария алдабында, Ш у, 1ле бойында, Же- исудыд тагы басда жерлершде болды. Араб халифаты езше дарайтын елдерд1д жерлерш зерттеп, картага туируге арнаулы географтар >Ki6epin отырган. География тарихында араб экспедициялары- ныч Кытайга, Африкага (Ш л бойына), Европага, Орта Азияга, К^азадстанга ж^бершгеш талассыз. Мундай экспедициялар Амудария, Сырдария, Арыс, Шу, 1ле езепдер1 бойларында болып, Волгага д ей т барып зерт- тсп, жерд! картага TycipreH. Орта гасырларда европалыдтарга Цытай мен Мон- голняга баруга, су жолынан repi 1^азадстан жер1 ар- дылы дурлыд жолы тшмд! болды. Сондыдтан Азияга христиан д!шн таратам деуий миссионерлер де, кепес- 90

тер мен саудагерлер де курлык жолмен Сыр, Ш у, 1ле, «Жоцгар кацпасы», Ерйе езеш бойлары аркылы ете- TiH болды. Шыцгысхан заманында Орталыц Азияда кушт1 Монгол империясы болды. Шыцгысхан бастаган мон­ гол эскерлер1 ец алдымен кергшлес елдерд1 жаулап алды да, кешн X II I гаеырда бук1л Солтустш Цытайды, Туркстанды, Ираиды, Закавказьеш, Месолотамияны жэне Шыгыс Европаны ваше царатып алып, зор фео- далдыц мемлекет к,урды. Дуние жуз1 онымен царым- цатынас жасап отырды. Европалыц мемлекеттер Мон­ гол империясыныц орталыгы К;арацорымга елыплер аркылы сыйлык, жабертш турды. Европалыцтан Царацорымга елиплш ретшде жэне дш жагдайымен еткен П л а н о К а р п и н и баста­ ган монахтар болды. Олар француз цаласы Лионнан 1245 жылы шыгып, Орталыц Европаны аралай журш, орыс жер1мен ол кезде монголдар алган Алтын Орда- га келш, одан соц Каспийд! жагалай ж у р т Сырдария жэне 1ле бойымен Орталыц Ази яга еттЕ Демек, К ар­ пини Европага К^азацстан туралы тудгыш география- лыц материалдар апарды. Ол ж урген жолын толыц жазып отырды. Ocipece оныц жазганывдагы цундыла- ры географиял ыд-этнографиялык материал, кешпел1 дазац eni туралы едЕ Мэселен, о л казацтыц кшз уШн, оныц imiHfleri этнографиялык мулкш, ыдыс-аягын, адамдарын, малый кеб1рек жазады. Keiuneni цазацтар- да кой, жылцы, сиыр, туйе ете кеп, ец 6ip дуниедег1 малга бай ел, меймандос ел сол мал жагдайымен ке- шш-цонып журедЕ Каспий мен А р а л ойпаттары, Сыр­ дария, Ш у жэне 1ле езендершщ бойлары шелейт, то- пырагы кунарсыз, erim суармалы, сондыцтан да жац- сы ен1м алады деп дурыс керсетедЕ Карпини бастаган монахтар монголдыц астанасы Карацорымдагы улы ханы Хубылайда болады, олар журттан бурын келд!к деп журсе, князь Ярослав Всеволодович басцарган орыс елпйлйч осында жур екен. 1247 жылдыц кектемшде Рим папасыныц Монгол ханына ж1берген enuiici бурынгы жолымен ел1не оралды. 1249 ж ы лы француз корол1 Людовик IX ж1берген един Дазацстан жер1 аркылы exin, Царацорымда бо­ лады, 6ipaK жазгандары сацталмай жогалып кеткен. 91

Будан кейш Людовик IX шыгыстагы мусылмандар- га дарсы куресуге улы Монгол ханымен одадтасу ние- ммен 1^арадорымга Г и л ь о м Р у б р у к т ы »i6epe- до. Ол солтустж Палестинадан 1252— 53 жылдьщ ды- сында шыгып, Цара тец!здег1 Судак портында болады да, одан 1263 жылы Волга ец1р!не келедй Будан кейш шыгысда дарай Рубрук узад уадыт дазад даласымен сапар шегедь Саяхатшы Арал тец1зшщ шыгыс жагы- мен, Сырдарияны бойлай ж у р т, Царатауга келш йре- ледк Одан Талас, Ш у жэне 1ле езендер1 бойымен Ала- тауды бауырлай жуpin «Жоцгар дадпасынан» втш, Кара Ерт1спен Орталыд Азияга шыгады. Саяхатшы Балдаш, Алаквл жэне Жетасу езеш жайында дурыс деректер жазып далдырады. Мыеалы, ол былай дейд!: ♦Талас пен Ш у взендер1 тещзге дуймайды, жерге сщедц ол жерлер батпадты, жер1 суарылады, оган жуз1м есе- fli, бау-бадшалы, халды меймандос». Рубрук Дарадо- рымдагы улы хан ордасына 1254 жылдыд 26 дека- бршде жетед!. Келер жылдыд 6 июншде елше дайтып, сол жолымен оралып 1255 жылы 5 майда Европага келедй 1255 жылы Венециан кепестер1 агайынды Николо мен Маффео (Николо атадты Марко Полоныц eaeci де, ал Маффео Николоныд — iHici) монголдыц улы ханы- на елшШкпен, саудамен сапарга шыгады. Булардыц жолы Кырымныц оцтустшмен, Волга бойымен, Алтын Орда ардылы Каспий даласымен, Усйрт шел!мен, Хо­ резм ардылы Урген1шке шыдты. Будан кейш Амуда- рия, Зеравшан бойымен Бухарга, одан Иран елпйшмен 6ipre Орта Азиядан шыгып, Самардандда келш, одан Сыр бойындагы Отырар даласында болып, 1ле бойы­ мен ерлеп Монголдыц Хубылай ханына жетед1. Демек, булар да Царадорымга непзшен Цазадстан жер1 ар­ дылы етедй Олар Монгол, Цытай жерш аралап, 1269 жылы елше оралады. 1270 жылы агайынды Пололар тагы да Монгол ха­ нына саудамен сапар шегеда. Бул жолы Николо ездерй мен 6ipre 17 жасар Поло дейтш баласын да ертш ала шыгады. Булар Kiiui Азия, Армения, Тигр, Багдат, Ба- сыра ардылы Иранныц Ормуз даласын басып етга, Ун- Д1стан ардылы Цытай жерше шыгып, Такла-Макан ше- лшщ оцтусттндеш оазистер ардылы монгол халды- ныц ордасына 1275 жылы жетедд М а р к о П о л о 92

екеымен немере агасымен 6ipre хан елшде 15 жы л цызмет атцарады. 1275 жылдан 1290 жылга дейш улы ханда ел билеу iciH e цатысып, жауапты цыаметте жур- ген Пололар Кытай жерш тещзге дейш жене таулы ец>рш ш уйгш аралап, квп маглумат алады, бэрш де асыцпай журш кезбен керш, кешннен елше оралады. Булар батыс европалыцтан 6ipiHini болып буш л Ца- зацетан, Орта Азия, Таяу Шыгыс, Орталыц Ази я — Монгол, Цытай жерлерш орта гасырларда аралап, квп- теген нацтылы географиялыц деректер, цунды мате- риалдар цалдырган атацты саяхатшылар болды. Тверь cayaarepi А ф а н а с и й Н и к и т и н н 1 ц аты жэне оныц Унд1станга барып келгеш кепке деШн география гылымы тарихында мэл!м емес-Ti. Оныц ев- ропалыцтардан ец 6ipinuii саяхатшы болып Ундштанга барганын 613 езш щ саяхат кезшде унепп жазып отыр- ган «Уш тец1з ар жагына сапар» деген кунделш дэп- тершен б1лем1з. Никитин цайтып келе жатцан жолын- да Смоленск цаласына жетпей еледй Цандай жагдай- да, нелштен елгеш куш бугшге дейш мэл1м емес. Саяхатшыныц дэптерш Тройцко-Сергиевск пйркеуше KiM екелш тапсырганы да белг1с1з. Атацты Тверь сауда- герлершщ будан 500 жыл бурын езш щ саяхат кезшде жазган цолжазбасы (1466— 1472) оныц цайда болга- нын, не icTereHiH, ол кезде белгйлз Ундостан халцыныц eivripiH баяндайды. Саяхатшы кундел1гше асцан шебер- лшпен керген-бшгенш цаз цалпында жазып отырган. Б ул к1тапта Каспий мацы да айтылады.

ДАЗАД ХАЛДЫНЬЩ БАЛА ТЭРБИЕЛЕУ ДЭСТУР! Х алыктардыц ежелп педагогикасы мен бала тэрбие- леу дастур1 олардыц ауыз эдебиетшен айцын Kepi- Hin турады. Дай ултта болмасын халык ауыз едебиетшде ец алгаш пайда болтан, ец туцгыш айтылган елец, жыр, эцпмелер балаларга, тэрбие мэселесше арналган. вйт- KeHi, баланы ез ем1ршщ жалгасы деп уццан. Ерте кезде цазац халцында бала тэрбиелеуге арнал­ ган цогамдыц орын: ясли, балалар бацшасы, мектеп болмаса да, тарбиеш балаларына бесжте жатцан кезь нен бастап-ац халыцтыц жырлар мен эцйме, ертеплер арцылы бере бастаган. Олар ескен соц, ездерш цорша- ган жаратылыстыц iniKi цупиясын гылым жолымен сезшш 61лмесе де, жапан дузде жолсыз жерлермен жулдыздарга, турл1 белплерге царап жол тауып, адас- пай кете беретш болган. Жастайынан-ац eciTy, керу се- з1мдер1 шыныгып, алыстагыны болжайтын, табатын ieuiLn де, цуралайцы кезге атап TycipeTiH мерген де болган. Kaci6i, Tipiu iniri тек цана мал шаруашылыгына байлаиысты болгандыцтан 6—7 жасынан-ац олар ат цулагында ойнайды. Оцу-сызу енерше машыцтанбаса да, 6ip eciTKeHiH цалтцысыз есте сацтайтын цаб1леттШ- r i де куши болган. Олар сондыцтан да цызык-цызыц ертеплердк узац-узац жырларды жатца айтатын бол­ ган. Бесш жыры, айуанаттар айтысы, ертеплер, жум- бацтар мен жацылтпаш сездер, мацал мен мэтелдер, OTipiK елецдер — бэрх де баланы цызыцтырып, оларды 94

мэз-майрам етедь Сез енершщ эдем1 кестелер! олардыц сездш дорын байытып, б1рден 6ipre магыналы да мэнд1 свйлеуге жаттыдтыра бередь Тек бул емес, халыдтыд шыгармалар iuimfleri эржадты айцын образ, одига ба- рысыныд дызыдты бола 6epyi, эдем1 дисын, жак,сы уйдас 6api де балаларды дуантып, эсер 6epin, ойын шьщдал отырады. Ежели Казакетандагы тэрбие ici неизшен басты- басты ceria Typni мэселеш дамтыган. Б;ршипден, тэр­ бие басы алдымен эдегтлш ке уйретуд1 квздеген. Хат б1лмесец де эдепи бол дегенд1 басты Miидет етш дой- ган. Ешшшден, мешр!мд1 болуга тэрбиелеген. YiniH- ш1ден, ш алгыш елгезек бол деп уйреткен. Бул ец- бекке баулудьщ алгашды KepiHici болатын. Тертшип- ден, адалдыд пен шындыдда баулуды кездеген. Бесшппден, 6iarip бол, устаз бен галымныц, кепта кер- ген данышпан дарияньщ ceeiH тычда, адпа дулад бол- ма, дуйма чулак бол дегенд1 бойларына с!ц1ре берген. Алтыншыдан, улкендд ата-ананы сыйлауга уйретуд1 басты мшдет етш дойган. Жетшипден, Kici айыбын бе- т1не баспа — дейд1 халыд тэрбиесд Б ул кемшйпкй айт- па деген сез емес, дарып-дасерлерд!д табиги кемд1гш (мурны пушыд, KS3i кисыч, аягы адсад деген сиядты) керсетпе деген сез. Сеизшнпден, ел дорганы батыр бол, халыд алдында дызмет ет, бар внер1цд! соган жумса дегенд1 уйретедд Халыдтыд шыгармалардыд балалар мен жасесш- р1мдерге тиизетш будан басда да тэрбиелт acepi ушан тец1з. Халыдтыд шыгарма балаларды адам баласыныц еткен гасырлардагы тарихи eMipi, турмыс, эдет-салты, кун Kepici, шаруашылыд — экономикасы, мэдениетЬ мен таныстырып отырады. Балалар мен жасесп1р1мдер- ге арналган халыд элецдершде дуниеге жада келген жас нэрестешд болашагын ойлап, долдан келер мум- кшдштерш соныц жолына багыштауга тырысады. «Бе- ciK жыры» деген елецде: Элди-элди ак бвпем, Ак бесшке жат бвпем. Донад келсе, кой бвпем, Дой тодтысын сой бвпем, ОДйрыгына той бвпем. деп жырлайды халыд. 95