Ежелгі мәдениет куалары

гы Сарайшык, цаласынан хабылган кумырадагы квне кыпшац жазуын атап етсек, жеткшкп. 1910 жылы 16 август куш Орал казак, орыс эскерь нщ генералы Н. Дубасов дейтш icici жазу женшдеп мэл1метт1 орыстын; археологиялык; когамыныд шыгыс бел!мше хабарлайды. Догамныц шыгыс Beaiivii кумырадагы жазуды одып талдауды А. Самойловичке жуктейдй Ол жазуды ок,ып, оны V III гасырдагы Орта Азия турш эдеби типне жат- дызады. (48-тунжыр). Одылуы: 1) Kiuii керш йуз, о л бу йуз Kepici квз боу керш т1л ол, бу и л керш сез. 2) Тацы керк кшпге 61л1м эм енер у л у г дылгу жанын биклшке эр 3) Бу каннщ ишнде йаш дояр болар. А. Самойлович жазуды одып, талдаганымен, ол жазу- дыц кай топтагы тчлге жадын екендМн ашып бере ал- мады. Жазудьщ тшдш ерекщелштерше Караганда, оныц кене кыпшак жазуы екендт, ондагы сездерд^ц ХП1 га­ сырдагы Дыпшак ecKepTKimi «Кодекс куманикус» Ti- 196

£8* 48 - т v н ж ыр. 1\\ыпшац жазуы бар кумира. лшдег! свздермен дэлме-дэл келетшд!г1 кумвнйз. Оныц устше ерте кезде Сарайшыд даласы дыпшадтардын, ме- кеш болганы н тарихи деректер жоцца шыгармайды. 49 •т у н ж ы р. Форт Шевченко каласынан табылгаи добдиша. Цумыра алгаш Орал даласында садталды. 1939 жы- лы, Гурьев ез алдына дербес облы с болуына сэйкес, ол Гурьевтщ облы сты д елке тану м узеш не бер1лдц Содан 6epi кене дыпш ад жазулы думыра сонда садталады. 1—354 197

Дазацстан жершде булардан баск,а араб жазулы ес- кертшштер де кездеседь Буран мысал ретшде Гурьев облысыныц форт Шевченко цалаеынан табылган цоб- дишадагы жазуды атауга болады (49 жэне 50-тун- жырлар). Оцылуы: ¥шбу к,обди кутлу Габулгай, К,ырымцул, Дыдырча оглуна. {j If J a tf < */ Jy / V ° ■ A d ty l 50 - т у н ж ыр. Алдьщгы кобдишадагы жазу. Цазацстан жершде турш тайпаларына тэн емес, ко­ не монгол, сирияльщ т. б. жазуларда кездесед1 (51— 54-тунжырлар). 0ткен 3 жылдай уацыттыц йшнде Дазац ССР Гы- лым академиясыньщ и л бШ м ! институтыныц эпигра- фикалыц экспедиция мушелер1 институтда коне турк1 (Орхон-Енисей), уйгыр, монрол, к,ыпшак,тагы басца т1л- дерде жазылган б1рдатар ескертшштер мен 400-ге тар- та тастагы бейнелер, жиырма шацты сынтастар (балбалдар), сан алуан тайпалыц тацбалардыц фото суреттер1н э к е л т тапсырды. Б ул эрине, ал1 аз. Дазак- стан тек кенге бай емес, ол сонымен катар, тарихи ескертк1штерге де бай елке. Буларды ры лм и тургыдан зерттеу алдагы жумыс. Кеген селосыныц (Алматы облысы) шыгыс жагын- да, одан 12 километр жерде, Арасан атты тумсыц бар. Bi3 1961 ж и лы сол жерде болдыц. Цаз1р сол жерде терт тибет, 6ip уйгыр (не монгол) жазуы бар. Жергшш- Ti тургындардьщ айтуына Караганда ол жерде жазу 6i3 керсеткендей емес, элдецайда кеп болран. Солар- дыц кешшлнч соцгы кездер1 Typni цурылыс жумыста- рыныц басталуына байланысты жойылып кеткендЫ аньгцталды. Дал осындай жагдай Ецбекинцазац ауда- нында да кездесп. Сол ауданныц Таутурген селосынан 5 километр жердеп 1ле езеш бойындагы дай тшде екеш белгйнз жар тастагы тацбалы жазулардыц (соц- 198

51 - т ¥ н ж ы Р- Шеиилыегвн жазулпрдыц Cipi.



ГН т у н ж ы р . Сои гы кплдо табмлгаи 14 кгртKiuJTCp/lill 6 -Г'.. гы козле Асы жиЙлауына тис жолдыц салынуыаа бий- ллнысты) KVPbin кетксн дтп лнгярдмк. Мундяй факт!* дер баска жерлерде де кеядесед!.

Ж А З Б А M YPAJIAP i3 бул мадалада ежелН эдеби жазба муралардьщ кейб1реулерш дысдаша шолып таныстыруды ниет етелпз. Белил! тюрколог С. Е. Малов езшщ «Кене турк1 жазбаларыныц ескерткйнтер!» деген штабында ерте заманныц таска сызылган, дагазга басылган 6ip талай мураларыньщ мазмунын орысшага созбе-сез, жолма- жол аударып жариялаган. Сондай-ак, сол шыгарма- лардыц кейбареулерш латын эршмен «дайта сейлет- кен*. Бул орыс галымыньщ нагыз гылми ерл^й деуге болатын нэрсе. Атап айтданда оныц Култепн, Тоныкук (V III гасыр) дулпытасына, Талас ескерткшше ойыл- ган жазулар дупиясын ашуы тамаша жацалыд. 9cipe- се XI гасырдыц елеул! шыгармасы — «Цутадгы б1лпс- иц* кеп узшд1лерш аударып, салыстырып KepceTyi ерекше багалы. «Кутадгы 61л 1к * — ез тусындагы элемд!к эдебиет- Tin дымбат ескертшштершен саналады. Муныц авторы Баласагындыд Юсуп заманыныц озыд бШмд1 адамда- рыныдб1р1 екен. 1069 жылы жазылган бул шыгарма жетшс eKi тараудан турады. Мунда непзшде терт ке- шпкердщ 6ip-6ipiHe сурау, жауабы, езара кедей ретш- де кептеген турмыстыд, кэсттж, салттыд мэселелер сез болады. «Цутадгы бШктщ» алгы сезшде автор езЬ Н1Ц Баласагындык екенш, 6ipaK бул штап К[ашдарда курастырылып, Бограханга тарту етшгенш, сол ушш Хас-Хаджив (сарай Kicici) атанганын айтады. Автор терт кешпкерш терт дасиетнц ней eTin алып, 202

соларга ар н аулы ат дояды. Сонда е л п кешпкерлер едЬ лет, дэулет, парасат, данагат сыпатында журедд Мэ- селен, эд!лд1к иес! вк1мд! (патшаны) Кунтуды, парасат бейнесшдегй yaeipfli Айтолды деп атаган. «Ц утадгы 6 i листе» сол дэу1рдщ TyciHiriHe лай ы д кеп м эселе женшде гибрат айтылады. 9 p 6 ip тарауда e M ip flin ж еке 6 ip дыры дозгалады. Айталыд, 49-тарау- да ханга ды змет етушшердщ мшдеттер1 мен правола- ры, 50-тарауда дарбаза кузетупплерш щ жайы, 51-та- рауда буд ар а халыдпен дарым-датынас, 52-тарауда жогары м эртебел1лерге сияпат керсету сиядтылар ай­ тылады. Сондай-ад уйлену, ба ла e c i p y (53-тарау), той- га шадырганда бару-бармау (55-тарау), тойда, жиын- да, езш д а л а й устау (56-тарау) жайында да кедестер бер!лед1. Дэрйерлермен, дуагвйлермен, туе жорушы- лармен, ееепшшермен (уадыт есебш жургчзухшлермен), адындармен, дидандармен, сатушылармен, мал дврЬ герлер1мен, адылды шешермен, кедей-кембагалдармен тусппсудщ даж етигш баяндайды. Осы айтылгандай, дидактикалыд сарында кеп ж айларга жауап кврсетш- ген. Долбасы , елнй, тш u ie n x e H A iri туралы да тапдыр сездер кездеседь Цолбасы арыстандай айбатты, жолба- рыстай дайратты, сауысдандай сад, тулшдей д у бо- луын насихат етедп А л е л мен ел д щ арасында журетш елпнлерге дойылар талап та улкен . Елш1 6 in r ip , ке- медгер болы п, астрономия мен медицинаны, жер елш еу эд1стерхн, дойбы мен шахматты, кеп т1лд1 еркш мецгере бьтсе дандай жадсы болар ед1, дейдп Гшкшкке дана- гатшылыдты да шарт есебшде усынады. «К еп 1шкен- нен дут д аш ар » деп туйедп «Ц утад гы б Ш к тщ » б ш м мен евз дуд1реп туралы келт1р1лген тужырымдарыныц Keft6ipeyxepi мэш, тап- дырлыгы жагы нан эл1 де есшрмеген. Цайсыб^р жол- дары утды р, данатты сездердей, надылдардай эсер далдырады. М унда, « л — 61л1мнщ делдалы; K ic ia i доргайтын да, дорлайтын да т^ л; даупым менщ т1л- ден; басым ам ан болса, тЬймд1 кессе де м ей л!; кеп сезден пайда ж о д ; Tin — eciK алдында жатдан арыс- тан, 6ip KyHi тубщ е жету1 кэм1л; Kici елгенмен, ceei елмейд1; ады лды ц кврю — с е з ; ceai жадсыныц ж у з1 жадсы сиядтанган терец эцН мелер бар. Тупнусдада дэл осылай жазылмаганмен, над жогарыдагы оралым- дардыц ади дат орны сайрап тур. 203

Бул дастанда ел билеунйлердщ халыд алдындагы парызы туралы ете манд! п1к1рлер айтылады. Соныц 6ipi — мемлекет басшыларыныц адшанын; курсын ка­ теру, дунын жогарылату ушш куресуге тшсйлШ. Екш- rnici — эдш, жан-жадты ойластырылган зац, дарарлар шыгару мэселей, ymimiiici — керуен, сауда жолдарын дарадшылар мен баспашылардан садтау, дарым-да- тынас тыныштыгын дамтамасыз ету жайы. Осы уш мшдетп жадсы етеген ешмдер елден мынадай уш шарттыц орындалуын талап етуге хадылы, дейдь Олар: турл1 жарлыд, пэрменшц уадтылы орындалып туруы; салыдтыц мезгйннде, кедерййз жиналуы; ха- лыдтыц ел достарына досша, душпандарына душпан- ша дарауга мшдеттШгй «К|утадгы бШ кте» К^арахандар мемлекетш кушей- туге багытталган идеялар басым айтылатыны белпль Сонымен датар, кейб1р тастарда дастан авторы сол тус- тагы эюмдердщ басындагы улкен М)ндерд1 де жасыр- май айтады. «Бек те 6ip, жанып турган от та 6ip, отда жадын бара керме, жадын барсац, куйд^рмеп аныд» деп ескертед!. Bip гажабы — дастанда ецбек, кэйп адамдарыныц догамга пайдалылыгы кетере мададталган. TeMipiui, Tiriniiii, eTiKmi, сушы, одшы, тас дашаушы сеюлд! ма- мандыдтарды санай к елт «олар ете гажайып нэрселер жасайды» деп тутндейдй Мал ейрупплер ецбепшц де догамга зерулЫ н туйщцредд Эйресе, дымыздын,, сут- Tin, сузбенщ, жуннщ дымбат заттар внешне тодталады. «Цутадгы 6Ш1КТ1Ц» жасалуына ауыз эдебиетшщ датты acepi болган. Дастандагы мундай сыпатты про­ фессор Н. Маллаев «Озбек эдебиет1 тарихында* терец ашып, дэлелдеп керсетедд Буган мына темендеп тап- дыр сездер мен мадалдар айгад:... Айтылмаган сез — саф алтын, ауыздан шыддан сез — мыс; адылдыц кер- Ki — ш , йлдщ KepKi — сез, Kici керш — жуз, жуздin KepKi — кез; кеп сейлеме, аз сейле, он мыц сездщ ты- гынын 6ip сезбен аш ; адылсыз Kici — мэуейз агаш; бiлiм алган екенйц, оны icKe асыр; сутпен KipreH мшез елгенше езгермейд1; одулы Kici дацд табады, одусыз- дыц аты шыдпай далады, т. б. Bi3 «Цутадгы бшштщ» махаббат жайына арналган тарауыньщ жолма-жол аудармасыныц езшен тупнус- даныц тамаша елендж дасиетш кергендей боламыз. Bi- 204

реудщ сеш суйетшш, не суймеймшн сезшен емес, ке- зшщ дарасынан, журегшщ толдынынан TyciH, дейдй Уйлес1мд1 елец тйпмен жазса, б у л ой даншальгц ойна- ды шыгатынын ацгаруга болады. Эрине, буган удсаган елец, кеп едебиеттен, кеп ацындардан ушырайды. Tin- Ti, орыс ацыны С. Есениншц парсы циклшде де осыны еске салатын гамаша елец! бар. Б1зд1ц бул жерде кез- дегешм1з — сонау ежели замен ecnepTHimi «Цутадгы бiлiктe* 6ip та лай дымбат цазыналар жатцанын нус- дап ету гана... Юсуп Хас-Хаджиевтщ «К;утадгы б ш к » дастанын 1лгершькейшд1 reKcepin, зерттеген галымдар оныц жалпы турк! халыдтарыныц кене дэу1рдеп тШ н, та- рихын, мэдениетш тануга аса пайдалы шыгарма еке- нш б1рауыздан мойындайды. М эселен, Орта Азияныц еж ели эдебиейнщ 6inripi Н. М аллаев: « Дутадгы 6i- л!к * — X I гасырдагы Орта Ази я мен шыгыс Туркс- тандагы T y p x i халыдтары мен дабилалары (рулар) ri- лшщ... жэд1герл1й» дейдг (Н. М аллаев, Озбек эдебией тарихы, 1963, 169-бет). Е ж ели дэу1р едебиетшщ кептеген мысалдарын Махмуд, Цашдаридщ «Диван л у га т эт-турк» (X I г.) аталган аса курдел! ецбегшен табуга болады. Бул, не- йзшде, арабша жазылган туынды болганымен, мунда TypKi хальгдтарыныц йл1нде уш жузден астам елец шумагы, с о л шамада турл! мадалдар бер^лген. Тюрко­ лог галымдар Махмуд Цашдаридщ осынау мурасын Орта А зи я мен Цазадстан халыдтарыныц ерте кездей турмысын, кэс1б!н, мэдениетш, тыин зерттеуге аса да- жет ecKepTKini деп есептейдй «Д иван лугат эт-турк», acipece дазад тыпшц тарихи далыптасу процесшщ зац- дылыдтарын аш уга орасан пайдалы екешн й л маман- дары да б1рауыздан мойындайды. «Диван лугат эт- туркйц» eKi томы соцгы жылдарда Ташкентте басы- лып шыдты. Б ул тамаша тарихи мэш бар лугатпен таныскысы келгендерге даз1р мумшнгшлж мол. X II гасырда дшД1 уагыздайтын шыгармалар пайда болган. Д ш тадырыбында жазатын адындардыц ец кернекй екып Цожа Ахмет Яса уи (X I I г.) едй Дожа Ахмет Ясауи даз1рп Шымкент облысыныц Туркстан даласында ж асаган адам. Оныц «ХикмегтерЬ гасыр- лар бойы дшдар ю илер арасына кец тарап кеткен. Сол сиядты Сулеймен Бадырганидыц «Адырзаман ш- 205

табы» да халыдты дан жолына угаттеу дуралына айна- лып келген. Б ул шыгармалардьщ даз1ри одушыга бе- рер H8pi, гибраты жод. Тек дана 6ip кездег! жазба нусдалар ф акйй рейнде ауызга алынады. Онан сод турк1 хальгдтарыныц кене замандагы й л тарихын зерттеупплерге квп материал бере алады. Осындай гы- лыми мадсатпен Кожа Ахмет Ясауидыд б1рнеше еле- дш езбек эдебиетиплер! жогары ок,у орнына арналган хрестоматия-одулыдда енпзген (взбек эдебией, I том, Ташкент, 1959 жыл). Цожа Ахмет Ясауиды турнсмен эдебиетиплер! де Туршменстанныд софылыд-дерушйк вдебиейнщ нейзш салушы деп есептейд1 (История ли­ тератур народов Средней Азии и Казахстана, М. 1960, 231-бет). Сол X II гасырда eMip кешкен адынныц 6ipi — А х ­ мет Югнади. Кейб1р деректерде ол Туркстан тедаре- йндег! Жуйнек (Югнад) деген жерде туып-ескен дель неда. Оныд далдырран белил! дастаны «Хибат-ул Хакоик» («Ш ындыд сыйлыгы») аталады. Атадты зерт- Teymi С. Е. Маловтыд керсетушше бул шыгарма алгаш рет 1480 жылы Константинопольде басылган. Дастан- ньщ бес жузден астам елец! датарында насихат, ул и сыпатты эцймелер дозгалады. B ip m iiii бел1мде б1лудщ пайдасы, бшмеудщ зияны, екшпи бел1мде сезд! орны- мен жумсаудыц цажетап, ynimuii бел1мде дуниешд езгермельйи, тертшпп бвл!мде садылыд пен сараддыд айтылады. Сондай-ад ерлж пен кШпктж сешлд1 адам мшезшдеи турл1 сыпаттар да ескерйледд Бул едбекйд жеке уз!нд!лер1 1945 жылдан 6epi дарай жариялана бастады. Элбетте, бул сиядты ecKi дэу1р шыгармаларын сол далпында одып тусану екшщ Юршщ долынан келе бер- мейд!. Муныд диындыгы да осында. Б1рад naeipri кезде ежели жазба муралардыд б1рсыпырасыныд жолма-жол орысша аудармасы бар. Соган дарайлай отырып с*ду онша диын да емес. Онан сон; кейшп жыл- дары ecKi шагатай йлшде (даз!р кене езбек йл1 деп аталып жур) жазылган кеп нусдаларды Ташкент бас- пасы узшд!лер беру реймен де, жеке ютап ейп те басып шыгаруы и н ic болды. Ескерйп айтатын нэрсе сол — ежели эдеби шыгармаларды даз1рп турю ха- лыдтары адамыныд дай-дайсысы да (уйгыр да, езбек те, туршмен де, дазад та) арнаулы дайындыдсыз, не 206

сезджмз б1рден туп-тугел TyciHin кете алмайды. Мэсе- лен, элгандей муралардыд езбекше басылымдарында кептеген кене сездердщ, оралымдардыц, угымдардыд TyciHiKreMeci удайы бершш отырады. EcKi пиркву-ела- вян талш «a a ip ri орыс, украин, белорус адамдары же< Д1л TyciHe алмайтыны б е л п л ! гой. Ж уздеген жылдар даму процесшен еткен K;a3ipri турка т1лдер1 мен коне турм т Ш ш д арасында б1рсыпыра айырымдар болуы эбден табиги. Онан сон; ерте гасырларда TypKi тйадерш- де жасалган шыгармаларда араб, парсы сездер1 ушан- тещз. А л ондай сездер араласдан текетош арнаулы 6i- л1м1 жод K ici ажырата алмайтыны белгша. Кернекй галым В. В. Бартольдтьщ ежелг1 турка жазбаларын то- льгд TyciHy уш ш кезедше дарай арабша, иранша б1лу опарт Aeyi де осыдан гой дейм1з. Е ж ели жазба мураларды зерттегенде оларды бел- rini 6ip халык;тыд гана тел туындысы деп уз.алдо-кесол- Ai тужыру адидатда апара бермейда. Орта Азия мен Дазадстан хальщтарыныд ауыз эдебиетшде ортак; са- налатын м ур алар толып жатыр гой. Маселен, «А лпа- мыс» жырын назад эпосыныд тацдаулы ynrinepi да- тарында айтатынымыз белгип. А л осы «Алпамы сты » езбек те, дарадалпад та датар иемденедк Сонда «А л п а м ы с » сенош емес, менаю» деп ектем- деу гы лы м га жанаспайтын дисын болар едо. «А л п а ­ мыс» жырын тудырган 1^одырат руы кешннен дазад, езбек, дарадалпад халыдтарыныд дурамына енгеш та- рихтан б е л и л !. Ендеше «А лп а м ы с» дастаны да осы ел- дерге ортад саналуы эбден орынды. Цордыт атына байланысты ады зды д 6ipHeiue хальгд арасында кед та- нымал болуы да осындай себептерден. Сол сиядты «К е- руглы » ж ыры да Орта А зи я мен К^азадстанга м ол тараган. Ш ы гы сты д классикалыд эдебиетонщ уздак yarinepi Орта А зи я мен В^азадстан халыдтарына далай келгенш 6iay ушш басда да адындардыд творчествосына уд1лу дажет. Б ул ретте «Ж усш -Злиха* дастанын туркаше жадгырта ж ы р лаган адын Дурбекто ( X I V гасыр) аттап етуге болмайды. Осыган доса А л т ы н орда хандыгы- ныд жершде eMip сурген exi адынды еске салу жен. Сооаыц 6ipi — Ц утпы (Цутб), eKiHinici — Сайф Сарай. Цутпы азербайжанныд улы адыны Низамидщ «К;ысы- рау-Шырынын» ерш н аударган. О л осы едбегш А лты н 207

орда хандарыныц 6ipi взбекханныц (1312— 1340) улы Тыныбек пен оныц вйел! Мэликеге арнаган. Бул дас- танныц кепйрмесш 1383— 84 жылдары Цыпшац дала- сыныц тургыны жасаган (Озбек эдебиет!, I том, Таш­ кент, 1959). А л Сарай к;аласында туган белгШ акын Сайф Сарай тэжж, парсы акыны Сагадидщ «Гулста- нын» 1390— 91 жылдарда туркшхеге TycipreH. 1здегенге мундай деректер табыла бермек. Жалпы, Алтын орда деунршщ мэдениет! гылымда ете аз зерт- телгендйд ce6errri 6i3 кептеген ескертшштерд! yCTipT те бшш болганымыз жок- Бул ойымызды 6ip гана мысал- мен нактылап етейш. Алтын орда тарихына катысты орысша шыккан жинакта (1941) парсы тшшде жазыл- ган «Шаджарат эл-атрах» («TypiKTepflin шeжipeci») ат- ты ецбектен узшдшер бершген. Осы шеж!реге улы (улык) жыршы дегеншн, Жошы олгенде Шьщгысханга айтыпты-мыс дейтш 6ipep елец! бершген. Зерттеугшлер бул шеж1ре X V гасырда жасалган деседь Осындагы тацкаларлык нэрсе сол — элп улы жыршы мен Шыц- гыстыц сездер1 таза казак тШнде бер1лген. Бул мысал- дар X III гасыр басындагы казак тшш тануга кемекте- се алады. Жошыныц елгенш хабарлау ушш улы жыршы сез- fli астарлап бастайды: Tenia бастан булганды, Kii* тундырар, а ханым? Терек туптен жыгылды, к!м тургызар, а ханым? Сонда Шыцгысхан: Tenia бастан булганса, тундырар улым Жошы дур, Терек туптен тыгылса, тургызар улым Жошы дур дейдй Акырында, баласыныц елгенш сезген Шьщгыс- ка шеж!ре мынадай сездер айттырады: Культы алган (елген) куландай кулыиымнан айырылдым, Айрылысдан авдаудай ер улымнан айырылдым... Бул мысалдан кершетш нэрсе сол — казакша сез­ дер, жырлар ете ерте кездерден кагазга тусе бастаган- дыгы; э лп сездерд! улы жыршы айтты ма, баска айт- ты ма, ол ешнпп мэселе, 6i3 ш , эдебиетке катысты деректерд1 ж уйел! i3AecripyiMi3 керек. 1лгер1де айтылган «Гулстан», «К|ысырау-1Нырын»

дастандарыньщ аудармалары Typiti тШ нщ дыпшад диалектшде жасалганын да зерттеугшлер аныдтап отыр (Н. М аллаев, бзбек едебием тарихы). Осыншама тарихымызга жадын мураларды дозгаусыз далдыру гылым алдында кеипр!лмес уят болар едь Кап жылдан 6epi назад лингвистер1 зерттеп, гылы- ми журтшылыдда таныстырган «Кодекс Куманикус* те кене дыпшад тайпаларынын, тш н е н дымбат дерек- тер беретш аса дунды мураньщ 6ipi. X V гасырдыц 6ipiHiui жарымында eMip кешкен эй- ria i адын Атай творчествосы да дызыдтырарлыд. Атай Сайрам жерщде туып-ескен, парсыша да, кене турюше де жаза 61лген орта азиялы д «нос Т1лд1* адын- дардыц кернекилершен саналады. Оныц жуздеген та- маша газалдары б1здщ flayipiM iere жеткен. Атай елец- дершщ м ол узшд3.лер1 езбек одулыдтарына енпзьлген. Соларды одыганда оныц ipi адындыгына кез жетедь Сулуларды суреттеген елецдер1нде кездесетш: ...BipiHia Timлары пакиза rayhap, BipiH in Kipniri алмас канжар. BipiHia екГ Дасьг янги — ай,— деген сиядты жолдарды кез келген одушы TyciHce керек. Е ж елт жазба мураларды турл1 жагынан дарасты- ру KepeKTiri айдын. Олардыц 6api б1рдей 6yriHri кун дажегше жарай бермейдд 0ткен заман туындыларын сын кез1мен дарай отырып, пайдалысын ала б1лу шарт. Мэселен, Насреддин Рабгузидщ «К;исасул-энбиясын» керемет KepeKTi шыгарма деп ешк^м де айтпайды. К^а- 3ipri одушыны шындыдтан диялы басым «пайгамбар- лар» тарихы дызыдтыра доймайды. Б1рад ертедегч жазба гтрозаньщ (дара сездщ) п л 1 мен стильдж ерек- шелжтерж зерттеунплер «Цисасул-энбияга» тодтамай етпейд1. Немесе «Бабырнаманы» алып дарайыд. «Бабырна- мада» (X V I г.) дазад тарихына байланысты мол дерек ушырайтыны м эл1м. Будан тарихшылар алатын нэрсе кеп. А л эдебиеттш жагынан дараганда «Бабырнама- ньщ» м емуарлыд сыпагы квцш аударады. Бабыр шы- гармасында ез басыныц одигаларын айтумен шегерьл- мей, сол тустагы Орта Азия е л д ер т щ , далалардыд 209

жай-куйш, турмыс салтын кец баяндайды. Халдымыз- дыц бурынгысын терещрек 6uirici келетш Kici «Бабыр- намадан» бай маглумат алмад. Алгашды нусдасы V III гасырда шыддан деп есеп- телетш «Огузнаманыц» X V гасырда дазац даласында цайта кеш1р1лгенш бурынгы жэне дазгрп бШмпаздар надтылы дэлелдейд1 (А. М. Щербак, Огуз-намэ, Мухаб- бат-намэ, М. 1959, 104-бет). Бул жырдыц Дазадстан то- пырагында туганын кептеген талдж материалдары да, сездж, сейлемдж оралымдары да сыпаттайды. Тигдж ернеп жагынан «Огузнама» жете кещ л белш зерттеуд1 млейтш мура. Б ул жырдыц шыгу жолын царастырран галымдар мунда б е л г т тарихи одига емес, ацыз са- рыны устем екендшн керсеткен. Алайда, «Огузнама» exi де тубегейл1 тексеруд! керек етедь Алтын Орда дэу!ршщ тары 6ip елеул! туындысы — «Мухаббатнама», Буныц эдеби дундылыгы «Огузнама- дан» жогары екенш керем1з. Мунда махаббат ынтыд- тыгы кеп те, дунарлы да жырланган. BipHenie мысал келпрейж: ...Йет! кат зер-Hirep айваны мына, Йаратты алты кунде хак тагала. Мухамбеттеи мухаббат болды пайда, Meiii мундак (й) мухаббат дылды шайда. Сач1ц 6ip rapiHa мыц хур иетмес, Иузщнщ нурына еш нур иетмэс, ...К1ш1н1ц сснс1з не йаны болсык, Анщдаг OMipiniH не сеш болеын. ...Сеш керген езшдш йат болур, Ругыкны керсе мыц шах мэт болур. (А. М. Щербак, Огуз-намэ, Мухаббат-Намэ, 128—137-беттер). Илдж доры, уйлесшй, улйс! жагынан алып дара- ранда «Мухаббатнама» жгерще аталып еткен ескерт- Kiux муралардыц кебшек даз1рп дазад тыйне жадын- дау екеш куманйз. Жэне мунда аталатын Kici аттары да (Жэшбек, Мухамбет, Цожабек) К;азадстан тарихы- нан мэл1м. Дастан авторы «Мухаббатнаманы» Сырда- рия жагасында жаздым деп этап K ep ceiyi де жырдыц табиратын тануга кемектеседь Дастанныц екшнп нус- дасында адынныц зор дурметпен жырра досдан Kici- ci — Мухамбет Дожабек Доцырат руларынан делшедо. Осы жайларды пайымдай келе А . М. Щербак «Мухаб- батнаманыц» екшнй кегшрмесш жасаушыныц 63i де 210

сол Цоцырат руларынан болуы м ум кш дейдй ¥зад га- сырлар бойында жарияланбай келген « Мухаббатнама * жыры соцры кезде рана шет пушпадтап тексерале бас- таган. Б ул дастанды дазад эдебиетш1лер1 мен млшйхе- pi келешекте зерттеп шыгуы парыз. Цазадетанныц ежелп деу1ршщ тагы 6ip тамаша куэлнч — дазад тарихшысы К|адыргали Жалаиридщ «Ж ами ат-товарих* (X V I г.) атты штабы. Мунда X V I гасырдагы дазад хандарыныц, халыдтыц дал- адуалы баяндалган. Цазад тйпнде жазылган бул ец- бекте кептеген эдеби материалдар да ушырайтынын 1962 жы лы «Ц азад эдебиетЬ газетшде жарияланган мадаласында Ц. Жушебаев мелтмдедй X V I расырда жасаган ipi одымысты Мухаммед- Хайдар Д у лати д щ «Тарихи Раш иди» аталган жер жу- з1не мол1м едбейнде де Цазадстан мен Орта Азияга жанасты кеп маселелер барлыры мал1м. Б1рад М ухам ­ мед Хайдар мурасын тубегейл1 зерттеу б13де долга алынган жод. Орта А з и я мен Кдзадстан халыдтарына ортад му- ралар Т1збег1 613 ескерткеннен анагурлы м кап. Оларды тугелдей Ti3yfli де, теред аныдтама, сыпаттама беруд1 де М1ндет1м1зге алмаймыз. В1здщ мадсат — осынау дозгаусыз жатдан мэселеге туртш болу, буган гылы- ми журтш ылыдтыд назарын аудару. Осы ре-гте тары да 6ipep едбект1 нусдап атап етк!М1з келедд Соньщ 6i- pi — ЭЙлразыныц «Турш шеж1рес1». Б ул басда пайда- лы жадтарын санамаганда Т1ЛД1К жагынан да ете дыз- гылыдты еекертшш. Мунда, Бабыр шыгармасындагы сиядты, Орта А зи ялы д коне турк! т1лд1д байлыгын та- нытарлыд тустар аз емес. Адырында Мухаммед Салыдтыц (1455— 1535) «Ш айбанинама» дастанын еске салгымыз келедд KJa- задстан жершдегл кешпел1 езбектердщ Мавереннахрды жаулап алуш ы лы гы н баяндайтын б у л дастан барлыд жагынан д а дызгылыдты. Будан тарихи аныд дерек- тер де, сол замандагы кешпел1 хальгдтын салт-санасы да, тшдш е р е к ш е л т де ацгарылады. «Шайбанинама- дан» дазадтыд р у аттарын да соз TipKeerepiH де дездес- TipeMie. Онда орта азиялыд турш т1л1мен дазад тдл1шч араласуынан туган езгеше оралымдар, жада туынды магыналар бар. Б1здщ осы мадалада келт1р1лген мысалдарымыз- 211

дыц 6ip татары цаз1рг1 одушы дауымга кептен даныд- ты нэрселер сиядтанып x e p iH y i де мумкш. Б1рад кей- де аныд жайлардыц езш де еске Tycipin дойганныц зияны болмайды. «Цутадгы быпктен» басталатын тур- K i тШндегх жазба муралардыц кебшщ К^азадстанга азды-квпт1 датысы барлыгы Цазак, ССР тарихыньщ 6i- piHuii томында да этап керсеилген. Солай бола турса да 6i3flin жазба ескертшштерд1 T y c iH in , кке жаратуы- мыз баяу. Кейде тийнщ ауырлыгын, кейде адам, шы- гарма аттарыныц тосындыгын керш-ад е т т кете беру- пплш бар. 6згермейт1н, жацармайтын дубылыс жод. Осыдан б1рнеше жуз жыл бурын жазылган ецбектерден дел да- з1рпдей мелд1р дазад тШн 1здеу бшместш болар ед1. Бул 6ip. Онан соц мына 6ip адидатты да естен шыгару жен емес. BipHeme гасырга созылган араб билеушШп Орта Азия мен Цазадстанда кеп замандарга дейш араб тйпн гылым тШ не айналдырганы аныд. Сол сиядты, вдеби шыгармалар ежелден келе жатдан дэстур бойын- ша парсы млш де жазылатын болган. Мше сондыдтан да кейде К азадстан мен Орта Азияныц гылым, эдебиет дайраткерлер1 ладап атына (псевдоним) жэне араб, парсы тшдершде жазганына дарап басда елдердг адамы ретанде саналып келген. Мэселен, Отырар дал сынан шыддан улы одымысты Эбунасыр Фараби бар- лыд ецбектерш араб тшшде тудырган. Сол ушщ де ол кеп замандар бойы араб философы деп есептелген. Мундай мысалдар аз емес. ' Ал, бертшде, турк1 халыдтарыныц тшдершде жа­ зылган шыгармаларда да араб, парсыдан келген сез- дер жш ушырайды. Ендеше сол сездерге дарап: «мы- наныд Tini диын екен, сол ушш 6i3re датысы жод» деп туц1лу жарамас едь Бшуге, тануга талаптануымыз керек. Ежели дэу1рд1ц жазба ескертк!штер1 Орта Азия мен Цазадстан халыдтарыныц тарихын, тШн, медени, эде- би дэстурш толыгырад, терец1рек тусшуге кемектеседй \\ог.ь\\\\