การทำบาตรของชุมชนบ้านบาตร

34รายงานวิจัยฉบับสมบรู ณ 34เรือ่ ง 34การทาํ บาตรของชมุ ชนบา นบาตร Arms Bowl Production of Ban Batra Community โดย 34ผชู วยศาสตราจารย ดร.ปริศนา มัชฌิมา 34ดร.ณฏั ฐา ผวิ มา 34ดร.ศริ ลิ ักษณ หลอ พนั ธม ณี 34นางกฤษณา แสงไชย โครงการน้ีไดร ับงบประมาณสนบั สนุนจากกรมสง เสรมิ วฒั นธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ประจําปงบประมาณ ๒๕๕๗



34รายงานวิจัยฉบับสมบรู ณ 34เรือ่ ง 34การทาํ บาตรของชมุ ชนบา นบาตร Arms Bowl Production of Ban Batra Community โดย 34ผชู วยศาสตราจารย ดร.ปริศนา มัชฌิมา 34ดร.ณฏั ฐา ผวิ มา 34ดร.ศริ ลิ ักษณ หลอ พนั ธม ณี 34นางกฤษณา แสงไชย โครงการน้ีไดร ับงบประมาณสนบั สนุนจากกรมสง เสรมิ วฒั นธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ประจําปงบประมาณ ๒๕๕๗

หัวขอวจิ ัย การทาํ บาตรของชุมชนบานบาตร ผูดาํ เนนิ การวจิ ยั ผชู วยศาสตราจารย ดร. ปริศนา มัชฌมิ า ทีป่ รึกษา ดร. ณัฏฐา ผิวมา หนว ยงาน ดร. ศิริลกั ษณ หลอ พันธม ณี ป พ.ศ. นางกฤษณา แสงไชย อาจารยกุลวดี เจรญิ ศรี มหาวทิ ยาลยั ราชภัฏสวนดุสิต ๒๕๕๘ งานวิจัยน้ีมีวัตถุประสงคเพื่อ ๑)34 ศึกษา34มรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมการทําบาตรบานบาตร34 ๒) ศึกษากระบวนการรวบรวมและจัดเก็บขอมูลเก่ียวกับการทําบาตรบานบาตรเพ่ือกระตุนใหชุมชนเห็น ความสําคัญของการทําบาตรบานบาตร และเกิดจิตสํานึกในการทํากิจกรรมสงวนรักษา การทําบาตรบาน บาตรใหสืบทอดตอไปในบริบทท่ีเหมาะสม และ ๓) นําไปสูการเปนขอมูลอางอิงในฐานะที่บาตรบานบาตร เปน มรดกภูมปิ ญญาทางวฒั นธรรมในขอบเขตของประเทศไทยและของโลก34 34วิธีการดําเนินการวิจัยเปนแบบผสมทั้งการวิจัยเชิงคุณภาพ และการวิจัยแบบมีสวนรวม34 โดย การศึกษาจากเอกสาร34ทางวิชาการที่เกี่ยวของ34 การสังเกตแบบมีสวนรวม การสัมภาษณเชิงลึก การจัดเวที ชาวบาน และการสนทนากลมุ ผลการศึกษาพบวา บาตรบานบาตรมีลักษณะพิเศษ คือ มีความละเอียดประณีตและทําดวยมือทุก ขน้ั ตอน34 ดวยวิธีดงั้ เดิม คือ การตอ เหลก็ และตขี ้ึนรปู ซง่ึ 34ทําจากสว นประกอบของเหล็ก ๘ ชิ้น ท่ีมีความเช่ือมา จาก มรรคมีองค ๘ ซ่ึงถอื วาเปน คุณคาทางศาสนาที่แทรกอยูในการทําบาตรบานบาตร 34นอกจากนั้นวัสดุและ รปู ทรงยงั ถกู ตอ งตามพระวนิ ยั ทพ่ี ระพุทธเจาทรงบัญญัตไิ ว 34และตอ งมีการนําไปบมบาตรดวยความรอนเพ่ือให เกิดการทําปฏิกิริยาของเหล็กกับความรอน ทําใหบาตรมีความสวยงาม และ34มีความทนทาน34 ไมทําปฏิกิริยา กับอาหาร และเมื่อถือขณะบิณฑบาตรจะไมรอนเทากับบาตรปมจากโรงงาน โดยผูที่ใชบาตรบานบาตรสวน ใหญจะเปนพระสงฆสายธรรมยุต ปจจุบันการทําบาตรบานบาตรมีอยูเพียง ๒ แหงเทาน้ัน คือ ชุมชนบาน บาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร และวัดเวฬุวัน อําเภอทองผาภูมิ จังหวัดกาญจนบุรี ซ่ึงการ ทาํ บาตรบา นบาตรน้เี ปนมรดกภมู ิปญ ญาทางวัฒนธรรม สาขางานชางฝม ือดง้ั เดมิ โดยจัดอยูในประเภทเคร่ือง โลหะ จากกระบวนการมีสวนรวมของชุมชน34ในการรวบรวมและจัดเก็บขอมูลเก่ียวกับการทําบาตร บานบาตร34กระตุนใหชุมชนเกิดความภาคภูมิใจและเห็นคุณคาในมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมการทําบาตร บา นบาตรมากขน้ึ เกดิ จิตสาํ นกึ ท่ีจะสงวนรักษากระบวนการผลติ แบบดั้งเดมิ นใี้ หคงอยแู ละสืบทอดตอ ไป ปจจัยคุกคามที่มีผลตอความอยูรอดของการทําบาตรบานบาตร คือ ๑) ระบบทุนนิยม ๒) การขาด แคลนชา งทําบาตรทมี่ ีความประณตี ๓) วฒั นธรรมการอุปสมบทที่เปล่ียนแปลงไป และ ๔) การนําบาตรไปใช งานผิดวัตถุประสงค สวนปจจัยคุกคามท่ีมีผลตอการสืบทอดการทําบาตรบานบาตร คือ ขาดผูสืบทอดท่ีเปน เยาวชนรุนใหมทีม่ ีความสนใจการทําบาตรอยางจริงจัง ถึงแมจะมีปจจัยคุมคามดังกลาว แตหลายภาคสวนได รวมกันสืบทอดการทําบาตรบานบาตร โดยทางชุมชนบานบาตรไดเปดสอนการทําบาตรใหแกเยาวชนใน ชุมชนและบุคคลท่ัวไปที่สนใจ สวนพระสงฆที่ทําบาตร วัดเวฬุวัน จังหวัดกาญจนบุรี ไดสอนพระและเณรท่ี สนใจเชนกัน นอกจากนั้นสถานศึกษาท่ีอยูใกลเคียงกับชุมชนมีการพัฒนาหลักสูตร เพื่อสงเสริมการเรียนรู ภูมปิ ญญาทอ งถิ่น ทาํ ใหก ารทําบาตรบา นบาตร34สามารถสืบทอดและ34อยคู กู ับสงั คมไทยตอไป

(๔) Research Title Arms Bowl Production of Ban Batra Community Researcher Asst. Prof. Dr. Prisana Mutchima Dr. Nattha Phiwma Dr. Siriluck Lorpunmanee Mrs. Kritsana Sangchai Research Consultants Kulwadee Charoensri Year 2015 This research aims to 1) study of Intangible Cultural Heritage, arms bowl production of Ban Batra community, 2) study the process of collecting and storing data about the arms bowl production of Ban Batra community to encourage the community to realize the importance of the arms bowl of Ban Batra and to raise awareness of the activities preserving the arms bowl of Ban Batra that can be inherited in the proper context, and 3) make a reference about this product as Intangible Cultural Heritage of Thailand and the world. Research Methodology is mixed method both qualitative research and participatory research by documents study, participatory observation, in-depth interviews, community stage, and focus group. The results show that the special characteristics of arms bowl of Ban Batra community are neat and handmade in every step with traditional method, which is welding and hit steel to shape of arms bowl. It's made from eight pieces of steel components from believed the eightfold path (magga), which is the religious value, inserted in this production. In addition, materials and shapes are correct according to the discipline of the Buddha. The arms bowl must have been burned before use. After, iron reacts with heat, it is very beautiful, durable and not reaction to food. During food offering to a monk, it is not as hot as stainless steel the arms bowl or factory-made ones. The users of this product are mostly Dhammyuttika monks. Currently, there are only two communities that produce it, which are Ban Batra community in PomPrap SattruPhai district, Bangkok and Weruwan Temple, Thong Pha Phum district, Kanchanaburi Province. This production is the intangible cultural heritage, traditional craftsmanship domain and metal classification. The community participation is encouraged community in pride and esteem of the Intangible Cultural Heritage. Moreover, community are aware of preserving the traditional production to remain and inheritance. Threatening survived factors of this production are 1) capitalism system 2) lack of makers for neat arms bowl production 3) changing ordination culture and 4) using incorrect the arms bowl. As for, threatening inherited factors is lack the younger generation heirs who are seriously interested. Although, there are many threats, many sectors have jointly inherited this production by teaching the youth of the community and the general public.

(๕) Furthermore, monk who makes the arms bowl at Weruwan Temple, Kanchanaburi Province teaches interested monks and novices. In addition, schools that near the community developed curriculum to promote local knowledge learning. Therefore, the arms bowl production of Ban Batra community can be inherited along with the social and Thailand.

กติ ติกรรมประกาศ งานวิจัยเรื่องการทําบาตรของชุมชนบานบาตรสําเร็จลงไดดวยความรวมมือจากทุกภาคสวน โดยเฉพาะกรมสงเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่สนับสนุนเงินทุนวิจัย ดวยเล็งเห็นความสําคัญของ รวบรวมและจัดเก็บขอมูลมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม เร่ืองการทําบาตรของชุมชนบานบาตร คณะผูวิจัย ขอขอบคุณผูใหขอมูลทุกกลุม ไดแก กลุมผูผลิต ประกอบดวย ชางทําบาตรชุมชนบานบาตร ผูนําชุมชน ชาวชุมชนบา นบาตร และพระสงฆว ดั เวฬวุ ัน จังหวัดกาญจนบุรี กลุมผูใช ประกอบดวยพระสงฆจากวัดตางๆ กลุมผูชื่นชอบประกอบดวย พระสงฆ และประชาชนท่ัวไป ที่ไดสละเวลาใหขอมูลและมีสวนรวมในการ รวบรวมและจดั เกบ็ ขอ มูล ขอขอบพระคุณ อาจารยกุลวดี เจริญศรี และอาจารยบุญชัย ทองเจริญบัวงาม อีกทั้งบุคลากรของ กรมสงเสริมวัฒนธรรม ท่ีใหคําปรึกษาและคําแนะนําในการทํางานวิจัยคร้ังน้ี คณะผูวิจัยหวังเปนอยางย่ิงวา ขอมลู ทไี่ ดจากการวิจัยการทําบาตรของชมุ ชนบานบาตรจะมปี ระโยชนตอผทู ่สี นใจตอไป คณะผูวจิ ยั กุมภาพันธ ๒๕๕๘

สารบญั หนา (๑) บทคดั ยอภาษาไทย (๒) บทคดั ยอภาษาองั กฤษ (๔) กติ ติกรรมประกาศ (๕) สารบญั (๗) สารบัญภาพ (๑๑) สารบัญตาราง ๑ สวนท่ี ๑ องคความรู/เน้ือหาสาระ ๒ บทท่ี ๑ บทนาํ ๒ ๑.๑ หลกั การและเหตผุ ล/ประวัตคิ วามเปนมา/นยิ ามของมรดกภมู ิปญญาทางวัฒนธรรม ๒ ๑.๑.๑ หลกั การและเหตผุ ล ๔ ๑.๑.๒ ประวัติความเปน มา ๕ ๑.๑.๓ นิยามของมรดกภูมปิ ญญาทางวฒั นธรรม ๕ ๑.๒ วัตถุประสงค ๖ ๑.๓ ขอบเขตในการดาํ เนนิ โครงการ ๖ ๑.๔ สถานภาพองคความร/ู งานวิจัย/ทฤษฎีทเ่ี กย่ี วขอ ง/หลักฐานดั้งเดิมทเ่ี ปนรปู ธรรม ๖ ๑.๔.๑ สถานภาพองคค วามรู ๗ ๑.๔.๒ งานวจิ ยั ๑๐ ๑.๔.๓ ทฤษฎที ่ีเกีย่ วขอ ง ๑๗ ๑.๔.๔ หลกั ฐานดง้ั เดิมท่ีเปน รูปธรรม ๒๒ ๑.๕ คาํ ถามในการดาํ เนนิ โครงการ ๒๓ ๑.๖ ชุมชนที่เก่ยี วขอ ง (บุคคล/กลมุ คน/พ้นื ที่ ฯลฯ) ๒๙ ๑.๗ การกระจายตัวของมรดกภูมิปญ ญาทางวฒั นธรรม การทําบาตรบา นบาตร ๓๒ ๓๒ บทที่ ๒ ความรขู องมรดกภูมิปญ ญาทางวัฒนธรรม การทําบาตรบานบาตร ๔๙ ๒.๑ ขอ มลู พืน้ ฐาน/สภาพทั่วไปทางสังคมและวฒั นธรรม ๔๙ ๒.๒ ความรูของมรดกภูมปิ ญ ญา ๔๙ ๒.๒.๑ ช่อื ท่ีปรากฏในทองถิน่ หรือชือ่ เทียบเคียง ๔๙ ๒.๒.๒ ประเภท ๕๐ ๒.๒.๓ ลักษณะพเิ ศษหรอื เอกลักษณข องงานชางฝมอื ด้งั เดมิ ๕๕ ๒.๒.๔ เคร่อื งมอื ชา งผีมือดงั้ เดิม ๗๒ ๒.๒.๕ กลวธิ กี ารผลติ งานชางฝมอื ดัง้ เดิม ๗๔ ๒.๒.๖ กระบวนการการจดั การองคความรู ๗๔ ๒.๒.๗ การจัดการแหลง ผลิต ๗๔ ๒.๒.๘ ลักษณะเฉพาะอน่ื ๆ ๗๕ ๒.๒.๙ คณุ คา ๘๐ ๒.๒.๑๐ การถายทอดและการสบื ทอด ๒.๒.๑๑ ขอ มลู ของผบู อกรายละเอียด

(๖) หนา ๒.๒.๑๒ ผูเ กบ็ ขอมูล และวันเวลาทเ่ี ก็บ ๘๑ บทที่ ๓ เง่ือนไขภาวะ/ปจจัยคกุ คามของมรดกภูมปิ ญญาทางวฒั นธรรม ๘๒ ๓.๑ สภาพปจจบุ นั ๘๒ ๓.๒ ปจจัยคุกคาม ๘๒ บทท่ี ๔ การสงวนรกั ษา ๘๔ ๔.๑ การสงวนรกั ษาท่ผี านมา ๘๔ ๔.๒ การดําเนนิ งานของผูวจิ ัยกบั ชมุ ชน ๘๖ ๔.๓ แผนงานในการสงวนรกั ษา ๙๐ บทที่ ๕ ขอ เสนอใหก ารทําบาตรบา นบาตรเปนมรดกภูมปิ ญญาทางวฒั นธรรมของชาติ/มนุษยชาติ ๙๒ ๕.๑ เหตผุ ล ๙๒ ๕.๒ แนวทางการสงเสริมใหก ารทาํ บาตรบานบาตร ๙๒ เปนมรดกภมู ปิ ญ ญาทางวฒั นธรรมของชาติ/มนุษยชาติ บทท่ี ๖ พิกัดทางภูมศิ าสตร ๙๔ สวนที่ ๒ กระบวนการมสี ว นรว มของชมุ ชน ๙๗ ๑. กระบวนการมีสว นรวมของชุมชนในการสรา งความเขาใจรวมกนั ๑๐๐ ระหวางทีมวจิ ยั และชมุ ชน กอนการลงพ้นื ท่ีเกบ็ ขอ มูล ๑๐๓ ๑๑๔ ๒. กระบวนการมสี ว นรวมของชุมชนในการรวบรวมจดั เก็บขอ มูล ๓. กระบวนการมีสว นรวมของชุมชนภายหลงั การเก็บรวบรวมและสงั เคราะหขอมูล บรรณานุกรม ๑๑๖ ภาคผนวก ๑๑๙ ภาคผนวก ก แบบบันทึกขอมูลรายงานมรดกภูมปิ ญญาทางวฒั นธรรม ๑๒๐ ภาคผนวก ข ใบแสดงความยินยอมใหเ สนอชื่อขอเปนรายการตวั แทนมรดกทางวัฒนธรรม ๑๓๐ ท่ีจบั ตอ งไมไดของมนุษยชาติ ภาคผนวก ค ใบแสดงความยินยอมใหเสนอช่อื ขอเปนรายการมรดกทางวฒั นธรรม ๑๓๙ ทีจ่ ับตองไมได ซ่งึ จาํ เปน ตองไดรับการสงวนรักษาอยา งเรง ดวน ภาคผนวก ง ใบแสดงความยินยอมใหจ ดั เก็บรวบรวมขอ มูล ๑๔๘ ภาคผนวก จ ใบแสดงความยินยอมใหนําขอ มูลสารสนเทศเกีย่ วกบั การทําบาตรบา นบาตร ๑๕๗ ไปใชในการจดั เก็บรวบรวมและบันทกึ รายการมรดกภมู ิปญญาทางวัฒนธรรม ภาคผนวก ฉ ขอ มูลผใู หขอมูล ๑๖๖ ภาคผนวก ช ขอ มลู ผเู ก็บขอมูล ๑๖๙ ภาคผนวก ซ อกั ขราภธิ านศพั ท ๑๗๑ ประวัตนิ ักวิจัย ๑๗๔

สารบญั ภาพ สวนที่ ๑ องคค วามรู/เนอื้ หาสาระ ภาพท่ี หนา ๑.๑34 ขอมูลชมุ ชนบานบาตร34 ๑๗34 ๑.๒34 ขัน้ ตอนการทําบาตร ๒๑ ขนั้ ตอน ๑๘ ๑.๓34 34 เคร่ืองมือการทาํ บาตร ๑๙ ๑.๔34 34 ประวัติการทําบาตร ๒๐ ๑.๕34 34 ประวตั ิชุมชนบา นบาตร34 ๒๑ ๑.๖34 ทอสูบ ๒๒ ๑.๗34 ชมุ ชนบานบาตร เขตปอ มปราบศตั รูพาย กรุงเทพมหานคร ๒๔ ๑.๘34 หลวงตาชางทีท่ ําบาตรเอง ณ วัดเวฬุวนั อ.ทองผาภมู ิ จ.กาญจนบุรี ๒๕ ๑.๙34 ผูใชบาตรบานบาตรจากวดั ปาอรัญญวิเวก ตําบลอินทขลิ อําเภอแมแ ตง จงั หวดั เชียงใหม ๒๖ 34๑.๑๐ ผูใชบ าตรบา นบาตรจากวัดปา บานตาด ตําบลบานตาด อาํ เภอเมอื ง จงั หวัดอดุ รธานี ๒๖ 34๑.๑๑ ผใู ชบาตรบา นบาตรจากวดั ปา นิโครธาราม ตําบลหนองบวั บาน อาํ เภอหนองวัวซอ ๒๗ 34จงั หวัดอุดรธานี 34๑.๑๒ อฐั บรขิ ารของหลวงปูเ จยี๊ ะ จุนโฺ ท วดั ปาภรู ิทตั ตปฏิปทาราม ตาํ บลคลองควาย ๒๗ 34อาํ เภอสามโคก จงั หวดั ปทุมธานี 34๑.๑๓ ประชาชนทั่วไปที่มาซ้ือบาตรท่ชี มุ ชนบานบาตร ๒๘ 34๑.๑๔ แผนท่กี ารผลิตบาตรบา นบาตรในประเทศไทย ๒๙ 34๑.๑๕ แผนท่กี ารใชบ าตรบา นบาตรในประเทศไทย ๓๐ 34๑.๑๖ แผนทก่ี ารบมบาตรในประเทศไทย ๓๑ ๒.๑34 บาตรพระทรงมะนาว ๓๓ ๒.๒34 บาตรพระทรงลกู จัน34 ๓๔ ๒.๓34 ความแตกตางของบาตรทรงลูกจนั และทรงมะนาว34 ๓๔ ๒.๔34 บาตรพระทรงไทยเดมิ 34 ๓๕ ๒.๕34 บาตรพระทรงตะโก34 ๓๕ ๒.๖34 บาตรพระทรงหัวเสือ34 ๓๖ ๒.๗34 ถลกบาตรหรือตลกบาตรหรือถงุ สายโยค ๓๗ ๒.๘34 ฝาบาตร34 ๓๗ ๒.๙34 เชิงบาตรหรอื ขาบาตร34 ๓๘ 34๒.๑๐ ตะขาบรดั ขาบาตร ๓๘ 34๒.๑๑ เฉวียนบาตรหรอื ทค่ี ลมุ ขาบาตร34 ๓๘ 34๒.๑๒ บาตรดินเผา34 ๓๙ 34๒.๑๓ บาตรดินเผา สมัยอยธุ ยา34 ๓๙ 34๒.๑๔ ฝาบาตรไมฝ งมุก สมัยรัชกาลท่ี ๕34 ๔๐ 34๒.๑๕ บาตรสงั คโลก สมัยสโุ ขทยั พุทธศตวรรษท่ี ๑๘-๑๙34 ๔๐

(๘) ภาพท่ี หนา 34๒.๑๖ ฝาบาตรและขาบาตรประดบั มุก สมัยรตั นโกสินทร34 ๔๑ 34๒.๑๗ ฝาบาตรและขาบาตรประดับมุก34 ๔๑ 34 ของสมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาปวเรศวรยิ าลงกรณ ๔๒ 34๒.๑๘ ฝาบาตรและขาบาตรฝง มุก ของสมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาวชริ ญาณวโรรส34 ๔๓ 34๒.๑๙ ฝาบาตรและขาบาตรประดับมุก ของสมเดจ็ พระสังฆราชเจา กรมหลวงวชริ ญาณวงศ34 ๔๔ 34๒.๒๐ ฝาบาตร ขาบาตร และบาตรเหล็ก34 ๔๔ 34๒.๒๑ ภาพดานซา ยเปน บาตรของพระสงฆลังกา ภาพดานขวาเปน บาตรของพระสงฆพมา34 ๔๕ 34๒.๒๒ บาตรสมัยรตั นโกสนิ ทร ๔๖ 34๒.๒๓ บาตรถมปด ของพระราชาคณะ ๔๗ 34๒.๒๔ ฝาบาตร งานปฉลู สมยั รัตนโกสินทร ๔๗ 34๒.๒๕ บาตรไมของพระครสู ถิตยธ รรมวิสุทธิ (หลวงปถู ริ ฐติ ธมโฺ ม) ๔๘ 34๒.๒๖ บาตรเหล็กของพระธรรมวิสุทธมิ งคล (หลวงตามหาบัว ญาณสมั ปนโน) ๔๘ 34๒.๒๗ บาตรเหลก็ อายุกวา ๑๐๐ ป ที่มีความหนามาก ๕๐ 34๒.๒๘ คอนขนาดตา งๆ ๕๐ ๒.๒๙ คีม ๕๑ ๒.๓๐ แทง เหลก็ ๕๑ ๒.๓๑ ทัง่ เหล็ก ๕๒ ๒.๓๒ กรรไกร หรือกรรไกรมอญ ๕๒ ๒.๓๓ คอ นลาย ๕๓ ๒.๓๔ ท่ังลาย ๕๓ ๒.๓๕ กรรไกรญวน ๕๔ ๒.๓๖ ลกู กะลอ นและหวั ลกู กะลอนขนาดตาง ๆ ๕๔ ๒.๓๗ เตาสาํ หรับแลน บาตร ๕๕ ๒.๓๘ มา ตะไบ ๕๕ ๒.๓๙ ศาลพอ ปแู ละทอสบู ๕๗ ๒.๔๐ การทาํ ปากบาตร (ตขี อบ) ๕๘ ๒.๔๑ การกะเหลก็ ๕๘ ๒.๔๒ การตดั เหลก็ ๕๙ ๒.๔๓ การเวา เหลก็ ๕๙ ๒.๔๔ การจกั ขอบเหลก็ ๖๐ ๒.๔๕34 การงอเหลก็ 34 ๖๐ ๒.๔๖ การหักเหลก็ ๖๑ ๒.๔๗34 การติดกงหรือการประกอบกง34 ๖๒ ๒.๔๘34 การกะหนา วัว34 ๖๒ ๒.๔๙34 การตัดหนาวัว34 ๖๓ ๒.๕๐34 การจกั หนาวัว34 ๖๓ ๒.๕๑34 การจักหนา ววั (ทบุ )34

(๙) ภาพท่ี หนา ๒.๕๒ การโคง หนา ววั ๖๓ ๒.๕๓ การหกั หนา วัว ๖๔ ๒.๕๔34 การเขา หนาวัว34 ๖๕ ๒.๕๕ การหยอดบาตร (การโรยผงประสานทอง) ๖๕ ๒.๕๖ 34 การเปา แลน (แลน บาตร)34 ๖๖ ๒.๕๗ การเชือ่ มบาตรในปจจุบัน (อดีตใชวธิ กี ารแลน บาตร) ๖๗ ๖๗ ๒.๕๘ การยบุ มมุ บาตร ๖๘ ๒.๕๙ การลายบาตร ๖๘ ๒.๖๐ การตบี าตร ๖๙ ๒.๖๑ การตะไบบาตร ๗๐ ๒.๖๒ การรมดํา (๑) ๗๐ ๒.๖๓ การรมดาํ (๒) ๗๑ ๒.๖๔ บาตรทผ่ี านการบมจนขน้ึ ไฮเปนประกาย จากปฏกิ ริ ิยาของเหล็กกับความรอ น ๗๒ ๒.๖๕ แหลง เรียนรชู มุ ชนบา นบาตร ๗๓ ๒.๖๖ ชา งของชุมชนบานบาตรแลกเปล่ียนเรยี นรกู ับพระท่ที ําบาตรเอง ๗๖ วัดเวฬวุ ัน อ.ทองผาภมู ิ จ.กาญจนบุรี ๗๗ ๒.๖๗ โครงการเรียนรเู รอื่ งบาตร โรงเรยี นอนุบาลบานบาตร ๗๘ ๒.๖๘ ทมี นกั วิจยั จัดเวทีชแี้ จงโครงการตอชุมชนบา นบาตร ๗๘ ๒.๖๙ ทีมนกั วิจัยสมั ภาษณเชงิ ลกึ กับตัวแทนกลุมผูผลิต กลมุ ผใู ชและกลมุ ผชู ื่นชอบ ๗๙ ๒.๗๐ การประชมุ กลมุ ยอยพระสงฆวดั เวฬุวัน จงั หวัดกาญจนบรุ ี และชาวชมุ ชนบานบาตร ๗๙ ๒.๗๑ การสังเกตอยา งมสี วนรว ม ณ ชุมชนบานบาตร ๘๔ ๒.๗๒ การจัดเวทชี าวบาน ณ ชุมชนบานบาตร ๘๕ ๔.๑ เวบ็ ไซตชมุ ชนบา นบาตร ๘๕ ๔.๒ เฟซบกุ ชุมชนบา นบาตร ๘๖ ๔.๓ การตนู สารคดเี สรมิ ทักษะ โดย สาํ นกั พมิ พทวี บี รู พา ๘๗ ๔.๔ การจดั เวทีชแี้ จงโครงการตอชุมชนบา นบาตร ๘๗ ๔.๕ การสมั ภาษณเชงิ ลกึ ผูใหขอมูลหลัก ๔.๖ การประชุมกลุม ยอยระหวา งคนในชุมชนบานบาตรกบั พระทที่ าํ บาตรทว่ี ดั เวฬุวนั ๘๘ ๘๘ จงั หวดั กาญจนบุรี ๘๙ ๔.๗ การสังเกตอยา งมีสว นรว มท่ีชุมชนบา นบาตร ๙๑ ๔.๘ การจัดเวทชี าวบา น เพอื่ รว มแลกเปลยี่ นและแสดงความคดิ เหน็ ณ ชุมชนบานบาตร ๙๔ ๔.๙ ขั้นตอนการดําเนนิ งานของผวู ิจัยกบั ชุมชน ๙๕ ๔.๑๐ แผนงานการสงวนรกั ษามรดกภูมิปญญาทางวฒั นธรรมการทําบาตรบา นบาตร ๙๖ ๖.๑ แผนทีช่ มุ ชนบา นบาตร (๑) ๖.๒ แผนที่ชุมชนบานบาตร (๒) ๖.๓ แผนทีว่ ัดเวฬุวนั ตําบลทา ขนุน อาํ เภอทองผาภมู ิ จังหวัดกาญจนบุรี

(๑๐) หนา ๑๐๓ สว นที่ ๒ กระบวนการมสี วนรว มของชุมชน ๑๐๘ ภาพท่ี ๑๐๘ ๑๑๓ ๑ การจัดเวทีชาวบานเพ่ือชแี้ จงโครงการ ณ ศาลากลางบาน ชุมชนบา นบาตร ๑๑๕ กรุงเทพมหานคร (กระบวนการมสี ว นรว มของชุมชน คร้ังท่ี ๑) ๒ การจัดเวทีชาวบา นเพ่ือใหชุมชนรวมแลกเปลยี่ นและแสดงความคดิ เห็น (กระบวนการมสี วนรว มของชมุ ชน ครัง้ ที่ ๒) ๓ ชาวบานรวมกันพิจารณาการลงนามในใบแสดงความยนิ ยอมฯ ๔ การสนทนากลมุ ระหวางคนในชุมชนบา นบาตรและพระสงฆจากวดั เวฬวุ นั (กระบวนการมีสว นรวมของชมุ ชน ครัง้ ท่ี ๓) ๕ การตรวจสอบองคค วามรูท่ีเกี่ยวกบั การทาํ บาตรบา นบาตร (กระบวนการมสี วนรว มของชุมชน ครัง้ ที่ ๔)

สารบัญตาราง หนา ๑๑๒ ตารางที่ ๑ ความแตกตางของข้นั ตอนการทาํ บาตรของชุมชนบานบาตรกบั วัดเวฬุวัน

สว นท่ี ๑ องคความร/ู เนื้อหาสาระ

บทท่ี ๑ บทนํา ๑.๑ หลักการและเหตุผล/ประวัติความเปนมา/นิยามของมรดกภูมปิ ญญาทางวฒั นธรรม ๑.๑.๑ หลักการและเหตผุ ล 36บาตรหรือบาตรพระ ตรงกับภาษาบาลีวา “ปตตํ” คือ ภาชนะรองรับอาหารบิณฑบาต สําหรับพระภิกษุและสามเณรซ่ึงมีมาตั้งแตสมัยพุทธกาล จัดเปนหนึ่งในเครื่องอัฐบริขารทั้ง ๘ อยางของ พระสงฆ ไดแก บาตร จวี ร สบง สงั ฆาฏิ ผาประคดเอว ธมกรก (เคร่ืองกรองนํ้า) กลองเข็มพรอมดาย มีดโกน และหินลับมีด ซึ่งถูกบัญญัติไวในพระวินัย มีมาตั้งแตครั้นสมัยพุทธกาล โดยความเปนมาไดกลาวไวในปฐม สมโพธิ และพระวนิ ัยปฎ กมหาวรรควา บาตรใบแรกของพระพทุ ธเจา คอื บาตรท่ีฆฏิกามหาพรหมนํามาถวาย ซึง่ เปน บาตรทาํ ดว ยดิน คราวเสดจ็ ออกทรงผนวช ณ ริมฝง แมน้าํ อโนมา และเกดิ หายไปตอนรับขาวมธุปายาส จากนางสุชาดา ทาวจตุมหาราช เทพผูอภิบาลรักษาโลกประจําอยูทิศทั้งสี่ ทรงหย่ังทราบในพระอัธยาศัย จึง นําบาตรศิลามีพรรณรังสีเขียวมาถวายองคละ ๑ ใบ รวมเปน ๔ ใบ พระพุทธองคทรงรับบาตรท้ังสี่ และทรง ตั้งจิตอธิษฐานเขาเปนใบเดียวกัน จึงเปนท่ีมาของธรรมเนียมการสรางบาตรใหเปนรอยตะเข็บ เปรียบ ประหนง่ึ การประสานบาตรของพระพทุ ธเจาในครงั้ น้นั (กรมศลิ ปากร, ๒๕๔๓) 36ในพระวินัยปฎกจุลลวัคคยังไดกลาวถึงขอหามและอนุญาตเกี่ยวกับบาตรไว ท้ังนี้ดวยเหตุวา พระปณโฑลภารัทวาชะ ไดบาตรไมจันทนมาเพราะแสดงฤทธ์ิเหนือเจาลัทธิท้ังหก พระผูมีพระภาคเจาทรง ทราบจึงทรงบัญญัติพระวินัยหามแสดงอิทธิฤทธิ์แกคฤหัสถ ทรงส่ังใหทําลายบาตรไมจันทน แลวตรัสหามใช บาตรไม รวมท้ังบาตรท่ีทําดวยทอง เงิน แกวมณี แกวไพฑูรย แกวผลึก สําริด แกวหุง ดีบุก สังกะสี และ ทองแดง รวม ๑๑ ประการ รวมทั้งหา มใชก ะทะดนิ กะโหลกน้ําเตา และกะโหลกหัวผีตางบาตรอีกดวย แตได ทรงอนุญาตบาตรไว ๒ ชนดิ คอื บาตรดนิ และบาตรเหล็ก (กรมศลิ ปากร, ๒๕๔๓) 36ในสมัยพุทธกาลนิยมใชบาตรดิน พระผูมีพระภาคจึงบัญญัติอนุญาตใหใชที่รองบาตร และมี ขอ หามแขวนบาตร หา มเก็บบาตรบนเตียง บนตั่ง บนตัก และบนรม นอกจากน้ันยังหามผลักบานประตู เม่ือ ยังถือบาตรอยู เปนตน ทั้งนี้เพื่อปองกันไมใหบาตรแตกชํารุดนั่นเอง สมัยตอมานิยมทําบาตรดวยโลหะ เชน เหล็ก ทองเหลือง สงั กะสี สแตนเลส ทที่ าํ ดวยไมก ม็ บี า ง เปนการคลาดเคลือ่ นจากพุทธบัญญัติโดยอนุโลมตาม ยุคสมัยท่ีเปลี่ยนไป (กรมศิลปากร, ๒๕๔๓) ในเรื่องพุทธประวัติกลาววา บาตรของพระศาสดาเปนศิลา แต ไมไ ดระบุไวว า อนุญาตใหใชหรอื หา มใช (วชริ ญาณวโรรส, ๒๕๕๖, หนา ๒๘) 36บาตรบานบาตรทําจากสวนประกอบของเหล็ก ๘ ชิ้น ที่มีความเชื่อมาจาก มรรคมีองค ๘ หรือหนทางแหงการดับทุกขท้ัง ๘ ซึ่งถือวาเปนคุณคาทางศาสนาที่แทรกอยูในการทําบาตรบานบาตร นอกจากนั้นวัสดแุ ละรปู ทรงยงั ถูกตองตามพระวนิ ัยที่พระพุทธเจาทรงบัญญัติไววา “บาตรพระตองทําจากดิน เผาหรือเหล็ก มีขนาดระหวาง ๗-๑๑ น้ิว” ดังนั้นบาตรบานบาตรจึงเปนสมบัติศิลปที่สืบทอดมาแตโบราณ ตามพุทธานุญาต ซ่ึงในปจจุบันยังคงมีแหลงทําอยู ณ ชุมชนบานบาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร และที่วัดเวฬุวัน อ.ทองผาภูมิ จ.กาญจนบุรี ที่ยังคงอนุรักษใหเปนสมบัติศิลป สืบทอดมา ตง้ั แตโ บราณตามพทุ ธานุญาต

๓ การทําบาตรบานบาตรนับเปนงานชางบุของไทยแขนงหนึ่ง 36ซ่ึงมีการทํามายาวนานกวา ๒๐๐ ป36 และทกุ วนั นอี้ นุชนชา งบานบาตรยงั คงสบื สานงานอาชพี ศิลปอ ยู ณ แหลงเดิม แตมีไมก่ีบานเทาน้ันที่ ยังทําอยู ชางสวนใหญลวนเปนลูกหลานที่ปจจุบันอายุไมตํ่ากวา ๔๕ ปแลว และคนรุนใหมที่ตองการเรียนรู อยางจริงจังมีนอยมาก เนื่องจากปจจุบันลูกหลานไมมีความสนใจในความสืบทอดเทาที่ควร อีกทั้งการไดรับ การศกึ ษาท่สี ูงข้ึนทําใหตองหาอาชีพท่ีสบายกวามีรายไดดีกวา ทําใหผูที่สนใจการทําบาตรเปนคนนอกชุมชน ท่ีตองการอนุรักษการทําบาตรใหคงอยู จึงมีการเปดสอนที่สํานักงานเขตปอมปรามศัตรูพาย แตคนในชุมชน ไมมีความสนใจเทาที่ควร จึงหยุดสอน ในปจจุบันมีแตโรงเรียนเพาะชางซึ่งอยูใกลกับชุมชนและสนใจในการ ทาํ บาตรจึงมีการเชิญชาวบานบาตรไปเปนวิทยากรบา ง แตไ มไดจริงจังท่ีจะจัดเปนหลักสูตร จึงยังไมมีการสืบ ทอดการทําบาตรอยางแทจ ริง (พรเพ็ญ รัตนโพธิแ์ สงศรี, ๒๕๕๐) เมือ่ ราว ๓๐ ปทผ่ี า นมา มีการนําเครื่องจักร มาใชในการทําบาตรท่ีเรียกวา “บาตรปม” มากข้ึน แตวิธีการผลิตและวัสดุไมถูกตองตามพระวินัย เพราะ ไมไดทาํ จากเหลก็ บาตรปม มีกําลังการผลิตสงู และราคาขายสงถูก จึงเปนท่ีตองการของพอคาคนกลางในการ จําหนายบาตรปม และกดราคาบาตรดั้งเดิมลง จนชางไมสามารถหากําไรจากการขายสงได จึงหันมารับงานท่ี ผูวาจางตองการความประณีตเปนพิเศษ โดยไมเกี่ยงราคา บางคนก็เลิกอาชีพชางทําบาตรไปประกอบอาชีพ อนื่ บาตรปมจงึ เขายึดครองตลาดจนบาตรแบบดั้งเดมิ ขาดหายไปจากตลาดเครอื่ งสงั ฆภณั ฑในชว ง ๓๐ ปผาน มา เน่ืองจากการผลิตบาตรบานบาตรมีราคาสูงเพราะการทําบาตรตองอาศัยชางหลายประเภท ทําใหตอง แบง คาจา งแรงงานใหกับชางฝมือตางๆ ประกอบดวย ชางตีขอบ ชางตอบาตร ชางแลน ชางลาย ชางตี และ ชางตะไบ จึงมีคาใชจายเปนตนทุนสูง ชางบางคนก็ทําไดเองทุกขั้นตอน แตแบงงานกันไปตามความชํานาญ เพ่อื เปนการผอ นแรง ทําใหการผลิตบาตรดวยวิธีด้ังเดิมลดนอยลงมาก และจํากัดอยูเพียงจําหนายเปนของที่ ระลกึ หรอื รับส่ังทําจากพระสงฆโ ดยตรงเทานั้น ชางทําบาตรท่ียึดอาชีพน้ีจะตองทําดวยใจรักอยางแทจริง ทํา ขึ้นดวยความศรัทธาในพระพุทธศาสนา ดวยความเคารพในวิชาความรู ครูบาอาจารย ตลอดจนเคร่ืองมือ เครือ่ งใชส อยในการยังชพี ทุกชน้ิ ตามแบบแผนขนบธรรมเนยี มประเพณขี องคนไทย บาตรของชาวบา นบาตรจึงกอปรดวยคุณคาที่ผสานฝมือแรงงานและจิตใจไวเปนอันหน่ึงอัน เดียวกัน จนไมสามารถตีคาเปนตัวเงินได แตดวยการเปล่ียนแปลงของวัฒนธรรมและการเติบโตของกระแส ทุนนิยมทําใหการทําบาตรบานบาตรไดรับผลกระทบไปดวย ซึ่งทําใหเสี่ยงตอการสูญหาย จึงควรไดรับการ ดําเนินการปกปองคุมครองอยางเรงดวน แตยังขาดการรวบรวมและจัดเก็บขอมูลอยางเปนระบบ ดังน้ันจึง จําเปนตอ งอาศัยความรว มมอื จากชุมชน ในการรวบรวม บันทึกขอมูลองคความรูและภูมิปญญา36การทําบาตร บานบาตร เพ่ือใหมีระบบความรู ความเขาใจเกี่ยวกับ36มรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมการทําบาตรบานบาตร36 และมีการนํากระบวนการรวบรวมและจัดเก็บขอมูลเก่ียวกับการทําบาตรบานบาตรมากระตุนใหชุมชนเห็น ความสาํ คัญของการทําบาตร และใหเกิดจติ สาํ นกึ ในการทาํ กิจกรรมสงวนรักษา การทําบาตรบานบาตรใหสืบ ทอดตอไปในบริบทท่ีเหมาะสม รวมท้ังนําไปสูการเปนขอมูลอางอิงในฐานะท่ีบาตรบานบาตรเปนมรดกภูมิ ปญญาทางวฒั นธรรมในขอบเขตของประเทศไทยและของโลก

๔ ๑.๑.๒ ประวตั ิความเปนมา 36พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลท่ี ๑) ปฐมกษัตริยแหงราชวงศ จกั รี เมือ่ อดีตทรงเปนทหารหลวงในสมัยอยธุ ยา มพี ระราชประสงคจ ะใหกรุงเทพฯ เปนราชธานีแหงใหม เปน ศนู ยกลางอาณาจกั ร ดว ยเปน เมืองอูขาวอูนํ้าที่ม่ังค่ังสมบูรณไมแพกรุงศรีอยุธยา ชาวบานท่ีอพยพมาจากกรุง เกา และชาวบางกอกเดิม ตางก็ตองปรับตัวใหตนอยูรอดมากที่สุด ดังนั้น ชุมชนเดิมท่ีรวมกลุมเปนหมูบาน แบบเฉพาะถ่ิน อาทิ กลมุ ชาวนา กลมุ พอคา กลุมชาวจนี ชาวญวณ หรือแมแตกลุมอาชีพดั้งเดิมก็ถูกร้ือฟนให มีข้ึน เชน ที่ถนนบํารุงเมืองหลังวัดสระเกศราชวรมหาวิหาร (วัดภูเขาทอง) ใกลๆ กับเมรุปูนมีซอยยอยที่ต้ัง ใกลก นั อยยู าวทัว่ ทัง้ ถนน ในอดตี น้นั ถนนแหงน้ีเคยเปนแหลงชุมชนคนทํากินอาชีพหนึ่งท่ีสามารถสรางรายได ใหก ับชาวบา นไดตลอดทั้งป ยา นนี้เรยี กกันวา “บานบาตร” (พรเพญ็ รตั นโพธิแ์ สงศรี, ๒๕๕๐) 36ชุมชนบานบาตรมีเนื้อที่ประมาณ ๔ ไร ๓๗ งาน เปนท่ีดินเปนของสํานักงานทรัพยสินสวน พระมหากษัตริย โดยทิศเหนือติดกับถนนบํารุงเมือง ทิศใตติดกับถนนหลวง ทิศตะวันออกติดกับถนนวรจักร และทิศตะวันตกติดกับถนนบริพัตร มีซอยเล็กๆ ช่ือวา “ซอยบานบาตร” ซ่ึงเปนท่ีตั้งบานเรือนของชางทํา บาตรที่รวมกันอยูเปนกลุมกอนสืบมาแตโบราณ เปนชุมชนโบราณหลังวัดสระเกศราชวรมหาวิหาร (วัดภูเขา ทอง) (วยิ ดา วเิ ชียรรตั น, ๒๕๔๘) ซ่ึงบานบาตรต้ังขึน้ เมื่อสมัยใดน้นั ยังไมปรากฏแนชัด ประมาณกันวา ชุมชน แหง นม้ี ีอายุยาวนานกวา ๒๐๐ ป มีคําเลาขานเก่ียวกับประวัติความเปนมาของชุมชนน้ีตางๆ นานา บางก็วา พื้นท่ีแหงนี้เปนชุมชนของชาวกรุงศรีอยุธยาท่ีอพยพเขามาหลังจากเสียกรุงคร้ังที่ ๒ และเขามาตั้งบานเรือน ที่นี่ หลังจากการสถาปนากรุงเทพมหานครเปนราชธานีพรอมท้ังขุดคลองรอบกรุงในป พ.ศ.๒๓๒๖ จาก ลักษณะที่ชาวบานบาตรตั้งบานเรือนอยูเปนกลุมชน ดังน้ัน สังคมของชาวบานบาตรจึงเปนสังคมท่ีทุกคนใน หมูบานรูจักกันเปนอยางดีและรวมตัวกันอยูอยางเหนียวแนน ทั้งในดานการทํามาหากินและความสัมพันธ ระหวางเพื่อนบาน ถาจะมองอยางลึกซึ้งอาจพบวา การรวมกลุมของชาวบานบาตร นอกจากความสัมพันธ สวนตวั เปนญาตพิ ่นี องกนั สภาพแวดลอ มทางภมู ิศาสตรก เ็ ปนตัวกาํ หนดใหชาวบานตอ งอยูในกลุมของตนดวย ซึ่งมพี นื้ ที่จาํ กดั ไมสามารถขยายพืน้ ทอ่ี อกไปไดอกี บรรพบุรุษของชาวบานบาตรจึงมักจะถายทอดวิชาความรู ในการทาํ บาตรใหก ับลกู หลาน คนในครอบครัว หรือในหมเู ครือญาติ คุณสุเทพ สุทดิศ ชางทําบาตรฝมือเย่ียม เปนท่ียอมรับของพระสงฆที่ใชบาตรจากบานบาตรอยางมาก (ปจจุบันชางสุเทพเสียชีวิตแลว) ทานไดเลาให ฟงวา “บรรพบุรุษทําบาตรมาต้ังแตสมัยรัชกาลที่ ๕ ช่ือปูสุด สิงหเสนี เปนปูทวด จากปูทวดก็ถายทอดวิชา ความรูมาจนกระท่ังถึงชางสุเทพ” การถายทอดจากรุนหน่ึงไปสูอีกรุนหนึ่งใหไดวิชาความรูนั้นไปประกอบ อาชพี ตอๆ ไป ถือเปน ขนบธรรมเนยี มไทยอยา งหน่งึ ท่ีมีมาชานาน (ปราณี กลํ่าสม , ๒๕๕๒) 36ในสมัยกอ น การทําบาตรท่ีบา นบาตรถอื วา เปน การทําบาตรดวยมอื แหงเดียวในประเทศไทย ก็วาได เพราะชาวบานเกือบท้ังหมูบานยึดอาชีพทําบาตรเปนหลัก ชาวบานจะนําบาตรที่ผลิตไดไปขายสงท่ี ยา นสาํ เพ็งและยานเสาชงิ ชา ขายไดใบหนึ่งไมถ งึ บาท สว นมากจะขายกนั เปนราคาตอ ๑๐ ใบ มีต้ังแต ๑๐ ใบ ๘ บาท หรือ ๑๐ ใบ ๑๒ บาท (สมัยท่ีทองคําราคาบาทละ ๒๐ บาท) การทําบาตรของชาวบานท่ีมีชื่อเสียง เปนที่เลื่องลอื จนกระทง่ั สามารถสง ไปขายยงั จังหวัดตางๆ และประเทศเพ่ือนบาน เชน เขมร อินเดีย และศรี ลังกา (พรเพ็ญ รตั นโพธิแ์ สงศรี, ๒๕๕๐) 36ราวป พ.ศ. ๒๕๑๓ หลังกรมศาสนาอนุญาตใหภกิ ษใุ ชบ าตรที่ผลิตดวยเครื่องจักรได จึงมีการ ต้ังโรงงานผลิตบาตรพระแบบอุตสาหกรรมข้ึน บาตรปมเขามาตีตลาดแทนที่บาตรบุทํามือ เพราะการผลิต รวดเร็วกวา ไดปริมาณการผลิตตอคร้ังสูงกวาและราคาตนทุนถูกกวามาก การผลิตบาตรบุของบานบาตรจึง ตองชะงกั ลง ชางฝม อื หลายคนตองเลิกอาชีพการทาํ บาตรมอื ไปประกอบอาชีพอืน่ แทน

๕ 36ตอมาในป พ.ศ. ๒๕๔๔ งานตีบาตรของชุมชนบานบาตรถูกปลุกใหฟนข้ึนอีกคร้ังโดย สํานักงานเขตปอมปราบศัตรูพาย และเกิดการกอตั้งกลุมทําบาตรพระท่ีถูกตองตามพระวินัยข้ึน ก็คือ บาตร เหล็กที่ทําดวยมือโดยไมมีเครื่องจักรกลใดๆ เขามาเก่ียวของ จากเดิมที่ใชเหล็กจากถังยางมะตอยไดพัฒนา เปนแผน เหล็กหนาที่แข็งแรงกวา เดิม และใหเสียงดังกังวาน (อภิญญา จงวนาพิทักษกุล, วลัยพร จงรุจินันท และสรุ รี ัตน แซเ ซียว, ๒๕๕๔) 36สําหรับการทําบาตรที่วัดเวฬุวัน จังหวัดกาญจนบุรีนั้น เกิดจากการที่พระสงฆซ่ึงเปนพระ สายพระปาน้ันตองทําทุกอยางดวยตนเอง ท้ังการสรางกุฎิ สรางศาลา สรางอางเก็บน้ํา เย็บสบง จีวร และ ประกอบรถยนต เปนตน ดังนั้นจึงมีพระรูปหนึ่งท่ีทุกคนเรียกขานทานวา “หลวงตาชาง” ซึ่งเคยการเปนชาง เคาะรถยนตมากอน ไดใชทักษะการเคาะเหล็กมาประยุกตในการทําบาตรเหล็ก โดยอาศัยการพิจารณาจาก บาตรเหล็กที่เคยใช ซึ่งทําจากชุมชนบานบาตร แลวจึง36ทดลองทําบาตรดวยตัวเอง มีการลองผิดลองถูก จนกระท่ังสามารถทําบาตรไดเอง ซึ่งมีหลักการใกลเคียงกับที่บานบาตรมาก ตางกันแคขั้นตอนการทําจักฟน โดยรอบเพอ่ื ใชเปนตะเข็บเช่ือมกับสวนตางๆ แตใ ชวิธกี ารเชือ่ มตะเข็บโดยตรงเลย ซึ่งที่บานบาตรเองก็เปล่ียน จากการแลนบาตรมาเปนการออกบาตรเชนกัน เนื่องจากชางที่จะแลนบาตรไดเหลือเพียงคนเดียวเทาน้ัน และอีกอยางหน่ึงที่แตกตางกันก็คือ ที่วัดเวฬุวันสามารถบมบาตรเองไดดวย เพราะมีพื้นท่ีในการทําสะดวก กวาท่ีบานบาตร สวนที่บานบาตรไมสามารถทําการบมบาตรไดเน่ืองจากมีพื้นท่ีจํากัด ดังนั้นหากพระหรือ ชาวบานท่ีซ้ือบาตรจากบานบาตรไปจะยังไมสามารถใชงานได เพราะยังไมผานข้ันตอนการบมบาตร จึงตอง นําบาตรไปหาที่บมบาตรเอง ดังน้ันเม่ือชาวบานไดไปเห็นวิธีการบมบาตรดวยแกส ซ่ึงพระทานไดประดิษฐ คิดคนเตาท่ีใชแกสบมบาตร แทนการใชถานหรือฟน ชาวบานบาตรจึงสนใจที่จะพัฒนาเคร่ืองบมบาตรดวย แกส มาใชในชุมชนบา ง เพราะใชเ นอ้ื ที่เพียงเลก็ นอย แตปจจบุ นั ชาวบานบาตรแกป ญ หาการบมบาตรโดยการ ไปจางทอ่ี ื่นบม โดยบาตรท่ีผา นการบม แลวจะมีราคาสูงมาก ๑.๑.๓ นยิ ามของมรดกภมู ิปญญาทางวฒั นธรรม มรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมการทําบาตรบานบาตร คือ การทําบาตรดวยมือทุกขั้นตอน36 ดวยวธิ ดี ้งั เดิม คือ การตอเหลก็ และตขี น้ึ รปู ซง่ึ 36ทําจากสว นประกอบของเหล็ก ๘ ชิ้น โดยในปจจุบันมีอยูเพียง ๒ แหงเทาน้ันท่ีทําบาตรดวยวิธีด้ังเดิม คือ ชุมชนบานบาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร และ วัดเวฬุวัน อําเภอทองผาภูมิ จังหวัดกาญจนบุรี ซึ่งการทําบาตรแบบด้ังเดิมน้ีจัดวาเปน36มรดกภูมิปญญาทาง วฒั นธรรม สาขางานชางฝม อื ดงั้ เดมิ 36โดยอยูใ นประเภทเครื่องโลหะ ๑.๒ วตั ถปุ ระสงค ๑)36 ศึกษา36มรดกภูมปิ ญ ญาทางวฒั นธรรมการทําบาตรบานบาตร ๒)36 ศกึ ษากระบวนการรวบรวมและจัดเก็บขอมลู เก่ยี วกับการทาํ บาตรบานบาตรเพ่ือกระตุนใหชุมชน เห็นความสําคัญของการทําบาตรบานบาตร และใหเกิดจิตสํานึกในการทํากิจกรรมสงวนรักษา การทําบาตร บา นบาตรใหสืบทอดตอไปในบริบทท่ีเหมาะสม ๓)36 นําไปสูการเปนขอมูลอางอิงในฐานะที่บาตรบานบาตรเปนมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรมใน ขอบเขตของประเทศไทยและของโลก

๖ ๑.๓ ขอบเขตในการดําเนินโครงการ ๑)36 ชมุ ชนทีเ่ ก่ยี วขอ งกับมรดกภมู ปิ ญญาทางวัฒนธรรม 36ชุมชนบานบาตร ถนนบํารงุ เมืองและถนนบริพัตร แขวงสําราญราษฎร เขตปอมปราบศัตรูพา ย กรงุ เทพมหานคร และวัดเวฬุวนั จงั หวัดกาญจนบุรี ๒)36 พนื้ ท่ีในการรวบรวมและจดั เกบ็ ขอมลู 36๒.๑) ชุมชนบานบาตร ถนนบํารุงเมอื งและถนนบรพิ ตั ร แขวงสําราญราษฎร เขตปอ มปราบ ศตั รูพา ย กรุงเทพมหานคร 36๒.๒) วัดปาหรือวัดสายปฏบิ ตั ิ จงั หวัดเชยี งใหม จงั หวดั อุดรธานี จงั หวดั กาญจนบุรี จังหวัด ปทุมธานี จังหวดั นนทบรุ ี และกรุงเทพมหานคร ๑.๔ สถานภาพองคความรู/งานวจิ ยั /ทฤษฎีที่เกย่ี วขอ ง/หลักฐานดงั้ เดมิ ที่เปน รูปธรรม ๑.๔.๑ สถานภาพองคความรู 36 องคความรูของการทําบาตรบานบาตรเปนการสืบสานงานชางศิลปท่ียังคงอยู ณ แหลงเดิม คือ ชุมชนบานบาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร ปจจุบันการทําบาตรบานจะมีชางที่มีความ ชํานาญ และลูกมือชาง ในชุมชนบานบาตร จํานวน ๑๙ คน และมีเด็กหลายคนท่ีอยูในชุมชนน้ีท่ีสามารถทํา บาตรไดมปี ระมาณ ๖-๗ คน ฝมือก็มีการพัฒนาข้ึนมาเรื่อยๆ ซ่ึงปจจุบันนี้มีคนสืบทอดประมาณ ๓๐ กวาคน นอกจากนี้ยังมีคนท่ีอาศัยอยูในชุมชนด้ังเดิมบางสวนท่ีรูขั้นตอนวิธีการทําบาตร และเคยมีอาชีพเปนชางทํา บาตร แตปจ จบุ นั ไมท ําบาตรแลว เน่อื งจากอายมุ าก หรือเปล่ียนไปทาํ อาชีพอื่น สวนทว่ี ัดเวฬวุ ัน จ.กาญจนบุรี ก็จะมีพระสงฆที่ทําบาตรเปนหลักอยูรูปหน่ึง นอกนั้นก็จะเปนพระสงฆหรือเณรที่สนใจ ก็จะเปนเพียงลูกมือ เทานนั้ 36 การทาํ บาตรบานบาตร ในอดีตไมม ีการจดั เกบ็ องคความรูท่ีเปนเอกสารแตจัดเก็บองคความรู ในตัวบุคคลแลวถายทอดความรูเพื่อเปนการสืบทอดการทําบาตรใหกับคนรุนหลังตอๆ ไป ซึ่งปจจุบัน มี หนว ยงานที่ใหค วามสนใจการทําบาตรเขามาในชุมชนเพื่อสัมภาษณชางทําบาตรในชุมชน ดังน้ันจึงทําใหการ จัดเก็บองคความรูในรูปแบบเอกสารอยูในรูปแบบส่ือสิ่งพิมพ เชน หนังสือพิมพ วารสาร หรือหนังสือ นอกจากน้ียังมีนักศึกษาและนักวิจัยลงพ้ืนที่เพื่อทําวิจัยในดานตางๆ ของชุมชนบานบาตร รวมทั้งการทํา วิทยานิพนธของนักศึกษา ซ่ึงก็จะทําใหองคความรูของการทําบาตรถูกจัดเก็บในรายงานการวิจัยหรือ วทิ ยานพิ นธเหลานน้ั ดวย เชน งานวจิ ยั ของวิทยา เมฆขํา และธรรมรักษ ศรีมารุต ป ๒๕๕๐ เรื่อง ผลกระทบ การถายทอดเทคโนโลยี ภูมิปญญาทองถิ่นงานศิลปหัตถกรรมโลหะ การผลิตบาตรพระสงฆ ชุมชนบานบาตร แขวงบานบาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร หรือวิทยานิพนธของพระมหาวีระยุทธ ประสาท นอก ป ๒๕๕๑ เร่ือง การอนุรักษและการสืบทอดภูมิปญญาการผลิตบาตรบานบาตรเพื่อการพัฒนา เศรษฐกิจชชมุ ชน เปนตน 36 นอกจากน้ี องคความรูการทําบาตรบานบาตรยังมีการจัดเก็บอยูในรูปแบบส่ือสิ่งพิมพ ประเภทวารสาร และหนงั สือ เชน วารสารชางศลิ ปไ ทย กรมศลิ ปากร ป ๒๕๓๗ วารสารภมู ิปญญาไทยในงาน ศิลป ถ่ินเมืองกรุง กรมศิลปากร ป ๒๕๔๓ วารสารสารพันมรดกไทย กรมศิลปากร ป ๒๕๓๖ หนังสือยาน เกา ในกรุงเทพฯ [เลม ๑] ผูเ ขียน ปราณี กลํ่าสม ป ๒๕๕๒ และ หนังสือหัตถกรรมไทย ความเปนมาและการ ผลติ ในปจจุบนั ศึกษากรณี: การปนหลอพระ การทําบาตรพระ การทําขลุย และการทําของเลนไมระกํา ของ วฒั นะ จฑู ะวิภาต ป ๒๕๔๔ และมกี ารจัดเก็บองคความรใู นรูปแบบของส่ือวีดิทัศน โดยรายการกบนอกกะลา ตอน วธิ ีศรัทธาคณุ คาบาตรไทย บริษัท ทวี บี รู พา จาํ กดั

๗ 36จะเห็นไดว า การทําบาตรบานบาตรมีองคความรูท่ีอยูในตัวบุคคล และในเอกสาร ส่ือสิ่งพิมพ งานวิจัย วารสาร หนังสือ และวิดีทัศน ซ่ึงกระจัดกระจายอยูตามที่ตางๆ ดังน้ันทางคณะผูวิจัยจึงทําการ จัดแก็บรวบรวมขอมูลของมรดกภูมิปญญาทางวัฒนธรรม การทําบาตรบานบาตรทั้งหมด โดยชุมชนมีสวน รวมในการจัดเก็บรวบรวมขอมูล และแสดงความคิดเห็นในประเด็นตางๆ เพื่อกระตุนใหชุมชนเห็น ความสําคัญของการทําบาตรบานบาตร และใหเกิดจิตสํานึกในการทํากิจกรรมสงวนรักษา การทําบาตรบาน บาตรใหส บื ทอดตอ ไปในบริบทท่ีเหมาะสม ๑.๔.๒ งานวจิ ัย วัฒนะ จูฑะวิภาต (๒๕๔๔) ไดศึกษาความเปนมาของชุมชนบานบาตร ชุมชนบานชางหลอ ชุมชนบางไสไก ชุมชนทําของเลนไมระกํา และวิถีชีวิตของชางบาตร ชางหลอพระ ชางทําขลุย ชางทําของ เลนไมระกํา ตลอดจนคติความเช่ือ ประเพณีของชาง การสรางสรรคงานชาง การถายทอดความรูเชิงชาง บทบาทของชาง และแนวทางการสืบทอดฝมือชาง ผูวิจัยเสนอผลการวิจัยออกเปน ๔ เลมคือ ๑) การทํา บาตรพระ ชุมชนบานบาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพฯ เปนชุมชนทําบาตรจากบรรพบุรุษ ปจจุบัน ยงั คงทําบาตรแบบด้ังเดิม ท้ังวัสดุและวิธีการทํา ชางฝมือดีทําไดวันละ ๑-๒ ใบ รายไดในการประกอบอาชีพ ทําบาตรไมพอกับคาครองชีพ ๒) ชางปนหลอพระ ชุมชนบานชางหลอ แขวงบานชางหลอ เขตบางกอกนอย กรุงเทพฯ เปนชุมชนหลอพระพุทธรูปเปนอาชีพตั้งแตสัยกรุงธนบุรี ท่ีสืบทอดมาจากชาวกรุงศรีอยุธยา ชาง แบงงานกนั ทาํ เปน ๕ ประเภท คอื งานชางปน งานชางเขาดนิ งานชา งเททอง งานชางขัด และชางรักปดทอง ปจจุบันมีการเปล่ียนแปลงวัสดุ อุปกรณบางอยาง การหลอพระพุทธรูปในโรงงาน ตลอดจนการเคล่ือนยาย ชุมชนบา นชา งหลอ ออกไปบรเิ วณปริมณฑลของกรุงเทพฯ ๓) การทําขลุย ชุมชนบางไสไก วัดบางไสไก แขวง หิรัญรุจี เขตธนบุรี กรุงเทพฯ มีการสืบทอดการทําขลุยจากบรรพบุรุษ ตั้งแตสมัยรัชกาลท่ี ๓ เปนตนมา ปจจุบันมีการแปลงแปลงวัสดุ แตมีวิธีการทําแบบเดิม การประกอบอาชีพมีนอย รายไดไมพอกับคาครองชีพ การทาํ ของเลนไมร ะกาํ มกี ารทาํ ตุกตารูปสตั วต า งๆ ทีท่ ําไดจ ากไมร ะกํา หรือ ไมลําพู หรือไมนุน เปนของเลน เด็กพ้ืนบานสมัยกรุงรัตนโกสินทร ตอมาจึงมีการขายของเลนไมระกําและยังคงเปนหัตถกรรมพ้ืนบานมา จนถึงปจจุบัน เมื่อมีของเลนสมัยใหมก็ทําใหของเลนไมระกํามีบทบาทนอยกวาเดิม ชางปจจุบันจึงมีปญหา เรอื่ งรายไดม พ อกบั คาครองชีพตลอดจนไมมผี สู บื ทอดการทาํ ของเลน ไมร ะกํา วิทยา เมฆขํา และธรรมรักษ ศรีมารุต (๒๕๕๐) ศึกษาผลกระทบการถายทอดเทคโนโลยี ภูมิปญญาทองถิ่นงานศิลปหัตถกรรมโลหะ การผลิตบาตรพระสงฆ ชุมชนบานบาตร แขวงบานบาตร เขต ปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร ดวยการวิเคราะหขอมูลเชิงคุณภาพ เพื่อสํารวจลักษณะวิถีชีวิตของ ชุมชนกลุมพนื้ บา นท่ีใชภ มู ปิ ญ ญาทองถนิ่ และคนหาข้นั ตอนการผลิตและหาผลกระทบที่มีตอวิถีชีวิตในสภาพ เศรษฐกิจท่ีมีการเปลี่ยนแปลงของชุมชนกลุมพ้ืนบานท่ีใชภูมิปญญาทองถิ่น โดยศึกษาจากกลุมผูรูทางภูมิ ปญญา และกลุมผูปฏิบัติงานที่ทํางานเกี่ยวกับการผลิตบาตรพระสงฆ ชุมชนบานบาตร ดวยแบบสอบถาม การสมั ภาษณเชงิ ลกึ และการสังเกตทง้ั แบบมีสวนรว มและไมม ีสวนรวม โดยผลการวิจัยพบวา ๑) ดานขอมูลท่ัวไปและสภาพแวดลอม พบวา ชุมชนบานบาตรเปนชุมชนที่เกิดขึ้นสมัย พงศาวดารกรุงศรีอยุธยา เปนชุมชนเดียวในประเทศไทยที่มีการทําบาตรดวยมือ มีประชากรประมาณ ๖๐๐ คน โดยท่ีอยอู าศยั ณ ปจจบุ นั เปน ท่ดี ินของทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย นับถือศาสนาพุทธ การศึกษาสวน ใหญจะจบระดับประถมศึกษา ลักษณะของชุมชนจะปลูกบานติดๆ กัน ความสัมพันธเปนระบบเครือญาติ เพราะสบื เช้ือสายมาจากบรรพบุรุษเดยี วกนั ๒) ดานข้ันตอนการผลิต พบวา ข้ันตอนการทําบาตรมี ๒๑ ข้ันตอน คือ ๑) ตีขอบ ๒) กะเหล็ก ๓) ตัดเหล็ก ๔) เวา เหล็ก ๕) จักเหลก็ ๖) งอเหล็ก ๗) หกั เหล็ก ๘) ตดิ กง ๙) กะหนาวัว ๑๐) ตัด

๘ หนา วัว ๑๑) จักหนา วัว ๑๒) โคง หนา วัว ๑๓) หักหนาวัว ๑๔) เขาหนาวัว ๑๕) หยอดบาตร ๑๖) แลนบาตร (เปา แลน ) ๑๗) ยุบมมุ บาตร ๑๘) ลายบาตร ๑๙) ตบี าตร ๒๐) ตะไบบาตร ๒๑) ระบมบาตร ๓) ดานสภาพปญ หาและผลกระทบ พบวา สภาพปญหาของกระบวนการผลิต คือ การผลิต ในแตละข้ันตอนไมอยูในท่ีๆ เดียวกัน และไมตอเนื่อง ถาวันไหนฝนตกก็ไมสามารถทํางานได ในชุมชนยัง แบงเปน หลายกลมุ ทําใหม ีการแยง ลกู คา กนั และยงั มกี ารขายตัดราคากันเอง อีกท้ังยังมีโรงงานท่ีผลิตบาตรปม เขามาแยงการตลอดจากชุมชนไป เปนเหตุใหชางทําบาตรทยอยเลิกทําบาตร และหันไปประกอบอาชีพอื่นๆ แทน ๔) ดานขอเสนอแนะ พบวา การเปล่ียนแปลงทางเทคโนโลยี คือ วิธีการทําบาตรปมแบบ ใหม โดยใชเ ครื่องมือเคร่ืองใชส มยั ใหมเขามาแทน ไดกอ ใหเกดิ ผบกระทบอยางใหญหลวงตอกลุมชางทําบาตร ท่ชี ุมชนบานบาตร ในระยะแรกชา งทําบาตรกลุมนีไ้ ดพ ยายามปรับตัว โดยหันไปศึกษาวิธีการใชเครื่องมือและ กรรมวิธีการผลิตใหมๆ บาง ซ่ึงดูเหมือนจะไดผลดีพอสมควร แตเน่ืองจากการเปลี่ยนแปลงทางเทคโนโลยี และการขยายตัวทางเศรษฐกิจของสังคมสวนใหญ ทําใหไมสามารถแขงขันกับบาตรปมได ท้ังในดานวิธีการ และปริมาณการผลิต ตลอดจนการหาตลาด แมจะมีฝมือในการทําบาตรที่ดีเดน ซ่ึงจะเห็นวากลุมชางทํา บาตรทชี่ ุมชนบานบาตรเปน ตวั อยา งของอตุ สาหกรรมขนาดเล็ก หรอื อตุ สาหกรรมภายในครอบครัวที่มีวิธีการ และใชเคร่ืองมือในการผลิตงายๆ ใชแรงคนเปนสวนใหญ ซ่ึงมักจะตองสลายตัวไปเพ่ือหลีกทางใหกับ อุตสาหกรรมขนาดใหญท ่ใี ชเคร่ืองจักรท่ที นั สมยั เปน เคร่ืองผอนแรง พระมหาวีระยุทธ ประสาทนอก (๒๕๕๑) ศึกษาการอนุรักษและการสืบทอดภูมิปญญาการ ผลิตบาตรบา นบาตร และศกึ ษาแนวทางการพฒั นาการผลิตบาตรเพื่อเพ่ิมมูลคาทางเศรษฐกิจของชุมชนบาน บาตร จากชางฝมือ ผูอาวุโสในชุมชน ผูนําชุมชน เจาหนาท่ีสวนราชการ ลูกมือชาง ผูประกอบการและ ประชาชนท่ัวไปท่ีเกี่ยวของ ดวยแบบสังเกต แบบสัมภาษณ และแบบสนทนากลุม พบวา ความศรัทธาท่ี เหนียวแนนในพระพุทธศาสนา ตลอดจนความเชื่อประเพณีและพิธีกรรมทางศาสนาของชาวพุทธในชุมชน บานบาตรมีอิทธิพลตอการอนุรักษและการสืบทอดภูมิปญญาการผลิตบาตรบานบาตร โดยในอดีตชุมชนมี การถายทอดภูมิปญญาจากพอแมสูลูกหลาน ปจจุบันใชวิธีเรียนรูจากการปฏิบัติจริง โดยการเปนลูกมือชาง และคอยๆ พัฒนาทักษะจนเกิดความชํานาญ อาชีพชางทําบาตรตองมีใจรัก ตองใชความอดทนและ ระยะเวลาเพื่อใหเกดิ ทักษะและความชํานาญ มีการทํางานเปนกลุมๆ ละ ๘-๑๐ คน บาตรฝมือท่ีผลิตจะขาย ไดราคาดี และมีการพัฒนาเปนของที่ระลึกสําหรับนักทองเท่ียว สําหรับแนวทางในการผลิตบาตรเพ่ือเพิ่ม มูลคาทางเศรษฐกิจของชุมชนจําเปนตองเพ่ิมคุณคาของบาตรฝมือใหมีประโยชนเอนกประสงคและเปนท่ี ตองการของพระสงฆมากข้ึน ตองปรับรูปแบบผลิตภัณฑบาตรสําหรับใชเปนของท่ีระลึก ท่ีมีคุณคาทาง วัฒนธรรม รวมท้ังหนวยงานภาคราชการและชุมชนตองประชาสัมพันธใหผลิตภัณฑบาตรจากชุมชนบาน บาตรเปนท่ีรูจักทั่วไปทั้งในและตางประเทศ จัดหาแหลงทุนสนับสนุนธุรกิจเก่ียวกับบาตรในชุมชนและ สงเสริมการทองเท่ียวเก่ียวกับหัตถกรรมบาตรในชุมชนบานบาตร รวมทั้งสงเสริมการผลิต การอนุรักษ การสบื ทอดการผลติ บาตร และสง เสรมิ การทอ งเท่ยี วทางวฒั นธรรมอยา งเปนรปู ธรรม ปกิต บุญสุทธิ์ (๒๕๕๕) ไดทําการศึกษา งานศิลปกรรมและประติมากรรมของไทยมาจาก การสืบสานของศิลปนท่ีไดรับการปลูกฝงสรางจิตสํานึกจากบรรพชนเก่ียวกับชาติ ศาสนา วัฒนธรรม และ ประเพณี จากอดีตถายทอดมาสูปจจุบัน เปนพลังศรัทธาและเปนแรงบันดาลใจนําไปสูผลงานอันทรงคุณคา เผยแพรศิลปวัฒนธรรมและเอกลักษณของชาติท่ีมีแนวคิดเชิงสัญลักษณทางพุทธศิลปซึ่งปรากฏใน ประตมิ ากรรมรวมสมัย โดยกลาวถึงที่มาของประวัติศาสตรศิลปกรรมในประเทศไทย ซ่ึงศิลปนแตละยุคสมัย ไดส รา งสรรคผลงานมุงสูเนื้อหาเกี่ยวกับพุทธศิลปไทย และยังเปนที่มาของการใชสัญลักษณแทนความหมาย ผานทางผลงานศิลปกรรมและประตมิ ากรรมรวมสมยั ของไทยในปจจบุ ัน

๙ อัศวิณีย หวานจริง (๒๕๕๖) ไดทําการศึกษาคุณคาทางสุนทรียะในบริบททางสังคมและผล ปรากฏจากสภาวะแวดลอมของศิลปกรรมกระจกบนผนงั อุโบสถ วัดมณจี นั ทร อําเภอพุทไธสง จังหวัดบุรีรัมย เปนการศึกษาเพื่อคนหาถึงบริบทท่ีเกิดขึ้นรวมถึงความเปล่ียนแปลงของสภาพแวดลอม ความคิด ความรูสึก และปฏิสัมพันธตางๆ ของคนในชุมชนท่ีมีตองานศิลปะ หลังจากมีการสรางสรรคงาน “ศิลปกรรมกระจก” บนผนังอโุ บสถ ซึง่ เปนการสรางสรรคความงามในรูปแบบของผลงานศิลปะที่ใชกระจกเปนวัสดุตกแตงลงบน ผนังภายนอกอาคาร อันกอใหเกิดเปนงานศิลปกรรมไทยรูปแบบใหมท่ีมีลักษณะพิเศษเฉพาะตัวไมซ้ํากับท่ี เคยมีมา การสรางสรรคศิลปกรรมกระจกครั้งนี้เปนการทํางานศิลปะรวมกันของศิลปน ๒ คน คือ ผูช ว ยศาสตราจารยอ ศั วิณยี  หวานจรงิ และนายอุดม หวานจริง โดยแรงบันดาลใจในการสรางงานของศิลปน เกิดจากความศรัทธาในพระศาสนาและงานศิลปกรรมของไทยในอดีต รวมท้ังไดเห็นความตั้งใจของชาวบาน ในชุมชนที่ตองการมีงานศิลปกรรม เพ่ือบันทึกภาพประเพณีวัฒนธรรมและเร่ืองราวความดีงามของชุมชน แหงนท้ี พี่ วกเขาภาคภูมิใจไวในศาสนสถานใหเปนศูนยรวมจิตใจของทุกคนในชุมชนตอไปจนถึงรุนลูกหลานท่ี สําคัญคือการบันทึกเรื่องราวของชุมชนลงในงานศิลปกรรมจะเปนการแสดงคุณคาทางสุนทรียภาพใหกับ สภาพแวดลอม และสรางปฏิสัมพันธอันดีงามใหเกิดขึ้นกับผูคนในชุมชนแหงนี้ โดยเฉพาะการสรางความ สามคั คี ความเคารพรกั ในสถาบนั พระมหากษตั ริย และความศรทั ธาในพระพุทธศาสนาผลปรากฏจากสภาวะ แวดลอมไดแสดงใหเห็นวาผูคนในทองถิ่นเกิดความเปล่ียนแปลงในการดําเนินกิจกรรมทางสังคม หลายคน เรม่ิ เห็นคุณคา ของการใชพ้นื ทีภ่ ายในวัด มกี จิ กรรมตา งๆ เกิดข้ึนมากมายในบริเวณวัด อุโบสถเกาแกท่ีเคยถูก ละเลยหรือมองขาม เกิดความเปลี่ยนแปลงงดงามสะดุดตาจนสามารถดึงดูดใหผูคนที่ผานไปมาตองแวะเขา มาเย่ยี มชมงานศลิ ปกรรมกระจกภายในวัด หรือมีการบอกกลาวตอๆ กันไปจนตองเดินทางมาเพ่ือชื่นชมดวย สายตาตนเอง ผูคนในพื้นท่ีต่ืนตัวชวยกันพัฒนาปรับปรุงสภาพแวดลอมรอบอุโบสถใหสวยงามสะอาดตา มี การจัดสวนปลูกตนไมตัดหญา ปรับปรุงพ้ืนที่บริเวณบอนํ้าภายในวัด มีผูคนเขามาเท่ียวชมภายในวัดมากขึ้น การปรับสภาพแวดลอมภายในวัดมณีจันทรใหสวยงามไดชวยเสริมใหอุโบสถดูโดดเดนสมเปนอัญมณีแหง ศาสนสถาน ถือเปนการสรางสํานึกรักในสมบัติทองถิ่นและปลูกฝงจิตสํานึกใหคนในชุมชนชวยกันอนุรักษ รักษาไวซ่งึ วฒั นธรรมประเพณีและศิลปกรรมของชาติใหค งอยสู ืบตอ ไปอยางย่งั ยืน จากการศกึ ษางานวิจัยที่เก่ียวกับชุมชนบานบาตรและการทําบาตร มีการศึกษาความเปนมา ขอมูลทั่วไปและสภาพแวดลอม ของชุมชนบานบาตร วิถีชีวิตของชางบาตร คติความเชื่อ ประเพณีของชาง การสรางสรรคงานชาง การถายทอดความรูเชิงชาง บทบาทของชาง แนวทางการสืบทอดฝมือชาง ขั้นตอน การผลิต สภาพปญหาและผลกระทบที่มีตอวิถีชีวิตในสภาพเศรษฐกิจที่มีการเปล่ียนแปลงของชุมชนกลุม พื้นบานท่ีใชภูมิปญญาทองถิ่น การอนุรักษและการสืบทอดภูมิปญญาการผลิตบาตรบานบาตร และศึกษา แนวทางการพัฒนาการผลิตบาตรเพ่ือเพ่ิมมูลคาทางเศรษฐกิจของชุมชนบานบาตร ไมไดศึกษาถึงการมีสวน รวมของชุมชนในการ36รวบรวมและจัดเก็บขอมูลเก่ียวกับการทําบาตรบานบาตร เพื่อกระตุนใหชุมชนเห็น ความสาํ คญั ของการทําบาตรบานบาตร และใหเกิดจิตสํานึกในการทํากิจกรรมสงวนรักษา การทําบาตรบาน บาตรใหสืบทอดตอไปในบริบทที่เหมาะสม36 นอกจากนั้นงานวิจัยดานคุณคาทางศิลปะจะศึกษาเกี่ยวกับการ เปลย่ี นแปลงของสภาพแวดลอ ม ความคิด ความรูสึก และปฏิสัมพนั ธตา งๆ ของคนในชุมชนท่มี ตี องานศลิ ปะ

๑๐ ๑.๔.๓ ทฤษฎที เี่ ก่ยี วขอ ง ๑) การอนุรักษแ ละการสืบทอดภูมิปญ ญา พจนานุกรมราชบณั ฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๔๒ ไดนิยาม ไววา “การอนุรักษค ือการรักษาใหคงเดิม” (การอนุรักษท่ีเกี่ยวของกับทรัพยากรธรรมชาติ คือ การรูจักใชอยางมีประสิทธิภาพใชไดนานที่สุด การ อนรุ ักษที่เก่ียวกบั มรดกทางวฒั นธรรม คือ การรจู กั รกั ษามใิ หส ญู สิ้นไปหรือใหอยูในสภาพคงเดิม) วรพิทย มีมาก (๒๕๕๑) ใหความหมายวา การอนุรักษวัฒนธรรม หมายถึง การดําเนินงาน เพื่อใหวัฒนธรรมสามารถอยูรอด เพื่อเปนมรดกตกทอดตอไปได วัฒนธรรมอันดีงามของชาติท่ีสั่งสมมาจาก ภูมิปญญาของทองถ่ินหรือภูมิปญญาไทยเปนเวลานานหลายช่ัวอายุคนท่ีหาไดยาก เชน สถาปตยกรรมหรือ ศิลปกรรมทีส่ ืบทอดแสดงความเปนเอกลักษณของไทย เปนส่ิงท่ีมีความหมายตอการเปนชาติไทย ฉะนั้นการ อนุรักษวัฒนธรรมอันดงี ามทจี่ ะถา ยทอดแกคนรนุ หลังจงึ เปนสิ่งที่จําเปนอยางย่ิง จารณุ ี สิริมังคลา (๒๕๓๒) ไดใหความหมายไววา การอนุรักษ คือ การสงวนรักษา ปองกันดูแล เพิ่มคุณคา ปรับปรุงและพัฒนาใกลเคียงท่ีมีความสําคัญและมีคุณคาทางสถาปตยกรรม ศิลปกรรมและ ประวตั ศิ าสตร สงั คมและเทคโนโลยีท้ังที่มีประโยชนใชสอยในชีวิตประจําวัน โบราณวัตถุ โบราณสถาน หรือ สวนของเมืองท่ีไมไดมีการใชสอยอีกตอไปแลวก็ได ท้ังนี้เพ่ือรักษาไวซึ่งลักษณะเฉพาะของเมืองตลอดจน สภาพแวดลอม สุพัตรา สุภาพ (๒๕๒๘) ไดใหความหมายไววา การอนุรักษ หมายถึง การใชอยางสมเหตุสมผล เพอ่ื การมใี ชต ลอดไป เปนคานยิ มงา ยๆแตเ ปน การเนน “การใช” ทรพั ยากรเปน พื้นฐาน อกี ทั้งยังมีแนวทางใช ตลอดไปซึ่งก็หมายถึงวาจะใชทรัพยากรอยางไร จึงจะทําใหมีทรัพยากรเปนตนทุน (stock) ท่ีสามารถมีให ตลอดไปไดอยางไรก็ตาม “การใช” นี้มิไดหมายถึงเฉพาะการนรํามาบริโภค ด่ืม กิน หรือสัมผัสเทานั้น แต หมายรวมถึงการเก็บเอาไวเชยชม ฟนฟู หรือพัฒนาส่ิงอื่นๆใหดีขึ้นก็ได กลาวอีกนัยหน่ึงก็คือ การใชน้ันอาจ ตองดําเนินการเก็บกัก การรักษาหรือซอมแซม การฟนฟู การปองกัน การสงวน หรือการแบงเขตท่ีจะสงวน ไวก็ไดความหมายของคําวา “การอนุรักษ”พอสรุปความหมายส้ันๆไดวา เปนการใชความตองการและ ประหยัดไวเพื่อใชในอนาคต ถาอธิบายประเด็นหนึ่งก็จะพูดไดวา “การอนุรักษ” หมายถึงการใชประโยชน อยางสมเหตุสมผลและมีการสรางสรรค อนึ่งการอนุรักษเปนคําท่ีใช เปรียบเทียบเสมือนทฤษฎีเหมือนพุทธ บัญญัติหรือคัมภีรไบเบิลท่ีแนะนําใหมีการใชทรัพยากรธรรมชาติ และส่ิงแวดลอมใหอยูในแนวทางดังกลาว ทัง้ สิน้ สว นการปฏิบตั ิจะมปี ระสิทธภิ าพยอ มขึ้นอยูกับกาํ ลงั คน เงิน เวลา และโอกาสของงานน้ันๆคําวา “การ อนุรักษ” ไดแก การใช การเก็บ การรักษาหรือการซอมแซม การฟนฟู การพัฒนา การปองกัน การสงวน และการแบงเขต ตอทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอม เพ่ือจะไดเอื้ออํานวยใหมีคุณภาพ ในการสนอง ความเปนอยขู องมนุษยต อ ไป ซึง่ ไดม กี ารใชก ันมาเปน เวลานานแลว โดยเฉพาะอยางยิ่งประเทศสหรัฐอเมริกา ความจริงแลวในยุคแรกน้ัน การอนุรักษจะใชคําสองคํา คือ การสงวน หมายถึง การเก็บรักษาของท่ีหายาก เอาไวถานํามาใชอ าจมผี ลทาํ ใหเกิดผลเสียหายได อีกคําหน่ึงคือ การปองกันและการสูญเสียซ่ึง หมายถึง การ ปองกันทุกวิถีทางท่ีจะใหมีการใชทรัพยากรธรรมชาติ ไมใหสูญเสียเกิดขึ้นหรืออักนัยหนึ่ง หมายถึง การที่จะ นําทรพั ยากรธรรมชาตนิ ้นั มาใช ตอ งใชแบบไมใหมีการเสมือนหลกั การที่นักพัฒนาตองยึดถือและเปนหัวใจใน การท่ีจะพัฒนาชาติใหเจริญรุงเรืองชาติใดขาดซึ่งระเบียบหลักการทางอนุรักษแลว ชาตินั้นก็จะเจริญรุงเรือง ไดย าก วิธกี ารอนุรักษ วิธีการอนุรักษน้ัน ประกอบดวย ๘ วิธีการคือ การใช (แบบยั่งยืน) การเก็บกักการรักษา ซอ มแซม การฟน ฟู การพัฒนา การปองกนั การสงวน และการแบงเขต ทั้ง ๘ วิธีการน้ี ตองสรางความเขาใจ

๑๑ อยางลึกซ้ึง มิฉะนั้นแลว อาจเกิดความผิดพลาดได โดยเฉพาะนักวิชาการการอนุรักษ และนักวิทยาศาสตร ทรพั ยากร ซึ่งมีรายละเอยี ดดงั นี้ ๑. การใช หมายถึง การใชหลายรูปแบบ เชน บริโภคโดยตรง เห็น ไดยินหรือไดฟง ไดสัมผัส การใชค วามสะดวก และความปลอดภัย รวมไปถงึ พลงั งานเหลา นีต้ อ งเปนเรอื่ งการใชแ บบยั่งยืน ๒. การเก็บกัก หมายถึง การรวบรวม และเก็บกักทรัพยากรที่มีแนวโนมจะขาดแคลนในบาง เวลา หรอื คาดวาจะเกิดวิกฤตการณเกิดขึ้นบางครั้ง อาจเก็บกักเอาไวเพื่อการนําไปใชประโยชนในปริมาณท่ี สามารถควบคุมได ๓. การรักษาหรือซอมแซม หมายถึง การดําเนินการใดๆ ตอทรัพยากรท่ีขาดไปมาทํางานตาม พฤติกรรมเสื่อมโทรมเกิดปญหา เปนจุดพ้ืนท่ีเล็กๆ สามารถใหฟนคืนสภาพเดิมไดอาจใชเทคโนโลยีที่มนุษย สรา งขน้ึ ชว ยใหดเี หมือนเดิม จนสามารถนาํ มาใชได ๔. การฟนฟู หมายถึง การดําเนินการใดๆ ตอทรัพยากรหรือส่ิงแวดลอมที่เส่ือมโทรมใหสิ่ง เหลาน้ันเปนปกติ สามารถเอ้ือประโยชนใ นการนาํ ไปใชป ระโยชนตอไปซงึ่ การฟน ฟูตองใชเวลาและเทคโนโลยี เขา ชว ยดวยเสมอ ๕. การพัฒนา หมายถงึ การทาํ ส่ิงทีเ่ ปน อยใู หดีขึ้น การที่ตองพัฒนาเพราะตองการเรงหรือเพิ่ม ประสิทธิภาพใหเ กดิ ผลติ ผลท่ีดีขน้ึ การพฒั นาทถ่ี ูกตอ งนัน้ ตองใชท ง้ั ความรเู ทคโนโลยี และการวางแผนทีด่ ี ๖. การปองกัน หมายถงึ การปองกนั ส่ิงทีเ่ กิดขน้ึ มิใหลุกลามมากกวาน้ี รวมไปถึงการปองกันส่ิง ท่ไี มเ คยเกดิ ข้นึ ดว ย การปอ งกนั ตอ งใชเทคโนโลยี และการวางแผน ๗. การสงวน หมายถึง การเก็บไวโดยไมใหแตะตอง หรือ หามนําไปใชดวยวิธีใดๆ ก็ตาม การ สงวนอาจกําหนดเวลาทเ่ี กบ็ ไว โดยไมใหมีการแตะตอ งตามเวลาท่กี าํ หนดไวก ็ได ๘. การแบงเขต หมายถึง ทําการแบงเขต หรือแบงกลุม/ประเภท ตามสมบัติของทรัพยากร สาเหตุท่ีสําคัญเพราะวิธีการใหความรู หรือ กฎระเบียบท่ีนํามาใชน้ันมาไดผล หรือตองการจะแบงใหชัดเจน เพ่อื ใหตอ งการมีการสรางมาตรการกํากบั ดวย มิฉะนั้นแลว จะไมเกดิ ผล ๒) การมีสวนรวมของชุมชน เสนห จามริก และคณะ (๒๕๒๔) ไดใหความหมายไววา การมีสวนรวมของชุมชน หมายถึง กระบวนการเรยี นรูซึ่งกันและกันของประชาชนในทองถิน่ เดียวกนั นอกจากน้ียังเปนพ้ืนฐานในการพัฒนาไปสู การปกครองตนเองของทองถ่ินโดยการมีสวนรวมเริ่มจากการเขารวมกิจกรรมของแตละคนที่มีประโยชน เกี่ยวของและสนใจเปนเรื่องเดียวกันเปนเร่ืองๆ ไป ท่ีสําคัญคือ กิจกรรมเหลาน้ันตองสัมพันธกับความ ตอ งการของตนเอง เจิมศักดิ์ ปนทอง (๒๕๔๓) กลาววา การมีสวนรวมหมายถึง การท่ีประชาชนมีการพัฒนาการ จัดการการใชประโยชนทรัพยากรท่ีมีอยูในทองถ่ิน เพ่ือเอ้ือเฟอประโยชนตอการดํารงชีวิตในทางเศรษฐกิจ และทางสังคม โดยการพัฒนาความรูและภูมิปญญา การตัดสินในการดํารงชีวิตของตนเอง มีการจําแนก ขน้ั ตอนการมสี วนรวมของประชาชนไว ๔ ข้นั ตอน คอื ๑. การมีสวนรวมคน หาปญ หาและสาเหตขุ องปญ หา ๒. การมีสว นรว มวางแผนดาํ เนินกจิ กรรม การมสี วนรว มในการลงทุนและปฏบิ ตั งิ าน ๓. การมีสว นรว มในการตดิ ตามประเมนิ ผลงาน ๔. การมีสวนรว มเปน การเปดโอกาสใหป ระชาชนเขามามีสวนรวมในการคิดริเริ่มตัดสินใจ รวม ปฏบิ ตั งิ าน และรว มรับผิดชอบในเรื่องตางๆ การมีสวนรวมของประชาชน เปนกระบวนการใหประชาชนเขามามีสวนเก่ียวของในการ ดําเนินงานพัฒนา รวมคิด รวมตัดสินใจ แกปญหาของตนเอง รวมใชความคิดสรางสรรคและความชํานาญ

๑๒ รวมกับการใชวิทยาการที่เหมาะสม และสนับสนุน ติดตามผลการปฏิบัติงานขององคการและเจาหนาที่ท่ี เกยี่ วของ การมสี วนรวมของชุมชนสรปุ ไดว า เปน การเขา รวมในกิจกรรมดวยความสมัครใจเพื่อใหสามารถ บรรลุวัตถุประสงคของกลุมคนในดานความคิด นอกจากน้ีกิจกรรมดังกลาวจะเปนกิจกรรมเพ่ือการสืบทอด ฟนฟูประเพณีและศิลปวัฒนธรรมของกลุมชน หรอื ชมุ ชนของตนเอง ดังนน้ั การกระตุนใหคนในชุมชนเขามามี สวนรวมน้นั ผดู าํ เนินการตอ งเขาใจถึงวถิ ีชวี ติ คานยิ ม วฒั นธรรมประเพณี ตลอดจนทศั นคติของกลุมชน หรือ ชุมชนนนั้ ๆ เพ่อื ที่จะใหคนในชุมชนมีความเต็มใจท่ีจะเขารว มกิจกรรมตางๆ ไพรตั น เตชะรินทร (๒๕๒๗) ไดกลาวถึงหลักการและแนวทางการพัฒนาโดยการมีสวนรวมของ ประชาชน ดงั น้ี ๑. ตองยดึ หลกั ความตองการและปญ หาของประชาชนเปน จุดเริ่มตนของกิจกรรมหากกิจกรรม ที่จะนําไปใหประชาชนเปน เร่ืองใหม ก็ตองใชเวลาในการกระตุนเรงเราความสนใจ ใหความรู ความเขาใจจน ประชาชนยอมรบั ความจาํ เปน และประโยชนในการทจ่ี ัดทาํ กิจกรรมเหลา นัน้ ๒. กิจกรรมตองดําเนินการโดยลักษณะกลุมเพ่ือสรางพลังกลุมในการรับผิดชอบรวมกันสราง ความสัมพันธรวมกันระหวางสมาชิกกลุม ปลูกฝงทัศนคติ และพฤติกรรมที่เห็นแกสวนรวม ทํางานเสียสละ เพือ่ ประโยชนสว นรวมมากกวา ประโยชนส ว นตวั ๓. แนวทางการพัฒนากิจกรรมตางๆ ในชุมชน ตองคํานึงถึงขีดความสามารถของประชาชนท่ี รับดําเนินการตอไปไดโดยไมตองพ่ึงพาภายนอกโดยเฉพาะในระยะเริ่มแรกตองไมทุมเทในลักษณะการให เปลาโดยสิ้นเชงิ ตองทําใหป ระชาชนเกิดความสํานึกเปนเจา ของกิจกรรมและตองสามารถทําตอไปไดเอง เม่ือ การชวยเหลือจากภายนอกสิน้ สุดลง การชวยตนเองและการพงึ่ ตนเองเปน หลกั สาํ คญั ที่ตองเรม่ิ ตงั้ แตต น ๔. กิจกรรมการพัฒนาที่นําเขาไปในชุมชนตองสอดคลองกับสภาพส่ิงแวดลอมความพรอมรับ ของชมุ ชน ซึง่ หมายรวมท้ังการใชท รัพยากรชุมชน การสอดคลองกับขนมธรรมเนียมประเพณี และวัฒนธรรม ของชมุ ชน ๕. การเริม่ ตนกจิ กรรมตองอาศัยผูนาํ ชมุ ชน ซึ่งหมายถงึ ผูนําตามธรรมชาติที่ชาวบานเคารพนับ ถอื ผูนําทางศาสนา (นําท่ไี ดรับการเลอื กต้ัง หรือแตง ตงั้ จากทางราชการ เพ่ือเปนผูบุกเบิกและชักนําชาวบาน ตอ ไป ผูนาํ ชุมชนโดยทั่วไปสามารถปรับทัศนะ และการยอมรับส่ิงใหมๆ ไดเร็ว และเปนผูท่ีชาวบานมีศรัทธา ในตัวอยูแ ลว การเริม่ จากผูน าํ จึงไปไดเ ร็วกวา และไดร ับการยอมรบั มากกวาประชาชนทวั่ ไป ๖. ขนั้ ตอนการดําเนนิ งานตา งๆ ตองใหประชาชนเขา มามสี ว นรว มตั้งแตข ัน้ ตนกลาวคือ รวมหา ขอมูล รวมหาสาเหตุปญหา รวมปรึกษาหารือทางแกไขปญหา รวมการตัดสินใจรวมวางแผน รวมการ ปฏบิ ัติงาน รว มการติดตามผลงาน จนถงึ ขน้ั การรว มบํารุงรกั ษาในระยะยาว ๓) การวจิ ัยเชงิ ปฏบิ ัตกิ ารแบบมีสว นรว ม นงพรรณ พิริยานุพงศ (๒๕๔๖) กลาววา การวิจัยปฏิบัติการแบบมีสวนรวมนั้น “ทุกขั้นตอน เปนส่ิงท่ีชุมชนหรือชาวบานรวมรับรูและใชประโยชนดวย ชาวบานเปนผูรวมกาหนดปญหาของชุมชนและ ลูทางแกไขปญหา ชาวบานเปนผูตัดสินใจและยืนยันเจตนารมณที่จะแกไขปญหาเหลานั้น กระบวนการวิจัย ดาํ เนนิ ไปในลักษณะการแลกเปล่ียนความเหน็ ระหวา งชาวบา นกับผวู ิจยั เพ่ือใหไ ดขอสรปุ เปน ข้นั ๆ” กมล สุดประเสริฐ (๒๕๔๑) ไดใหความหมายของการวิจัยเชิงปฏิบัติการแบบมีสวนรวม (PAR) คือ การวิจัยคนควาแสวงหาความรูตามหลักการของการวิจัยเชิงวิทยาศาสตรแบบเดิมๆ ตางกันแตเพียงวา PAR นน้ั มวี ัตถุประสงคมงุ ไปทีก่ ารแกปญ หาในการพฒั นา มนั เปน การวิจัยที่ดําเนินไปดวยการมีสวนรวมของ ชุมชนผูรว มงาน รวมทง้ั ในกระบวนการวิจัยและในการมหี ุนสว นใชป ระโยชนของการวจิ ยั

๑๓ แนวคดิ ของการวจิ ัยปฏบิ ตั ิการแบบมีสว นรว ม การวิจัยปฏิบัติการแบบมีสวนรวม (Participatory Action Research: PAR) เปนระเบียบวิธี วจิ ยั ทเ่ี รม่ิ เปน ทรี่ จู ักของนักวิจัยในประเทศไทย โดยหลายฝายท่ีดําเนินงานเก่ียวกับ การพัฒนาตางก็ใหความ สนใจนําวิธีน้ีมาปฏิบัติและประยุกตใชกันมากข้ึน ระเบียบวิธีวิจัยนี้มีคําสําคัญอยู ๒ คําคือ การมีสวนรวม (Participation) และ ปฏบิ ตั ิการ (Action) ซึง่ การวิจัยในลักษณะดังกลา วเปนการนําเอาระเบียบวิธีวิจัยท้ัง ๒ ลกั ษณะรวมกันกลาวคอื เปนทั้งการวิจัยอยางมสี วนรว มและการวจิ ยั เชิงปฏิบัติการ กระบวนการวจิ ยั ปฏบิ ัตกิ ารแบบมีสว นรวม อมรวิชช นาครทรรพ และดวงแกว จันทรสระแกว (๒๕๔๑) กลาวถึงกระบวนการวิจัย ปฏิบัตกิ ารแบบมสี ว นรว ม วา ประกอบดวย ๓ ขน้ั ตอนหลัก สรุปได ดังนี้ ๑. ขัน้ เตรยี มการ “ประสานพ้ืนท่ี” ในขัน้ ตอนน้ี ประกอบดว ย ข้นั ตอนยอ ย ๒ ข้นั ตอน คอื ๑.๑ การคัดเลอื กชุมชน โดยผูวิจัยดําเนินการสํารวจและศึกษาขอมูลเบื้องตนของชุมชนทุก ดาน นับตั้งแตลักษณะทางกายภาพ แหลงทรัพยากรชุมชน ลักษณะทางดานชีวภาพ ขอมูลดานประชากร สงั คม เศรษฐกจิ การสื่อสาร ในการศกึ ษาดงั กลา วควรรวบรวมขอมูลท้ังเชิงปริมาณและเชิงคุณภาพ ซ่ึงผูวิจัย อาจอาศยั ขอ มลู จากหนว ยราชการท่ีมีอยู องคกรพฒั นาเอกชนท่ีเก่ียวของรวมกับการสํารวจเบื้องตนในชุมชน ตอจากน้นั จงึ ตัดสนิ ใจเลือกชุมชนทม่ี คี วามเหมาะสมและปญหาทสี่ ามารถวจิ ยั ได ๑.๒ การสรางความสัมพันธที่ดีกับชุมชน ทั้งน้ีเพื่อปูทางไปสูความรวมมือรวมใจระหวาง นักวิจัยกับสมาชิกของชุมชน ทั้งน้ีผูวิจัยตองทําใหคนในชุมชนยอมรับและไววางใจ ซ่ึงจะเกิดข้ึนไดก็ตอเม่ือ ผวู จิ ัยมีความสมั พนั ธท ี่ดีกบั ชุมชนเสียกอน ในขั้นตอนนีผ้ วู จิ ยั ควรดําเนินการดังนี้ - เขาพ้ืนที่ดวยความเชื่อม่ันวา บุคคลในชุมชนมีความคิด ความสามารถในการ วิเคราะหแจกแจงปญ หา ตลอดจนแกปญ หาได - ในทุกโอกาสตอง “เปด” ใหคนในชุมชนแสดงความคิดเห็น ความรูสึก ปญหา นกั วิจยั ตอ งรูจักการรบั ฟงคนในชมุ ชนใหมาก - บอกตนเองเสมอวาเปนเพียงผูกระตุนใหกลุมเปาหมายเกิดแนวคิดในการพัฒนา เปนผคู อยประคบั ประคองเกอ้ื หนนุ รว มดาํ เนินกิจกรรมกับชุมชนและทําหนาที่ในการถายทอดความรู เตรียม ความพรอม ทักษะในการปฏิบัตงิ านใหก ับชุมชน รจู กั “บูรณาการ” ตนเองใหเขากบั วถิ ชี วี ติ ในชุมชนน้นั - ทําการติดตอกับบุคคลสาคัญๆ ในชุมชน ถาเปนหมูบานก็ไดแก กํานัน ผูใหญบาน เจาอาวาสวัด ผูอาวุโสที่คนในชุมชนใหการยอมรับ ครู พอคา เปนตน ถาเปนองคกรหรือหนวยงาน ก็ตอง ตดิ ตอ กบั ผบู รหิ าร ผเู ปน เจาของสถานที่ เชน ผอู าํ นวยการ ครใู หญ ครหู วั หนา สาย ฝายปกครอง ฝายวิชาการ เปนตน โดยแนะนําตนเองตอชุมชนวาทานเปนใคร มาทําอะไร รวมท้ังแนะนําโครงการซ่ึงเปนการเผยแพร แนวคดิ เกย่ี วกับงานวิจัยน้ี - เปดโอกาสใหมีการซักถามและแลกเปลี่ยนความคิดเห็นตลอดทุกขั้นตอนสําหรับ ข้ันการประสานพื้นท่ีนี้ เปนข้ันที่สําคัญมาก ถาผูวิจัยไมสามารถบูรณาการตนเองเขากับชุมชนได ไมสามารถ สรางความเขาใจเก่ียวกับแนวคิดโครงการได ก็จะเปนการยากท่ีจะกาวไปสูข้ันตอไป ซึ่งอาจตองอาศัยการมี สวนรว มและความรว มมือของชุมชนเปนสาํ คัญ ๒. ขน้ั ลงมอื วจิ ยั “ใสใจกระบวนการชุมชน” ประกอบดว ยกจิ กรรมตางๆ ท่นี ักวจิ ยั พงึ กระทาํ ไดแ ก ๒.๑ การศึกษาปญหาและความตองการของชุมชน ตลอดจนการประเมินทรัพยากรที่มีอยู ในชุมชนน้ัน โดยดําเนินการศึกษารวมกับชุมชนซ่ึงจําเปนตองกระทําควบคูไปกับการใหความรูแกชุมชนใน

๑๔ เร่ืองของกระบวนการและข้ันตอนการวิจยั เชิงปฏิบัติการอยางมีสวนรวมในการใหความรูแกชุมชนนี้ เปนการ ใชรูปแบบและแนวคิดการศึกษาผูใหญ ครอบคลุมการพัฒนาทักษะตางๆ นับตั้งแตการเก็บรวบรวมขอมูล ความสามารถในการวเิ คราะหปญหาสถานการณของชุมชน การประเมินความตองการของชุมชน การพัฒนา เครื่องมือในการรวบรวมขอมูลตางๆ การวิเคราะหขอมูล การตีความขอมูล การสรุปและใหขอเสนอแนะบน พนื้ ฐานของขอมลู ๒.๒ การกําหนดปญหา ซ่ึงในเบ้ืองตนอาจพบวาชุมชนมีปญหาและความตองการที่ หลากหลาย แตเมื่อถึงข้ันการดําเนินการเพ่ือแกปญหาอาจจะพบวามีความจําเปนที่จะตองเลือกและกําหนด ปญหามีการลําดับความสําคัญของปญหา โดยพิจารณาจากปจจัยและองคประกอบตางๆ เชนความรุนแรง ของปญ หาความยากงา ยในการดําเนินการแกไขปญหา ความเรงดวนของปญหา และจากทรัพยากรที่มีอยูใน ชมุ ชน การนําทรัพยากรเหลาน้ันมาใชใหเกิดประโยชนสูงสุดในข้ันตอนนี้ตองเปดโอกาสใหสมาชิกมีสวนรวม ในการอภิปรายแสดงความคิดเห็นและตดั สินใจในการเลอื กและกําหนดปญ หา ๒.๓ การรวมออกแบบการวจิ ยั โดยเริ่มตั้งแตการกําหนดวัตถุประสงคของการวิจัย กําหนด วิธีการเก็บขอมูลวาจะเก็บขอมูลอะไร อยางไร สวนใดจะใชแบบสอบถาม สัมภาษณ สังเกต หรืออาจจะใช การอภิปรายกลมุ จะใชเวลาในการเก็บขอมูลนานเทาไร ใครจะรับผดิ ชอบเกบ็ ขอมูลในเรื่องอะไร เปนตน ๒.๔ การวิเคราะหขอมูลในข้ันตอนน้ีอาจพบขอจากัดสําหรับคนในชุมชนท่ีจะเขามามีสวน รวม เนื่องจากประสบการณและความรูในเรื่องการวิจัยมีจํากัด ดังน้ัน ผูวิจัยจะตองใหความสําคัญในเรื่องนี้ โดยเฉพาะอยางยิ่งในตอนคดั เลือกสมาชิกของชุมชนก็จะไดทราบถึงสถานการณของปญหาที่ไดมีการหยิบยก มาวามีความรุนแรงมากนอยเพียงใด อะไร คือสาเหตุของปญหา มีปจจัยอะไรบางที่เก่ียวของกับปญหาน้ันๆ ใครหรือกลมุ ใดที่มผี ลกระทบหรือไดรับความเดือดรอนจากปญหานนั้ บา ง ๒.๕ การนําเสนอขอมูลตอท่ีประชุมของชุมชนเพ่ือใหชุมชนไดทราบและเปนการรวมกัน ยืนยันและตรวจสอบความถูกตองของขอมูล พรอมกับเสนอขอคิดเห็นเพ่ิมเติมอันจะเปนประโยชนตอการนํา ผลการวิจยั ไปใชในการจดั ทาํ แผนงาน หรอื โครงการเพ่อื แกปญ หาตอไป ๓. ขน้ั พัฒนา “มุง แกปญหาชมุ ชน” ประกอบดว ยกจิ กรรมตา งๆ ที่นักวิจัยพึงดําเนนิ การ ดังนี้ ๓.๑ กําหนดโครงการเพื่อแกไขปญหานั้นๆ มีการกําหนดวัตถุประสงคของโครงการ ระบุ กิจกรรมตางๆ ข้ันตอนการดําเนินงานใหชัดเจน กําหนดหนาท่ีความรับผิดชอบของสมาชิก แตละคนในการ ดําเนินกิจกรรม จัดทําตารางและกําหนดเวลาที่จะดําเนินตามโครงการหรือกิจกรรมตางๆ ในขั้นตอนตางๆ เหลานี้ ยังเปนกระบวนการตัดสินใจรวมกันของสมาชิกในชุมชน ผูวิจัยนอกจากจะเปนผูที่คอยกระตุนให สมาชกิ มีสวนรว มในกระบวนการตา งๆ แลว ผวู จิ ยั อาจจะตอ งทาํ หนา ทีใ่ นการสนบั สนุนดานตางๆ เชน แนะนํา ชอ งทางในการหาแหลงทรพั ยากร หรอื แหลงท่ีใหการสนับสนุนจากภายนอกชุมชน นอกเหนือจากทรัพยากร ที่มอี ยใู นชมุ ชน เพื่อนํามาใชใ นการดําเนนิ งาน ๓.๒ การปฏิบัติตามแผนที่กําหนดไว โดยมีแกนนําหรือกลุมในชุมชนเปนกลุมทํางาน แต กลุมน้ีจะตองเปนกลุมบุคคลท่ีสมาชิกในชุมชนใหการยอมรับ โดยกลุมทํางานหรือกลุมแกนนําน้ีอาจจําแนก กลุมหรือองคกรท่ีมีอยูในชุมชนซ่ึงมีความเหมาะสม สอดคลองกับวัตถุประสงค หรือลักษณะของงาน แตใน กรณีที่ชุมชนยังไมมีกลุมหรือองคกรที่เหมาะสม ก็มีความจําเปนตองจัดต้ังกลุมขึ้นมาใหม เพื่อใหสอดคลอง กับลักษณะของกิจกรรมท่ีไดต้ังไวสิ่งสําคัญในตอนนี้ คือ การกระจายหนาท่ีความรับผิดชอบตางๆ ระหวาง สมาชิกของชุมชนระหวางสมาชิกในกลุมทํางาน ระหวางสมาชิกชุมชนกับผูวิจัย และการมอบหมายงานให ตรงกับศักยภาพและความสามารถของบุคคล การกระจายทรัพยากร และการใหสมาชิกไดมีสวนรวมในการ ดําเนินงานตางๆ ท้ังนี้ในการกําหนดกิจกรรมในการดําเนินงาน จําเปนตองอาศัยความรู และทักษะบาง

๑๕ ประการซ่ึงรวมท้ังเทคนิคการบริหารงาน การทํางานรวมกัน การแกปญหา เพ่ิมพูนทักษะตางๆ ในการ ปฏบิ ตั งิ าน จงึ เปน หนาท่ีความรับผิดชอบของผวู ิจยั ในการจัดอบรมหรือจัดหาวิทยากรภายนอก หรือแมแตใน ชุมชนเองท่จี ะเสริมความรู ทักษะใหกับสมาชิกทง้ั กอนและขณะปฏิบัติการ ๓.๓ การติดตามและประเมินผลซึ่งถือเปนกิจกรรมท่ีมีความจําเปนอยางย่ิง เพ่ือดูปญหา และอุปสรรคในการปฏิบัติงาน วามีอะไรบางท่ีจะตองแกไข โครงการและกิจกรรมตางๆ ดําเนินไปตาม แผนงานท่ีกําหนดไวหรือไม ในข้ันตอนนี้สมาชิกของชุมชนยังมีสวนรวม และเปนผูดําเนินการติดตามและ ประเมินผลโครงการ ดังน้ันจําเปนเชนกันที่กลุมติดตามและประเมินผล จะไดรับการฝกอบรมความรูและ เทคนิคในการตดิ ตามและประเมินผลอยางงา ยๆ จากผูวิจยั กอ นทจี่ ะปฏิบัติงานเพ่ือความเหมาะสม อาจมีการ จัดตงั้ กลมุ ติดตามและประเมนิ ผลกลมุ ใหมขนึ้ อกี กลุมหนงึ่ กไ็ ด เพ่ือทําหนาท่ีน้ีโดยเฉพาะเพื่อปองกันอคติท่ีจะ เกิดขึ้นจากการติดตามและประเมนิ ผล ๔) คณุ คา งานชางศลิ ปไทย ๔.๑) งานชางศลิ ปไทย นักวิชาการไดใ หความหมายของงานชา งศิลปไ วดงั น้ี ชลอ พงษสามารถ (๒๕๒๔) อธิบายวา ชางศิลปไทย หมายถึง สิ่งที่โนมนาวจิตใจใหเกิด ความรูสึกในทางประณีต ออนโยน มีคุณคา งดงาม และความออนโยนเปนคุณสมบัติของมนุษยชนผูเจริญ ศิลปะจึงเปน รากฐานของวฒั นธรรม กรมศิลปากร (๒๕๓๗) อธบิ ายความหมายวา ชางศลิ ปไ ทย หมายถงึ งานหรือส่ิงทที่ ําโดยผู ชํานาญในฝมือหรือศิลปท่ีหมายถึงฝมือ ฝมือทางการชาง มีการแสดงออกซึ่งอารมณสะเทือนใจใหประจักษ เปนงานหรือส่ิงทีท่ ําโดยผูชาํ นาญในการฝมอื ทค่ี นไทยทําในประเทศไทย ปตมิ า โฆษติ เกษม (๒๕๕๔) ใหความหมายวา งานชางศิลปไทย หมายถึง งานหรือผลผลิต ทค่ี นไทยทําขน้ึ ภายใตวถิ ีการผลิตแบบอยางไทย วิถีชีวิต ขนบธรรมเนียมประเพณี วัฒนธรรมไทยที่แสดงถึง ความชํานาญในการฝมือและศิลปะเพ่ือตอบสนองประโยชนใชสอยและแสดงความสงางามอยางมีคุณคาท่ี สะทอนอัตลักษณแ ละพทุ ธภิ ูมิปญ ญาไทย ๔.๒) ศลิ ปหัตถกรรมพ้ืนบาน สถาบันวิจัยและพัฒนาพ้ืนที่สูง (๒๕๕๖) ความหมาย ของ “หัตถกรรม” หัตถกรรม หมายถึง การสรางสิ่งของเครื่องใชดวยมือ เครื่องมือ ภูมิปญญา เพื่อใหไดมาซ่ึงประโยชนใชสอยใน ชีวติ ประจาํ วัน งานหัตถกรรม เปนสิ่งที่แสดงออกถึงเอกลักษณของชนเผา ซึ่งแตละกลุมมีเอกลักษณ เฉพาะ ความประณีต งดงาม หลากหลายที่สะทอนผานวิถีชีวิต วัฒนธรรม ประเพณี ท่ีสามารถมองเห็นได จากรูปแบบของเครื่องแตง กาย เครื่องประดับ เคร่ืองใชในครัวเรือน ที่อยูอาศัย เครื่องมือทางการเกษตรและ พธิ ีกรรมตา งๆ นอกจากน้ี งานฝม อื ท่ีผลิตกันในครัวเรือน บางครั้งตองอาศัยชางฝมือการผลิตเคร่ืองนุงหมนั้น ทําโดยผูหญิง ขณะท่ีเครื่องใชไมสอยทําโดยผูชาย สวนเครื่องจักสานเปนงานรวมของทั้งหญิงและชาย สวน หนา ไม กบั ดกั สตั วและเครอ่ื งดนตรนี ้ันตอ งใชชางที่มีความชํานาญในการผลติ ของแตละชนิดไป งานท้ังหลาย เหลานี้ เราเรียกรวมๆ กันวา “หตั ถกรรม” พระมหาวีระยุทธ ประสาทนอก (๒๕๕๑) กลาววา ศิลปะหัตกรรมเปรียบเสมือนสิ่งที่ สะทอ นใหเหน็ ความแตกตา งของประชาชนทุกมุมโลกศิลปหัตถกรรมจึงถือเปนสมบัติและตัวแทนของทองถ่ิน ของภูมิภาค ของชาติ เพราะผลิตขึ้นจากรูปลักษณที่แตกตางกันของวัฒนธรรมและภูมิปญญาท่ีส่ังสมมา งาน ศิลปหัตถกรรมจึงมีความสัมพันธกับชีวิตของมนุษยมาก ทั้งความเช่ือและวัฒนธรรมระหวางผูผลิตและผูใช เปนเสมือนผลงานของวัฒนธรรมทแ่ี สดงออกมา ในกรอบของขนบธรรมเนียม ความเชื่อ คานิยมทองถิ่น หรือ

๑๖ ชุมชนทีเ่ ปน ตวั กําหนดรปู แบบและลกั ษณะของงาน นอกจากน้ียังแฝงภูมิปญญาและสุนทรียภาพของผูสรางที่ ไดรับการถา ยทอดกนั มาต้ังแตบรรพบรุ ุษ มิใชจากการลอกเลียนแบบหรือไดรับอิทธพลจากทองถ่ินอ่ืน ดังน้ัน งานศลิ ปหัตถกรรมแตละทองทหี่ รือแตละชมุ ชนจงึ มีลักษณะแตกตางกนั อยา งมีเอกลักษณเฉพาะตัว และนิยม ใชคาํ วา “ศิลปะพนื้ บาน” หรอื “หัตถกรรมพ้นื บา น” วิบูลย ล้ีสุวรรณ (๒๕๓๕) ไดใหความหมายของศิลปะพ้ืนบานวา หมายถึง งานศิลปะท่ี ต้งั อยูบนพืน้ ฐานของชวี ติ ขนบธรรมเนียมประเพณี ความเชื่อ และวัฒนธรรมของกลุมท่ีมาจากชีวิตจิตใจของ กลุมชนเหลาน้ัน โดยท่ีอาจสนองความเช่ือ เพ่ือความสุขทางจิตใจ หรือเพ่ือใชสอยในชีวิตประจําวัน เพ่ือซ้ือ ขายแลกเปล่ียนกันภายในชุมชน ส่ิงเหลานี้เปนความสามารถที่ถายทอดกันมาต้ังแตบรรพบุรุษ มิใชจากการ ลอกเลียนแบบหรอื ไดรบั อิทธพลจากทองถนิ่ อืน่ ศิลปะประเภทน้ีจึงมีลกั ษณะเฉพาะถิ่นของตนเองสําหรับงาน ศิลปหัตถกรรมไทยนั้น มีความสัมพันธกับชีวิตความเปนอยูของไทยมาแตโบราณกาล เพราะเปนงานที่ เก่ียวขอ งกบั การดํารงชีวิตความเปนอยูข องผคู นทกุ ระดับ ซ่ึงงานศิลปหัตถกรรมตางๆ มีหลายชนิดที่แบงตาม ลกั ษณะของวัสดุ และเทคนคิ การทาํ พบวา มี ๙ ชนิด คอื ๑. เครื่องไม ๒. เครอื่ งจักรสาน ๓. เครอ่ื งดนิ ๔. เครอ่ื งทอ (เครอ่ื งผา ) ๕. เครื่องรัก ๖. เคร่ืองโลหะ ๗. เครื่องหนัง ๘. เครง่ื กระดาษ ๙. เครอื่ งหนิ การทําบาตรพระเปนศิลปหัตถกรรมพ้ืนบานประเภทเครื่องโลหะ ท่ีพัฒนาจากอดีตมา จนถงึ ปจจบุ นั โดยศิลปหตั ถกรรมพื้นบานทที่ ําขน้ึ เพื่อตอบสนองความตองการในการดํารงชวี ติ ของมนุษย ๔.๓) คณุ คา ของหตั ถกรรมพื้นบาน งานหตั ถกรรมจงึ ถอื เปนการถายทอดองคความรูและภูมิปญญาทองถ่ินที่ไดสืบทอดกัน มา แสดงใหเ ห็นถึงคณุ คาในดานตา งๆ ดงั น้ี (สถาบนั วิจัยและพฒั นาพื้นท่สี ูง, ๒๕๕๖) ๑. คุณคาดานประโยชนใชสอย ท่ีสรางขึ้นบนพื้นฐานของการดํารงชีวิตท่ีสนองตอ ความตองการเพ่อื อาํ นวยความ สะดวกในการใชงานในแตละบริบทพื้นที่ ๒. คุณคาดานความเช่ือและคานิยม งานหัตถกรรมแตเดิมผูสรางและผูใชเปนคนคน เดียวกัน คือ สรางเพื่อใชเอง การท่ีผูสรางจะมีคานิยมและความเชื่อตอส่ิงใดสิ่งหน่ึง ยอมจะถายทอดสูงานท่ี ตนสรางดว ยความรูสึกนึกคิดของตนเอง โดยมีแบบแผนของวฒั นธรรมทด่ี ํารงอยเู ปน ตัวหลอ หลอม ๓. คุณคาดานประวัติศาสตรและโบราณคดี เน่ืองจากงานหัตถกรรมเปนส่ิงท่ีมนุษย สรางขน้ึ อยา งมีจุดประสงค และเปนส่งิ ท่ที าํ สบื ทอดกันมาตั้งแตอดตี ๔. คุณคาดานการเปนเอกลักษณของสังคมและวัฒนธรรม งานหัตถกรรมเกิดข้ึน ภายใตความแตกตางทางสภาพแวดลอม ฐานทรัพยากร ขนบธรรมเนียมประเพณี คติความเชื่อ ศาสนาและ ภูมิปญ ญา ทห่ี ลอมรวมจนเกิดเปนแบบแผนการดําเนินชีวิตรว มกัน ๕. คุณคาดานความงาม งานหัตถกรรมยอมประกอบขึ้นเพื่อความตองการทาง ประโยชนใชสอยเปนหลัก แตผูสรางไดพิจารณารูปทรงที่เหมาะสมและความสวยงามนาใชสอย โดย แสดงออกผา นรูปทรง โครงสรา ง ลวดลาย วสั ดุและฝมอื อันวจิ ิตรประณตี

๑๗ คุณคาดานเศรษฐกิจ การผลิตเปนสินคาและของท่ีระลึกจากการทองเที่ยว สามารถสราง งาน สรา งรายไดใหแ กป ระชาชนในทองถนิ่ ได ๑.๔.๔ หลกั ฐานดง้ั เดมิ ทเี่ ปนรปู ธรรม ขอ มูลจากปา ย/บอรด ในชมุ ชนบานบาตร ภ36 าพที่ ๑.๑ 36ขอมูลชุมชนบา นบาตร

๑๘ 36ภาพท่ี ๑.๒ 36ขน้ั ตอนการทําบาตร ๒๑ ขั้นตอน

๑๙ 36ภาพที่ ๑.๓ 36เคร่อื งมอื การทาํ บาตร

๒๐ ภ36 าพที่ ๑.๔ 36ประวตั กิ ารทาํ บาตร

๒๑ 36ภาพที่ ๑.๕ 36ประวตั ชิ มุ ชนบา นบาตร

๒๒ เครอ่ื งมือชา งสมัยโบราณ ทอ สูบ เปน เครื่องใชใ นการทําบาตรสมัยโบราณ เม่ือชาวบานเลิกทําบาตรแลว จึงนํามาบูชา (ปราณี กล่ําสม, ๒๕๕๒) ภาพท่ี ๑.๖ ทอสบู ๑.๕ คําถามในการดาํ เนินโครงการ ประเด็นคาํ ถามหลักท่ีใชใ นการดาํ เนินโครงการวจิ ยั คร้งั นี้ คือ ๑) 36การทําบาตรบา นบาตรมอี ยูที่ใดบา ง และมีประวัตคิ วามเปน มาอยา งไร ๒) องคค วามรูใ นการทําบาตรบา นบาตร 36ทัง้ อดีตและปจจุบนั เปนอยา งไร ๓) 36การทาํ บาตรบา นบาตรมีคุณคา อยา งไร ๔) ช36 ุมชนมีวธิ ีการถายทอดและสบื ทอดองคค วามรูก ารทําบาตรบา นบาตรใหคงอยตู อไปอยา งไร ๕) 36ชุมชนและหนวยงานที่เก่ียวของมีแนวทางการสงวนรักษาการทําบาตรบานบาตรใหสืบทอดตอไป อยา งไร ๖) 36การทําบาตรบา นบาตรมสี ิ่งใดเปนปจ จยั คุกคาม ๗) 36อะไรเปนเหตุผลและ36แนวทางการสงเสริมใหการทําบาตรบานบาตรเปนมรดกภูมิปญญาทาง วฒั นธรรมของชาต/ิ มนษุ ยชาติ

๒๓ ๑.๖ ชุมชนท่ีเกย่ี วของ (บคุ คล/กลุมคน/พ้นื ที่ ฯลฯ) ๑) ผูผลิต คือ ชุมชนบานบาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร และพระที่ทําบาตรเอง ทีว่ ัดเวฬวุ ัน อ.ทองผาภมู ิ จ.กาญจนบุรี ๒) ผูใช คือ พระภิกษสุ ายธรรมยุตหรอื สายพระปา ไดแก - วดั ปาอรญั ญวเิ วก ตาํ บลอนิ ทขิล อาํ เภอแมแตง จงั หวัดเชียงใหม - วดั ปา บานตาด ตําบลบา นตาด อําเภอเมอื ง จงั หวดั อดุ รธานี - วดั ปานโิ ครธาราม ตําบลหนองบัวบาน อําเภอหนองววั ซอ จังหวัดอดุ รธานี - วัดปาภูผาแดง ตําบลหนองออ อําเภอหนองววั ซอ จงั หวัดอุดรธานี - วดั ปาภรู ทิ ตั ตปฏปิ ทาราม ตําบลคลองควาย อาํ เภอสามโคก จงั หวัดปทมุ ธานี - วัดเวฬุวนั ตําบลทา ขนนุ อําเภอทองผาภูมิ จงั หวดั กาญจนบรุ ี ๓) ผูชื่นชอบ คือ พระภิกษุสายธรรมยุตหรือสายพระปา รวมทั้งประชาชนท่ัวไปที่มาซ้ือบาตรจาก ชมุ ชนบา นบาตรเพือ่ นําไปใชใ นงานบวช หรือซ้อื ไปเพือ่ ถวายพระ

๒๔ ผูผลิต คือ ชุมชนบานบาตร เขตปอมปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร และพระที่ทําบาตรเอง ท่วี ดั เวฬวุ นั อ.ทองผาภูมิ จ.กาญจนบรุ ี ภาพที่ ๑.๗ 36ชมุ ชนบา นบาตร เขตปอ มปราบศตั รูพา ย กรุงเทพมหานคร

๒๕ ภ36 าพท่ี ๑.๘ หลว36 งตาชา งท่ีทําบาตรเอง ณ วดั เวฬุวนั อ.ทองผาภมู ิ จ.กาญจนบรุ ี

๒๖ ผใู ช คอื พระภกิ ษุสายธรรมยุตหรอื สายพระปา ภาพท่ี ๑.๙ ผูใชบ าตรบานบาตรจากวัดปาอรัญญวิเวก ตําบลอนิ ทขิล อําเภอแมแตง จังหวดั เชียงใหม ภาพท่ี ๑.๑๐ ผูใชบ าตรบานบาตรจากวดั ปาบานตาด ตําบลบา นตาด อาํ เภอเมือง จังหวัดอดุ รธานี

๒๗ ภาพท่ี ๑.๑๑ ผูใ ชบาตรบานบาตรจากวดั ปา นิโครธาราม ตําบลหนองบวั บาน อําเภอหนองวัวซอ จงั หวัดอดุ รธานี ภาพท่ี ๑.๑๒ อฐั บรขิ ารของหลวงปเู จย๊ี ะ จุนโฺ ท วัดปาภูริทตั ตปฏปิ ทาราม ตําบลคลองควาย อาํ เภอสามโคก จงั หวดั ปทมุ ธานี

๒๘ ผูช่ืนชอบ คอื พระภกิ ษุสายธรรมยุตหรือสายพระปา รวมทั้งประชาชนทั่วไปท่ีมาซ้ือบาตรจากชมุ ชน บา นบาตรเพื่อนาํ ไปใชใ นงานบวช หรอื ซอ้ื ไปเพ่อื ถวายพระ ภาพที่ ๑.๑๓ ประชาชนท่วั ไปท่ีมาซื้อบาตรที่ชมุ ชนบา นบาตร

๒๙ ๑.๗ การกระจายตวั ของมรดกภมู ปิ ญญาทางวฒั นธรรม การทําบาตรบา นบาตร ๑) การผลติ บาตร การผลิตบาตรแบบดั้งเดิมที่ทําดวยมือมีอยู ๒ แหง คือ ชุมชนบานบาตร เขตปอมปราบศัตรพาย กรุงเทพมหานคร และวัดเวฬุวนั อําเภอทองผาภมู ิ จังหวัดกาญจนบุรี   36ภาพท่ี ๑.๑๔ 36แผนทีก่ ารผลิตบาตรบานบาตรในประเทศไทย

๓๐ ๒) การใชบาตร การใชบาตรบานบาตรมีอยูทั่วประเทศไทย แตจะใชมากในภาคตะวันออกเฉียงเหนือที่มีพระภิกษุ สายธรรมยุตหรอื สายพระปาจํานวนมาก รองลงมาจะเปน ภาคเหนือ ภาคตะวันออก ภาคตะวันตก ภาคกลาง และภาคใต ตามลาํ ดบั สว นในตางประเทศนั้น ในหลายประเทศ เชน อินเดีย ศรีลังกา และ ลาว น้ันจะสั่งซ้ือ บาตรจากไทย แตส วนใหญจะเปนบาตรสแตนเลสจากโรงงาน เน่ืองจากราคาถูก หรือรับบริจาค/ถวายบาตร จากผูใ จบญุ         ภ36 าพท่ี ๑.๑๕ 36แผนที่การใชบ าตรบา นบาตรในประเทศไทย

๓๑ ๓) การบม บาตร การบมบาตรจะมีมากในภาคอีสานที่มีพระภิกษุสายธรรมยุตหรือสายพระปาจํานวนมาก และทาง ภาคตะวนั ตกทวี่ ัดเวฬุวนั อ.ทองผาภูมิ จ.กาญจนบุรี     36ภาพที่ ๑.๑๖ 36แผนทก่ี ารบมบาตรในประเทศไทย

บทที่ ๒ ความรขู องมรดกภูมปิ ญ ญาทางวัฒนธรรม การทาํ บาตรบา นบาตร ๒.๑ ขอมูลพืน้ ฐาน/สภาพทว่ั ไปทางสงั คมและวฒั นธรรม ปจจุบันบาตรบานบาตร มีความสําคัญตอพระพุทธศาสนาและพระสงฆ เนื่องจากบาตรเปน อัฐบริขารที่พระสงฆตองใช และมีความเชื่อวาบาตรบานบาตรเปนบาตรที่ถูกตองตามหลักพระวินัย เปน บาตรเหล็กท่ีทําดวยมือทุกขั้นตอน ดังน้ันการทําบาตรบานบาตรจึงมีความสําคัญในฐานะผูผลิตหัตถกรรม ดานชางฝมือดั้งเดิมดวย ซึ่งชุมชนบานบาตรอยูในพ้ืนที่ท่ีสามารถหาวัสดุอุปกรณในการทําบาตรไดงาย นอกจากนี้ยังอยูในพ้ืนทีท่ ี่แวดลอมดวยวัดโดยรอบชุมชน และรานสังฆภัณฑ การดําเนินชีวิตของคนในชุมชน มกี ารทาํ บาตรเปนอาชพี ด้ังเดิม และปจจุบันก็ยังมีการทําบาตรอยู โดยวัฒนธรรมของการทําบาตรบานบาตร เปน การสง่ั สมวามเชอ่ื และมีการเรยี นรจู ากบรรพบุรุษ และถา ยทอดสูรุนลูกรนุ หลาน ประชาชนสวนใหญของประเทศไทยนับถือศาสนาพุทธ ซ่ึงประเพณีของคนไทยที่นับถือศาสนาพุทธ มักจะใหล ูกหลานไดเขา สูก ารอปุ สมบทเปน พระภกิ ษุในพระพุทธศาสนา เพ่ือเปนการสืบทอดพระพุทธศาสนา และเปน ภมู ิปญ ญาของคนไทยอยางหน่งึ คอื ทาํ ใหพอ แม ญาติพ่ีนองไดมีโอกาสทําบุญเพิ่มข้ึน สําหรับพิธีการ อุปสมบทจะตองมีเคร่ืองอัฐบริขาร ไดแก บาตร จีวร สบง สังฆาฏิ ผาประคดเอว ธมกรก (เครื่องกรองนํ้า) กลองเข็มพรอมดาย มีดโกนและหินลับมีด จะเห็นไดวา บาตรเปนหน่ึงในเครื่องอัฐบริขารที่พระภิกษุตองใช เพื่อการบิณฑบาต ซ่ึงเปนกิจที่พระภิกษุสามเณรพึงกระทํา เปนกิจวัตรประจําวัน และเปนกุศโลบายในการ เผยแผพ ระพทุ ธศาสนา วฒั นธรรมในการบณิ ฑบาตของพระสงฆน ัน้ เปนระเบยี บประเพณีที่ดีงามของชาวพุทธ ท่ตี อนเชาไดทาํ บุญใหทาน ปจ จุบันการอปุ สมบทมกั จะเปนการอุปสมบทในระยะสั้นๆ เชน ๓ วัน หรือ ๗ วัน เปนตน แตก็ยังมี บางคนที่อุปสมบทเปนระยะเวลานาน หรือการอุปสมบทท่ีวัดสายธรรมยุต ซึ่งมักใชบาตรเหล็ก ดังน้ัน ผูปกครองจึงมกั จะมาซือ้ บาตรของชมุ ชนบานบาตรเพอ่ื นาํ ไปใชในพิธีการอุปสมบท นอกจากนี้ยังมีชาวพุทธที่ เส่ือมใสศัทธา และมีความเชื่อวาเปนบาตรเหล็กทํามือถูกตองตามพระวินัยและเปนบาตรท่ีมีคุณภาพและ ความประณีต 36โดยวัสดุท่ีนํามาใชในการทําบาตรเปนแผนเหล็กหนาที่แข็งแรง และใหเสียงดังกังวาน 36 กระบวนการผลิตบาตรแตละใบจะตองผานกระบวนการหลายขั้นตอนโดยชางทําบาตรท่ีมีความชํานาญ เฉพาะทางหลายแขนงทาํ งานรว มกันภายในชมุ ชน ทีม่ ีกระบวนการทําบาตรดวยภูมิปญญาดั้งเดิม คือ การตอ เหล็กและตีขึ้นเปนรูปบาตรดวยมือ เน่ืองจากในการทําบาตรแตละใบตองอาศัยชางท่ีมีความชํานาญเฉพาะ อยาง ซึ่งประกอบดวย ชางตีขอบ ชางตอบาตร ชางแลน (ปจจุบันเปนชางเชื่อม) ชางลาย ชางตี และชาง ตะไบ ท่ีตองทาํ งานประสานกันเพอื่ ผลิตบาตร ทาํ ใหบ าตรมีความประณตี และมีคณุ คา ในสังคมไทย จากการสมั ภาษณพ ระสงฆจากวัดปาในตางจังหวัด ไดแก วัดปาอรัญญวิเวก จังหวัดเชียงใหม วัดปา บานตาด วดั ปา นิโครธาราม วัดปา หนอง วดั ปาภูผาแดง จังหวัดอุดรธานี วัดปาภูริทัตตปฏิปทาราม จังหวัด ปทมุ ธานี วัดเวฬุวนั จังหวัดกาญจนบุรี และพระสงฆจากวัดโดยรอบชุมชนบานบาตร ไดแก วัดดุสิตาราม วัด สระเกศราชวรมหาวหิ าร วดั สุนทรธรรมทาน กรงุ เทพมหานคร พบวา ลักษณะพิเศษของบาตรบานบาตร คือ เปนบาตรที่ถกู ตอ งตามหลักพระวินัย มีความละเอียดในการทาํ และทําดวยมือทุกข้ันตอน โดยเปนบาตรท่ีทํา จากสวนประกอบของเหล็ก ๘ ช้ิน ถูกตองตามหลักพระวินัย ทั้งวัสดุท่ีใชและขนาด สามารถนําไปบมเพื่อให เกิดการทําปฏิกิริยาระหวางความรอนกับเหล็ก เกิดเปนสารเคลือบบาตร ทําใหบาตรไมเปนสนิมหรือชํารุด ยาก แตเ วลาดูแลตอ งดแู ลอยา งมีสติ ตามหลักพระวินัยดวย จะทําใหสามารถใชบ าตรนัน้ ไดน านหลายสิบป

๓๓ จะเห็นไดวา บาตรบานบาตร เปนบาตรท่ีมีเอกลักษณเฉพาะ คือ เปนบาตรทํามือ มีความทนทาน จึงทําใหบาตรบานบาตรเปนที่ตองการของผูบริโภค และอยูคูสังคมไทยในฐานะผูผลิตงานชางฝมือด้ังเดิมมา จนถึงปจ จบุ นั บาตรและสว นประกอบของบาตร 36รูปทรงของบาตรพระ 36รูปทรงของบาตรพระทน่ี ยิ มใชใ นประเทศไทยนัน้ มี อยู ๕ ทรงดวยกัน คือ ๑) 36ทรงมะนาว รูปรางมนๆ คลายกับผลมะนาวแปน เวลาจับจะถนัดมือ บรรจุอาหารไดเยอะกวา ทรงอืน่ ภ36 าพท่ี ๒.๑ บาตรพระทรงมะนาว 36ท่ีมา: รายการกบนอกกะลา ตอน วธิ ีศรัทธาคณุ คา บาตรไทย วนั ที่ ๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔

๓๔ ๒) 36ทรงลูกจัน เปนบาตรทรงเตี้ย แปนๆ ลักษณะคลายทรงมะนาวแตจะเต้ียกวา การบรรจุอาหาร จะไดนอยกวา ภ36 าพท่ี ๒.๒ บาตรพระทรงลูกจนั 36ทีม่ า: รายการกบนอกกะลา ตอน วิธีศรทั ธาคุณคา บาตรไทย วันที่ ๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔ 36ความแตกตางของบาตรทรงลูกจันและทรงมะนาว รูปทางซายเปนทรงลูกจัน รูปทางขวาเปนทรง มะนาว 36ภาพที่ ๒.๓ ความแตกตา งของบาตรทรงลูกจนั และทรงมะนาว 36ที่มา: รายการกบนอกกะลา ตอน วิธศี รัทธาคณุ คาบาตรไทย วนั ที่ ๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔

๓๕ ๓) 36ทรงไทยเดิม มีฐานปา น กน บาตรแหลม และกระพุงขางจะใหญ จึงไมสามารถวางบนพื้นไดตอง วางบนฐานรองบาตร ภ36 าพที่ ๒.๔ บาตรพระทรงไทยเดมิ 36ท่ีมา: รายการกบนอกกะลา ตอน วธิ ศี รัทธาคุณคา บาตรไทย วนั ที่ ๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔ ๔) 36ทรงตะโก ฐานมีลักษณะคลายทรงไทยเดิม แตกนมนยอย สามารถวางบนพื้นได เปนบาตรทรง สูง กนมน ลึก และมีกระพุง ขางทแ่ี คบ 36ภาพท่ี ๒.๕ บาตรพระทรงตะโก 36ทม่ี า: รายการกบนอกกะลา ตอน วธิ ีศรัทธาคณุ คาบาตรไทย วันที่ ๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔

๓๖ ๕) 36ทรงหวั เสือ รูปทรงคลายกับทรงไทยเดมิ แตกนบาตรจะไมแหลม สามารถวางบนพน้ื ได 36ภาพท่ี ๒.๖ บาตรพระทรงหัวเสอื 36ทมี่ า: รายการกบนอกกะลา ตอน วธิ ศี รทั ธาคุณคาบาตรไทย วันท่ี ๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔ 36สําหรับทรงไทยเดิมและทรงตะโกน้ันจัดวาเปนทรงโบราณ ท่ีมีมานับรอยปแลว ขณะท่ีทรงมะนาว และทรงลูกจนั นัน้ มี อายุประมาณ ๘๐-๙๐ ป สวนทรงหัวเสือเปนรุนหลังสุด มีมาประมาณ ๓๐ ป เปนทรงท่ี พระสายธรรมยุตนิยมใช สวนทรงท่ีไดร บั ความนยิ มมากทีส่ ดุ ในปจ จบุ นั คอื ทรงตะโก 36จํานวนบาตรท่อี นญุ าต 36ภิกษทุ ี่มบี าตรเพอ่ื อธิษฐานไวไ ดเ พียงใบเดยี ว ต้ังแตใบท่ีสองเรียกวา อดิเรกบาตร เก็บไวไดเพียง ๑๐ วนั ถาจะเกบ็ ไวตอ งวกิ ปั ถาจะเปลย่ี นบาตรใหม ตองปจ จุทธรณบาตรเดิมกอนแลว จึงอธิษฐานใหม บาตรที่จะ เปล่ยี นใหม ตอ งมีรอยรา วแหงเดยี วหรอื หลายแหงรวมกันไดเปน ๑๐ น้ิว เรียกวามีแผล ๕ แหงหรือแตกทะลุ มีอาหารร่ัวออกได 36ธรรมเนยี มระวงั รกั ษาบาตร ๑) 36หา มวางบาตรบนเตยี ง ๒) 36หามวางบาตรบนตัง่ (มา หรอื โตะ) ๓) 36หา มวางบาตรบนรม ๔) 36หา มวางบาตรบนพนกั ๕) 36หามวางบาตรบนพรงึ (ชานนอกพนกั ) ๖) 36หามวางบาตรบนตัก (เกรงลุกขน้ึ ไมม ีสติ บาตรจะตกแตก) ๗) 36หา มแขวนบาตร เชน ทร่ี าวจีวร แตจ ะเอาเขา ถุงสายโยคคลอ งจะงอยบา ๘) 36ไมใหคว่ําบาตรท่ีพ้ืนคมแข็ง อันจะประทุษรายบาตร เวนแตพื้นที่ไมประทุษรายบาตร เชน พื้น กระดาน ๙) 36ถามบี าตรอยูในมือ หามผลกั บานประตู คือ เปดหรือปดประตู 36อนึ่งใหรูจักรักษาบาตร หามไมใหใชบาตรตางกระโถน ไมควรทิ้งกางปลา กระดูก เนื้อ ลงในบาตร หา มลางมือ บว นปากลงในบาตร จะเอามือเปอนจับบาตรก็ไมควร ฉันแลวตองลางบาตร จะเก็บบาตรทั้งท่ียัง