7th_Cycle_Birthday_Anniversary_of_Queen

พระราชนิ ีค่พู ระบารมี แห่งสยาม

ตง้ั แตว่ นั ท่ี ๒๘ เมษายน ๒๔๙๓ เวลา ๐๙.๓๐ นาฬกิ า ซง่ึ เปน็ วนั ทพ่ี ระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช อนั เปน็ ทีเ่ คารพรกั ของพสกนิกรชาวไทยทรงประกอบพระราชพธิ รี าชาภิเษกสมรสกบั พระค่หู มนั้ หม่อมราชวงศส์ ิริกิติ์ กิติยากร ผู้ทรงสิริโฉมงดงามยากท่ีจะหาใดเทียบได้น้ัน แม้วันเวลาจะผ่านไป แต่ความปล้ืมปีติยินดีและความชื่นชมโสมนัสในพระบารมี ของล้นเกล้าล้นกระหม่อม ยังเตม็ เปี่ยมด้วยความสุขและอม่ิ เอบิ ในหวั ใจของพสกนกิ รชาวไทยไม่ลมื เลือน50 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คพู่ ระบารมี

ในวาระนัน้ อาลักษณ์ได้อา่ นประกาศสถาปนาพระอัครมเหสขี ึ้นเป็นสมเด็จพระราชนิ คี วามวา่ “โดยท่ีได้ทรงประกอบพระราชพิธีราชาภิเษกสมรสกับหม่อมราชวงศ์สิริกิต์ิ กิติยากร ถูกต้องตามกฎหมายและราชประเพณีโดยสมบูรณ์ทุกประการแล้ว จึงมีพระบรมราชโองการให้สถาปนาหม่อมราชวงศ์สิริกิต์ิ พระอัครมเหสีขน้ึ เปน็ สมเด็จพระราชนิ ีสริ กิ ิต์ิ ทรงดำรงพระอสิ รยิ ยศและฐานนั ดรศักด์ิแห่งราชวงศ์จักร”ี ปวงชนชาวไทยตา่ งแซซ่ อ้ งยนิ ดที นี่ บั แตบ่ ดั นป้ี ระเทศไทยไดม้ ี “พระราชนิ แี หง่ สยาม” และมี “พระราชนิ คี พู่ ระบารม”ีอันคูค่ วรคบู่ ุญบารมแี ห่งพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช พระผ้เู ปน็ ด่ังดวงใจของพสกนิกรชาวไทยสืบมา 51๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ คพู่ ระบารมี

52 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คพู่ ระบารมี

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงมีพระราชจริยวัตรอันคู่ควรแก่ความเป็นพระม่ิงแม่อยู่หัวของไทยสมกับที่ได้ทรงสืบเชื้อสายมาจากสุขุมาลชาติอันประเสริฐ ขณะพระองค์ทรงอยู่ในพระราชพิธี หรือทรงต้อนรับทูตานุทูตต่างประเทศ จะทรงวางพระองค์และพระราชอิริยาบถตามตำแหน่งสมเด็จพระบรมราชินีนาถ แต่ในยามว่างพระราชกิจทรงวางพระองค์เป็นกันเองกับคนท่ัวไป ทรงเป็นนางแก้วคู่บุญญาบารมีของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชดว้ ยจงรกั ภกั ดี ทรงเปน็ แบบฉบบั ใหเ้ หน็ ถงึ วถิ ขี องครอบครวั อนั งดงามทด่ี ำเนนิ ชวี ติ เคยี งขา้ งกนั ไปโดยราบรน่ื สง่ เสรมิ กนั และกนัในกิจการทง้ั ปวงเพื่อความเจริญกา้ วหนา้ ของครอบครวั เปน็ ท่ีประจกั ษแ์ ก่ขา้ ราชบรพิ ารทีโ่ ดยเสดจ็ ทุกคน 53๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี

54 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คพู่ ระบารมี

“สมเดจ็ แม่”...อนั เปน็ ท่แี ซซ่ อ้ งสรรเสริญ พระราชกรณียกิจของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ในเบ้ืองต้นที่สำคัญอันเป็นท่ีแซ่ซ้องสรรเสริญของพสกนิกรท่ัวไป คือการทรงเป็น “สมเด็จแม่” ของพระราชโอรสและพระราชธิดาท้ัง ๔ พระองค์ ด้วยทรงเอาพระทัยใส่ในการเลี้ยงดูด้วยพระองค์เองอย่างใกล้ชิด เฉพาะอย่างย่ิงในช่วงเวลาท่ีแต่ละพระองค์ยังทรงพระเยาว์ ทรงเป็น “สมเด็จแม่แห่งชาติ” ซ่ึงเป็นตัวอย่างท่ีสตรีไทยพึงยึดถือเป็นแบบฉบับในการเลี้ยงดูพระราชโอรสและพระราชธิดา ด้วยพระกษีรธาราแก่ทกุ พระองค์ ทรงอบรมดแู ลในทกุ ๆ ดา้ น ทัง้ เร่อื งของการศกึ ษา สขุ ภาพอนามัย กิรยิ ามารยาท และการรจู้ ักหน้าท่ีของตนจนพระราชโอรสและพระราชธิดาแต่ละพระองค์เจริญพระชนม์เติบใหญ่ ทรงสำเร็จการศึกษา และทรงรับราชการในหน่วยงานของรัฐ ปฏิบัติพระราชกิจและพระภาระหน้าท่ีนานัปการ จึงทรงเป็นเจ้านายท่ีปวงชนท่ัวไปช่ืนชม 55๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ ค่พู ระบารมี

ในพระปรีชา และพระราชจริยวัตรอันงดงาม ทรงเป็นขัตติยราชนารีแบบฉบับท่ีมีพระราชจริยวัตรส่วนพระองค์งามเลิศ และน้ำพระราชหฤทยั ท่ีสดุ ประเสริฐ พระราชกรณยี กจิ ท่ที รงบำเพญ็ ในฐานะพระอคั รมเหสแี ละพระราชชนนขี องพระราชโอรส และพระราชธิดาทุกพระองค์ แสดงให้เห็นเด่นชัดถึงการบำเพ็ญเพียรตามหลักธรรมแห่งพระพุทธศาสนาในพระมงคลกถา “ภรยิ า ปรมา สขา” หมายถึง “ภรรยา นับวา่ เปน็ เพื่อนสนทิ ใกล้ชดิ รว่ มทกุ ขร์ ่วมสขุ ของสามี ควรไดร้ บั บำรุงอันดี มคี วามนบั ถอื ยกย่อง” (คู่พระบารมศี รีแผน่ ดิน, ๒๕๔๗)56 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คูพ่ ระบารมี

“ผสู้ ำเร็จราชการแทนพระองค์”...ดว้ ยพระปรชี า ช่วงเวลาท่ีพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระผนวชในพระพุทธศาสนาตามโบราณราชประเพณี ระหว่างวันที่ ๒๓ ตลุ าคม ถึง วนั ที่ ๕ พฤศจกิ ายน ๒๔๙๙ ไดม้ ีพระบรมราชโองการแตง่ ตงั้ ใหส้ มเดจ็ พระนางเจา้สริ ิกติ ์ิ พระบรมราชินี ดำรงตำแหนง่ “ผ้สู ำเร็จราชการแทนพระองค์” ในวนั ที่ ๒๐ กนั ยายน ๒๔๙๙ สมเดจ็ พระนางเจ้าสิรกิ ิต์ิพระบรมราชินี ได้เสด็จพระราชดำเนินไปยังสภาผู้แทนราษฎร ณ พระที่น่ังอนันตสมาคม ทรงปฏิญาณตนต่อท่ีประชุมสภาผแู้ ทนราษฎรว่า “...จะซ่ือสตั ย์สจุ รติ และจงรักภักดตี อ่ พระมหากษตั ริย์ และจะปฏบิ ัติหน้าที่เพื่อประโยชน์ของประเทศและประชาชน ตามรฐั ธรรมนูญทกุ ประการ” 57๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ คพู่ ระบารมี

ในระหว่างที่ทรงดำรงตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงเป็น ประธานการประชมุ คณะองคมนตรี ไดท้ รงลงพระปรมาภไิ ธย ในพระราชบญั ญตั แิ รงงานและพระราชกฤษฎกี าตา่ ง ๆ ทป่ี ระกาศใช้ เปน็ กฎหมาย โดยใน พ.ศ. ๒๔๙๙ มีเหตกุ ารณร์ อ้ งขอใหม้ วี ันหยดุ ประจำสัปดาห์ของลูกจ้างในประเทศไทย สมเดจ็ พระนางเจา้ สิริกิติ์ พระบรมราชินนี าถ ทรงเหน็ ความสำคญั ของการเปล่ยี นแปลงและการคุ้มครองสทิ ธแิ รงงาน จงึ ได้ทรงลงพระปรมาภิไธย ในฐานะผสู้ ำเรจ็ ราชการแทนพระองค์ ซงึ่ ถอื เปน็ กฎหมายคมุ้ ครองสทิ ธเิ สรภี าพของแรงงานฉบบั แรกของประเทศไทย และถอื เปน็ พน้ื ฐานสำคญั ตอ่ การพฒั นาระบบแรงงานของชาติมาจนกระท่ังทกุ วนั น้ี (เกษมสนั ต์ วลิ าวรรณ, ๒๕๕๖) จากการที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ คร้ังยังเป็นสมเด็จพระบรมราชินี ได้ทรงดำรงตำแหน่ง ผ้สู ำเร็จราชการแทนพระองค์ และทรงบำเพญ็ พระราชกรณยี กิจตา่ ง ๆ ท้งั ในด้านการเมอื ง การศาสนา การศึกษาและดา้ นอ่ืน ๆ เปน็ ทพ่ี อพระราชหฤทยั ในพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ยง่ิ นกั จงึ มพี ระราชดำรวิ า่ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ ี ได้ทรงดำรงตำแหน่งผูส้ ำเรจ็ ราชการแทนพระองคใ์ นระหว่างที่ทรงพระผนวช และได้ทรงปฏิบตั ิพระราชภารกิจ แทนพระองค์ด้วยพระปรีชา สนองพระราชประสงค์เป็นที่เรียบร้อย ดังน้ัน ในวันท่ี ๕ ธันวาคม ๒๔๙๙ จึงทรงพระกรุณา โปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้ประกาศพระบรมราชโองการ เฉลิมพระอภิไธยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินี เป็น สมเด็จพระนางเจ้าสริ ิกิต์ิ พระบรมราชนิ นี าถ นับเปน็ สมเด็จพระบรมราชนิ ีนาถพระองคท์ ่ี ๒ ในประวัติศาสตร์ของพระบรมราช จักรีวงศ์ และเป็นพระบรมราชินนี าถ พระองคแ์ รกในระบอบประชาธปิ ไตย58 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ ค่พู ระบารมี

“บริหารราชการแผ่นดิน”...ด้วยพรหมวิหาร ๔ จากการเสดจ็ พระราชดำเนนิ ไปในทต่ี า่ งๆนน้ั สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิพระบรมราชนิ นี าถทรงพระปรชี ายง่ิ ในการบรหิ ารโดยเฉพาะการบริหารราชสำนักนั้น พระองค์ทรงบริหารโดยใช้หลักธรรมอันควรแก่กาลสมัย มีพรหมวิหาร ๔ เป็นพ้ืนฐานทำให้ราชการที่ทรงบริหารมีประสิทธิภาพ แม้จะเป็นราชการที่เกิดขึ้นโดยปัจจุบันทันด่วน หรือภารกิจท่ีมีผู้คนมาเกี่ยวข้องจำนวนมาก หรือจะเป็นราชการท่ีไม่เคยปฏิบัติมาก่อน ก็ทรงเป็นพลังให้ข้าราชบริพารท้ังหลายปฏิบัติกันได้อย่างสุดกำลังในการมงุ่ ไปสเู่ ปา้ หมายอนั เดยี วกนั คอื เพอ่ื ราชการของพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช นอกจากนน้ั ในฐานะ“พระราชินคี พู่ ระบารมีแหง่ สยาม” พระองค์ทรงทำหนา้ ทอี่ ย่างสมพระเกยี รติยศแห่งพระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมิพลอดลุ ยเดช นำมาซึง่ ความปลม้ื ปตี ิยนิ ดแี ก่พสกนิกรชาวไทยและพระบารมีขจรขจายไปทว่ั ทกุ สารทิศ 59๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี

“ทรงแผ่พระมหากรุณา”...แกป่ วงประชาราษฎร การเสด็จพระราชดำเนินไปทรงเย่ียมราษฎรในชนบทท่ัวทุกภูมิภาคนับแต่ พ.ศ. ๒๔๙๘ ทั้งสองพระองค์ทรงมุ่งม่ัน ที่จะบำบัดทุกข์บำรุงสุขแก่ราษฎรด้วยน้ำพระราชหฤทัยท่ีประเสริฐ ที่สำคัญคือ ทรงมีโอกาสได้ศึกษาสภาพท้องถิ่น ชีวิตความเป็นอยู่ ตลอดจนขนบธรรมเนียมประเพณี และศิลปวัฒนธรรมของแต่ละท้องถิ่นด้วยพระองค์เอง แล้วพระราชทาน แนวพระราชดำริริเร่ิมโครงการท่ีหลากหลาย ปัจจุบันน้ีโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริในพระบาทสมเด็จพระปรมินทร มหาภูมิพลอดุลยเดช มีจำนวน ๔,๔๔๗ โครงการ ในขณะท่ีพระองค์มีพระราชดำริในเรื่องเก่ียวกับการพัฒนาด้านการเกษตร และการทำมาหากินของราษฎรในพ้ืนท่ี สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงมีพระราชดำริด้านการพัฒนา อาชีพและส่งเสริมคุณภาพชีวิตของชาวบ้านควบคู่กันไปเสมอ จึงเป็นท่ีประจักษ์ได้ว่า พระองค์ทรงเป็นคู่พระบารมีแห่ง พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดช โดยแท้60 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คูพ่ ระบารมี

“บำบดั ทกุ ข์บำรุงสุขแก่ราษฎร”...พระนางแกว้ คู่พระบารมี พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงตง้ั พระราชหฤทยั แนว่ แนใ่ นการบำบดั ทกุ ข์ บำรงุ สขุ แกร่ าษฎรและทรงยึดม่ันในพระราชปณิธานท่ีว่า “ทุกข์สุขของราษฎร คือทุกข์สุขของพระองค์เอง” จึงมีพระมหากรุณาริเร่ิมโครงการพัฒนาด้านต่าง ๆ หลากหลายโครงการ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ก็มีพระมหากรุณาพัฒนาอาชีพและความเป็นอยู่ขั้นพ้ืนฐานของราษฎร โดยเฉพาะเรื่องของงานฝีมือพื้นบ้าน หรือหัตถกรรมในครัวเรือน เพื่อช่วยเสริมรายได้ให้ครอบครัวอกี ทางหนึ่ง ดว้ ยทรงตระหนักวา่ คนไทยมีฝมี ือด้านการชา่ งเปน็ เอกลักษณ์ประจำตน และแต่ละท้องถิ่นกม็ ีศลิ ปะเปน็เอกลักษณ์ประจำภาคอยู่แล้ว กอปรกับพระองค์ทรงสนพระทัยศึกษางานศิลปะอย่างจริงจังและสม่ำเสมอมาเป็นเวลาช้านานดงั น้ัน จึงทรงสง่ เสริมและฟืน้ ฟงู านศลิ ปหตั ถกรรมพื้นบ้านทีน่ ับวนั แตจ่ ะสญู หายไปตามกาลเวลา ใหก้ ลบั มามชี วี ติ และวญิ ญาณอีกครั้งหน่ึง นับเป็นการอนุรักษ์ศิลปะอันล้ำค่าของชาติให้ดำรงคงอยู่ปรากฏเป็นความภาคภูมิใจของคนไทยและเป็นความชื่นชมของชาวโลกได้อยา่ งนา่ อัศจรรยย์ ่ิง พระราชดำรัสเนอื่ งในโอกาสวนั เฉลิมพระชนมพรรษาสมเดจ็ พระนางเจ้าสริ กิ ิต์ิ พระบรมราชนิ ีนาถ วันท่ี ๑๒ สงิ หาคม๒๕๓๒ ได้แสดงถึงความท่ีพระองค์ทรงภาคภูมิใจว่า คนไทยมีสายเลือดของช่างฝีมืออยู่ทุกคน มีความละเอียดอ่อนและฉับไวในการรับศิลปะทุกชนิด เพียงแต่ให้เขาเหล่านั้นมีโอกาสเรียนรู้และฝึกฝนเท่าน้ัน พระองค์จึงทรงส่งเสริมงานหัตถกรรมในครัวเรือน โดยเฉพาะด้านการชา่ งและศิลปะ ซงึ่ มีความงดงามแตกต่างกนั ในแตล่ ะทอ้ งถิน่ โดยระยะแรกมีโครงการฝึกอบรมประดิษฐ์สิ่งของจากป่านศรนารายณ์ จังหวัดเพชรบุรี โครงการดอกไม้ประดิษฐ์ จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ โครงการสนับสนุนการทอผา้ ไหมในภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื โครงการทอผา้ ฝา้ ยในภาคใต ้ โครงการปนั้ ตกุ๊ ตาไทยหรอื ตกุ๊ ตาชาววงั จงั หวดั อา่ งทองและโครงการจักสานย่านลเิ ภา จงั หวัดนราธิวาส ทัง้ น้นี อกจากจะทรงสง่ เสริม และสนับสนุนใหช้ าวบ้านผลติ ผลงานออกมาแลว้ยังทรงรับซ้ืองานเหล่าน้ันไว้ด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ และทรงหาตลาดท้ังภายในและต่างประเทศไว้รองรับอีกด้วยนบั เป็นพระมหากรณุ าธคิ ุณเป็นล้นพน้ หาท่สี ุดมิได้ ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี 61

“ทรงธาํ รงและเชิดชูเอกลักษณไ์ ทย”...ยิง่ ใหญ่ตราบจนปัจจุบัน พระราชกรณียกิจในการสร้างสรรค์งานวัฒนธรรมของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ มีอย่างต่อเนื่อง ตลอดมา แม้แต่ก่อนหน้าพระราชพิธีราชาภิเษกสมรส เมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๓ พระฉายาลักษณ์ที่ทรงฉายในโอกาสรับเสด็จ สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ทว่ี งั เทเวศรใ์ นฐานะทที่ รงเปน็ พระคหู่ มน้ั นน้ั ทรงฉลองพระองคด์ ว้ ยผา้ ซน่ิ พนื้ เมอื ง เชน่ ผา้ ไหมหรอื ผา้ ซน่ิ มดั หมี่ และภายหลังพระราชพิธีราชาภิเษกสมรสแล้ว ในการเสด็จพระราชดำเนินไปในการพระราชพิธีต่าง ๆ ก็จะฉลองพระองค์ แบบไทยหรอื ใชผ้ ้าไทยตดั เยบ็ แบบสากลเสมอ ความนิยมไทยของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ จึงเป็นแบบอย่างที่สร้างกระแสให้การแต่งกาย แบบไทยและการใช้ผ้าไทยได้ขยายวงกว้างข้ึนในสังคม จนกล่าวได้ว่าพระองค์ได้ทรงมีส่วนอย่างสำคัญในการช่วยธำรงและ เชิดชูเอกลกั ษณ์ความเป็นไทยใหด้ ำรงอยตู่ ราบจนปัจจบุ ัน62 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คพู่ ระบารมี

๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คู่พระบารมี 63

64 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คูพ่ ระบารมี

“พระองค์ทรงสร้าง พระนางทรงเสรมิ ” ...คพู่ ระบารมีลน้ เกล้าชาวประชา ภายหลังจากพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมใหจ้ ดั สรรทดี่ นิ ทหี่ บุ กะพง และจดั ระบบการเพาะปลกู จนเปน็ ผลสำเรจ็ แลว้ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ไดเ้ รม่ิ ตน้งานสง่ เสรมิ และฟน้ื ฟหู ตั ถกรรมพนื้ บา้ น เปน็ การสรา้ งอาชพี เสรมิ ใหแ้ กร่ าษฎรกลมุ่ แมบ่ า้ นหบุ กะพง อำเภอชะอำ จงั หวดั เพชรบรุ ีเป็นแหง่ แรก โดยทรงแนะนำใหก้ ลมุ่ แม่บา้ น เข้ารบั การอบรมการประดษิ ฐเ์ ครือ่ งใช้จากปา่ นศรนารายณ์ ซงึ่ เป็นต้นไมท้ ่ีข้ึนงา่ ยในพ้นื ดินปนทราย หลงั จากน้นั ชาวบ้านสามารถประดษิ ฐ์กระเปา๋ หมวก เข็มขัด รองเท้า และอื่น ๆ ทท่ี ำจากป่านศรนารายณ์เป็นสินคา้ ออกจำหนา่ ยได้ จนเป็นท่ีนิยมกันโดยทั่วไป งานศิลปะประดิษฐ์ดงั กล่าว นอกจากจะเป็นอาชีพเสรมิ ของชาวบ้านแล้วยังเป็นการส่งเสริมให้คนไทยหันมาใช้สินค้าท่ีเป็นหัตถกรรมฝีมือคนไทย ด้วยพระมหากรุณาธิคุณที่มีพระราชวินิจฉัยอนั กอปรดว้ ยพระประสบการณ์ จงึ กอ่ เกดิ เปน็ โครงการหลากหลาย ทล่ี ว้ นอำนวยประโยชนแ์ กก่ ารดำรงชพี ของคนไทยในทกุ ภาคของประเทศ จากจุดเริ่มต้นงานด้านการสร้างอาชีพเสริมแก่ราษฎรในโครงการฝึกอบรมประดิษฐ์ส่ิงของป่านศรนารายณ์ ในช่วงพ.ศ. ๒๕๑๔-๒๕๑๕ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงตระหนักว่า งานศิลปหัตถกรรมพื้นบ้านมีอยู่ท่ัวทกุ ภมู ภิ าค จงึ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ ม ใหฟ้ นื้ ฟคู วามสามารถของชาวบา้ นในทอ้ งถนิ่ ดว้ ยการจดั ครไู ปฝกึ อบรมและพระราชทานวัสดุอุปกรณ์ท่ีใช้ในการผลิต ดังน้ัน งานทอผ้าฝ้ายท่ีอำเภอเขาเต่า การผลิตดอกไม้ประดิษฐ์ท่ีนิคมอ่าวน้อยจงั หวดั ประจวบครี ขี นั ธ์ หตั ถกรรมจกั สานยา่ นลเิ ภา และการสานเสอื่ กระจดู ในภาคใต้ รวมทง้ั การทอผา้ ไหม ผา้ ฝา้ ยในภาคเหนอืและภาคตะวันออกเฉียงเหนือท่ีสวยงามและเป็นท่ีนิยมกันอย่างกว้างขวางจนปัจจุบัน จึงล้วนแล้วแต่มาจากพระปรีชาของสมเดจ็ พระนางเจ้าสิริกติ ิ์ พระบรมราชินนี าถ ตามพระราชดำริที่ว่า “...คนไทยแตล่ ะภาคตา่ งก็มีฝมี ือและความสามารถพร้อมจะพัฒนาชาตใิ ห้รุง่ เรอื ง…” การสง่ เสริมงานศลิ ปาชีพจงึ ได้บงั เกดิ ข้นึ ในทว่ั ทกุ ภาคของผืนแผน่ ดินไทยในเวลาต่อมา ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี 65

สมเด็จพระนางเจา้ สริ ิกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงรเิ รมิ่ ให้มีการฟื้นฟแู ละพฒั นางานหตั ถกรรมพื้นบา้ นทว่ั ทุกภมู ภิ าค ของประเทศ โดยเริ่มแรกทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้หาครหู รอื ผู้เช่ียวชาญงานดา้ นตา่ ง ๆ เชน่ การทำเครื่องเงนิ เครื่องทอง การทอผ้า การจักสาน จากน้ันโปรดให้สร้างโรงฝึกเรียนภายในเขตพระราชฐาน โดยพระราชทานอุปกรณ์ วัสดุ และชักชวนราษฎรที่ยากจนให้มาฝึกอาชีพกับพระราชทานกำลังใจและคำแนะนำหลายประการด้วยพระวิริยอุตสาหะที่จะ ทรงชว่ ยเหลอื แบง่ เบาภาระความทกุ ขย์ ากของราษฎรใหจ้ งได้ จนในทส่ี ดุ มผี สู้ นใจมากขนึ้ ตามลำดบั ระยะแรกสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ มพี ระราชเสาวนยี ใ์ หข้ า้ ราชบรพิ ารในพระองค์รบั ผดิ ชอบโครงการเรยี กกนั วา่ “โครงการศลิ ปาชพี พเิ ศษ” และดำเนินการจัดต้ังกลุ่มศิลปาชีพด้านต่าง ๆ ด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ และด้วยเงินที่มีผู้ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย เพ่ือทรงใช้จ่ายในโครงการนี้ ต่อมาเม่ือวันที่ ๒๑ กรกฎาคม ๒๕๑๙ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้ก่อตั้ง “มลู นธิ สิ ง่ เสรมิ ศลิ ปาชพี ในสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ” ขนึ้ โดยสมเดจ็ พระญาณสงั วร สมเดจ็ พระสงั ฆราช สกลมหาสังฆปรินายก ทรงคดิ ช่ืออนั เป็นมงคลนถี้ วาย ด้วยพระราชหฤทัยมุ่งมั่นที่จะทรงช่วยเหลือราษฎรผู้ยากไร้ในชนบทให้มีงานทำ มีรายได้เสริม พ.ศ. ๒๕๒๑ จึงทรง พระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สร้างอาคารศูนย์ศิลปาชีพข้ึนภายในเขตพระราชฐาน สวนจิตรลดา เพ่ือเป็นศูนย์กลาง การเรียนการสอนศิลปาชีพแขนงต่าง ๆ เป็นศูนย์กลางการผลิตผลิตภัณฑ์ศิลปาชีพจากราษฎรท่ัวประเทศ และเป็นศูนย์กลาง เผยแพร่งานศิลปาชีพแก่ผู้สนใจท้ังชาวไทย ชาวต่างประเทศ รวมท้ังยังโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้นำพระราชอาคันตุกะ พระราชวงศ์ ภริยาประมุขของประเทศต่าง ๆ เย่ยี มชมศนู ยศ์ ิลปาชีพในสวนจิตรลดา66 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ คู่พระบารมี

จากจดุ เรม่ิ ต้นที่นำไปสกู่ ารส่งเสริมและพฒั นางานฝมี ือและหัตถกรรมดา้ นต่าง ๆ “โรงฝึกศลิ ปาชีพ สวนจิตรลดา”ทกี่ ำเนดิ ขน้ึ เมอื่ พ.ศ.๒๕๒๒หลงั จากทรงคดั เลอื กสมาชกิ จากครอบครวั ราษฎรทย่ี ากจนทว่ั ประเทศ และทรงเสาะหาผมู้ คี วามชำนาญในงานฝีมือแขนงต่าง ๆ มาถ่ายทอดวิชาให้แก่ราษฎรเหล่าน้ัน โดยอาศัยวัสดุท้องถ่ินแล้ว ทั้งสองฝ่ายต่างมีความตั้งใจปฏิบัติหนา้ ทด่ี ว้ ยความพากเพยี รจนไดผ้ ลผลติ เปน็ งาน ซง่ึ สะทอ้ นศลิ ปวฒั นธรรมของชาตไิ ทยในอดตี จนเปน็ ทร่ี จู้ กั ของคนในยคุ ปจั จบุ นัได้อยา่ งนา่ อศั จรรยย์ ่งิ เม่ือสมเดจ็ พระนางเจา้ สิริกติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงเจริญพระชนมพรรษาครบ ๔ รอบ มีพระราชดำริท่ีจะทำประโยชน์ให้แก่ประชาชนในภาคกลาง “ศูนย์ศิลปาชีพบางไทร จังหวัดพระนครศรีอยุธยา” จึงเกิดข้ึนโดยถือเอาวันที่ ๑๒ สิงหาคม ๒๕๒๓ ซึ่งเป็นวันที่ลงเสาเขตทุกมุมของท่ีดินพระราชทาน เป็นวันตั้งศูนย์ศิลปาชีพบางไทร ฯ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ นายธานินทร์ กรัยวิเชียร องคมนตรี และรองประธานมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ฯเป็นผู้ดูแลรับผิดชอบดำเนินงาน ซ่ึงนอกจากจะเป็นสถานท่ีฝึกอบรมศิลปาชีพแล้ว ยังเป็นศูนย์กลางการจำหน่ายผลิตภัณฑ์ศลิ ปาชีพและเปน็ สถานทีท่ ่องเท่ียวที่มผี สู้ นใจทั้งชาวไทยและชาวตา่ งประเทศเดนิ ทางไปเย่ยี มเยียนเป็นจำนวนมาก จากนน้ั ไดม้ ีศนู ยศ์ ิลปาชีพเกดิ ขนึ้ อกี หลายแหง่ ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คูพ่ ระบารมี 67

นอกจากจะทรงสนบั สนนุ มลู นธิ สิ ง่ เสรมิ ศลิ ปาชพี ฯ แลว้ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ยงั ทรงพยายาม ทุกวิถีทางที่จะช่วยให้เกิดความนิยมในผลิตภัณฑ์ศิลปาชีพ ให้ประชาชนท้ังชาวไทยและชาวต่างประเทศได้เห็นความงดงาม ทม่ี คี ณุ คา่ และอดุ หนนุ งานฝมี อื เหลา่ นน้ั โดยจะทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหน้ ำผลติ ภณั ฑจ์ ากโครงการศลิ ปาชพี ไปแสดงในงานทง้ั ภายในประเทศ เชน่ งานศลิ ปแ์ ผน่ ดนิ งานสบื สานสมบตั ศิ ลิ ป์ งานรงั สรรค์ ปนั้ แตง่ และงานศลิ ปาชพี ในตา่ งประเทศ เช่น สหรฐั อเมริกา ฝรัง่ เศส และญี่ปุ่น เป็นต้น จากการทท่ี รงทมุ่ เทพระวรกาย เสยี สละพระราชทรพั ย์ ประกอบกบั พระปรชี าทท่ี อดพระเนตรเหน็ คณุ คา่ ความงดงาม ของศิลปหัตถกรรมพื้นบ้านจนเป็นท่ีประจักษ์กันโดยท่ัวไป นานาประเทศต่างเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินนี าถ ใหป้ รากฏอยา่ งมากมาย โดยต่างทูลเกลา้ ทูลกระหมอ่ มถวายรางวลั ต่าง ๆ จากจุดแรกกำเนิดของพระราชกรณียกิจด้านศิลปหัตถกรรมท่ีล้ำค่า ณ บ้านหุบกะพง อำเภอชะอำ จังหวัดเพชรบุรี งานศิลปาชีพได้แผ่กิ่งก้านสาขาไปทั่วทุกภูมิภาคของประเทศ ช่วยให้ประชาชนที่ประสบความทุกข์ยากเดือดร้อนมีอาชีพเสริม มีรายไดเ้ พิม่ และบางครอบครัวยึดเปน็ อาชพี หลกั ทีม่ น่ั คงตอ่ ไป ทั้งนี้ ด้วยน้ำพระราชหฤทัยหว่ งใยราษฎรจงึ ทรงมองเหน็ คุณคา่ ทง่ี ดงามของศิลปหัตถกรรมพ้ืนบ้านแต่ละภาคท่แี ฝงอยใู่ นวถิ ีชีวติ ผคู้ น จนอาจกลา่ วได้ว่า “ศิลปาชีพ ไดช้ ่วยดงึ ความสามารถ ของราษฎรผูย้ ากไร้ในท้องถน่ิ ตา่ ง ๆ ใหป้ รากฏสสู่ ายตาชาวโลก ทรงปฏบิ ัติพระราชกรณียกจิ ทเี่ ก่ยี วเนอ่ื งกบั งานศิลปาชพี ดว้ ยพระวริ ยิ อตุ สาหะ ทรงชว่ ยลดชอ่ งวา่ งระหวา่ งชนบทกบั เมอื ง ทรงชว่ ยกระจายรายไดไ้ ปสรู่ าษฎรอยา่ งทว่ั ถงึ ทรงชว่ ยให้ คนชนบทสามารถพ่ึงตนเองได้และทรงช่วยยกระดับการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของประเทศ ท่ีสำคัญคือ ทรงช่วยให้ มกี ารสืบทอดศลิ ปหตั ถกรรมพ้นื บ้านที่เปรียบประดุจวิถีชีวิตของคนในท้องถ่ินน้ัน ๆ ให้เปน็ มรดกแกล่ ูกหลานไทยสบื ตอ่ มา นับเป็นพระมหากรุณาธิคณุ ตอ่ พสกนกิ รชาวไทยอยา่ งหาท่สี ดุ มไิ ด้” (กรมประชาสัมพนั ธ,์ ๒๕๔๗)68 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คพู่ ระบารมี

“พระจริยวัตรงดงาม”...สมนามค่พู ระบารมี “...การท่ีข้าพเจ้ามีกำลังใจกำลังกายปฏิบัติหน้าท่ีรับใช้ บ้านเมือง ก็ด้วยนึกถึงคำของ พ่อที่ส่ังสอนไว้ตั้งแต่เด็ก และเมื่อแต่งงาน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ก็ทรงสอนตลอดมา ว่า แผ่นดินนี้ มีบุญคุณแก่ชีวิตพวกเรามากมายนัก เพราะฉะน้ัน ชีวิตที่เกิดมาอย่าให้ว่างเปล่า จงคอยตอบแทนใหร้ สู้ กึ เสมอวา่ เป็นหนีบ้ ุญคณุ ...” จากพระราชดำรสั ของสมเด็จพระนางเจา้ สิริกติ ์ิ พระบรมราชินีนาถ เม่ือวันท่ี ๑๒ สิงหาคม ๒๕๒๒ อันเน่ืองมาจากการที่องค์กรอาหารและเกษตรแห่งสหประชาชาติได้ถวายพระเกียรติโดยนำพระฉายาลักษณ์ไปสลักไว้บนด้านหน้าของเหรียญเซเรส เปน็ ทีป่ ระจกั ษ์ชัดในพระราชจรยิ วัตรของพระองคผ์ ทู้ รงเป็น “พระราชินคี ู่พระบารมแี ห่งสยาม” ไดเ้ ป็นอย่างดยี ่ิง ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คพู่ ระบารมี 69

ตลอดระยะเวลาที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงเป็นคู่พระบารมีพระบาทสมเด็จพระปรมินทร มหาภูมิพลอดุลยเดช พระองคไ์ ด้ทรงจรรโลงคา่ นยิ ม และคณุ ธรรมท่ดี งี ามของไทย ซง่ึ ปรากฏไดช้ ัดเจนทั้งจากพระราชกรณยี กจิ น้อยใหญ่ จากพระราชดำรัสในโอกาสตา่ ง ๆ และจากพระราชจรยิ วัตรอันงดงาม สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงศรัทธาในพระพทุ ธศาสนา ทรงเคารพในศาสนาอื่น ทรงพระเมตตาโอบออ้ มอารีช่วยเหลือเพอ่ื นมนุษยท์ ที่ กุ ข์ยากเดือดร้อน ทรงอดทนอดกล้ันต่อความลำบากทั้งปวงทรงเป็นแบบอย่างของกุลสตรีไทยที่น่าภาคภูมิใจ ตลอดจนทรงอนุรักษ์ทรัพยากร ธรรมชาตทิ ม่ี คี ณุ คา่ ตอ่ วถิ ชี วี ติ ไทย จนเปน็ ทป่ี ระจกั ษว์ า่ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงดำรงพระองคเ์ หมาะสม ตามแบบอย่างวัฒนธรรมไทยท่ีดีงามทุกประการ และด้วยค่านิยมและคุณธรรมท่ีสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงยึดม่ันรวมทั้งพระราชจริยวัตรและพระราชกรณียกิจนานัปการ สมควรที่ชาวไทยทุกหมู่เหล่าควรดำเนินชีวิตในครรลอง ของวัฒนธรรมไทยตามรอยพระยุคลบาทตลอดไปและด้วยพระเมตตาต่อพสกนิกรภายใต้ร่มพระบารมี พระมหากรุณาธิคุณ และพระราชจรยิ วัตรอนั งดงามย่งิ นี้ ล้วนประทับและจารกึ ในดวงใจของปวงชนชาวไทยตลอดกาล70 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คู่พระบารมี

๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คู่พระบารมี 71



ทรงวางรากฐานการปฏิรปู การปกครองในระบอบประชาธปิ ไตย

74 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คูพ่ ระบารมี

ประเทศไทยปกครองโดยระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข ทรงปกครองแผ่นดินโดยธรรมตามแนวคิดประชาธปิ ไตยทีว่ ่าประชาธิปไตย คือ การปกครองของประชาชน โดยประชาชนและเพอ่ื ประชาชน พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงมอบอำนาจอธิปไตยให้เป็นของประชาชนโดยแท้จริง ทรงเป็นนักประชาธิปไตยมีพระปรีชาสามารถ และมีน้ำพระราชหฤทัยอันประเสริฐจนเป็นที่ยอมรับของอาณาประชาราษฎร์ และประชาคมโลก อีกท้ังบำเพ็ญพระองค์ให้ตั้งมั่นอยู่ในราชธรรมอย่างครบถ้วน พระราชทานพระเมตตาแก่ทุกชนชั้นโดยไม่เลือกถ่ินฐาน เชื้อชาติและศาสนา ไม่ว่าจะเป็นบุคคลท่ีด้อยทางสติปัญญาหรือผู้พิการ ก็พระราชทานความรักและความห่วงใยอย่างเท่าเทียมกันพระมหากรุณาธิคณุ อันยง่ิ ใหญน่ ้ียากทีจ่ ะมพี ระเจ้าอย่หู วั และพระราชนิ ปี ระเทศใดจะเสมอเหมือน พระราชกรณียกิจที่สำคัญอย่างหนึ่งของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ คือโดยเสด็จพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ไปทรงเยี่ยมราษฎรในทุกแห่งหนท่ัวทุกภาคของประเทศไทย ทรงปฏิบัติติดต่อกันมานานนับเป็นระยะเวลาหลายสิบปี จึงทำให้ทรงเห็นสภาพความเป็นอยู่ที่แท้จริงของราษฎรว่ามีความทุกข์สุขอย่างไร จึงมีพระราชประสงค์วางรากฐานความมั่นคงและความเจริญรุ่งเรืองของประเทศอย่างยั่งยืนถาวรสืบไป ทรงสนพระราชหฤทัยท่ีจะจัดหาอาชีพให้ราษฎรทำเพื่อเพ่ิมพูนรายได้ให้เพียงพอแก่การยังชีพ ทรงสนพระราชหฤทัยอย่างยิ่งในงานฝีมือพื้นบ้าน หรือศิลปกรรมพ้ืนบ้าน ท่ีจัดทำข้ึนโดยใช้วัสดุในท้องถิ่น พระองค์ทรงส่งเสริมในเรื่องนี้โดยการจัดให้มีครูออกไปฝึกสอนราษฎรและทรงส่งเสริมการศึกษาในระบบโรงเรียน เช่น พระราชทานทุนการศึกษาแก่นักเรียน พระราชทานพระราชทรัพย์เป็นทุนเริ่มแรก ในการสร้างโรงเรียน พระราชทานพระราชทรัพย์อุดหนุนโรงเรียน พระราชทานอุปกรณ์การเรียน ทรงรับโรงเรียนไวใ้ นพระบรมราชินูปถัมภ์ และเสดจ็ พระราชดำเนินไปทรงเย่ยี มโรงเรยี น เป็นต้น การเสด็จเย่ียมเยียนประชาชนอย่างใกล้ชิด ทำให้ทรงรับรู้ถึงปัญหาของประชาชนอย่างลึกซ้ึง รวมถึงทรงเห็นว่าทรัพยากรธรรมชาติ และเอกลักษณ์ไทยกำลังเลือนหายไปทุกที จึงมีพระราชดำริให้ทำโครงการต่าง ๆ เพ่ือช่วยรักษามรดกสำคัญของชาติไว้ ดว้ ยพระราชปณธิ านอันสงู ส่งและแน่วแน่ในการท่ีจะทรงบำบดั ทุกขบ์ ำรงุ สขุ ให้แกพ่ สกนกิ รชาวไทยน้นั เองทรงเปน็ นกั ปฏริ ปู ด้านการศกึ ษา จากการทไี่ ดโ้ ดยเสดจ็ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ไปทรงเยยี่ มราษฎรทว่ั ประเทศนนั้ ไดท้ รงพบวา่ยังมีราษฎรเป็นจำนวนมากในท้องถิ่นท่ีห่างไกลความเจริญ มีชีวิตความเป็นอยู่ลำบากยากแค้น ท้ังผู้ใหญ่และเด็กขาดความรู้เพราะไม่ได้รับการศึกษา บางคนอ่านไม่ออกเขียนไม่ได้ เมื่อทรงมีโอกาสจึงทรงพระกรุณาสอนหนังสือราษฎรในถ่ินทุรกันดารดว้ ยพระองค์เอง อาทิ เมือ่ เสด็จแปรพระราชฐานไปประทับแรมท่ีวงั ไกลกังวล อำเภอหวั หิน จงั หวัดประจวบคีรีขันธ์ พระองค์ทรงอุตสาหะสอนหนังสือแก่ลูกหลานของราษฎรท่ีบริเวณหมู่บ้านปราณบุรี อำเภอหัวหิน ทรงทำหน้าที่เสมือนครูใหญ่ทรงมอบหมายให้ข้าราชบริพารท่ีตามเสด็จ ทำหน้าท่ีเป็นครูน้อยช่วยสอนกลุ่มต่าง ๆ ในการดำเนินการ ได้ทรงวางแผนงานอยา่ งมรี ะบบและติดตามผลอยู่เสมอ (พระราชกรณียกิจดา้ นการศึกษา, ม.ป.ป.) ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ คพู่ ระบารมี 75

พระราชทานพระมหากรุณาช่วยเหลือด้านการศึกษาแก่ราษฎรท่ีมีบุตรมากและยากจน ซึ่งทรงพบทั่วไป ในพระราชอาณาจักร ทรงห่วงใยราษฎรตามชนบทท่ีขาดการศึกษาเป็นอย่างมาก และทรงมุ่งหวังที่จะให้ราษฎรไทยเป็น ประชากรท่ีมีคณุ ภาพ พึ่งตนเองได้ ตลอดจนไมถ่ กู หลอกลวงโดยผทู้ ีม่ ุ่งหวงั เอารดั เอาเปรียบ ดงั นนั้ เม่ือไดม้ ีพระราชปฏิสนั ถาร กับราษฎรและทรงทราบว่าครอบครัวใดมีบุตรที่ยังอยู่ในวัยศึกษาเล่าเรียน แต่ครอบครัวนั้นไม่สามารถส่งบุตรให้ศึกษาต่อจาก ภาคบังคับได้ ก็จะพระราชทานทุนการศึกษาแก่บุตรของครอบครัวน้ัน ๑ คน โดยพิจารณาเด็กที่มีความสามารถพอจะศึกษา ให้จบอย่างน้อยหลักสูตรใดหลักสูตรหนึ่งเป็นเกณฑ์ เพ่ือที่จะกลับมาเป็นท่ีพ่ึงของครอบครัวในการทำมาเล้ียงชีพ และส่งเสีย ให้สมาชกิ ครอบครวั รายอื่น ๆ ได้รับการศกึ ษาตอ่ ไป ทรงรับนักเรียนยากจนขาดโอกาสทางการศึกษาที่ทรงพบด้วยพระองค์เอง ระหว่างการเสด็จพระราชดำเนินไป ทรงเย่ียมราษฎร ไว้ในพระบรมราชานุเคราะห์เกือบสองพันคน มีพระราชเสาวนีย์ให้กองราชเลขานุการในพระองค์สมเด็จ พระบรมราชินีนาถติดตาม ดูแลความประพฤติ และความเป็นอยู่ของนักเรียน นิสิต นักศึกษาที่ได้รับทุนเหล่านี้อย่างใกล้ชิด กองราชเลขานุการ ฯ มีหนา้ ที่ตอ้ งกราบบงั คมทลู รายงานให้ทราบฝา่ ละอองธุลพี ระบาททกุ เดือน นกั เรยี นทนุ จะมีแฟม้ ประวตั ิ ประจำตัว มีขอ้ มูลบนั ทกึ ไว้ครบถว้ น เช่น ประวัติส่วนตัว ประวัติครอบครัว สถานศกึ ษา รปู ถ่าย ที่อยู่ทีต่ ิดต่อได้ ผลการเรยี น บัญชีค่าใช้จ่ายท่ีพระราชทาน จดหมายรายงานความเป็นอยู่ของนักเรียน ฯลฯ ทุนการศึกษานี้พระราชทานแก่นักเรียน นิสิต นักศึกษาในกรุงเทพมหานคร และต่างจังหวัด เพราะทรงยึดมั่นในคำสอนของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าว่า “ปัญญาทำให้ มนุษย์เป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์” จึงทรงสนพระทัยในด้านการศึกษา และทรงพระราชทานการศึกษาแก่พสกนิกรชาวไทยใน76 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คพู่ ระบารมี

หลายรูปแบบ ได้แก่ ทรงสง่ เสริมการศกึ ษาในระบบโรงเรยี น เช่น พระราชทานทนุ การศกึ ษาแก่นักเรยี น ผู้ที่ไดร้ ับพระราชทานพระมหากรุณาธิคุณจากพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถจะได้รับพระราชทานทุนการศึกษาอย่างต่อเนื่องจนจบการศึกษาระดับปริญญาตรีภายในประเทศ นักเรียนคนใดมีอายุเกินกว่าจะเรียนในหลักสูตรการศึกษาตามปรกติ จะทรงส่งเสริมให้เรียนด้านวิชาชีพตามความสนใจและความถนัด ทรงสร้างโรงเรียน พระราชทานพระราชทรัพย์อดุ หนุนโรงเรียน พระราชทานอปุ กรณ์การเรียน ทรงรับโรงเรียนไว้ในพระบรมราชินปู ถัมภ์เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเยี่ยมโรงเรียน เป็นต้น ด้านการศึกษานอกโรงเรียน เช่น ทรงสอนหนังสือชาวบ้าน ทรงส่งเสริมการอาชีวศึกษา ทรงอนุรักษ์ ฟ้ืนฟู และพัฒนางานศิลปาชีพ นอกจากน้ียังทรงส่งเสริมการศึกษาของพระภิกษุ สามเณรและทรงรับมูลนิธิแม่ชีไทยไว้ในพระบรมราชินูปถัมภ์ ทรงสร้างศาลารวมใจ เป็นต้น พระราชกรณียกิจต่าง ๆ นี้ ล้วนแสดงถึงพระปรีชาด้านการจัดการศึกษาของชาติทัง้ สิ้น ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คู่พระบารมี 77

พสกนิกรชาวไทยทุกคน ล้วนตระหนักดีว่า มิใช่เพียงทรงทุ่มเทพระราชหฤทัย พระวรกาย เพ่ือส่งเสริมพัฒนา การศกึ ษาใหย้ ่ังยืนเท่านนั้ พระองค์ยงั ทรงมคี วามหว่ งใย และปรารถนาท่ีจะใหค้ นไทยทุกคน ทกุ ฐานะตระหนกั ถึงความสำคญั และความจำเป็นท่ีจะต้องเข้าสู่ระบบการศึกษา เพราะการศึกษาจะส่งเสริมและเป็นปัจจัยสำคัญต่อการพัฒนาสังคมและ ประเทศชาติท่ียั่งยืนอีกด้วย ดังพระราชดำรัสท่ีเก่ียวข้องทางด้านการศึกษาที่แฝงให้เห็นถึงความห่วงใยและพระราชหฤทัย ทท่ี รงมตี อ่ การศกึ ษาซง่ึ นำพาประโยชนไ์ ปสสู่ งั คม ประเทศชาติ และปวงชนชาวไทยทง้ั หลายใหเ้ กดิ ความตระหนกั ถงึ ความสำคญั ของการศึกษา ดังพระราชดำรสั ในพธิ เี ปดิ การประชมุ ใหญส่ ามญั ประจำปี ๒๕๔๖ ครัง้ ที่ ๒๙ ของสภาสตรีแหง่ ชาติในพระบรม ราชินปู ถมั ภ์ ณ โรงแรมปรนิ้ ซพ์ าเลซ วันเสาร์ท่ี ๒๘ มิถุนายน ๒๕๔๖ ความตอนหน่ึงวา่ “...งานสำคัญย่ิงท่ีข้าพเจ้าขอฝากผ่านสภาสตรีแห่งชาติไปยังสตรีไทยทั้งมวล คือการ อบรมลูกหลานไทยให้เป็นคนดี มีความเมตตาต่อเพื่อนมนุษย์ เพราะถ้าประชาชนตั้งม่ันอยู่ใน ศีลธรรมกจ็ ะบังเกดิ ความสงบสขุ และปลอดภยั ประเทศชาตกิ ็จะเจรญิ ม่นั คงอยา่ งถาวร...”78 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงเป็นห่วงหลักสูตรหน้าท่ีของพลเมือง ศีลธรรมและประวัติศาสตร์ดงั พระราชดำรสั พระราชทานแกค่ ณะบุคคลต่าง ๆ ทีเ่ ข้าเฝา้ ทูลละอองธลุ พี ระบาทถวายพระพรชยั มงคลเนือ่ งในโอกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดุสิดาลยั สวนจติ รลดา วันศกุ รท์ ่ี ๑๑ สิงหาคม ๒๕๔๓ ความตอนหน่ึงว่า “...เดี๋ยวน้ีในหลักสูตรของเราก็ไม่มีหน้าที่พลเมืองดี ศีลธรรม ทั้งประวัติศาสตร์อะไรก็ ไม่มี มีแต่วิชาการสมัยใหม่ ซ่ึงท่านเองน่ีเห็นว่ามีวิชาแต่ไม่มีศีลธรรม เราไม่ได้เพาะศีลธรรม ในตัวเด็ก ๆ ของเราเลย ก็จะเป็นปัญหาใหญ่ ซึ่งผลสุดท้ายก็จะเป็นผลร้ายแก่ประเทศชาติ เหมือนกัน เพราะเวลาน้ีพ่อแม่ก็ออกไปหากิน ไม่มีเวลาท่ีจะอยู่ใกล้ชิดลูกเหมือนคนสมัยรุ่น ข้าพเจ้าที่พ่อแม่อยู่ใกล้ชิดก็จะสั่งสอนทางด้านศีลธรรมไปในตัวหมด น่ีเด็กของเราก็อาศัยท่ี โรงเรียน แต่เด๋ียวนี้ไม่มีในหลักสูตร หน้าท่ีพลเมือง ศีลธรรม ไม่มี ถือว่าเป็นของล้าสมัยเชย ซ่ึงความจริงไม่เลย และประวัติศาสตร์นี่ ข้าพเจ้าเองก็อยู่โรงเรียนประจำที่สวิต ก็ต้องเรียน ประวัติศาสตร์ของสวิต ก็เลยคิดว่าประวัติศาสตร์ของแต่ละชาติทุกชาติเขาก็ทะนุถนอม และ เขาก็เรียนของเขากัน แม้แต่คนต่างประเทศไปเรียนในประเทศเขาก็ต้องเรียนประวัติศาสตร์ ของสวิตด้วย อันนี้ก็แปลกท่ีของเราก็ไม่มีประวัติศาสตร์ชาติไทย เหมือนอย่างว่าแผ่นดินนี้ ได้มาง่าย ๆ ไม่ต้องคิดถึงพระเดชพระคุณของปู่ย่าตายายที่บุกบ่ันฝ่าฟันมาแม้แต่ชีวิตก็สละ ให้ เพอ่ื ท่ีจะเป็นหลกั ประกันของคนไทย...’’ ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คู่พระบารมี 79

นอกจากพระมหากรุณาธิคุณต่อการศึกษาในระบบโรงเรียนแล้ว สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ยังมี พระมหากรุณาธิคุณต่อการศึกษานอกระบบโรงเรียน ด้วยมีพระราชดำริว่า การศึกษาเป็นสิ่งสำคัญมากท่ีจะช่วยพัฒนาชีวิต ของคน สังคม และประเทศชาติ จงึ ได้ทรงดำเนนิ การโครงการต่าง ๆ เพ่อื สง่ เสรมิ ใหม้ ีการศึกษาอย่างท่ัวถงึ โดยเฉพาะผยู้ ากจน ผู้อยู่ห่างไกล ผู้ได้รับภัยธรรมชาติและผู้ที่ได้รับอันตรายจากการป้องกันประเทศ ท้ังทางด้านความรู้ ความประพฤติ สุขภาพ อนามัย และการประกอบอาชีพ ทรงเน้นเร่ืองการรักท้องถ่ิน รักชาติ การอนุรักษ์วัฒนธรรมและส่ิงแวดล้อม หรือแม้กระทั่ง ในการเสดจ็ พระราชดำเนนิ ไปยงั ตา่ งประเทศ พระองคท์ รงนำความรดู้ า้ นการศกึ ษามาพระราชทานใหแ้ กป่ วงชนชาวไทย เพอื่ ให้ มีมานะทีจ่ ะรำ่ เรยี นและนำความรู้กลับมาพัฒนาประเทศชาติ เมอื่ ครงั้ ทีเ่ สด็จทอดพระเนตรหอศิลปเ์ ตติยาคอฟ ประเทศรัสเซีย ซึ่งเป็นงานศิลปะเก่ียวกับประวัติศาสตร์รัสเซีย และภาพวาดของจิตรกรท่ีมีช่ือเสียงชาวรัสเซีย พระองค์ทรงได้พบกับคนไทย และนักเรียนไทยท่ีพำนักอยู่ในรัสเซีย พระองค์ตรัสกับนักเรียนไทย และคนไทยในรัสเซีย ดังพระราชดำรัสพระราชทานแก่ คณะบคุ คลตา่ ง ๆ ทเี่ ขา้ เฝา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบาทถวายพระพรชยั มงคลเนอื่ งในโอกาสวนั เฉลมิ พระชนมพรรษา ณ ศาลาดสุ ดิ าลยั สวนจิตรลดา วนั เสารท์ ่ี ๑๑ สงิ หาคม ๒๕๕๐ ความตอนหนงึ่ ว่า “...นักเรียนไทยหลายคนได้ไปประจำอยู่ท่ีพักของข้าพเจ้าเพื่อช่วยในการติดต่อ เพราะว่าภาษารัสเซียเป็นภาษาท่ียากพอใช้ นักเรียนไทยก็เลยไปช่วย และอยู่ช่วยทุกตึกที่ คณะของข้าพเจ้าไปพักอยู่ นักเรียนไทยของเราเก่งมาก ภาษารัสเซียนั้น พระบาทสมเด็จ พระเจ้าอยู่หัวรับส่ังกับข้าพเจ้าว่าเป็นภาษาที่ยากท่ีสุด แต่นักเรียนไทยเก่ง ขยัน สติปัญญาดี ได้เหรียญทองได้เกียรตินิยม ซ่ึงเป็นท่ีประทับใจของคนรัสเซียมาก อย่างนักเรียนไทยไปได้ เหรียญทองที่หนึ่งเลยของนักเรียนในมหาวิทยาลัยน้ัน ๆ ก็เป็นท่ีน่าช่ืนชม คนรัสเซียบอก คนไทยนเี่ ก่งมาก ฉลาดมาก ขา้ พเจา้ เชือ่ เพราะวา่ ภาษารัสเซียนี่ยากที่สดุ ...”80 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี

แม้แต่เรอื่ งราวอนั เปน็ ปัญหาเก่ยี วกับชายแดนภาคใต้ พระองคย์ งั ทรงทราบดวี า่ การศกึ ษาเปน็ ปจั จยั สำคัญอยา่ งหน่งึท่ีจะช่วยแก้ปัญหาเหล่าน้ัน ดังพระราชดำรัสพระราชทานแก่คณะบุคคลต่าง ๆ ที่เข้าเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทถวายพระพรชัยมงคล เน่ืองในโอกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษา ๑๒ สิงหาคม ๒๕๕๔ ณ ศาลาดุสิดาลัย สวนจิตรลดา วันพฤหัสบดีที่ ๑๑สิงหาคม ๒๕๕๔ ความตอนหนง่ึ วา่ “…เรื่องสำคัญอีกเรื่องหน่ึง ที่ข้าพเจ้าอยากขอความร่วมมืออย่างจริงจังจากรัฐบาล และคนไทยทั้งชาติ นั่นคือ การแก้ปัญหายาเสพติด ท่ีบ่อนทำลายสังคมไทยมาหลายสิบปี แล้ว และนับวันแต่จะรุนแรงข้ึน...มีผู้ใช้ประเทศไทยเป็นทางผ่านของยาเสพติด และยังมีผู้ ลักลอบผลิตอีกด้วย โดยเฉพาะชนิดท่ีแพร่ได้เร็วย่ิงกว่าเชื้อโรคคือ ยาบ้า เพราะสารตั้งต้นใน การผลิตยาบ้านั้นหาได้ง่าย ผลก็คือ คนไทยตกเป็นทาสยาบ้าไปแล้วเป็นล้าน ๆ คน ทุกคนมี สุขภาพทรุดโทรม ท้ังร่างกาย จิตใจ สติปัญญาก็เส่ือมถอย ยาบ้าและยาเสพติดทั้งหลาย กำลังทำลายสังคมไทยอย่างน่ากลัว ข้าพเจ้าไม่สบายใจเลยที่มีข่าวว่ายาบ้ามีขายทุกตรอก ซอกซอย แม้กระท่ังในโรงเรียน หรือในวัด ผู้ผลิตยาเสพติดและผู้ขายกำลังทำตนเป็นฆาตกร ฆา่ ลกู หลานไทยอยา่ งเลอื ดเย็น นา่ เปน็ ห่วงเหลือเกนิ ...” พระอัจฉริยภาพด้านการศึกษาของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ เป็นท่ีประจักษ์ทั่วไปทั้งในประเทศและนานาประเทศ ทรงพระราชทานความเจรญิ ความกา้ วหนา้ ดา้ นการศกึ ษาแก่องคก์ รศกึ ษาภาครัฐ ภาคเอกชน และพสกนิกรทวั่ ไป โดยเฉพาะอย่างย่ิง ประชาชนผดู้ อ้ ยโอกาสทางการศึกษาที่มีฐานะยากจน หรืออยู่ในทอ้ งถนิ่ ทุรกันดาร ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ ค่พู ระบารมี 81

ทรงเปน็ ครทู ่ดี ี สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ นอกจากจะโปรดการอา่ นแลว้ ยงั โปรดการเปน็ ครดู ว้ ย สมเดจ็ พระเทพรตั น ราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ ารี ไดท้ รงบรรยายไวใ้ นพระราชนพิ นธ์ เรอ่ื ง “สมเดจ็ แมก่ บั การศกึ ษา” วา่ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ โปรดการเปน็ ครมู าตง้ั แตท่ รงพระเยาว์ โดยทรงเลน่ เปน็ ครแู ละนกั เรยี นกบั เดก็ ทบี่ า้ น ทรงมวี ธิ กี ารสอนทสี่ นกุ เด็ก ๆ ในบ้านจึงชอบเป็นลูกศิษย์ของพระองค์ เมื่อพระราชโอรสและพระราชธิดายังทรงพระเยาว์ ทรงสอนให้พับกระดาษ เขยี นรปู และทำการฝมี อื ตา่ ง ๆ กอ่ นเขา้ บรรทมทรงอา่ นหนงั สอื หรอื ทรงเลา่ นทิ านพระราชทานและทรงซอ้ื หนงั สอื พระราชทานดว้ ย ซงึ่ มที ง้ั วรรณคดี ภาษาองั กฤษ ประวตั ศิ าสตร์ วฒั นธรรม พทุ ธศาสนา ฯลฯ (เทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ าร,ี สมเดจ็ พระ, ๒๕๓๕, น. ๒๘, ๓๕) แม้ขณะที่เสด็จแปรพระราชฐานไปประทับแรมท่ีวังไกลกังวล อำเภอหัวหิน จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ หลังจากเสด็จ พระราชดำเนนิ ทรงเยี่ยมราษฎรแลว้ ทรงใชศ้ าลารมิ หาดปราณบรุ ี ประทับสอนหนงั สอื ราษฎรดว้ ยพระองค์เอง82 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ ค่พู ระบารมี

ทรงเป็นนักการศกึ ษา สมเด็จพระนางเจ้าสิรกิ ิติ์ พระบรมราชินนี าถ พระราชทานพระมหากรุณาในเร่ืองการศึกษา ไม่ว่าจะเก่ียวกบั นกั เรียนในพระบรมราชานุเคราะห์ โครงการศิลปาชพี หรอื ศาลารวมใจ ลว้ นแสดงถงึ พระปรชี าดา้ นการจัดการศกึ ษาของชาตทิ ้งั ส้ิน ศาลารวมใจ ทพ่ี ระราชทานไว้เม่ือ พ.ศ. ๒๕๑๙ นัน้ เป็นห้องสมุดอเนกประสงค์ ใชเ้ ป็นท่อี า่ นหนังสือประจำหมูบ่ ้านพระราชทานให้แก่ราษฎรทุกเพศ ทุกวัยและทุกระดับความรู้ แม้กระท่ังผู้ท่ีอ่านหนังสือไม่ออก ทรงจัดหาหนังสือท่ีเหมาะสมพระราชทานให้ พรอ้ มกบั ทรงชกั ชวนใหอ้ งคก์ รตา่ ง ๆ ชว่ ยเหลอื จดั หาหนงั สอื พมิ พ์ และหนงั สอื ความรตู้ า่ ง ๆ เพอ่ื ทช่ี าวบา้ นจะได้ติดตามข่าวสาร ความเปน็ ไปของบ้านเมือง เพราะการศึกษาคอื ชีวิต ประชาชนควรมีโอกาสท่ีจะศกึ ษาหาความรู้ ไดต้ ลอดชวี ติไม่เฉพาะแต่ในโรงเรียนเท่านั้น ศาลารวมใจจึงเป็นแหล่งเรียนรู้ท่ีชาวบ้านสามารถศึกษาหาความรู้ได้ด้วยตนเอง เป็นที่พบปะสังสรรค์แลกเปล่ียนความรู้ ความคิด สร้างความสามัคคีให้เกิดในชุมชน หนังสือประเภทต่าง ๆ ที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์พระบรมราชนิ นี าถ พระราชทานไวท้ ศ่ี าลารวมใจทกุ ๆ แหง่ คอื หนงั สอื ความรทู้ ว่ั ไปเกยี่ วกบั ประเทศไทย ประวตั ศิ าสตร์ วรรณคดีศาสนา ขนบธรรมเนียมประเพณี นวนยิ ายที่มีคตสิ อนใจ ค่มู อื ทำการเกษตร ฯลฯ นอกจากน้ี ยังมีรปู ภาพติดตามผนัง มีสมดุ ภาพเก่ียวกับเมืองไทยประกอบคำอธิบายง่าย ๆ รวบรวมภาพต่าง ๆ จากนิตยสาร ปฏิทินหรือภาพส่ิงที่น่าสนใจของประเทศไทยบางคราวทเ่ี สดจ็ พระราชดำเนนิ แปรพระราชฐานไปทรงเยย่ี มราษฎร กโ็ ปรดใหร้ าษฎรเขา้ ฝา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบาททศ่ี าลารวมใจทรงฉายสไลด์ และทรงบรรยายเรอ่ื งราวด้วยพระองค์เอง ศาลารวมใจหลายแหง่ สรา้ งอยใู่ กล้วดั ซึ่งเป็นศูนยร์ วมจติ ใจของชุมชนเพื่อดึงดูดให้ชาวบ้านท่ีมาวัดสนใจที่จะหาความรู้จากศาลารวมใจ และเสริมสร้างความผูกพันระหว่างชาวบ้านและพระพุทธศาสนา และปลูกฝงั ความรกั ความสามัคคขี องคนในชาติสมดงั ชื่อ “ศาลารวมใจ” ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คู่พระบารมี 83

ทรงสง่ เสริมการอาชวี ศึกษา ทุกครั้งท่ีสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเย่ียมราษฎรจะทรงสังเกตชีวิต ความเป็นอยู่ สุขภาพอนามยั การแตง่ กาย และสิ่งของทรี่ าษฎรนำมาทูลเกลา้ ทลู กระหม่อมถวาย วา่ จะมสี ่ิงใดหรอื วธิ ใี ดท่จี ะทรง หยิบยกขึ้นมาส่งเสริมให้เป็นอาชีพเสริมแก่ราษฎรได้ เช่น ราษฎรแต่งกายด้วยผ้าไหมมัดหม่ีที่ทอใช้กันเองในครัวเรือน กท็ รงตระหนกั วา่ หตั ถกรรมเหลา่ นม้ี คี ณุ คา่ ทางศลิ ปะซง่ึ สบื ทอดภมู ปิ ญั ญามาจากบรรพบรุ ษุ สมควรทจ่ี ะอนรุ กั ษไ์ วใ้ หเ้ ปน็ สมบตั ิ ของชาติ ทรงพัฒนางานหตั ถกรรมพื้นบา้ นตา่ ง ๆ เชน่ หัตถกรรมทอผ้า เครอื่ งป้นั ดินเผา เครอ่ื งจักสาน เครื่องเงนิ เครื่องทอง เครื่องถม ไมแ้ กะสลกั เปน็ ต้น ต่อมาไดก้ ลายเป็นโครงการศิลปาชีพ ถือเปน็ การศึกษาดา้ นอาชพี หรือการอาชวี ศึกษาทีส่ ำคัญ ของชาติใหเ้ ปน็ ที่ประจกั ษแ์ กช่ าวโลก และเป็นแบบอยา่ งทีด่ แี ละเปน็ ที่ช่นื ชมของนานาประเทศ การศึกษาด้านศลิ ปาชพี น้นั ได้มกี ารพฒั นาอย่างรวดเร็ว ดว้ ยทรงวางแผนการศกึ ษาอย่างครบวงจร โปรดให้ชาวบ้าน ในชุมชนเดียวกันน้ัน หรือชุมชนใกล้เคียงเป็นผู้ถ่ายทอดความรู้ด้านหัตถกรรมท้ังหลายให้แก่ลูกหลาน หรือเพ่ือนบ้านของตน เช่น การทอผา้ ไหมมัดหม่ี ผ้าไหมแพรวา ผา้ ไหมและผา้ ฝ้ายลวดลายด้ังเดมิ ชนดิ ตา่ ง ๆ การจักสาน เชน่ จกั สานยา่ นลิเภา ไม้ไผ่ และหวาย เป็นต้น ส่วนงานหัตถกรรมท่ีชาวบ้านไม่เคยเรียนรู้มาก่อน เช่น การป้ันตุ๊กตาไทย หรืองานหัตถกรรมท่ีต้องใช้ ความสามารถและความอดทนสูง เช่น งานเครื่องเงิน เคร่ืองทอง งานคร่ำ งานถมเงินถมทอง ก็โปรดให้แสวงหาครูผู้มีความ สามารถมาถ่ายทอดวิชาให้ เมื่อนักเรียนในโครงการมีฝีมือดีและชำนาญแล้วก็จะคัดเลือกให้เป็นครูต่อไป ทรงติดตามผลงาน จากผลิตภัณฑ์ทุกชิ้น และพระราชทานคำแนะนำในการพัฒนางานให้สวยงามสมบรูณ์ข้ึน ทรงหาตลาดจำหน่ายผลิตภัณฑ์ ทรงรับซื้อด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ ทรงเป็นแบบอย่างให้ประชาชนใช้ผลิตภัณฑ์ศิลปาชีพ ทำให้ผลิตภัณฑ์เป็นที่นิยม ของคนไทยและชาวต่างประเทศ พระปรีชาของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ในการพัฒนางานอาชีพตาม โครงการศิลปาชีพ นอกจากจะส่งผลให้สมาชิกในโครงการมีคุณภาพชีวิตท่ีดีขึ้นแล้ว ยังเป็นการสร้างช่างฝีมือท่ีชำนาญใน ศิลปะไทยหลายแขนง เช่น ช่างทอง ช่างเขียน ช่างปั้น ช่างไม้แกะสลัก ฯลฯ ซึ่งล้วนแต่เป็นศิลปะที่มีความประณีตงดงาม เปน็ เคร่อื งเชิดชูเกียรตภิ ูมิของประเทศไทยเปน็ อยา่ งยิ่ง84 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คพู่ ระบารมี

ทรงเป็นพระบรมราชนิ ปู ถัมภ์ด้านการศึกษา สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ พระราชทานพระราชทรัพย์เป็นทุนเร่ิมแรกเป็นเงิน ๑๓,๕๐๐ บาทในการสรา้ งโรงเรยี นเจา้ แมห่ ลวงอปุ ถมั ภ์ ๑ สำหรบั ชาวไทยภเู ขาเผา่ เยา้ ทบ่ี า้ นหว้ ยขาน ตำบลแมง่ อน อำเภอฝาง จงั หวดั เชยี งใหม่เม่อื วนั ที่ ๒๕ เมษายน ๒๕๐๕ พระราชทานโรงเรียนใหอ้ ยูใ่ นความดแู ลของกองกำกบั การตำรวจตระเวนชายแดน ปัจจบุ ันเป็นโรงเรียนที่สอนถงึ ระดบั มัธยมศึกษาตอนตน้ สังกดั กระทรวงศกึ ษาธิการ ส่วนโรงเรียนเจ้าแม่หลวงอุปถัมภ์ ๒ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถพระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จำนวน ๒๐,๐๐๐ บาท เพอ่ื สรา้ งอาคารหลังใหม่ใหแ้ ก่โรงเรียนชายแดนสงเคราะห์ ๑๔ ของชาวไทยภเู ขาเผ่ามง้ตำบลแมร่ มิ อำเภอแม่รมิ จังหวัดเชียงใหม่ สมเดจ็ พระศรนี ครนิ ทราบรมราชชนนี เสดจ็ พระราชดำเนินไปทรงเปิดอาคารเรียนเมื่อวันท่ี ๒๓ กุมภาพันธ์ ๒๕๑๐ และพระราชทานนามว่า “โรงเรียนเจ้าแม่หลวงอุปถัมภ์ ๒” พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช และสมเดจ็ พระนางเจ้าสิรกิ ิต์ิ พระบรมราชนิ นี าถ ไดเ้ สดจ็ พระราชดำเนินไปทรงเยย่ี มโรงเรียนน้หี ลายครงั้ตอ่ มาโรงเรียนไดโ้ อนไปสังกดั กระทรวงศึกษาธิการ เมอ่ื พ.ศ. ๒๕๒๓ จงึ กลา่ วไดว้ า่ ทรงเปน็ ผวู้ างรากฐานสง่ เสรมิ ดา้ นการศกึ ษา ดว้ ยทรงมวี สิ ยั ทศั นอ์ นั กวา้ งไกลมาโดยตลอด มพี ระราชดำรสัเกี่ยวกับการศึกษาอยู่เนือง ๆ ทรงให้ความสำคัญของการศึกษาและผลของการศึกษาในวันนี้ท่ีจะเป็นตัวกำหนดอนาคตของประเทศต่อไป ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คพู่ ระบารมี 85

ทรงเป็นนกั ปฏริ ปู ด้านการสาธารณสุข ในด้านการสาธารณสุข นอกจากทรงพระราชทานความช่วยเหลือผู้ท่ีได้รับความเจ็บป่วย โดยจัด “หน่วยแพทย์ พระราชทาน” ตามเสดจ็ ไปรกั ษาพยาบาลราษฎรในถน่ิ ทรุ กนั ดารแลว้ ยงั ทรงชว่ ยเหลอื กลมุ่ ผปู้ ระสบภยั ธรรมชาติ ทรงชว่ ยเหลอื ทหาร ตำรวจ และราษฎรอาสาสมัครตามชายแดน ทรงริเร่ิมจัดตั้งมูลนิธิสายใจไทยในพระบรมราชูปถัมภ์ ในกรณีท่ีทรงพบ ราษฎรท่ีเจ็บป่วยจะทรงรับไว้เป็นคนไข้ในพระบรมราชานุเคราะห์ ทรงอุปถัมภ์องค์กรการกุศล สมาคม มูลนิธิต่าง ๆ เปน็ จำนวนมาก86 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ ค่พู ระบารมี

หลังจากท่ีสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าเสด็จสวรรคตใน พ.ศ. ๒๔๙๘ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงแต่งตั้งสมเด็จพระบรมราชินี ให้ทรงดำรงตำแหน่งสภานายิกาสภากาชาดไทย เม่ือวันที่ ๑๒ สิงหาคม ๒๔๙๙นับแต่น้ันมา สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงปฏิบัติพระราชภารกิจด้วยพระปรีชา ทำให้กิจการของสภากาชาดไทยเจริญก้าวหน้า ได้รับความร่วมมือจากต่างประเทศและจากประชาชนไทยทุกช้ันเป็นอย่างดี ตัวอย่างท่ีเห็นได้ชัด คือ การบริจาคโลหิตซ่ึงจะมีประชาชนบริจาคโลหิตถวายเป็นพระราชกุศลเน่ืองในโอกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษาวนั พระราชสมภพ และวันประสตู ิของพระบรมวงศม์ ากเป็นพเิ ศษ สร้างความประทบั ใจแก่วงการกาชาดท่ัวโลกเปน็ อยา่ งยงิ่ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ไดโ้ ดยเสดจ็ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ไปทกุ หนทุกแห่งไม่ว่าจะเป็นท้องถ่ินทุรกันดารเพียงใด ทำให้ทรงทราบถึงปัญหาทุกข์สุขต่าง ๆ ของราษฎร และวิธีดำเนินการแก้ไขทรงช่วยเหลือราษฎรท่ีป่วยไข้ พระราชทานพระบรมราชานุเคราะห์ในการรักษาแก่ราษฎรเป็นจำนวนปีละหลายพันคนโดยทรงใช้จ่ายจากพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ มีพระราชเสาวนีย์ให้นางสนองพระโอษฐ์ และเจ้าหน้าที่กองราชเลขานุการในพระองค์สมเด็จพระบรมราชินีนาถ ตลอดจนอาสาสมัครที่มาร่วมปฏิบัติงานถวายช่วยกันดูแลราษฎรท่ีเจ็บป่วยอย่างใกล้ชิดและใหป้ ฏิบตั ิตอ่ ราษฎรที่เจบ็ ป่วยเสมอื นญาติ ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ คูพ่ ระบารมี 87

ในระยะแรกของการเสด็จพระราชดำเนินไปทรงเย่ียมราษฎรในต่างจังหวัด เมื่อทรงพบเห็นว่าราษฎรที่มาเฝ้า ทูลละอองธุลีพระบาทรับเสด็จ มีอาการเจ็บป่วย สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ได้มีพระราชเสาวนีย์ให้แพทย์ ทต่ี ามเสดจ็ ไปในขบวน ตรวจอาการ จา่ ยยา และใหค้ ำแนะนำแกร่ าษฎรในการดแู ลรกั ษาตนเอง แตห่ ากไมส่ ามารถวนิ จิ ฉยั โรคได้ ในขณะนนั้ หรอื เปน็ โรคทรี่ า้ ยแรง จะมพี ระราชเสาวนยี ใ์ หส้ ง่ ไปรบั การรกั ษาทโี่ รงพยาบาลซง่ึ อยใู่ กลท้ อ้ งถน่ิ นน้ั โดยพระราชทาน หนงั สอื รบั รองวา่ เปน็ คนไขใ้ นพระบรมราชานเุ คราะหพ์ รอ้ มคา่ เดนิ ทาง และคา่ ใชจ้ า่ ยทจี่ ำเปน็ สว่ นคา่ รกั ษาพยาบาลและคา่ ยานนั้ จะพระราชทานแก่โรงพยาบาลโดยตรง หากผู้ป่วยไม่สามารถไปเองได้จะทรงจัดเจ้าหน้าท่ีนำไป และพระราชทานค่าใช้จ่าย แก่เจา้ หนา้ ทด่ี ว้ ย ถา้ โรงพยาบาลท่อี ยใู่ กล้ท้องถิน่ น้นั ขาดบุคลากรทางการแพทย์ หรอื เคร่อื งมือเครอื่ งใชใ้ นการรกั ษา ก็ใหส้ ง่ ไป รบั การรกั ษาทโ่ี รงพยาบาลในกรงุ เทพ ฯ โดยพระราชทานคา่ เดนิ ทางและคา่ รกั ษาพยาบาลทง้ั หมด ในการเสดจ็ พระราชดำเนนิ ไป ทรงเยีย่ มราษฎรต่างจงั หวัด หรือขณะแปรพระราชฐานไปประทบั ท่พี ระราชนเิ วศน์ในภูมิภาคต่าง ๆ มรี าษฎรที่เจ็บไข้มาขอรบั พระราชทานความช่วยเหลือเป็นจำนวนมาก จึงต้องมีแพทย์และพยาบาลอาสาไปช่วยปฏิบัติงานเพ่ิมขึ้นจนมืดค่ำ หลายคร้ัง ท่ีสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระราชโอรสและพระราชธิดา ทรงช่วยซักถามประวัติและอาการของผู้ป่วย ตลอดจนช่วยแพทย์ในการจ่ายยา และบันทกึ เพอื่ ตดิ ตามผลด้วยพระองค์เอง นอกจากน้ี โรงพยาบาลในท้องถิ่นมักมีข้อจำกัดในเคร่ืองเวชภัณฑ์และยารักษาโรค สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ จึงพระราชทานพระราชทรัพย์ เพอื่ จัดซื้อเครอื่ งมอื เคร่ืองใชแ้ ละยา โดยมหี น่วยงานต่าง ๆ ไดร้ ว่ มช่วยเหลือ คนไข้ในพระบรมราชานเุ คราะห์ เชน่ ตำรวจตระเวนชายแดนนำคนไข้ไปสง่ โรงพยาบาลการรถไฟแหง่ ประเทศไทย โรงพยาบาล ลดคา่ รกั ษาพยาบาลให้ เปน็ ตน้ ในระหวา่ งทร่ี าษฎรผเู้ จบ็ ปว่ ยตอ้ งจากบา้ นไปรบั การรกั ษาทโี่ รงพยาบาล สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงทราบถึงความรู้สึกของคนไข้เป็นอย่างดีว่าย่อมจะว้าเหว่ เกิดความอ่อนแอทางจิตใจ ซึ่งจะมีผลต่อ สุขภาพทางกายเป็นอันมาก และคนในครอบครัวก็ย่อมจะห่วงใย จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ญาติผู้ใกล้ชิด ติดตามไป เพื่อช่วยดูแลคนไข้และพระราชทานค่าใช้จ่ายต่าง ๆ ให้ (พระราชกรณียกิจด้านสาธารณสุขและสังคมสงเคราะห์, ม.ป.ป.) ด้วยมีพระราชหฤทัยเป็นนักสิทธิมนุษยชนโดยแท้จริง ดังพระราชดำรัสพระราชทานแก่คณะบุคคลต่าง ๆ ท่ีเข้าเฝ้า ทลู ละอองธลุ พี ระบาทถวายพระพรชยั มงคลเนอื่ งในโอกาสวนั เฉลมิ พระชนมพรรษา ณ ศาลาดสุ ดิ าลยั สวนจติ รลดา วนั พฤหสั บดี ที่ ๑๑ สิงหาคม ๒๕๓๑ ความตอนหนง่ึ วา่88 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คพู่ ระบารมี

“...ข้าพเจ้าเห็นว่าเรื่องสุขภาพอนามัยน้ีเป็นสิ่งสำคัญ เพราะเป็นพื้นฐานของส่ิงมีชีวิตทั้งมวล ดังคำกล่าวท่ีว่า จิตใจที่แจ่มใสย่อมอยู่ในร่างกายท่ีแข็งแรง หากประชาชนมีสุขภาพอนามัยสมบูรณ์ ไม่เจ็บไข้ได้ป่วย เขาก็จะมีสติปัญญาเล่าเรียน ประกอบสัมมาอาชีพสร้างสรรค์ความเจริญต่าง ๆ ให้แก่ชาติบ้านเมือง ดังน้ันถ้าเราจะกล่าวว่า พลเมืองที่แข็งแรงย่อมสามารถสร้างชาติท่มี ัน่ คง กค็ งจะไมผ่ ดิ ...” ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คพู่ ระบารมี 89

การรกั ษาสขุ ภาพและอาหารทรี่ บั ประทาน เปน็ เรอื่ ง ที่ราษฎรยากจนในชนบท มักไม่เห็นถึงความสำคัญ ซ่ึงอาจ เน่ืองมาจากความจำเป็นที่ต้องคำนึงถึงความหิวโหยก่อนอ่ืน ราษฎรไม่ทราบว่ามีสารอาหารบางอย่างเมื่อสะสมอยู่นาน ก็เป็นพิษภัยต่อร่างกาย ไม่รู้จักวิธีรักษาสุขภาพและอนามัย ราษฎรผู้เจ็บป่วยท่ีมารับการรักษาและรับยาจากแพทย์ ในขบวนเสดจ็ เมื่อกลับไปบ้านแลว้ ก็มักจะกลบั ไปดำเนินชวี ิต อย่างเดิม เช่น รับประทานอาหารดิบหรือไม่สะอาด ทำให้ เปน็ พยาธลิ ำไส้ ดงั นนั้ เพอ่ื ใหร้ าษฎรไดร้ จู้ กั วธิ กี ารดำเนนิ ชวี ติ อย่างถูกสุขอนามัย รู้จักการปฐมพยาบาลเบ้ืองต้น รู้จักยาและการใช้ยา โดยเฉพาะอย่างย่ิงการรักษาอนามัยของแม่และเด็ก สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้จัดอบรมหมอหมู่บ้านแก่ราษฎร ท่ีสมัครใจและมีความพร้อมท่ีจะทำหน้าที่หมอหมู่บ้าน โดยเข้ารับการอบรมจากแพทย์ที่ทรงมอบหมายและเจ้าหน้าที่ สภากาชาดไทย ราษฎรท่ีได้รับการคัดเลือกเข้าอบรม รุ่นละประมาณ ๓๐-๔๐ คน (สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ, ๒๕๕๘, น. ๖๕) หมอหมู่บ้านทุกคนจะได้รับกระเป๋ายาสามัญประจำบ้าน และเวชภัณฑ์สำหรับการปฐมพยาบาลเบ้ืองต้นนำกลับไป ปฏิบัติหน้าที่ ณ หมู่บ้านของตน เมื่อมีการอบรมหมอหมู่บ้านรุ่นใหม่ข้ึนอีก หมอหมู่บ้านรุ่นเก่าจะได้รับพระราชทาน พระมหากรณุ าใหเ้ ขา้ รบั การอบรม ทบทวนเพม่ิ เตมิ และรบั พระราชทานรางวลั ทำใหห้ มอหมบู่ า้ นไดร้ บั ความรคู้ วามเขา้ ใจใหม่ ๆ ขน้ึ อีก โครงการหมอหม่บู ้านได้เปิดอบรมข้ึนครั้งแรกทโี่ รงพยาบาลคา่ ยกาวิละ จงั หวดั เชยี งใหม่ เมอื่ พ.ศ. ๒๕๒๔ ปจั จบุ นั มีหมอหมู่บ้านอยู่ทุกภูมิภาคของประเทศเป็นจำนวนมาก สามารถช่วยเหลือชาวบ้านได้อย่างทันท่วงทีในเร่ืองเร่งด่วน เช่น การทำคลอด การปฐมพยาบาล การป้องกันโรคติดต่อ การแนะนำแม่และเด็กในเร่ืองโภชนาการ รวมทั้งยาพระราชทาน ชนิดต่าง ๆ พระมหากรุณาธิคุณและความห่วงใยราษฎรน้ี ได้ช่วยสนับสนุนทางราชการในด้านบุคลากรทางการแพทย์ และสาธารณสุขเป็นอย่างมากและที่สำคญั ย่งิ คือ ชว่ ยให้ราษฎรในท้องถิ่นพน้ จากความเจบ็ ไข้ไดป้ ่วยเปน็ จำนวนมาก90 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ ีนาถ คูพ่ ระบารมี

ทรงเปน็ นกั ปฏิรปู ด้านศลิ ปวัฒนธรรม สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงชื่นชมศิลปวัฒนธรรมไทยอย่างยิ่ง ทรงภูมิพระทัยที่เมืองไทยมีวัฒนธรรมอันรุ่งเรืองมาแต่โบราณกาล มีศิลปวัตถุและโบราณสถานท่ีสมควรอวดชาวโลกอยู่มากมาย โปรดทอดพระเนตรของโบราณ ทั้งวัดวาอาราม ปูชนียสถาน และศิลปวัตถุที่สวยงาม ทรงพบว่า พระที่นั่งวิมานเมฆเป็นเรือนไม้สักทองหลังใหญ่ที่สุดในประเทศไทยซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เคยทรงใช้เป็นท่ีประทับอยู่ระยะหน่ึง เมื่อส้ินรัชกาลแล้วก็ไม่มกี ารใชง้ านอกี จนชำรดุ ทรุดโทรมลง จึงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มให้บูรณะพระทนี่ งั่ วมิ านเมฆขน้ึ ใหม่ ใหเ้ หมือนสมัยที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เคยทรงใช้เป็นที่ประทับอยู่ แล้วเปิดเป็นพิพิธภัณฑ์ ทรงร้ือและจัดพระท่ีน่ังวิมานเมฆด้วยพระองค์เอง ทรงให้นำศิลปวัตถุโบราณซ่ึงถูกฝุ่นจับอยู่เป็นเวลาช้านานมาขัดล้างและทำบัญชีเป็นหลักฐานโดยจัดไว้เป็นหมวดหมู่ ซ่ึงทำให้ทรงพบเพิ่มเติมว่าคนไทยสมัยก่อนมีฝีมือในการประดิษฐ์ศิลปวัตถุได้สวยงามไม่แพ้ชาติใด ๆในโลก พระองค์ทรงตระหนักดีว่าประเทศไทยเป็นชาติที่มีประวัติความเป็นมายาวนานและมีพระราชประสงค์ท่ีจะให้โลกรับทราบว่าไทยเป็นชาติเก่าแก่ท่ีมีวัฒนธรรมมาอย่างยาวนาน ทรงนำศิลปวัฒนธรรมไทยออกแสดง อาทิ ทรงให้แสดงแบบเครอ่ื งแตง่ กายและประเพณขี องคนยคุ สมยั ตา่ ง ๆ ซงึ่ เปน็ เครอ่ื งพสิ จู นก์ นั ไดว้ า่ ชาตไิ ทยมปี ระวตั ศิ าสตรแ์ ละมรดกทางวฒั นธรรมเปน็ เวลาหลายรอ้ ยปี ทส่ี บื ทอดและสงั่ สมมาตง้ั แตอ่ ดตี จากบรรพบรุ ษุ หลายชว่ั อายจุ นถงึ ปจั จบุ นั มพี ฒั นาการ หรอื ไดร้ บั อทิ ธพิ ลจากต่างชาติเข้ามาผสมผสานบ้างในหลายสมัย ซึ่งแสดงให้เห็นว่าชาติไทยมีรากเหง้าทางวัฒนธรรมของเราเอง ไม่ใช่อาศัยวฒั นธรรมของชาตอิ ่นื เปน็ หลัก พระราชดําริต่าง ๆ ของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ก่อให้เกิดการอนุรักษ์ สร้างสรรค์ ส่งเสริมและสบื ทอดงานศลิ ปะโบราณใหด้ าํ รงคงอยอู่ ยา่ งกลมกลนื กบั บรบิ ทของสงั คมไทยสมยั ใหม่ โดยพระองคท์ รงรเิ รม่ิ ใหม้ กี ารศกึ ษาค้นควา้ และทาํ นบุ ํารงุ งานศลิ ปะแต่โบราณ ไมว่ า่ จะเปน็ สถาปตั ยกรรม ประตมิ ากรรม จติ รกรรม วรรณคดี ดนตรี นาฏศลิ ป์และหัตถศิลป์ ทรงฟ้ืนฟู รักษา และพัฒนามรดกทางศิลปะของแผ่นดินให้เจริญรุ่งเรือง อีกทั้งยังทรงให้ความสำคัญแก่การถ่ายทอดคุณค่าของศิลปะไทยทุกแขนงสู่เด็กและเยาวชน ซึ่งเป็นกําลังในอนาคตที่จะดูแลรักษามรดกศิลป์ของไทยสืบไปดังเช่นท่ีท่านผู้หญิงภรณี มหานนท์ รองราชเลขานุการในพระองค์สมเด็จพระบรมราชินีนาถ ได้กล่าวถึงพระราชกรณียกิจของสมเด็จพระนางเจา้ สิริกิต์ิ พระบรมราชินนี าถ ในงานเปิดตวั ตราไปรษณยี ากร ชดุ “อัคราภิรักษศลิ ปนิ ” เมือ่ วนั ที่ ๓ สิงหาคม๒๕๕๖ วา่ ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี 91

“สมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถ ไม่ใช่แค่ทรงอนุรักษ์ พระองค์ยังทรงฟื้นฟูศิลปวัฒนธรรมที่แทบจะ สญู หาย เพราะไม่ไดร้ บั การดแู ล ขึน้ มาอกี มาก ทรงภาคภมู ิพระทยั ในความเป็นไทย ทรงกอบกคู้ วามงดงามทางวฒั นธรรม อย่างการแสดง “โขน” ทรงรื้อฟื้นโขน ให้คนสมัยใหม่ได้ช่ืนชม ทั้งท่ีเมื่อก่อนคิดกันว่า โขนเป็นอะไรที่โบราณ ยืดเย้ือ แต่เดี๋ยวนี้ตั๋วขายดิบขายดี นอกจากน้ียังทรงสนับสนุนให้มีการปรับปรุงเส้ือผ้า โปรด ฯ ให้ศูนย์ศิลปาชีพใช้ส่ิงท่ีดีที่สุด เพอ่ื ให้เส้ือผ้าทท่ี ำอยูไ่ ด้ไปอกี หลาย ๑๐ ปี ทา่ รำอะไรต่าง ๆ กอ็ ยากใหอ้ นชุ นรนุ่ หลังไดส้ นใจ จงึ มีการเปิดรับสมัครเยาวชน รุ่นใหม่ มาเป็นตวั แสดงเพิ่มเติมในโขน หวั โขนอะไรตา่ ง ๆ ก็สวยสดงดงามด้วยฝีมือ ”92 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คพู่ ระบารมี

มลู นธิ สิ ่งเสรมิ ศิลปาชพี ในสมเดจ็ พระนางเจ้าสิรกิ ติ ิ์ พระบรมราชินีนาถ ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี 93

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ได้โดยเสด็จพระบาทสมเด็จสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ไปทรงเยี่ยมพสกนิกรท่ัวทุกภาคของประเทศหลายสิบปี ทรงพบว่า ราษฎรไทยหลายท้องถิ่นมีฝีมือเป็นเลิศทางหัตถกรรม หลายชนิดสืบทอดมาแต่บรรพบุรุษ สมควรจะอนุรักษ์ไว้ให้เป็นมรดกของชาติสืบไป พระองค์จึงทรงทุ่มเทพระวิริยอุตสาหะ และพระราชทรัพย์มาส่งเสริมงานหัตถกรรมแก่ราษฎร วัตถุประสงค์สำคัญเพ่ือหาอาชีพเสริมเพิ่มรายได้แก่เกษตรกรท่ีประสบ ปัญหาในการเพาะปลกู หรือวา่ งจากฤดูเพาะปลูก ให้มีงานทำอย่กู ับบา้ น วตั ถุประสงคอ์ กี ประการหนึง่ คอื เพ่อื ธำรงรกั ษาและ ฟนื้ ฟูหตั ถกรรมแบบไทยโบราณซ่งึ กำลังจะเสื่อมสญู ไปตามกาลเวลาให้กลับมาแพร่หลายและได้รบั ความนิยม ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้เปิดสอนหัตถกรรมแทบทุกประเภทให้แก่บุตรหลานของราษฎรที่ไร้ที่ ทำกินข้ึน ณ บริเวณสวนจิตรลดา และเปิดสอนสมาชิกต่างจังหวัดในบริเวณพระตำหนักทุกภาค เวลาที่พระองค์เสด็จ พระราชดำเนินแปรพระราชฐานไปประทับแรม เพื่อทรงเย่ียมราษฎร ทรงรับเด็กยากจนและการศึกษาน้อย ผู้ยังไม่เคยมี ประสบการณ์ทางด้านการช่างใด ๆ เข้ามาเป็นนักเรียนศิลปาชีพ ทรงเสาะหาครูผู้มีฝีมือท่ียังหลงเหลืออยู่มาถ่ายทอดผลงาน อันประณีตละเอียดอ่อนเหล่าน้ัน ทรงติดตามผลงานทุกช้ิน และพระราชทานกำลังใจแก่สมาชิกทุกคน โปรดที่จะทรงใช้สอย ผลติ ภัณฑ์ศลิ ปาชพี ทุกชนดิ เพ่อื เป็นตวั อย่างแก่ราษฎรทว่ั ไป94 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คพู่ ระบารมี

การท่ีพระองค์ทรงริเริ่มพระราชกรณียกิจด้านนี้มานานหลายสิบปี ทรงเห็นสมควรท่ีจะจัดต้ังอาคารศิลปาชีพขึ้นณ สวนจติ รลดา เพอ่ื เป็นศนู ย์กลางของการเรียนการสอนศลิ ปาชพี แขนงตา่ ง ๆ และเพ่อื เป็นศูนย์กลางของผลติ ภณั ฑ์ศิลปาชพีจากราษฎรท่ัวประเทศ จึงได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สร้างอาคารศิลปาชีพข้ึน ท่ีข้างตึกที่ทำการกองราชเลขานกุ ารในพระองค์ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ โดยทรงใชพ้ ระราชทรพั ยส์ ว่ นพระองค์ และทรพั ยส์ นิสว่ นพระมหากษตั ริย์ งานของศลิ ปาชีพเจรญิ เตบิ โตขึ้นอยา่ งรวดเร็ว และผลิตภณั ฑ์ศิลปาชพี ได้แพร่หลายกวา้ งขวางเป็นที่นิยมในหมู่ราษฎรไทยและชาวต่างประเทศ ต่อมาได้มีผู้กราบบังคมทูลขอพระราชทานให้ทรงจัดต้ังขึ้นเป็นมูลนิธิ เม่ือวันที่๒๑ กรกฎาคม ๒๕๑๙ และทรงรับเปน็ องค์ประธานมูลนธิ ดิ ้วย ตอ่ มารฐั บาลได้ประจักษถ์ ึงผลงานและคุณประโยชนข์ องมูลนธิ ิจึงได้รับเป็นหน่วยงานหน่ึงของรัฐ โดยจัดต้ังเป็นกองศิลปาชีพข้ึนในสำนักราชเลขาธิการเม่ือ พ.ศ. ๒๕๒๘ เพ่ือสนับสนุนงานของมูลนธิ ิส่งเสรมิ ศิลปาชีพในสมเด็จพระนางเจา้ สิริกิต์ิ พระบรมราชินนี าถ มูลนธิ ิใชช้ ื่อภาษาองั กฤษว่า “The Foundation forthe Promotion of Supplementary Occupations and Related Techniques of Her Majesty Queen Sirikit”หรือ “The Support Foundation” โรงฝกึ สอนศลิ ปาชพี สวนจติ รลดา เปดิ สอนงานศลิ ปาชพี แผนกตา่ ง ๆ รวมทงั้ สนิ้ ๑๐ แผนก เชน่ แผนกถมเงนิ และถมทองเปน็ ต้น (สารานุกรมไทยสำหรบั เยาวชนโดยพระราชประสงค์พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ ัว, ๒๕๓๔) ในช่วงแรกได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ชาวบ้านทอผ้าไหมมัดหม่ี แล้วทรงรับซ้ือเอาไว้ เป็นการสนบั สนุน ฟื้นฟู และพัฒนาฝีมือการทอในเบ้อื งตน้ ปัจจุบนั มูลนิธิมศี นู ยส์ ง่ เสรมิ ศลิ ปาชพี กระจายอย่ทู ั่วทุกภาค และมีโครงการสง่ เสรมิ ศลิ ปาชพี ในหลายจงั หวดั ทว่ั ประเทศ ดงั พระราชดำรสั พระราชทานแกค่ ณะบคุ คลตา่ ง ๆ ทเี่ ขา้ เฝา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบาทถวายพระพรชัยมงคลเนือ่ งในโอกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษา ณ ศาลาดสุ ิดาลัย สวนจิตรลดา วันอาทติ ย์ที่ ๑๑ สงิ หาคม ๒๕๔๕ความตอนหนึง่ วา่ ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ คู่พระบารมี 95

“...เม่ือข้าพเจ้าตามเสด็จไปทางภาคอีสานน่ี ประชาชนทราบก็จะมาเต็ม เอาผ้าที่เขา ทอมาขายแก่มูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ฯ ซ่ึงเราก็จะตรวจดูแล้วทุกผืนทุกอะไรก็จะบอกเขาว่า อันน้ีฝีมือหยาบไปหน่อย ขอให้ต่อไปได้รับเป็นสมาชิกแล้วให้ฝีมือดีขึ้น เพ่ือจะได้ตลาด กว้างขวางข้ึน เขาก็ทำตามนั้น และมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ฯ ปี ๆ หนึ่งอย่างที่เฉพาะทางภาค ตะวันออกเฉียงเหนือก็จะต้องทุ่มเงินไปกว่า ๒๐๐ ล้านแต่ละปี เฉพาะที่ภาคอีสานเท่าน้ัน เพราะฉะนั้นมูลนิธิส่งเสริมศิลปาชีพ ฯ ก็รับงานหนักไม่ใช่เล่น แต่ก็ปลื้มใจท่ีว่าเป็นการให้ ความหวังแก่ราษฎร เพราะเม่ือข้าพเจ้าไปอยู่ในท่ีไหนนาน ๆ นี่ก็จะมีเด็กหนุ่มเด็กสาวมาบอก วา่ ท่าน ผมหรือฉนั เรียนจบแล้วนะ แตง่ านหายากเหลอื เกนิ ไม่มีงานจะทำ…” “...ข้าพเจ้าก็ถามว่า คุณเลือกงานหรือเปล่า เขาบอก ผมไม่เลือกงาน งานอะไรก็ได้ ขอใหร้ ายไดไ้ ปชว่ ยเหลือจุนเจอื ครอบครัวเท่าน้นั เขาก็ขอมาเขา้ ศลิ ปาชพี ...” “...เพียงให้โอกาสเขาเท่านั้นเอง ให้เวลาเขามาฝึกมาซ้อมมาเรียน ซ่ึงไม่นานเลย ไม่ถึงปี ความสามารถเขาจะเกิดขึ้น และไม่ใช่ความสามารถธรรมดา ๆ เขายังคิดแบบวิธี แกะสลัก วิธีป้ัน วิธีอะไรใหม่ ๆ ทอผ้าอะไรอย่างนี้ เขาจะคิดออกขึ้นมา อันน้ีเป็นท่ีช่ืนใจว่า คนไทยเป็นทรัพยากรของแผ่นดินจริงๆ ท่ีรัฐบาลและท่านทั้งหลายช่วยสนับสนุนน่ี จะเป็น ผลดีต่อประเทศชาติเป็นอย่างมาก แล้วก็เวลาท่ีข้าพเจ้าไปทางภาคใต้ ก็จะช่วยเร่ืองสาน ลิเภา และเขาจะไม่หยุดน่ิงที่ว่าสานกระเป๋าถือเฉย ๆ เขาจะสานเป็นเหมือนกับพานใส่ของ อะไรที่สวยงาม เขาจะคิดเอง พานและจานใส่ของสวย ๆ ไม่ใช่ใช้สอยเก่ียวกับเรื่องอาหาร เท่านั้น เหมือนจานแล้วก็ทำด้วยลิเภาแล้วเราอาจจะใส่ของอะไรที่สวยงามได้ ประดับได้ เขาคิด เขาเอง ทางเหนือก็มีชาวเขาซ่ึงเก่งอยู่แล้ว ทางด้านเคร่ืองเงินนี่มีความสามารถ เข้าไปนิด เดียวเท่านั้น เครื่องเงินต่าง ๆ ท่ีเราขอร้องให้เขาทำน่ี ก็จะประดิษฐ์ข้ึนมา อย่างโต๊ะเล็ก ๆ อย่างโบราณเรียกว่าโต๊ะเหมือนกับโตกท่ีชาวเชียงใหม่ทำ ชาวเขาเขาจะสานด้วยเงิน ให้ข้าพเจ้า เป็นโตกเงินสวยมากเลย ชาวต่างประเทศเห็นก็ท่ึงมาก อันน้ีเขาคิดข้ึนใหม่เอง ไม่ได้ซ้ำแบบอะไรเลย ธรรมดาเขาชำนาญแต่เครื่องประดับเงินของเขา ชาวเขา แต่พอมา เป็นสมาชิกศิลปาชีพท่ีกรุงเทพ ฯ หรือท่ีไหน ๆ ก็ตาม บางพวกก็ตามไปในขบวนเสด็จ เสด็จ ฯ เหนือ เสด็จ ฯ ใต้ ไปตะวันออกเฉียงเหนือ ก็มีศิลปาชีพจำนวนหน่ึงท่ีจะตามไป และ เราก็จะรับศิลปาชีพท่ีภาคเหนือ ภาคใต้ ตะวันออกเฉียงเหนือ เข้ามาร่วมกัน ก็มีความ สามัคคีรู้จักกันดีมากขึ้น อันนี้ก็ต้องขอบพระคุณท่านนายกและคณะรัฐบาลนะ ท่ีได้ให้ความ ช่วยเหลือ เพราะว่าการช่วยเหลืออะไรก็ไม่ดีเท่าที่ทำให้ประชาชนมีงานทำ มีความหวัง สามารถรักษาเกียรติยศของตัวเองได้ หมายความว่าความภาคภูมิใจในตัวเองที่เขาสามารถ หาเงินมาเล้ียงครอบครัวด้วยความรู้ความสามารถของเขาเอง ที่ฝร่ังเขาเคยชมข้าพเจ้าว่า ยูน่ีเป็นคนให้ dignity แก่ประชาชนชาวไทย แปลว่าทำให้เขาสามารถยืนข้ึนได้และช่วยเหลือ ตนเองได้ อันนี้สำคัญมาก…”96 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชนิ นี าถ คู่พระบารมี

เม่ือมีการเสด็จประพาสนานาประเทศ หรอื ในการต้อนรับราชอาคันตกุ ะ ท่มี าเฝา้ ในประเทศไทย ของขวญั ของกำนลัท่ีทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม พระราชทานแก่ประมุขของประเทศ หรือคนสำคัญของประเทศน้ัน ๆ ตลอดจนราชอาคันตุกะต่าง ๆ มักเป็นเคร่ืองเงินไทย คือ เครื่องถม หรือเคร่ืองถมทองแทบทั้งส้ิน เม่ือคร้ังเสด็จพระราชดำเนินเยือนสหรัฐอเมริกาใน พ.ศ. ๒๕๐๓ ได้เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเย่ียมโรงพยาบาลท่ีพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ประสตู ิ ณ เมอื งบอสตัน ไดพ้ ระราชทานหีบบุหรถี่ มทองแกห่ มอวิตต์มอร์ นายแพทย์ผ้ถู วายการประสูติ และตลับแป้งถมทองแก่พยาบาลทง้ั ๔ คน ทไ่ี ด้ร่วมในการถวายประสูตแิ ละอภบิ าลพระองคท์ ่าน เคร่ืองถมจึงเป็นศิลปหัตถกรรมท่ีเชิดหน้าชูตาของชาติไทย เป็นสัญลักษณ์ของชาติไทย นับแต่สมัยโบราณ ตราบถึงปจั จุบัน ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินนี าถ คพู่ ระบารมี 97

หัตถศิลป์บนผา้ ทอมอื สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงส่งเสริมเอกลักษณ์และอัตลักษณ์แห่งศิลปวัฒนธรรมไทยให้เป็น ที่ประจักษ์แก่สายตาของชาวโลก ผ่านงานด้านหัตถศิลป์ ซ่ึงเริ่มจากการช่วยให้ชาวไทยมีงานศิลปหัตถกรรมเป็นอาชีพเสริม นอกเหนือจากเกษตรกรรมซ่ึงเป็นอาชีพหลัก ทำให้ชาวบ้านมีรายได้เพ่ิมขึ้น อีกท้ังเป็นการช่วยรักษาศิลปหัตถกรรมโบราณ ของไทยหลายชนิดมิให้เสื่อมสูญไป ซึ่งผ้าทอมือของไทยเป็นหัตถกรรมชนิดแรกท่ีสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ มพี ระราชดำรใิ หเ้ ปน็ อาชพี เสรมิ ของประชาชน ในยามวา่ งจากการเพาะปลกู เนอ่ื งจากเปน็ สง่ิ ทช่ี าวบา้ นรจู้ กั ทำใชเ้ องในครวั เรอื น อยแู่ ลว้ ทรงส่งเสรมิ ให้ทอผา้ เพ่มิ ขนึ้ และทรงรบั ซื้อมาเผยแพร่ เพื่อให้คนไทยทั้งประเทศไดเ้ ห็นความงามของผา้ ไทย โดยเฉพาะ อยา่ งยงิ่ ผา้ ไหมไทย ซงึ่ มกี รรมวธิ กี ารทอทว่ี จิ ติ รพสิ ดารหลากหลายรปู แบบ เชน่ ผา้ ไหมมดั หมี่ ผา้ ไหมแพรวา ผา้ ขดิ และจก เปน็ ตน้ และมิเพียงสนบั สนนุ การทอผ้าไหมไทยเท่าน้นั ยังทรงสนบั สนุนให้ใชเ้ สน้ ไหมพันธุไ์ ทยพื้นเมอื งอีกด้วย ทำให้ผา้ ไหมไทยยังคงมี เอกลกั ษณข์ องไหมไทยแบบดัง้ เดมิ อันสวยงามอยูต่ ลอดไป98 ๗ รอบ พระชนมพรรษา พระบรมราชินีนาถ คพู่ ระบารมี