พุทธวจน "จิต วิญญาณ"

เปิดธรรมท่ถี กู ปิด : จิต มโน วิญญาณ มคิ ชาละ  ภกิ ษผุ ปู้ ระกอบพรอ้ มแลว้ ดว้ ยการผกู ตดิ กบั อารมณด์ ว้ ยอ�ำ นาจแหง่ ความเพลนิ นน่ั แหละ เราเรยี กวา่ ผมู้ กี ารอยอู่ ยา่ งมเี พอ่ื นสอง. มิคชาละ  ภิกษุผู้มีปกติอยู่ด้วยอาการอย่างน้ี ถึงจะเสพเสนาสนะ อันเป็นป่าและป่าทึบ ซ่ึงเงียบสงัด มีเสียงรบกวนน้อย ไร้ซ่งึ ลมจากกายคน ควรเป็นท่ที ำ�การ อันสงบของมนุษย์ สมควรเป็นท่ีหลีกเร้นเช่นน้ีแล้วก็ตาม ถึงอย่างน้นั ภิกษุน้นั เราก็ยังคงเรียกว่า ผู้มีการอยู่อย่างมี เพอื่ นสอง ขอ้ นนั้ เพราะเหตอุ ะไร เพราะวา่ ตณั หานนั่ แหละ เป็นเพ่ือนสองของภิกษุนั้น เขายังละตัณหานั้นไม่ได้ ดงั นนั้ ภกิ ษนุ นั้ เราจงึ เรยี กวา่ ผมู้ กี ารอยอู่ ยา่ งมเี พอ่ื นสอง. ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ด้วยเหตุเพียงเท่าไรหนอ ภิกษุจึงช่ือว่า เปน็ ผมู้ กี ารอยูอ่ ยา่ งอย่ผู ู้เดยี ว พระเจา้ ขา้ . มิคชาละ  รูปท้ังหลายท่ีจะรับรู้ได้ด้วยตา อันน่า ปรารถนา นา่ รกั ใคร่ นา่ พอใจ มีลกั ษณะนา่ รกั เป็นท่เี ข้าไป ต้ังอาศัยอยู่แห่งความใคร่ เป็นท่ีตั้งแห่งความกำ�หนัดมีอยู่ ถา้ หากวา่ ภกิ ษไุ มเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�ำ่ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาซง่ึ รปู นน้ั เมือ่ ภกิ ษไุ มเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�่ำ ถึง ไมส่ ยบมัวเมา ซึ่งรปู น้นั 233

พทุ ธวจน - หมวดธรรม นั่นแหละ นันทิ ย่อมดับ (นนฺทิ นิรุชฺฌติ) เมื่อนันทิ ไม่มีอยู่  (นนทฺ ยิ า อสต)ิ สาราคะ ยอ่ มไมม่  ี (สาราโค น โหต)ิ เมอื่ สาราคะ ไมม่ อี ย ู่ (สาราเค อสต)ิ สญั โญคะ ยอ่ มไมม่  ี (สโฺ โค น โหต)ิ . มคิ ชาละ  ภกิ ษผุ ไู้ มป่ ระกอบพรอ้ มแลว้ ดว้ ยการผกู ตดิ กบั อารมณด์ ว้ ยอ�ำ นาจแหง่ ความเพลนิ  (นนทฺ สิ โฺ ชนวสิ ย ตุ โฺ ต) นัน่ แหละ เราเรียกวา่ ผู้มีการอย่อู ยา่ งอยูผ่ ้เู ดยี ว. มิคชาละ  เสียงทั้งหลายที่จะรับรู้ได้ด้วยหู อันน่า ปรารถนา นา่ รกั ใคร่ นา่ พอใจ มลี กั ษณะนา่ รกั … ถา้ หากวา่ ภกิ ษไุ มเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�ำ่ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาซง่ึ เสยี งนน้ั … นันทิ ย่อมดับ เมื่อนันทิ ไม่มีอยู่ สาราคะ ย่อมไม่มี เม่ือ สาราคะ ไมม่ อี ยู่ สัญโญคะ ยอ่ มไมม่ .ี มิคชาละ  ภิกษุผู้ไม่ประกอบพร้อมแล้ว ด้วยการ ผูกติดกับอารมณ์ด้วยอำ�นาจแห่งความเพลิน นั่นแหละ เราเรียกว่า ผูม้ กี ารอยอู่ ย่างอย่ผู ูเ้ ดียว. มคิ ชาละ  กลิ่นท้งั หลายทจี่ ะรับรู้ไดด้ ว้ ยจมกู อนั นา่ ปรารถนา นา่ รกั ใคร่ นา่ พอใจ มลี กั ษณะนา่ รกั … ถา้ หากวา่ ภกิ ษไุ มเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�ำ่ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาซง่ึ กลน่ิ นน้ั … นันทิ ย่อมดับ เม่ือนันทิ ไม่มีอยู่ สาราคะ ย่อมไม่มี เม่ือ สาราคะ ไม่มอี ยู่ สัญโญคะ ย่อมไมม่ ี. 234

เปดิ ธรรมท่ีถูกปิด : จติ มโน วิญญาณ มิคชาละ  ภิกษุผู้ไม่ประกอบพร้อมแล้ว ด้วยการ ผูกติดกับอารมณ์ด้วยอำ�นาจแห่งความเพลิน น่ันแหละ เราเรียกวา่ ผู้มีการอยู่อยา่ งอยู่ผ้เู ดยี ว. มิคชาละ  รสทั้งหลายท่ีจะรับรู้ได้ด้วยลิ้น อันน่า ปรารถนา นา่ รกั ใคร่ นา่ พอใจ มลี กั ษณะนา่ รกั … ถา้ หากวา่ ภกิ ษไุ มเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�ำ่ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาซงึ่ รสนน้ั … นันทิ ย่อมดับ เมื่อนันทิ ไม่มีอยู่ สาราคะ ย่อมไม่มี เม่ือ สาราคะ ไม่มีอยู่ สัญโญคะ ย่อมไมม่ .ี มิคชาละ  ภิกษุผู้ไม่ประกอบพร้อมแล้ว ด้วยการ ผูกติดกับอารมณ์ด้วยอำ�นาจแห่งความเพลิน นั่นแหละ เราเรียกวา่ ผู้มีการอยูอ่ ยา่ งอย่ผู ้เู ดียว. มิคชาละ  โผฏฐัพพะท้ังหลายที่จะรับรู้ได้ด้วยกาย อันน่าปรารถนา น่ารักใคร่ น่าพอใจ มีลักษณะน่ารัก … ถา้ หากวา่ ภกิ ษไุ มเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�ำ่ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาซง่ึ โผฏฐพั พะนน้ั … นนั ทิ ยอ่ มดบั เมอ่ื นนั ทิ ไมม่ อี ยู่ สาราคะ ย่อมไม่มี เม่ือสาราคะ ไมม่ อี ยู่ สญั โญคะ ยอ่ มไมม่ .ี มิคชาละ  ภิกษุผู้ไม่ประกอบพร้อมแล้ว ด้วยการ ผูกติดกับอารมณ์ด้วยอำ�นาจแห่งความเพลิน นั่นแหละ เราเรยี กว่า ผ้มู ีการอยูอ่ ยา่ งอยผู่ เู้ ดียว. 235

พทุ ธวจน - หมวดธรรม มคิ ชาละ  ธรรมทงั้ หลายทจ่ี ะรบั รไู้ ดด้ ว้ ยมโน อนั นา่ ปรารถนา นา่ รกั ใคร่ นา่ พอใจ มีลกั ษณะนา่ รัก เป็นทีเ่ ข้าไป ต้ังอาศัยอยู่แห่งความใคร่ เป็นที่ตั้งแห่งความกำ�หนัดมีอยู่ ถา้ หากวา่ ภกิ ษไุ มเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�ำ่ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาซง่ึ ธรรมนนั้ เมอื่ ภกิ ษุไม่เพลิดเพลิน ไมพ่ รำ�่ ถึง ไม่สยบมวั เมา ซง่ึ ธรรมนนั้ นน่ั แหละ นนั ทิ ยอ่ มดบั เมอื่ นนั ทิ ไมม่ อี ยู่ สาราคะ ยอ่ มไมม่ ี เมอ่ื สาราคะ ไมม่ อี ยู่ สญั โญคะ ยอ่ มไมม่ .ี มิคชาละ  ภิกษุผู้ไม่ประกอบพร้อมแล้ว ด้วยการ ผูกติดกับอารมณ์ด้วยอำ�นาจแห่งความเพลิน น่ันแหละ เราเรียกว่า ผมู้ ีการอยู่อยา่ งอย่ผู ู้เดียว. มคิ ชาละ  ภกิ ษผุ มู้ ปี กตอิ ยดู่ ว้ ยอาการอยา่ งน้ี แมจ้ ะอยู่ ในหมู่บ้าน อันระคนไปด้วยภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกา พระราชา มหาอำ�มาตย์ของพระราชา เดียรถีย์ สาวกของ เดยี รถยี ท์ งั้ หลายกต็ าม ถงึ อยา่ งนน้ั ภกิ ษนุ นั้ เรากย็ งั คงเรยี กวา่ ผู้มีการอยู่อย่างอยู่ผู้เดียว ข้อน้ันเพราะเหตุอะไร เพราะว่า ตัณหาน่ันแหละเป็นเพ่ือนสองของภิกษุน้ัน ตัณหานั้น เธอละได้แล้ว ดังนั้น ภิกษุนั้น เราจึงเรียกว่า ผู้มีการอยู่ อยา่ งอยู่ผู้เดยี ว. 236

พุทธวจน - หมวดธรรม เปดิ ธรรมที่ถกู ปิด : จิต มโน วญิ ญาณ กายก็ออก จิตกอ็ อก 93 -บาลี จตกุ กฺ . อ.ํ ๒๑/๑๘๕/๑๓๘. ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  บคุ คล ๔ จ�ำ พวกเหลา่ นี้ มปี รากฏอยู่ ในโลก  ๔ จ�ำ พวกอะไรบ้าง คือ (1) กายออก แตจ่ ติ ไมอ่ อก (นกิ กฺ ฏฺ กาโย อนกิ กฺ ฏฺ จติ โฺ ต) (2) กายไมอ่ อก แตจ่ ติ ออก (อนกิ กฺ ฏฺ กาโย นกิ กฺ ฏฺ จติ โฺ ต) (3) กายกไ็ มอ่ อก จติ กไ็ มอ่ อก (อนกิ กฺ ฏฺ กาโย จ อนกิ กฺ ฏฺ จติ โฺ ต จ) (4) กายกอ็ อก จติ กอ็ อก (นกิ กฺ ฏฺ กาโย จ นกิ กฺ ฏฺ จติ โฺ ต จ) ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลท่ีชื่อว่า กายออก แต่จิต ไม่ออกเป็นอย่างไร  ภิกษุท้งั หลาย  บุคคลบางคนในโลกน้ี เสพเสนาสนะอนั สงดั คอื ปา่ และปา่ ทบึ ในทน่ี น้ั ๆ เขาตรกึ ถงึ กามวิตกบ้าง ตรึกถึงพยาบาทวิตกบ้าง ตรึกถึงวิหิงสา- วติ กบา้ ง  ภกิ ษทุ งั้ หลาย  อยา่ งนแ้ี ล บคุ คลทช่ี อ่ื วา่ กายออก แตจ่ ิตไม่ออก. ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลที่ช่ือว่า กายไม่ออก แต่จิต ออกเป็นอย่างไร  ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกนี้ ไม่ได้เสพเสนาสนะอันสงัด คือป่าและป่าทึบ ในท่ีน้ันๆ เขาตรึกถึงเนกขัมมวิตกบ้าง ตรึกถึงอัพยาบาทวิตกบ้าง 237

พทุ ธวจน - หมวดธรรม ตรกึ ถงึ อวหิ งิ สาวติ กบา้ ง  ภกิ ษทุ งั้ หลาย  อยา่ งนแ้ี ล บคุ คล ทีช่ ่อื วา่ กายไมอ่ อก แตจ่ ิตออก. ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลท่ีชื่อว่ากายก็ไม่ออก จิตก็ ไม่ออกเป็นอย่างไร  ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในโลกน้ี ไม่ได้เสพเสนาสนะอันสงัด คือป่าและป่าทึบ ในท่ีนั้นๆ เขาตรกึ ถงึ กามวติ กบา้ ง ตรกึ ถงึ พยาบาทวติ กบา้ ง ตรกึ ถงึ วิหิงสาวติ กบ้าง  ภิกษทุ ้ังหลาย  อยา่ งนีแ้ ล บุคคลที่ชอ่ื วา่ กายกไ็ ม่ออก จิตกไ็ มอ่ อก. ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลที่ช่ือว่า กายก็ออก จิตก็ออก เป็นอย่างไร  ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางคนในโลกน้ี เสพ เสนาสนะอนั สงัด คอื ป่าและปา่ ทบึ ในทน่ี ัน้ ๆ เขาตรกึ ถงึ เนกขัมมวิตกบ้าง ตรึกถึงอัพยาบาทวิตกบ้าง ตรึกถึง อวหิ งิ สาวติ กบา้ ง  ภกิ ษทุ งั้ หลาย  อยา่ งนแ้ี ล บคุ คลทชี่ อื่ วา่ กายกอ็ อก จิตก็ออก. ภกิ ษทุ งั้ หลาย  บคุ คล ๔ จ�ำ พวกเหลา่ นแี้ ล มปี รากฏ อยู่ในโลก. 238

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปดิ ธรรมที่ถูกปิด : จิต มโน วิญญาณ อะไรคอื กรรมเก่าและกรรมใหม่ 94 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๑๖๖/๒๒๗. ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  เราจกั แสดงซง่ึ กรรมทงั้ หลาย ทง้ั ใหม่ และเกา่  (นวปรุ าณ)  ความดบั แหง่ กรรม และขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ กรรม พวกเธอจงฟงั จงใสใ่ จใหด้ ี เราจะกลา่ ว. ภกิ ษุทั้งหลาย  กรรมเก่าเป็นอยา่ งไร. ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  ตา อันเธอท้ังหลาย พึงเห็นว่าเป็น กรรมเกา่ อนั ปจั จยั ปรงุ แตง่ ขน้ึ  (อภสิ งขฺ ต) ส�ำ เรจ็ ดว้ ยเจตนา  (อภสิ เฺ จตยติ ) เปน็ ทตี่ ง้ั แหง่ เวทนา (เวทนยิ  ทฏฺ พพฺ )   หู อนั เธอ ท้ังหลาย พงึ เห็นว่าเปน็ กรรมเก่า ... จมกู อันเธอทัง้ หลาย พึงเห็นว่าเป็นกรรมเก่า ... ลน้ิ อันเธอทั้งหลาย พึงเห็นว่า เป็นกรรมเก่า ... กาย อันเธอท้ังหลาย พึงเห็นว่าเป็น กรรมเกา่ ... มโน อันเธอทงั้ หลาย พงึ เหน็ ว่าเป็นกรรมเกา่ อนั ปจั จยั ปรงุ แตง่ ขน้ึ ส�ำ เรจ็ ดว้ ยเจตนา เปน็ ทต่ี งั้ แหง่ เวทนา  ภกิ ษุทั้งหลาย  นีเ้ รยี กว่า กรรมเกา่ . ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  กรรมใหม่ เป็นอย่างไร. ภิกษุทั้งหลาย  ข้อท่บี ุคคลกระทำ�กรรม ด้วยกาย  ดว้ ยวาจา ดว้ ยใจ ในกาลบดั น ้ี อนั นเ้ี รยี กวา่ กรรมใหม.่ 239

พทุ ธวจน - หมวดธรรม ภกิ ษุทงั้ หลาย  ความดบั แหง่ กรรม เปน็ อยา่ งไร. ภิกษุท้ังหลาย  ข้อที่บุคคลถูกต้องวิมุตติ เพราะ ความดบั แหง่ กายกรรม วจกี รรม มโนกรรม  อนั นเ้ี รยี กวา่ ความดบั แหง่ กรรม. ภิกษุท้ังหลาย  ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งกรรม  เปน็ อย่างไร. อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ยองค์ ๘ นนี้ น่ั เอง  เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ กรรม คอื สมั มาทฏิ ฐิ สมั มาสงั กปั ปะ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ และสัมมาสมาธิ  ภิกษุทั้งหลาย  น้ีเรียกว่า ข้อปฏิบตั ใิ ห้ถึงความดบั แหง่ กรรม. ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  ดว้ ยประการดงั นแี้ ล กรรมเกา่ เรากไ็ ด้ แสดงแล้ว กรรมใหมเ่ ราก็ได้แสดงแล้ว ความดับแห่งกรรม เรากไ็ ดแ้ สดงแลว้ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ กรรมเรากไ็ ด้ แสดงแล้วแกเ่ ธอทั้งหลาย. 240

เปดิ ธรรมที่ถูกปิด : จติ มโน วิญญาณ ภิกษุท้ังหลาย  กิจใดท่ีศาสดาผู้เอ็นดู แสวงหา ประโยชนเ์ ก้อื กลู อาศยั ความเอน็ ดแู ลว้ จะพงึ ท�ำ แกส่ าวก ทง้ั หลาย กิจนน้ั เราไดท้ �ำ แล้วแก่พวกเธอ. ภิกษุท้ังหลาย  นั่นโคนไม้ น่ันเรือนว่าง พวกเธอ จงเพยี รเผากเิ ลส อยา่ ไดป้ ระมาท อยา่ เปน็ ผทู้ ต่ี อ้ งรอ้ นใจ ในภายหลังเลย นี่แล เป็นวาจาเครื่องพร่ำ�สอนของเรา แกเ่ ธอทัง้ หลาย. 241

พุทธวจน - หมวดธรรม เปิดธรรมทีถ่ ูกปิด : จติ มโน วิญญาณ 95 กายนี้ เป็น “กรรมเกา่ ” -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๗๗/๑๔๓. ภิกษุทั้งหลาย  กายนี้ไม่ใช่ของเธอทั้งหลาย และ ทั้งไมใ่ ชข่ องบคุ คลเหล่าอื่น. ภิกษุท้ังหลาย  กรรมเก่า (กาย) น้ี  อันเธอท้ังหลาย พงึ เหน็ วา่ เปน็ สง่ิ ทป่ี จั จยั ปรงุ แตง่ ขนึ้  (อภสิ งขฺ ต) ส�ำ เรจ็ ดว้ ย เจตนา (อภสิ ญฺเจตยติ ) เป็นท่ตี ้งั แหง่ เวทนา (เวทนยิ  ทฏฺ พพฺ ) . ภิกษุท้ังหลาย  ในกรณีของกายน้ัน อริยสาวกผู้ได้ สดับแล้ว ย่อมกระทำ�ไว้ในใจโดยแยบคายเป็นอย่างดี ซง่ึ ปฏจิ จสมปุ บาทนน่ั เทยี ว ดงั นว้ี า่ เมอ่ื ส่งิ นี้มี ส่ิงนยี้ อ่ มมี (อิมสฺมึ สติ อทิ  โหติ) (เพอมิ รสาสฺ ะุปคฺปวาาทมา เอกิทดิ  อขุปึ้นฺปแชหชฺ ตง่ ิ)ส่งิ น้ี ส่งิ น้ีจงึ เกิดขนึ้ เมื่อสิ่งนไ้ี มม่ ี สิ่งนย้ี อ่ มไมม่ ี (อิมสฺมึ สติ อิท น โหติ) เพราะความดบั ไปแหง่ สิ่งนี้ สิ่งน้จี ึงดับไป  (อมิ สฺส นโิ รธา อิท นิรชุ ฌฺ ติ) ได้แกส่ ิง่ เหลา่ นี้ คอื เพราะมีอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขารทั้งหลาย  เพราะมีสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ  เพราะมีวิญญาณ เป็นปัจจัย จึงมีนามรูป  เพราะมีนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ  เพราะมีสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ  242

เปิดธรรมท่ีถูกปิด : จติ มโน วญิ ญาณ เพราะมีผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา  เพราะมีเวทนาเป็น ปัจจัย จึงมีตัณหา  เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน  เพราะมอี ปุ าทานเปน็ ปจั จยั จงึ มภี พ  เพราะมภี พเปน็ ปจั จยั จึงมีชาติ  เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสะท้งั หลาย จึงเกิดข้นึ ครบถ้วน  ความ เกดิ ขน้ึ พรอ้ มแหง่ กองทกุ ขท์ ง้ั สน้ิ น้ี ยอ่ มมี ดว้ ยอาการอยา่ งน.้ี เพราะความจางคลายดบั ไปโดยไมเ่ หลอื แหง่ อวชิ ชานน้ั น่ันเทียว จึงมีความดับแห่งสังขาร  เพราะมีความดับ แห่งสังขาร จึงมีความดับแห่งวิญญาณ  เพราะมีความดับ แห่งวิญญาณ จึงมีความดับแห่งนามรูป  เพราะมีความดับ แหง่ นามรปู จงึ มคี วามดบั แหง่ สฬายตนะ  เพราะมคี วามดบั แห่งสฬายตนะ จึงมีความดับแห่งผัสสะ  เพราะมีความดับ แห่งผัสสะ จึงมีความดับแห่งเวทนา  เพราะมีความดับ แห่งเวทนา จึงมีความดับแห่งตัณหา  เพราะมีความดับ แห่งตัณหา จึงมีความดับแห่งอุปาทาน  เพราะมีความดับ แห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ  เพราะมีความดับ แห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ  เพราะมีความดับแห่ง ชาตนิ นั่ แล ชรามรณะ โสกะปรเิ ทวะ ทกุ ขะโทมนสั อปุ ายาสะ ท้ังหลายจึงดับสิ้น  ความดับลงแห่งกองทุกข์ทั้งส้ินนี้ ย่อมมีด้วยอาการอยา่ งน้ี ดังนแ้ี ล. 243

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปดิ ธรรมท่ีถกู ปิด : จิต มโน วิญญาณ 96 ลักษณะความเปน็ อนตั ตา -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๘๒/๑๒๗. ภกิ ษทุ งั้ หลาย  รปู เปน็ อนตั ตา กห็ ากวา่ รปู นจี้ กั เปน็ อัตตาแล้วไซร้ รปู ก็คงไม่เป็นไปเพอื่ อาพาธ ทั้งสตั วย์ ่อมจะ ไดต้ ามความปรารถนาในรปู วา่ ขอรปู ของเรา จงเปน็ อยา่ งนเ้ี ถดิ อย่าได้เป็นอย่างนั้นเลย  แต่เพราะเหตุท่ีรูปเป็นอนัตตา ดงั นน้ั รปู จงึ เปน็ ไปเพอื่ อาพาธ และสตั วย์ อ่ มไมไ่ ดต้ ามความ ปรารถนาในรูปว่า ขอรูปของเรา จงเป็นอย่างนี้เถิด อย่าได้ เปน็ อย่างนัน้ เลย. ภกิ ษทุ งั้ หลาย  เวทนาเปน็ อนตั ตา กห็ ากวา่ เวทนานี้ จักเป็นอัตตาแล้วไซร้ เวทนาก็คงไม่เป็นไปเพื่ออาพาธ ท้ังสัตว์ย่อมจะได้ตามความปรารถนาในเวทนาว่า ขอ เวทนาของเรา จงเป็นอย่างนี้เถิด อย่าได้เป็นอย่างน้ันเลย  แตเ่ พราะเหตทุ เ่ี วทนาเปน็ อนตั ตา ดงั นนั้ เวทนาจงึ เปน็ ไปเพอ่ื อาพาธ และสัตว์ย่อมไม่ได้ตามความปรารถนาในเวทนาว่า ขอเวทนาของเรา จงเปน็ อยา่ งนเี้ ถดิ อยา่ ไดเ้ ปน็ อยา่ งนน้ั เลย. ภกิ ษทุ งั้ หลาย  สญั ญาเปน็ อนตั ตา กห็ ากวา่ สญั ญาน้ี จักเป็นอัตตาแล้วไซร้ สัญญาก็คงไม่เป็นไปเพ่ืออาพาธ ทงั้ สตั วย์ อ่ มจะไดต้ ามความปรารถนาในสญั ญาวา่ ขอสญั ญา 244

เปิดธรรมทถ่ี ูกปิด : จติ มโน วญิ ญาณ ของเรา จงเปน็ อยา่ งนเ้ี ถดิ อยา่ ไดเ้ ปน็ อยา่ งนนั้ เลย  แตเ่ พราะ เหตทุ ส่ี ญั ญาเปน็ อนตั ตา ดงั นน้ั สญั ญาจงึ เปน็ ไปเพอ่ื อาพาธ และสตั วย์ อ่ มไมไ่ ดต้ ามความปรารถนาในสญั ญาวา่ ขอสญั ญา ของเรา จงเปน็ อยา่ งนเ้ี ถดิ อยา่ ไดเ้ ปน็ อยา่ งนน้ั เลย. ภกิ ษทุ งั้ หลาย  สงั ขารเปน็ อนตั ตา กห็ ากวา่ สงั ขารนี้ จักเป็นอัตตาแล้วไซร้ สังขารก็คงไม่เป็นไปเพ่ืออาพาธ ทงั้ สตั วย์ อ่ มจะไดต้ ามความปรารถนาในสงั ขารวา่ ขอสงั ขาร ของเรา จงเปน็ อยา่ งนเ้ี ถดิ อยา่ ไดเ้ ปน็ อยา่ งนน้ั เลย  แตเ่ พราะ เหตทุ ส่ี งั ขารเปน็ อนตั ตา ดงั นน้ั สงั ขารจงึ เปน็ ไปเพอ่ื อาพาธ และสตั วย์ อ่ มไมไ่ ดต้ ามความปรารถนาในสงั ขารวา่ ขอสงั ขาร ของเรา จงเปน็ อยา่ งนเ้ี ถดิ อยา่ ไดเ้ ปน็ อยา่ งนน้ั เลย. ภิกษุท้ังหลาย  วิญญาณเป็นอนัตตา ก็หากว่า วญิ ญาณน้จี ักเปน็ อตั ตาแลว้ ไซร้ วิญญาณกค็ งไม่เปน็ ไปเพอ่ื อาพาธ ท้งั สัตว์ย่อมจะได้ตามความปรารถนาในวิญญาณว่า ขอวญิ ญาณของเรา จงเปน็ อยา่ งนเ้ี ถดิ อยา่ ไดเ้ ปน็ อยา่ งนน้ั เลย แต่เพราะเหตุที่วิญญาณเป็นอนัตตา ดังนั้น วิญญาณจึง เป็นไปเพื่ออาพาธ และสัตว์ย่อมไม่ได้ตามความปรารถนา ในวญิ ญาณวา่ ขอวญิ ญาณของเรา จงเปน็ อยา่ งนเี้ ถดิ อยา่ ได้ เป็นอย่างนั้นเลย. 245

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปิดธรรมท่ถี กู ปดิ : จิต มโน วญิ ญาณ ขนั ธ์ ๕ ไมเ่ ทย่ี ง เปน็ ทกุ ข์ เปน็ อนตั ตา 97 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๒๙/๔๕. ภิกษุทั้งหลาย  รูปไม่เที่ยง แม้เหตุปัจจัยท่ีให้รูป เกดิ ขน้ึ กไ็ มเ่ ทยี่ ง รปู ทเี่ กดิ จากสงิ่ ทไี่ มเ่ ทย่ี ง จะเปน็ ของเทยี่ ง ได้อย่างไร. เวทนาไม่เท่ียง แม้เหตุปัจจัยที่ให้เวทนาเกิดข้ึน ก็ไม่เที่ยง เวทนาท่ีเกิดจากสิ่งที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเที่ยง ได้อยา่ งไร. สัญญาไม่เที่ยง แม้เหตุปัจจัยที่ให้สัญญาเกิดข้ึน ก็ไม่เท่ียง สัญญาท่ีเกิดจากส่ิงที่ไม่เที่ยง จะเป็นของเท่ียง ไดอ้ ยา่ งไร. สังขารไม่เท่ียง แม้เหตุปัจจัยที่ให้สังขารเกิดข้ึน ก็ไม่เท่ียง สังขารท่ีเกิดจากส่ิงที่ไม่เท่ียง จะเป็นของเท่ียง ไดอ้ ยา่ งไร. วญิ ญาณไมเ่ ทย่ี ง แมเ้ หตปุ จั จยั ทใ่ี หว้ ญิ ญาณเกดิ ขน้ึ ก็ไม่เท่ียง วิญญาณท่ีเกิดจากส่ิงท่ีไม่เท่ียง จะเปน็ ของเทย่ี ง ไดอ้ ยา่ งไร. 246

เปดิ ธรรมทถี่ ูกปดิ : จิต มโน วญิ ญาณ ภิกษุท้ังหลาย  รูปเป็นทุกข์ แม้เหตุปัจจัยท่ีให้ รูปเกิดข้ึน ก็เป็นทุกข์ รูปที่เกิดจากสิ่งที่เป็นทุกข์ จะเปน็ สขุ ไดอ้ ยา่ งไร. เวทนาเป็นทุกข์ แม้เหตุปัจจัยท่ีให้เวทนาเกิดข้ึน กเ็ ปน็ ทกุ ข์ เวทนาทเ่ี กดิ จากสง่ิ ทเ่ี ปน็ ทกุ ข์ จะเปน็ สขุ ไดอ้ ยา่ งไร. สัญญาเป็นทุกข์ แม้เหตุปัจจัยท่ีให้สัญญาเกิดขึ้น กเ็ ปน็ ทกุ ข์ สญั ญาทเ่ี กดิ จากสง่ิ ทเ่ี ปน็ ทกุ ข์ จะเปน็ สขุ ไดอ้ ยา่ งไร. สังขารเป็นทุกข์ แม้เหตุปัจจัยที่ให้สังขารเกิดขึ้น กเ็ ปน็ ทกุ ข์ สงั ขารทเ่ี กดิ จากสง่ิ ทเ่ี ปน็ ทกุ ข์ จะเปน็ สขุ ไดอ้ ยา่ งไร. วญิ ญาณเปน็ ทกุ ข์ แมเ้ หตปุ จั จยั ทใ่ี หว้ ญิ ญาณเกดิ ขนึ้ กเ็ ปน็ ทกุ ข์ วญิ ญาณทเ่ี กดิ จากสง่ิ ทเ่ี ปน็ ทกุ ข์ จะเปน็ สขุ ไดอ้ ยา่ งไร. ภิกษุทั้งหลาย  รูปเป็นอนัตตา แม้เหตุปัจจัยท่ีให้ รูปเกิดขึ้น ก็เป็นอนัตตา รูปที่เกิดจากสิ่งที่เป็นอนัตตา จะเปน็ อตั ตาไดอ้ ยา่ งไร. เวทนาเปน็ อนตั ตา แมเ้ หตปุ จั จยั ทใี่ หเ้ วทนาเกดิ ขน้ึ กเ็ ปน็ อนตั ตา เวทนาทเ่ี กดิ จากสง่ิ ทเี่ ปน็ อนตั ตา จะเปน็ อตั ตา ได้อย่างไร. 247

พทุ ธวจน - หมวดธรรม สญั ญาเปน็ อนตั ตา แมเ้ หตปุ จั จยั ทใี่ หส้ ญั ญาเกดิ ขนึ้ กเ็ ปน็ อนตั ตา สญั ญาทเี่ กดิ จากสง่ิ ทเ่ี ปน็ อนตั ตา จะเปน็ อตั ตา ได้อยา่ งไร. สงั ขารเปน็ อนตั ตา แมเ้ หตปุ จั จยั ทใี่ หส้ งั ขารเกดิ ขน้ึ กเ็ ปน็ อนตั ตา สงั ขารทเี่ กดิ จากสง่ิ ทเี่ ปน็ อนตั ตา จะเปน็ อตั ตา ได้อยา่ งไร. วิญญาณเป็นอนัตตา แม้เหตุปัจจัยท่ีให้วิญญาณ เกิดข้ึน ก็เป็นอนัตตา วิญญาณท่ีเกิดจากส่ิงท่ีเป็นอนัตตา จะเปน็ อัตตาไดอ้ ย่างไร. ภิกษุทั้งหลาย  รูปไม่เที่ยง สิ่งใดไม่เที่ยง ส่ิงน้ัน เป็นทุกข์  สิ่งใดเป็นทุกข์ สิ่งนั้นเป็นอนัตตา  สิ่งใดเป็น อนตั ตา สง่ิ นน้ั ไมใ่ ชข่ องเรา (เนต มม) ไมใ่ ชเ่ ปน็ เรา (เนโสหมสมฺ )ิ ไมใ่ ชต่ วั ตนของเรา (น เมโส อตตฺ า) ขอ้ นอ้ี รยิ สาวกพงึ เหน็ ดว้ ย ปญั ญาอนั ชอบ ตามความเปน็ จรงิ อยา่ งน.้ี เวทนาไมเ่ ทยี่ ง สง่ิ ใดไมเ่ ทย่ี ง สง่ิ นน้ั เปน็ ทกุ ข์ สง่ิ ใด เปน็ ทกุ ข์ สง่ิ นน้ั เปน็ อนตั ตา สง่ิ ใดเปน็ อนตั ตา สงิ่ นน้ั ไมใ่ ช่ ของเรา  ไมใ่ ชเ่ ปน็ เรา  ไมใ่ ชต่ วั ตนของเรา ขอ้ นอี้ รยิ สาวก พึงเห็นด้วยปัญญาอนั ชอบ ตามความเปน็ จริงอยา่ งน.ี้ 248

เปิดธรรมทีถ่ กู ปิด : จิต มโน วิญญาณ สญั ญาไมเ่ ทยี่ ง สง่ิ ใดไมเ่ ทยี่ ง สง่ิ นนั้ เปน็ ทกุ ข์ สงิ่ ใด เปน็ ทกุ ข์ สง่ิ นน้ั เปน็ อนตั ตา สง่ิ ใดเปน็ อนตั ตา สง่ิ นน้ั ไมใ่ ช่ ของเรา  ไมใ่ ชเ่ ปน็ เรา  ไมใ่ ชต่ วั ตนของเรา  ขอ้ นอ้ี รยิ สาวก พึงเหน็ ดว้ ยปัญญาอนั ชอบ ตามความเป็นจรงิ อย่างนี้. สงั ขารไมเ่ ทยี่ ง สงิ่ ใดไมเ่ ทยี่ ง สง่ิ นนั้ เปน็ ทกุ ข์ สงิ่ ใด เปน็ ทกุ ข์ สง่ิ นน้ั เปน็ อนตั ตา สง่ิ ใดเปน็ อนตั ตา สง่ิ นน้ั ไมใ่ ช่ ของเรา  ไมใ่ ชเ่ ปน็ เรา  ไมใ่ ชต่ วั ตนของเรา  ขอ้ นอ้ี รยิ สาวก พงึ เหน็ ด้วยปญั ญาอันชอบ ตามความเปน็ จรงิ อยา่ งน.ี้ วญิ ญาณไมเ่ ทย่ี ง สง่ิ ใดไมเ่ ทย่ี ง สง่ิ นน้ั เปน็ ทกุ ข์ สง่ิ ใด เปน็ ทกุ ข์ สง่ิ นน้ั เปน็ อนตั ตา สง่ิ ใดเปน็ อนตั ตา สง่ิ นน้ั ไมใ่ ช่ ของเรา  ไมใ่ ชเ่ ปน็ เรา  ไมใ่ ชต่ วั ตนของเรา  ขอ้ นอ้ี รยิ สาวก พึงเหน็ ด้วยปัญญาอนั ชอบ ตามความเปน็ จรงิ อย่างน้.ี อรยิ สาวกผไู้ ดส้ ดบั แลว้ เหน็ อยอู่ ยา่ งนี้ ยอ่ มเบอื่ หนา่ ย แม้ในรูป แม้ในเวทนา แม้ในสัญญา แม้ในสังขาร แม้ใน วญิ ญาณ เมอื่ เบอื่ หนา่ ย ยอ่ มคลายก�ำ หนดั เพราะคลายก�ำ หนดั จงึ หลดุ พน้ เมอื่ หลดุ พน้ แลว้ ยอ่ มมญี าณหยงั่ รวู้ า่ หลดุ พน้ แลว้ อรยิ สาวกนนั้ ยอ่ มรชู้ ดั วา่ ชาตสิ น้ิ แลว้ พรหมจรรยอ์ ยจู่ บแลว้ กิจท่คี วรทำ�ได้ทำ�เสร็จแล้ว กิจอ่นื ท่จี ะต้องทำ�เพ่อื ความเป็น อยา่ งน้ี ไมไ่ ดม้ อี กี . 249

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปดิ ธรรมท่ถี กู ปดิ : จิต มโน วิญญาณ เจริญสมาธแิ ลว้ จะรู้ไดต้ าม 98 ความเป็นจรงิ ของขนั ธ์ ๕ -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๑๘/๒๗. ภิกษุท้ังหลาย  เธอทั้งหลาย จงเจริญสมาธิเถิด ภกิ ษผุ มู้ จี ติ ตงั้ มน่ั แลว้ ยอ่ มรชู้ ดั ตามความเปน็ จรงิ   กภ็ กิ ษุ ย่อมรู้ชัดตามความเปน็ จรงิ ซง่ึ อะไร คอื ยอ่ มรชู้ ดั ตามความ เปน็ จรงิ ซง่ึ ความเกดิ และความดบั แหง่ รปู   ยอ่ มรชู้ ดั ตาม ความเปน็ จรงิ ซง่ึ ความเกดิ และความดบั แหง่ เวทนา  ยอ่ มรชู้ ดั ตามความเปน็ จรงิ ซง่ึ ความเกดิ และความดบั แหง่ สญั ญา  ยอ่ ม รชู้ ดั ตามความเปน็ จรงิ ซง่ึ ความเกดิ และความดบั แหง่ สงั ขาร  ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริง ซ่ึงความเกิดและความดับ แหง่ วญิ ญาณ. ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  กอ็ ะไรเปน็ ความเกดิ แหง่ รปู   อะไร เป็นความเกิดแห่งเวทนา  อะไรเป็นความเกิดแห่งสัญญา  อะไรเป็นความเกิดแห่งสังขาร  อะไรเป็นความเกิดแห่ง วญิ ญาณ. ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางคนในกรณีน้ี ย่อม เพลิดเพลิน ยอ่ มพรำ�่ ถงึ ย่อมสยบมัวเมาอยู่  กบ็ คุ คลยอ่ ม เพลิดเพลิน ย่อมพร่ำ�ถึง ย่อมสยบมัวเมาอยู่ซ่ึงอะไร  ย่อม เพลิดเพลิน ย่อมพร่ำ�ถึง ย่อมสยบมัวเมาอยู่ซึ่งรูป เมอ่ื เขา เพลดิ เพลนิ พร�ำ่ ถงึ สยบมวั เมาอยซู่ ง่ึ รปู   ความเพลนิ กเ็ กดิ ขน้ึ 250

เปิดธรรมท่ีถกู ปิด : จติ มโน วิญญาณ ความเพลินใดในรปู ความเพลนิ นน้ั เปน็ อปุ าทาน  เพราะ อปุ าทานของเขานน้ั เปน็ ปจั จยั จงึ มภี พ  เพราะมภี พเปน็ ปจั จยั จงึ มชี าต ิ เพราะมชี าตเิ ปน็ ปจั จยั ชรามรณะ โสกะปรเิ ทวะ ทกุ ขะ- โทมนสั อปุ ายาสะทง้ั หลาย จงึ เกดิ ขนึ้ ครบถว้ น  ความเกดิ ขนึ้ แหง่ กองทุกข์ทงั้ สนิ้ นี้ ย่อมมดี ้วยอาการอย่างนี้. ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในกรณีน้ี ย่อม เพลดิ เพลนิ ยอ่ มพร�ำ่ ถงึ ยอ่ มสยบมวั เมาอยู่ … ซง่ึ เวทนา เมอ่ื เขา เพลดิ เพลนิ พร�ำ่ ถงึ สยบมวั เมาอยซู่ ง่ึ เวทนา ความเพลนิ ก็เกิดข้ึน ความเพลินใดในเวทนา ความเพลินน้ันเป็น อปุ าทาน … ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในกรณีน้ี ย่อม เพลดิ เพลนิ ยอ่ มพร�ำ่ ถงึ ยอ่ มสยบมวั เมาอยู่… ซง่ึ สญั ญา เมอ่ื เขา เพลดิ เพลนิ พร�ำ่ ถงึ สยบมวั เมาอยซู่ ง่ึ สญั ญา ความเพลนิ ก็เกิดข้นึ ความเพลินใดในสัญญา ความเพลินน้ันเป็น อปุ าทาน … ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในกรณีน้ี ย่อม เพลดิ เพลนิ ยอ่ มพร�ำ่ ถงึ ยอ่ มสยบมวั เมาอยู่ … ซง่ึ สงั ขาร เมอ่ื เขา เพลดิ เพลนิ พร�ำ่ ถงึ สยบมวั เมาอยซู่ ง่ึ สงั ขาร ความเพลนิ ก็เกิดข้ึน ความเพลินใดในสังขาร ความเพลินน้ันเป็น อปุ าทาน … 251

พทุ ธวจน - หมวดธรรม ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในกรณีน้ี ย่อม เพลดิ เพลนิ ยอ่ มพร�ำ่ ถงึ ยอ่ มสยบมวั เมาอยู่ … ซง่ึ วญิ ญาณ เมอ่ื เขาเพลดิ เพลนิ พร�ำ่ ถงึ สยบมวั เมาอยซู่ ง่ึ วญิ ญาณ ความ เพลินกเ็ กิดขน้ึ ความเพลินใดในวญิ ญาณ ความเพลินนน้ั เปน็ อปุ าทาน เพราะอปุ าทานของเขานน้ั เปน็ ปจั จยั จงึ มภี พ  เพราะมีภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ  เพราะมีชาติเป็นปัจจัย ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสะท้ังหลาย จงึ เกดิ ขน้ึ ครบถว้ น  ความเกดิ ขน้ึ แหง่ กองทกุ ขท์ ง้ั สน้ิ น้ี ยอ่ มมี ดว้ ยอาการอย่างน.ี้ ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  นเ้ี ปน็ ความเกดิ แหง่ รปู   ความเกดิ แหง่ เวทนา  ความเกดิ แหง่ สญั ญา  ความเกดิ แหง่ สงั ขาร  และความเกิดแหง่ วิญญาณ. ภิกษุท้ังหลาย  ก็อะไรเป็นความดับแห่งรูป  อะไร เป็นความดับแห่งเวทนา  อะไรเป็นความดับแห่งสัญญา  อะไรเป็นความดับแห่งสังขาร  อะไรเป็นความดับแห่ง วญิ ญาณ. ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในกรณีน้ี ย่อมไม่ เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำ�ถึง ย่อมไม่สยบมัวเมาอยู่ ก็บุคคล ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำ�ถึง ย่อมไม่สยบมัวเมาอยู่ ซึ่งอะไร  ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พรำ่�ถึง ย่อมไม่สยบ 252

เปดิ ธรรมท่ีถกู ปดิ : จติ มโน วญิ ญาณ มัวเมาอย่ซู ่งึ รปู เมอื่ เขาไมเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร่ำ�ถึง ไม่สยบ มวั เมาอยซู่ ง่ึ รปู ความเพลนิ ในรปู ยอ่ มดบั   เพราะมคี วามดบั แหง่ ความเพลนิ จงึ มคี วามดบั แหง่ อปุ าทาน  เพราะมคี วาม ดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับแห่งภพ  เพราะมีความดับ แห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ  เพราะมีความดับแห่งชาติ นั่นแล  ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสะ ทงั้ หลายจงึ ดบั สน้ิ   ความดบั ลงแหง่ กองทกุ ขท์ ง้ั สน้ิ น้ี ยอ่ มมี ดว้ ยอาการอย่างน้.ี ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางคนในกรณีนี้ ย่อมไม่ เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำ�ถึง ย่อมไม่สยบมัวเมาอยู่ … ซ่ึง เวทนา เมอ่ื เขาไมเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�่ำ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาอยู่ ซงึ่ เวทนา ความเพลนิ ในเวทนายอ่ มดบั เพราะมคี วามดบั แหง่ ความเพลนิ จงึ มคี วามดบั แหง่ อปุ าทาน … ความดบั ลง แห่งกองทกุ ขท์ ง้ั สิ้นนี้ ยอ่ มมดี ว้ ยอาการอย่างน.้ี ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในกรณีน้ี ย่อมไม่ เพลิดเพลิน ย่อมไม่พรำ่�ถึง ย่อมไม่สยบมัวเมาอยู่ … ซ่ึง สญั ญา เมอื่ เขาไมเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�่ำ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาอยู่ ซง่ึ สญั ญา ความเพลนิ ในสญั ญายอ่ มดบั เพราะมคี วามดบั แหง่ ความเพลนิ จงึ มคี วามดบั แหง่ อปุ าทาน … ความดบั ลง แหง่ กองทุกข์ทั้งสน้ิ น้ี ย่อมมดี ว้ ยอาการอยา่ งน.้ี 253

พทุ ธวจน - หมวดธรรม ภิกษุทั้งหลาย  บุคคลบางคนในกรณีนี้ ย่อมไม่ เพลิดเพลิน ย่อมไม่พรำ่�ถึง ย่อมไม่สยบมัวเมาอยู่ … ซ่ึง สงั ขาร เมอ่ื เขาไมเ่ พลดิ เพลนิ ไมพ่ ร�่ำ ถงึ ไมส่ ยบมวั เมาอยู่ ซง่ึ สงั ขาร ความเพลนิ ในสงั ขารยอ่ มดบั เพราะมคี วามดบั แหง่ ความเพลนิ จงึ มคี วามดบั แหง่ อปุ าทาน … ความดบั ลง แห่งกองทกุ ขท์ ัง้ สิน้ นี้ ย่อมมีดว้ ยอาการอยา่ งน.ี้ ภิกษุท้ังหลาย  บุคคลบางคนในกรณีนี้ ย่อมไม่ เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำ�ถึง ย่อมไม่สยบมัวเมาอยู่ ก็บุคคล ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พรำ่�ถึง ย่อมไม่สยบมัวเมาอยู่ ซ่ึงอะไร  ย่อมไม่เพลิดเพลิน ย่อมไม่พร่ำ�ถึง ย่อมไม่สยบ มัวเมาอยู่ซึ่งวิญญาณ เมื่อเขาไม่เพลิดเพลิน ไม่พร่ำ�ถึง ไมส่ ยบมวั เมาอยซู่ ง่ึ วญิ ญาณ ความเพลนิ ในวญิ ญาณยอ่ มดบั เพราะมีความดับแห่งความเพลิน จึงมีความดับแห่ง อุปาทาน  เพราะมีความดับแห่งอุปาทาน จึงมีความดับ แห่งภพ  เพราะมีความดับแห่งภพ จึงมีความดับแห่งชาติ  เพราะมีความดับแห่งชาติน่ันแล  ชรามรณะ โสกะปริเทวะ ทุกขะโทมนัสอุปายาสะท้ังหลายจึงดับส้ิน ความดับลงแห่ง กองทุกขท์ ง้ั สิน้ น้ี ย่อมมีด้วยอาการอย่างน้ี. ภิกษุท้ังหลาย  นี้เป็นความดับแห่งรูป  ความดับ แห่งเวทนา  ความดับแห่งสัญญา  ความดับแห่งสังขาร  และความดบั แหง่ วญิ ญาณ. 254

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปดิ ธรรมท่ีถูกปดิ : จติ มโน วิญญาณ ร้ชู ัดอุปาทานขนั ธโ์ ดยปริวัฏฏ์ ๔ 99 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๒/๑๑๒. ภกิ ษทุ งั้ หลาย  อปุ าทานขนั ธ์ ๕ ประการน้ี ๕ ประการ อะไรบ้าง คือ อุปาทานขันธ์คือรูป อุปาทานขันธ์คือเวทนา อปุ าทานขนั ธค์ อื สญั ญา อปุ าทานขนั ธค์ อื สงั ขาร อปุ าทานขนั ธ์ คอื วญิ ญาณ  ภกิ ษทุ ง้ั หลาย ตลอดกาลเพยี งใด ทเ่ี รายงั ไมร่ ชู้ ดั   (อพฺภฺ าส)ึ ซง่ึ อปุ าทานขนั ธ์ ๕ เหล่าน้ี โดยปรวิ ฏั ฏ์ ๔ ตาม ความเป็นจริง ตลอดกาลเพียงนัน้ เราก็จะยงั ไมป่ ฏิญาณวา่ เป็นผู้ตรัสรู้ชอบย่ิงซึ่งอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณในโลก พรอ้ มทัง้ เทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหม่สู ตั ว์ พรอ้ มทั้ง สมณพราหมณ์ เทวดาและมนษุ ย์. ภิกษุทั้งหลาย  เม่ือใด เรารู้ชัดซึ่งอุปาทานขันธ์ ๕ เหล่านี้ โดยปริวัฏฏ์ ๔ ตามความเป็นจริง เมื่อนั้น เราจึง ปฏญิ าณวา่ เปน็ ผตู้ รสั รชู้ อบยง่ิ ซง่ึ อนตุ ตรสมั มาสมั โพธญิ าณ ในโลก พร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมู่สัตว์ พรอ้ มทง้ั สมณพราหมณ์ เทวดาและมนุษย.์ ภกิ ษทุ งั้ หลาย  ปรวิ ฏั ฏ์ ๔ เปน็ อยา่ งไร คอื เราไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ รปู ไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ ความเกดิ แหง่ รปู ไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ ความดบั แหง่ รปู ได้รู้ชัดซ่ึงข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งรูป  เราได้รู้ชัดซึ่ง 255

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เวทนา ไดร้ ชู้ ดั ซงึ่ ความเกดิ แหง่ เวทนา ไดร้ ชู้ ดั ซงึ่ ความดบั แหง่ เวทนา ไดร้ ชู้ ดั ซงึ่ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ เวทนา  เราไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ สญั ญา ไดร้ ชู้ ดั ซงึ่ ความเกดิ แหง่ สญั ญา ไดร้ ชู้ ดั ซงึ่ ความดบั แหง่ สญั ญา ไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แห่งสัญญา  เราได้รู้ชัดซ่ึงสังขาร ได้รู้ชัดซ่ึงความเกิด แหง่ สงั ขาร ไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ ความดบั แหง่ สงั ขาร ไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ ขอ้ ปฏบิ ตั ิ ใหถ้ งึ ความดบั แหง่ สงั ขาร  เราไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ วญิ ญาณ ไดร้ ชู้ ดั ซง่ึ ความเกิดแห่งวิญญาณ ได้รู้ชัดซึ่งความดับแห่งวิญญาณ ได้รชู้ ัดซ่ึงขอ้ ปฏบิ ตั ิให้ถงึ ความดับแหง่ วิญญาณ. ภิกษุท้ังหลาย  ก็รูปเป็นอย่างไร  ภิกษุท้ังหลาย  มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔  นี้เรียกว่ารูป ความเกิดขึ้นแหง่ รปู ย่อมมี เพราะความเกิดข้ึนแห่งอาหาร ความดับแห่งรูปย่อมมี เพราะความดับแห่งอาหาร อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ยองค์ ๘ นน้ี นั่ เอง  เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ิ ให้ถึงความดับแห่งรูป คือ สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สมั มาสติ และสัมมาสมาธิ.  ภิกษุทั้งหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ รปู อยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความเกดิ ขนึ้ แหง่ 256

เปดิ ธรรมทถ่ี ูกปิด : จติ มโน วญิ ญาณ รูปอย่างนี้ รู้ชัดแล้วซ่ึงความดับแห่งรูปอย่างน้ี รู้ชัดแล้วซ่ึง ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ รปู อยา่ งน้ี แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอ่ื ความ เบ่ือหน่าย เพ่ือความคลายกำ�หนัด เพื่อความดับแห่งรูป  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอื่ วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏิบัติดแี ลว้ ชนเหลา่ นัน้ ชอ่ื ว่ายอ่ มหย่ังลงในธรรมวินัยน.้ี ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ รปู อยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความเกดิ ขน้ึ แหง่ รปู อยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความดบั แหง่ รปู อยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ รปู อยา่ งน้ี แลว้ เปน็ ผหู้ ลดุ พน้ เพราะ เบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดบั เพราะไมถ่ อื มน่ั ในรูป สมณะหรือพราหมณ์เหล่านั้น ชื่อว่าหลุดพ้นดีแล้ว สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด หลุดพ้นดีแล้ว สมณะหรือ พราหมณ์เหล่านั้นเป็นเกพลี สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เป็นเกพลี วฏั ฏะย่อมไมม่ ีแก่สมณะหรอื พราหมณ์เหล่าน้นั . ภกิ ษุทง้ั หลาย  กเ็ วทนาเป็นอย่างไร  ภกิ ษุทงั้ หลาย  หมู่แห่งเวทนา ๖ เหล่านี้ คือ เวทนาอันเกิดจากจักขุสัมผัส เวทนาอันเกิดจากโสตสัมผัส เวทนาอันเกิดจากฆานสัมผัส เวทนาอันเกิดจากชวิ หาสมั ผัส เวทนาอนั เกิดจากกายสมั ผัส เวทนาอันเกิดจากมโนสัมผัส  ภิกษุท้ังหลาย  นี้เรียกว่า 257

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เวทนา ความเกิดขึ้นแห่งเวทนาย่อมมี เพราะความเกิดขึ้น แห่งผัสสะ ความดับแห่งเวทนาย่อมมี เพราะความดับแห่ง ผัสสะ อริยมรรคอันประกอบด้วยองค์ ๘ นี้น่ันเอง  เป็น ขอ้ ปฏิบัตใิ หถ้ ึงความดับแห่งเวทนา … ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ เวทนาอยา่ งนี้ … แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอ่ื ความ เบอ่ื หนา่ ย เพอื่ ความคลายก�ำ หนดั เพอื่ ความดบั แหง่ เวทนา  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นนั้ ชอื่ วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏิบัติดแี ล้ว ชนเหลา่ น้ันช่ือวา่ ย่อมหยั่งลงในธรรมวินัยนี.้ ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหล่าหน่งึ ร้ชู ัดแล้วซ่งึ เวทนาอย่างน้ี … แล้วเป็นผ้หู ลุดพ้น เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดบั เพราะไม่ ถอื มน่ั ในเวทนา สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ ใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ … วฏั ฏะ ย่อมไมม่ แี กส่ มณะหรือพราหมณเ์ หล่านั้น. ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  กส็ ญั ญาเปน็ อยา่ งไร  ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  หมู่แห่งสัญญา ๖ เหล่านี้ คือ สัญญาในรูป สัญญาในเสียง สัญญาในกล่ิน สัญญาในรส สัญญาในโผฏฐัพพะ สัญญา 258

เปดิ ธรรมทีถ่ กู ปดิ : จิต มโน วิญญาณ ในธรรม  ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  นเ้ี รยี กวา่ สญั ญา ความเกดิ ขน้ึ แหง่ สญั ญายอ่ มมี เพราะความเกดิ ขน้ึ แหง่ ผสั สะ ความดบั แหง่ สญั ญา ย่อมมี เพราะความดับแห่งผัสสะ อริยมรรคอันประกอบ ด้วยองค์ ๘ นี้น่ันเอง  เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่ง สญั ญา … ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ สญั ญาอยา่ งนี้ … แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอื่ ความ เบอื่ หนา่ ย เพอื่ ความคลายก�ำ หนดั เพอื่ ความดบั แหง่ สญั ญา  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏิบัติดแี ล้ว ชนเหลา่ นัน้ ชื่อว่ายอ่ มหยง่ั ลงในธรรมวนิ ัยน้ี. ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหล่าหน่งึ ร้ชู ัดแล้วซ่งึ สัญญาอย่างน้ี … แล้วเป็นผ้หู ลุดพ้น เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดบั เพราะไม่ ถอื มนั่ ในสญั ญา สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอื่ วา่ หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ ใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ … วฏั ฏะ ย่อมไมม่ ีแกส่ มณะหรอื พราหมณ์เหล่าน้ัน. ภิกษุทั้งหลาย  ก็สังขารทั้งหลายเป็นอย่างไร  ภิกษุ ทั้งหลาย  หมู่แห่งเจตนา ๖ เหล่าน้ี คือ สัญเจตนาในรูป 259

พทุ ธวจน - หมวดธรรม สัญเจตนาในเสียง สัญเจตนาในกล่ิน สัญเจตนาในรส สัญเจตนาในโผฏฐัพพะ สัญเจตนาในธรรม  ภิกษุท้ังหลาย  นี้เรียกว่าสังขารท้ังหลาย ความเกิดขึ้นแห่งสังขารย่อมมี เพราะความเกิดขึ้นแห่งผัสสะ ความดับแห่งสังขารย่อมมี เพราะความดับแห่งผัสสะ อริยมรรคอันประกอบด้วย องค์ ๘ นน้ี น่ั เอง  เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ สงั ขาร … ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ สงั ขารอยา่ งน้ี … แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอื่ ความ เบอ่ื หนา่ ย เพอ่ื ความคลายก�ำ หนดั เพอ่ื ความดบั แหง่ สงั ขาร  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นนั้ ชอื่ วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏิบัติดีแล้ว ชนเหล่าน้นั ชอื่ วา่ ย่อมหยัง่ ลงในธรรมวินยั นี.้ ภิกษุทั้งหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหล่าหน่ึง รู้ชัดแล้วซ่ึงสังขารอย่างน้ี … แล้วเป็นผู้หลุดพ้น เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดบั เพราะไม่ ถอื มน่ั ในสงั ขาร สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ ใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ … วฏั ฏะ ยอ่ มไมม่ แี ก่สมณะหรอื พราหมณเ์ หล่าน้นั . ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  กว็ ญิ ญาณเปน็ อยา่ งไร  ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  หมแู่ ห่งวิญญาณ ๖ เหลา่ นี้ คือ จักขุวญิ ญาณ โสตวิญญาณ 260

เปิดธรรมท่ถี ูกปดิ : จิต มโน วิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ มโนวิญญาณ  ภกิ ษทุ งั้ หลาย  นเี้ รยี กวา่ วญิ ญาณ ความเกดิ ขนึ้ แหง่ วญิ ญาณ ย่อมมี เพราะความเกิดขึ้นแห่งนามรูป ความดับแห่ง วิญญาณย่อมมี เพราะความดับแห่งนามรูป อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ยองค์ ๘ นน้ี น่ั เอง  เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความ ดบั แหง่ วญิ ญาณ คอื สมั มาทฏิ ฐิ สมั มาสงั กปั ปะ สมั มาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ และ สมั มาสมาธ.ิ ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความเกดิ ขน้ึ แหง่ วญิ ญาณอยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความดบั แหง่ วญิ ญาณอยา่ งนี้ รู้ชัดแล้วซ่ึงข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งวิญญาณอย่างนี้ แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอื่ ความเบอ่ื หนา่ ย เพอ่ื ความคลายก�ำ หนดั เพอ่ื ความดบั แหง่ วญิ ญาณ  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใดปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ นนั้ ชอ่ื วา่ ยอ่ ม หยั่งลงในธรรมวนิ ยั น.้ี ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความเกดิ ขน้ึ แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความดบั แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี 261

พทุ ธวจน - หมวดธรรม รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี แลว้ เปน็ ผหู้ ลดุ พน้ เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะ ความดับ เพราะไม่ถือม่นั ในวิญญาณ สมณะหรือพราหมณ์ เหล่าน้นั ช่อื ว่าหลุดพ้นดีแล้ว สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั เปน็ เกพลี สมณะ หรือพราหมณ์เหล่าใดเป็นเกพลี วัฏฏะย่อมไม่มีแก่สมณะ หรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั . 262

พุทธวจน - หมวดธรรม เปดิ ธรรมทถ่ี กู ปิด : จติ มโน วญิ ญาณ ผู้ฉลาดในฐานะ ๗ ประการ 100 -บาลี ขนธฺ . ส.ํ ๑๗/๗๖/๑๑๘. ... ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  ภกิ ษผุ ฉู้ ลาดในฐานะ ๗ ประการ  (สตฺตฏฺฐานกุสโล) ผู้พิจารณาใคร่ครวญโดยวิธี ๓ ประการ  (ติวิธูปปริกฺขี) เราเรียกว่าเกพลี อยู่จบกิจแห่งพรหมจรรย์ เป็นอดุ มบรุ ษในธรรมวินัยน.้ี ภิกษุทั้งหลาย  ก็ภิกษุผู้ฉลาดในฐานะ ๗ ประการ เปน็ อยา่ งไร  ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  ภกิ ษใุ นธรรมวนิ ยั น้ี รชู้ ดั ซงึ่ รปู รู้ชัดซึ่งความเกิดแห่งรูป รู้ชัดซึ่งความดับแห่งรูป รู้ชัดซ่ึง ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ รปู รชู้ ดั ซงึ่ คณุ  (อสสฺ าท) แหง่ รปู รชู้ ดั ซึง่ โทษ (อาทนี ว) แหง่ รูป รชู้ ัดซึง่ อบุ ายเครื่องสลัดออก  (นิสฺสรณ) แห่งรูป  รู้ชัดซ่ึงเวทนา รู้ชัดซึ่งความเกิดแห่ง เวทนา รู้ชัดซ่ึงความดับแห่งเวทนา รู้ชัดซ่ึงข้อปฏิบัติให้ ถงึ ความดบั แหง่ เวทนา รชู้ ดั ซง่ึ คณุ แหง่ เวทนา รชู้ ดั ซงึ่ โทษ แหง่ เวทนา รชู้ ดั ซงึ่ อบุ ายเครอื่ งสลดั ออกแหง่ เวทนา  รชู้ ดั ซ่ึงสัญญา รู้ชัดซ่ึงความเกิดแห่งสัญญา รู้ชัดซึ่งความดับ แห่งสัญญา รู้ชัดซ่ึงข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งสัญญา รู้ชัดซึ่งคุณแห่งสัญญา รู้ชัดซ่ึงโทษแห่งสัญญา รู้ชัดซึ่ง อบุ ายเคร่อื งสลัดออกแห่งสญั ญา  รู้ชดั ซึ่งสังขาร รูช้ ดั ซ่ึง 263

พุทธวจน - หมวดธรรม ความเกดิ แหง่ สงั ขาร รชู้ ดั ซง่ึ ความดบั แหง่ สงั ขาร รชู้ ัดซงึ่ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ สงั ขาร รชู้ ดั ซง่ึ คณุ แหง่ สงั ขาร รู้ชัดซึ่งโทษแห่งสังขาร รู้ชัดซ่ึงอุบายเครื่องสลัดออกแห่ง สังขาร  รู้ชัดซ่ึงวิญญาณ รู้ชัดซ่ึงความเกิดแห่งวิญญาณ รชู้ ดั ซงึ่ ความดบั แหง่ วญิ ญาณ รชู้ ดั ซงึ่ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความ ดบั แหง่ วญิ ญาณ รชู้ ดั ซง่ึ คณุ แหง่ วญิ ญาณ รชู้ ดั ซงึ่ โทษแหง่ วิญญาณ รชู้ ดั ซึ่งอบุ ายเครอื่ งสลดั ออกแห่งวญิ ญาณ. ภิกษุท้ังหลาย  ก็รูปเป็นอย่างไร  ภิกษุท้ังหลาย  มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔ นี้เรียกว่ารูป ความเกิดขึ้นแห่งรูปย่อมมี เพราะความเกิดขึ้นแห่งอาหาร ความดบั แหง่ รปู ยอ่ มมี เพราะความดบั แหง่ อาหาร อรยิ มรรค อันประกอบด้วยองค์ ๘ น้ีนนั่ เอง เปน็ ขอ้ ปฏบิ ัติใหถ้ งึ ความ ดับแห่งรูป คือ สัมมาทิฏฐิ สัมมาสังกัปปะ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ สัมมาวายามะ สัมมาสติ และสัมมาสมาธิ  สุขโสมนัสใดอาศัยรูปเกิดข้ึน นี้เป็นคุณ แหง่ รปู   รปู ไมเ่ ทย่ี ง เปน็ ทกุ ข์ มคี วามแปรปรวนเปน็ ธรรมดา นเี้ ปน็ โทษแหง่ รปู   การก�ำ จดั ฉนั ทราคะ (ฉนทฺ ราควนิ โย) การละ ฉันทราคะ (ฉนทฺ ราคปปฺ หาน) ในรูปเสียได้ น้ีเปน็ อบุ ายเคร่อื ง สลัดออกแหง่ รูป. 264

เปดิ ธรรมทีถ่ ูกปดิ : จติ มโน วิญญาณ ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ รปู อยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความเกดิ ขน้ึ แหง่ รูปอย่างน้ี รู้ชัดแล้วซึ่งความดับแห่งรูปอย่างน้ี รู้ชัดแล้วซึ่ง ข้อปฏบิ ตั ิใหถ้ งึ ความดับแหง่ รปู อยา่ งน้ี รู้ชัดแล้วซ่ึงคุณแหง่ รปู อยา่ งนี้ รู้ชัดแล้วซง่ึ โทษแหง่ รปู อยา่ งน้ี รชู้ ดั แล้วซึ่งอุบาย เครื่องสลัดออกแห่งรูปอย่างน้ี แล้วปฏิบัติเพ่ือความ เบ่ือหน่าย เพื่อความคลายกำ�หนัด เพ่ือความดับแห่งรูป  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏบิ ัติดีแล้ว ชนเหล่าน้นั ช่อื วา่ ย่อมหยงั่ ลงในธรรมวินยั นี้. ภิกษุทั้งหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ รปู อยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ ความเกดิ ขนึ้ แหง่ รูปอย่างนี้ รู้ชัดแล้วซึ่งความดับแห่งรูปอย่างน้ี รู้ชัดแล้วซ่ึง ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ รปู อยา่ งน้ี รู้ชัดแล้วซ่ึงคุณแห่ง รปู อยา่ งน้ี รู้ชัดแลว้ ซ่งึ โทษแหง่ รปู อย่างน้ี รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ อุบาย เครอ่ื งสลดั ออกแหง่ รปู อยา่ งน้ี แลว้ เปน็ ผหู้ ลดุ พน้ เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายกำ�หนัด เพราะความดับ เพราะไม่ถือมั่นในรูป สมณะหรือพราหมณ์เหล่านั้น ชื่อว่าหลุดพ้นดีแล้ว สมณะ หรือพราหมณเ์ หลา่ ใด หลุดพน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณ์ เหล่าน้ันเป็นเกพลี สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใดเป็นเกพลี วฏั ฏะยอ่ มไม่มแี ก่สมณะหรือพราหมณเ์ หล่านน้ั . 265

พุทธวจน - หมวดธรรม ภกิ ษทุ งั้ หลาย  ก็เวทนาเป็นอยา่ งไร  ภิกษทุ งั้ หลาย  หมู่แห่งเวทนา ๖ เหล่าน้ี คือ เวทนาอันเกิดจากจักขุสัมผัส เวทนาอันเกิดจากโสตสัมผัส เวทนาอันเกิดจากฆานสัมผัส เวทนาอันเกิดจากชิวหาสมั ผสั เวทนาอนั เกดิ จากกายสัมผสั เวทนาอันเกิดจากมโนสัมผัส  ภิกษุทั้งหลาย  น้ีเรียกว่า เวทนา ความเกิดขึ้นแห่งเวทนาย่อมมี เพราะความเกิดข้ึน แห่งผัสสะ ความดับแห่งเวทนาย่อมมี เพราะความดับแห่ง ผัสสะ อริยมรรคอันประกอบด้วยองค์ ๘ น้ีนั่นเอง เป็น ข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งเวทนา … สุขโสมนัสใดอาศัย เวทนาเกดิ ขนึ้ นเ้ี ปน็ คณุ แหง่ เวทนา  เวทนาไมเ่ ทยี่ ง เปน็ ทกุ ข์ มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา น้ีเป็นโทษแห่งเวทนา  การกำ�จัดฉันทราคะ การละฉันทราคะในเวทนาเสียได้ น้เี ปน็ อุบายเครื่องสลัดออกแหง่ เวทนา. ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ เวทนาอยา่ งนี้ … แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอื่ ความ เบอ่ื หนา่ ย เพอื่ ความคลายก�ำ หนดั เพอื่ ความดบั แหง่ เวทนา  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นนั้ ชอื่ วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏิบตั ิดีแลว้ ชนเหลา่ นัน้ ช่อื วา่ ยอ่ มหย่งั ลงในธรรมวินยั นี้. ภิกษุทั้งหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหล่าหน่งึ ร้ชู ัดแล้วซ่ึงเวทนาอย่างน้ี … แล้วเป็นผ้หู ลุดพ้น 266

เปดิ ธรรมท่ีถูกปดิ : จิต มโน วญิ ญาณ เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดบั เพราะไม่ ถอื มนั่ ในเวทนา สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ ใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ … วฏั ฏะ ยอ่ มไมม่ ีแก่สมณะหรือพราหมณ์เหล่านัน้ . ภกิ ษทุ งั้ หลาย  กส็ ญั ญาเปน็ อยา่ งไร  ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  หมู่แห่งสัญญา ๖ เหล่านี้ คือ สัญญาในรูป สัญญาในเสียง สัญญาในกล่ิน สัญญาในรส สัญญาในโผฏฐัพพะ สัญญา ในธรรม  ภิกษุท้งั หลาย  น้เี รียกว่าสัญญา ความเกิดข้นึ แห่ง สญั ญายอ่ มมี เพราะความเกดิ ขน้ึ แหง่ ผสั สะ ความดบั แหง่ สญั ญา ยอ่ มมี เพราะความดบั แหง่ ผสั สะ อรยิ มรรคอนั ประกอบดว้ ย องค์ ๘ นี้น่ันเอง เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงความดับแห่งสัญญา … สุขโสมนัสใดอาศัยสัญญาเกิดขึ้น นี้เป็นคุณแห่งสัญญา  สัญญาไม่เท่ียง เป็นทุกข์ มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา นเ้ี ปน็ โทษแหง่ สญั ญา  การก�ำ จดั ฉนั ทราคะ การละฉนั ทราคะ ในสญั ญาเสยี ได้ นเ้ี ปน็ อบุ ายเครอ่ื งสลดั ออกแหง่ สญั ญา. ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ สญั ญาอยา่ งนี้ … แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอื่ ความ เบอื่ หนา่ ย เพอื่ ความคลายก�ำ หนดั เพอื่ ความดบั แหง่ สญั ญา  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นนั้ ชอ่ื วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏิบัตดิ ีแลว้ ชนเหลา่ นน้ั ช่อื วา่ ยอ่ มหยงั่ ลงในธรรมวินยั น้ี. 267

พุทธวจน - หมวดธรรม ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รู้ชัดแล้วซึ่งสัญญาอย่างน้ี … แล้วเป็นผ้หู ลุดพ้น เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดบั เพราะไม่ ถอื มนั่ ในสญั ญา สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอื่ วา่ หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ ใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ … วฏั ฏะ ย่อมไมม่ แี กส่ มณะหรือพราหมณ์เหล่าน้นั . ภิกษุท้ังหลาย  ก็สังขารทั้งหลายเป็นอย่างไร  ภิกษุ ท้ังหลาย  หมู่แห่งเจตนา ๖ เหล่านี้ คือ สัญเจตนาในรูป สัญเจตนาในเสียง สัญเจตนาในกลิ่น สัญเจตนาในรส สัญเจตนาในโผฏฐัพพะ สัญเจตนาในธรรม  ภิกษุท้ังหลาย  น้ีเรียกว่าสังขารทั้งหลาย ความเกิดข้ึนแห่งสังขารย่อมมี เพราะความเกิดข้ึนแห่งผัสสะ ความดับแห่งสังขารย่อมมี เพราะความดับแห่งผัสสะ อริยมรรคอันประกอบด้วย องค์ ๘ นนี้ นั่ เอง เปน็ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ สงั ขาร … สุขโสมนัสใดอาศัยสังขารเกิดข้ึน นี้เป็นคุณแห่งสังขาร  สังขารไม่เท่ียง เป็นทุกข์ มีความแปรปรวนเป็นธรรมดา นเี้ ปน็ โทษแหง่ สงั ขาร  การก�ำ จดั ฉนั ทราคะ การละฉนั ทราคะ ในสงั ขารเสียได้ นเ้ี ปน็ อบุ ายเครือ่ งสลัดออกแหง่ สงั ขาร. ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ สงั ขารอยา่ งน้ี … แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอ่ื ความ 268

เปดิ ธรรมทีถ่ ูกปดิ : จติ มโน วญิ ญาณ เบอื่ หนา่ ย เพอ่ื ความคลายก�ำ หนดั เพอ่ื ความดบั แหง่ สงั ขาร  สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นนั้ ชอื่ วา่ ปฏบิ ตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ ใด ปฏิบตั ดิ แี ลว้ ชนเหลา่ นั้นชอื่ วา่ ยอ่ มหยั่งลงในธรรมวนิ ัยน้.ี ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รู้ชัดแล้วซ่ึงสังขารอย่างน้ี … แล้วเป็นผ้หู ลุดพ้น เพราะเบอื่ หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดบั เพราะไม่ ถอื มนั่ ในสงั ขาร สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ ใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ … วฏั ฏะ ยอ่ มไม่มีแกส่ มณะหรือพราหมณเ์ หล่าน้นั . ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  กว็ ญิ ญาณเปน็ อยา่ งไร  ภกิ ษทุ ง้ั หลาย  หมแู่ ห่งวิญญาณ ๖ เหลา่ น้ี คอื จกั ขุวิญญาณ โสตวญิ ญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ มโนวิญญาณ  ภกิ ษทุ งั้ หลาย  นเ้ี รยี กวา่ วญิ ญาณ ความเกดิ ขน้ึ แหง่ วญิ ญาณ ย่อมมี เพราะความเกิดขึ้นแห่งนามรูป ความดับแห่ง วิญญาณย่อมมี เพราะความดับแห่งนามรูป อริยมรรคอัน ประกอบด้วยองค์ ๘ น้ีน่ันเอง เป็นข้อปฏิบัติให้ถึงความ ดับแห่งวิญญาณ … สุขโสมนัสใดอาศัยวิญญาณเกิดข้ึน น้เี ป็นคุณแหง่ วญิ ญาณ  วิญญาณไมเ่ ท่ียง เป็นทกุ ข์ มคี วาม แปรปรวนเป็นธรรมดา น้ีเปน็ โทษแห่งวญิ ญาณ  การกำ�จัด ฉันทราคะ การละฉันทราคะในวิญญาณเสียได้ นี้เป็นอุบาย เครือ่ งสลัดออกแห่งวญิ ญาณ. 269

พุทธวจน - หมวดธรรม ภิกษุท้ังหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ วญิ ญาณอยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ ความเกดิ ขน้ึ แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ความดบั แหง่ วญิ ญาณอยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ คณุ แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ โทษแหง่ วญิ ญาณ อย่างน้ี รู้ชัดแล้วซ่ึงอุบายเคร่ืองสลัดออกแห่งวิญญาณ อยา่ งน้ี แลว้ ปฏบิ ตั เิ พอ่ื ความเบอ่ื หนา่ ย เพอ่ื ความคลายก�ำ หนดั เพ่ือความดับแห่งวิญญาณ  สมณะหรือพราหมณ์เหล่าน้ัน ช่ือว่าปฏิบัติดีแล้ว ชนเหล่าใดปฏิบัติดีแล้ว ชนเหล่าน้ัน ชอ่ื วา่ ยอ่ มหยง่ั ลงในธรรมวนิ ยั น.้ี ภิกษุทั้งหลาย  ก็สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใด เหลา่ หนง่ึ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ วญิ ญาณอยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ ความเกดิ ขนึ้ แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ ความดบั แหง่ วญิ ญาณอยา่ งนี้ รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ ขอ้ ปฏบิ ตั ใิ หถ้ งึ ความดบั แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซง่ึ คณุ แหง่ วญิ ญาณอยา่ งน้ี รชู้ ดั แลว้ ซงึ่ โทษแหง่ วญิ ญาณ อย่างนี้ รู้ชัดแล้วซึ่งอุบายเครื่องสลัดออกแห่งวิญญาณ อยา่ งน้ี แลว้ เปน็ ผหู้ ลดุ พน้ เพราะเบอ่ื หนา่ ย เพราะคลายก�ำ หนดั เพราะความดับ เพราะไม่ถือมั่นในวิญญาณ สมณะหรือ พราหมณเ์ หลา่ นนั้ ชอ่ื วา่ หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณ์ เหลา่ ใด หลดุ พน้ ดแี ลว้ สมณะหรอื พราหมณเ์ หลา่ นน้ั เปน็ เกพลี สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใดเป็นเกพลี วัฏฏะย่อมไม่มีแก่ สมณะหรือพราหมณ์เหล่านน้ั . 270

เปดิ ธรรมทถ่ี กู ปิด : จติ มโน วิญญาณ ภิกษุท้ังหลาย  ก็ภิกษุเป็นผู้พิจารณาใคร่ครวญ โดยวิธี ๓ ประการเป็นอย่างไร  ภิกษุในธรรมวินัยนี้  ยอ่ มพจิ ารณาใครค่ รวญโดยความเปน็ ธาตุ ยอ่ มพจิ ารณา ใครค่ รวญโดยความเปน็ อายตนะ ยอ่ มพจิ ารณาใครค่ รวญ โดยความเป็นปฏิจจสมุปบาท  ภิกษุท้ังหลาย  อย่างน้ีแล ภิกษุย่อมเปน็ ผู้พิจารณาใครค่ รวญโดยวิธี ๓ ประการ. ภิกษุท้ังหลาย  ภิกษุผู้ฉลาดในฐานะ ๗ ประการ ผู้พิจารณาใคร่ครวญโดยวิธี ๓ ประการ เราเรียกว่าเกพลี อยจู่ บกจิ แหง่ พรหมจรรย์ เปน็ อดุ มบรุ ษในธรรมวนิ ยั น้ี ดงั น.ี้ (ดูเพ่ิมเติมเก่ียวกับการพิจารณาโดยความเป็นอายตนะ และ การพจิ ารณาโดยความเปน็ ธาตไุ ดท้ ห่ี นา้ 118 และ 198.  -ผรู้ วบรวม) 271

พุทธวจน - หมวดธรรม เปิดธรรมทถ่ี กู ปดิ : จิต มโน วิญญาณ สัพเพ ธมั มา อนตั ตา (นยั ที่ ๑) 101 -บาลี ม.ู ม. ๑๒/๔๒๖/๓๙๖. … ท่านพระโคดมผู้เจริญ  ทรงแนะนำ�สาวกท้ังหลายอย่างไร และคำ�สั่งสอนของท่านพระโคดมผู้เจริญ ท่ีเป็นไปในสาวกทั้งหลายโดย สว่ นมากเป็นอยา่ งไร. อคั คเิ วสสนะ  เราแนะน�ำ สาวกทงั้ หลายอยา่ งน้ี และ ค�ำ สงั่ สอนของเราทเ่ี ปน็ ไปในสาวกทงั้ หลายโดยสว่ นมากเปน็ อย่างน้วี า่ รปู ไมเ่ ทีย่ ง เวทนาไม่เทยี่ ง สญั ญาไม่เทย่ี ง สังขาร ท้ังหลายไม่เท่ียง วิญญาณไม่เท่ียง รูปเป็นอนัตตา เวทนา เปน็ อนัตตา สัญญาเป็นอนัตตา สงั ขารทั้งหลายเปน็ อนัตตา วญิ ญาณเปน็ อนตั ตา สงั ขารทง้ั หลายทง้ั ปวงไมเ่ ทย่ี ง (สพเฺ พ สงฺขารา อนิจจา)1 ธรรมท้ังหลายทั้งปวงเป็นอนัตตา (สพฺเพ ธมฺมา อนตตฺ า) ดังนี้  อัคคเิ วสสนะ  เราแนะนำ�สาวกทง้ั หลาย อยา่ งน้ี และค�ำ สง่ั สอนของเราทเ่ี ปน็ ไปในสาวกทงั้ หลายโดย สว่ นมากเป็นอยา่ งนี้. ท่านพระโคดมผูเ้ จรญิ   ขออปุ มาจงแจ่มแจง้ แก่ข้าพเจ้า. อคั คิเวสสนะ  อปุ มาน้นั จงแจ่มแจ้งแกท่ ่านเถิด. ท่านพระโคดมผู้เจริญ เหมือนพืชพันธุ์ไม้เหล่าใดเหล่าหนึ่ง ท่ีถึงความเจริญงอกงามไพบูลย์ พืชพันธ์ุเหล่าน้ันทั้งหมด ต้องอาศัย แผ่นดิน ต้ังอยู่ในแผ่นดิน จึงจะถึงความเจริญงอกงามไพบูลย์ได้ หรือ 1. พระไตรปฎิ กฉบบั สยามรฐั ใชว้ า่ สพฺเพ สงขฺ ารา อนตตฺ า.  -ผรู้ วบรวม 272

เปดิ ธรรมท่ถี กู ปิด : จติ มโน วิญญาณ เหมอื นการงานอยา่ งใดอยา่ งหนงึ่ ทต่ี อ้ งทำ�ดว้ ยกำ�ลงั อนั บคุ คลกระทำ�อยู่ การงานเหลา่ นนั้ ทงั้ หมด บคุ คลตอ้ งอาศยั แผน่ ดนิ ตอ้ งตง้ั อยบู่ นแผน่ ดนิ จึงจะกระทำ�กันได้ ฉันใดก็ฉันนั้นเหมือนกัน ที่บุรุษบุคคลน้ี มีรูปเป็น อตั ตา ตอ้ งดำ�รงอยใู่ นรปู จงึ จะประสบผลบญุ หรอื บาปได ้ บรุ ษุ บคุ คลน้ี มเี วทนาเปน็ อตั ตา ตอ้ งดำ�รงอยใู่ นเวทนา จงึ จะประสบผลบญุ หรอื บาปได ้ บรุ ษุ บคุ คลน้ี มสี ญั ญาเปน็ อตั ตา ตอ้ งดำ�รงอยใู่ นสญั ญา จงึ จะประสบผลบญุ หรือบาปได้  บุรุษบุคคลน้ี มีสังขารเป็นอัตตา ต้องดำ�รงอยู่ในสังขาร จึงจะประสบผลบุญหรือบาปได้  บุรุษบุคคลนี้ มีวิญญาณเป็นอัตตา ตอ้ งดำ�รงอยูใ่ นวญิ ญาณ จงึ จะประสบผลบุญหรือบาปได้. อัคคิเวสสนะ  ท่านกล่าวอย่างน้ีว่า รูปเป็นอัตตา ของเรา เวทนาเป็นอัตตาของเรา สัญญาเป็นอัตตาของเรา สงั ขารทงั้ หลายเปน็ อตั ตาของเรา วญิ ญาณเปน็ อตั ตาของเรา ใชไ่ หม. ท่านพระโคดมผู้เจริญ  ข้าพเจ้ากล่าวอย่างนั้นจริง และหมู่ชน เป็นอันมากก็กล่าวอย่างนั้นว่า รูปเป็นอัตตาของเรา เวทนาเป็นอัตตา ของเรา สัญญาเป็นอัตตาของเรา สังขารท้ังหลายเป็นอัตตาของเรา วิญญาณเป็นอตั ตาของเรา. อัคคิเวสสนะ  หมู่ชนเป็นอันมากนั้นจะช่วยอะไร ทา่ นได้  อคั คเิ วสสนะ  เชญิ ท่านยนื ยันถอ้ ยค�ำ ของทา่ นเถดิ . ท่านพระโคดมผู้เจริญ  เป็นความจริง ข้าพเจ้ากล่าวอย่างนี้ว่า รูปเป็นอัตตาของเรา เวทนาเป็นอัตตาของเรา สัญญาเป็นอัตตาของเรา สังขารทงั้ หลายเปน็ อตั ตาของเรา วิญญาณเป็นอตั ตาของเรา ดังน้ี. 273

พทุ ธวจน - หมวดธรรม อคั คเิ วสสนะ  ถา้ อยา่ งนน้ั เราจกั สอบถามทา่ นในขอ้ น้ี แหละ ทา่ นเหน็ ควรอยา่ งไร ทา่ นจงตอบอยา่ งนน้ั  อคั คเิ วสสนะ  ท่านจะสำ�คัญความข้อนั้นว่าอย่างไร อำ�นาจของพระราชา มหากษัตริย์ผู้ได้มุรธาภิเษกแล้ว เช่น พระเจ้าปเสนทิโกศล หรือพระเจ้าอชาตศัตรูเวเทหิบุตรแห่งมคธ มีอำ�นาจที่จะ ฆ่าคนท่ีควรฆ่า ริบทรัพย์คนที่ควรริบทรัพย์ เนรเทศคนท่ี ควรเนรเทศ ซ่ึงสามารถกระทำ�ได้ในพระราชอาณาเขตของ พระองค์ใช่ไหม. ท่านพระโคดมผู้เจริญ  อำ�นาจของพระราชามหากษัตริย์ผ้ไู ด้ มรุ ธาภเิ ษกแลว้ เชน่ พระเจา้ ปเสนทโิ กศล หรอื พระเจา้ อชาตศตั รเู วเทหบิ ตุ ร แห่งมคธ มีอำ�นาจที่จะฆ่าคนท่ีควรฆ่า ริบทรัพย์คนที่ควรริบทรัพย์ เนรเทศคนท่ีควรเนรเทศ ซึ่งสามารถกระทำ�ได้ในพระราชอาณาเขต ของพระองค์ แม้แต่อำ�นาจของหมู่คณะผู้ปกครองเหล่านี้ คือ เจ้าวัชชี เจ้ามัลละ ก็มีอำ�นาจที่จะฆ่าคนท่ีควรฆ่า ริบทรัพย์คนที่ควรริบทรัพย์ เนรเทศคนที่ควรเนรเทศ ซ่ึงสามารถกระทำ�ได้ในแว่นแคว้นของตนๆ ทำ�ไมพระราชามหากษตั รยิ ผ์ ไู้ ดม้ รุ ธาภเิ ษกแลว้ เชน่ พระเจา้ ปเสนทโิ กศล หรอื พระเจา้ อชาตศตั รเู วเทหบิ ตุ รแหง่ มคธ จะไมม่ อี ำ�นาจเลา่ อำ�นาจเชน่ นน้ั ของพระราชามหากษัตริย์ผู้ได้มุรธาภิเษกแล้วนั้น ต้องเป็นไปได้ด้วย และควรจะเป็นไปไดด้ ว้ ย. อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำ�คัญความข้อน้ันว่าอย่างไร ข้อที่ท่านกล่าวว่า รูปเป็นอัตตาของเรา อำ�นาจของท่าน 274

เปิดธรรมทีถ่ กู ปิด : จติ มโน วิญญาณ เป็นไปในรูปน้ันว่า ขอรูปของเราจงเป็นอย่างน้ีเถิด อย่าได้ เป็นอยา่ งนน้ั เลย อยา่ งน้ีหรอื . ข้อนเ้ี ปน็ ไปไมไ่ ด้เลย ท่านพระโคดมผ้เู จรญิ . อัคคิเวสสนะ  ท่านจงทำ�ไว้ในใจเถิด คร้ันทำ�ไว้ใน ใจแล้ว จึงค่อยตอบ เพราะคำ�หลังกับคำ�ก่อน หรือคำ�ก่อน กับคำ�หลังของท่านไม่ตรงกัน  อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำ�คัญ ความขอ้ นน้ั วา่ อยา่ งไร ทา่ นกลา่ วอยา่ งนวี้ า่ เวทนาเปน็ อตั ตา ของเรา … สญั ญาเป็นอัตตาของเรา … สงั ขารทั้งหลายเปน็ อตั ตาของเรา … วญิ ญาณเปน็ อตั ตาของเรา อ�ำ นาจของทา่ น เปน็ ไปในวญิ ญาณนน้ั วา่ ขอวญิ ญาณของเราจงเปน็ อยา่ งนเ้ี ถดิ อย่าได้เปน็ อยา่ งนน้ั เลย อยา่ งนี้หรือ. ขอ้ นีเ้ ป็นไปไม่ไดเ้ ลย ทา่ นพระโคดมผูเ้ จริญ. อัคคิเวสสนะ  ท่านจงทำ�ไว้ในใจเถิด คร้ันทำ�ไว้ใน ใจแล้ว จึงค่อยตอบ เพราะคำ�หลังกับคำ�ก่อน หรือคำ�ก่อน กับคำ�หลังของท่านไม่ตรงกัน  อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำ�คัญ ความข้อนั้นว่าอย่างไร รูป เวทนา สัญญา สังขารทั้งหลาย และวิญญาณ เท่ียงหรือไมเ่ ท่ยี ง. ไมเ่ ท่ียง ท่านพระโคดมผเู้ จรญิ . 275

พุทธวจน - หมวดธรรม กส็ ่ิงใดไมเ่ ทีย่ ง ส่ิงนัน้ เป็นทุกข์หรอื เป็นสุขเลา่ . สง่ิ นั้นเปน็ ทุกข์ ทา่ นพระโคดมผู้เจรญิ . ก็ส่ิงใดไม่เท่ียง เป็นทุกข์ มีความแปรปรวนเป็น ธรรมดา ควรแลว้ หรอื ทจ่ี ะตามเหน็ สง่ิ นน้ั วา่ นน่ั ของเรา (เอต มม) นนั่ เปน็ เรา (เอโสหมสมฺ )ิ นนั่ เปน็ ตวั ตนของเรา (เอโส เม อตตฺ า). ขอ้ นัน้ ไม่ควรเลย ท่านพระโคดมผู้เจรญิ . อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำ�คัญความข้อน้ันว่าอย่างไร ผู้ใดติดทุกข์ เข้าถึงทุกข์ กล้ำ�กลืนทุกข์อยู่แล้ว แต่ก็ยังตาม เห็นทุกข์ว่า นั่นของเรา น่ันเป็นเรา นั่นเป็นตัวตนของเรา ดงั น้ี ผนู้ นั้ จะก�ำ หนดรทู้ กุ ขไ์ ดเ้ อง หรอื จะท�ำ ทกุ ขใ์ หส้ นิ้ ไปได้ มอี ยบู่ า้ งไหม. จะพึงมไี ดอ้ ย่างไร ขอ้ น้ีมไี ม่ไดเ้ ลย ทา่ นพระโคดมผู้เจรญิ . อัคคิเวสสนะ  ท่านจะสำ�คัญความข้อน้ันว่าอย่างไร เมื่อเป็นเช่นน้ี ตัวท่านเองก็ติดทุกข์ เข้าถึงทุกข์ กลำ้�กลืน ทุกข์อยแู่ ลว้ แต่ก็ยงั ตามเห็นทุกข์ว่า นนั่ ของเรา นั่นเปน็ เรา นัน่ เป็นตัวตนของเรา เปน็ อยา่ งน้ใี ช่ไหม. จะไมเ่ ปน็ อยา่ งนน้ั ไดอ้ ยา่ งไร ขอ้ นย้ี อ่ มเปน็ อยา่ งนน้ั ทา่ นพระโคดม ผเู้ จรญิ . … 276

พุทธวจน - หมวดธรรม เปิดธรรมทีถ่ กู ปดิ : จติ มโน วญิ ญาณ สพั เพ ธัมมา อนัตตา (นยั ท่ี ๒) 102 -บาลี ตกิ . อ.ํ ๒๐/๓๖๘/๕๗๖. ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุท่ีตถาคตจะบังเกิดขึ้น กต็ าม จะไมบ่ งั เกดิ ขนึ้ กต็ าม ธาตนุ น้ั ยอ่ มตงั้ อยแู่ ลว้ นน่ั เทยี ว คือ ความต้ังอยู่ตามธรรมดา (ธมฺมฏฺิตตา)  ความเป็นกฎ ตายตวั ตามธรรมดา (ธมมฺ นยิ ามตา)  ความทส่ี งั ขารทง้ั หลาย ทง้ั ปวงไมเ่ ทย่ี ง (สพเฺ พ สงขฺ ารา อนจิ จฺ า) ตถาคตยอ่ มรพู้ รอ้ มเฉพาะ ย่อมถึงพร้อมเฉพาะ ซ่ึงธาตุน้ัน  คร้ันรู้พร้อมเฉพาะแล้ว ถึงพร้อมเฉพาะแล้ว ย่อมบอก ย่อมแสดง ย่อมบัญญัติ ยเข่อา้ มใจตไั้งดขง้้นึ า่ ไยวว้ ่าย1่อมสเังปขดิ าเรผทยงั้ หยล่อามยจทำ�แั้งนปกวงแไจมกเ่แทจีย่ งงย. ่อมทำ�ให้ ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุที่ตถาคตจะบังเกิดข้ึน กต็ าม จะไมบ่ งั เกดิ ขน้ึ กต็ าม ธาตนุ น้ั ยอ่ มตงั้ อยแู่ ลว้ นนั่ เทยี ว คือ ความตั้งอยู่ตามธรรมดา  ความเป็นกฎตายตัวตาม ธรรมดา  ความท่ีสังขารท้ังหลายท้ังปวงเป็นทุกข์ (สพฺเพ สงขฺ ารา ทกุ ขฺ า) ตถาคตยอ่ มรพู้ รอ้ มเฉพาะ ยอ่ มถงึ พรอ้ มเฉพาะ ซ่ึงธาตุน้ัน คร้ันรู้พร้อมเฉพาะแล้ว ถึงพร้อมเฉพาะแล้ว ยอ่ มบอก ยอ่ มแสดง ยอ่ มบญั ญตั ิ ยอ่ มตง้ั ขนึ้ ไว้ ยอ่ มเปดิ เผย ยอ่ มจ�ำ แนกแจกแจง ยอ่ มท�ำ ใหเ้ ขา้ ใจไดง้ า่ ยวา่ สงั ขารทง้ั หลาย ทง้ั ปวงเปน็ ทกุ ข.์ 1. ประโยคน้ี มาจากคำ�บาลีท่ีว่า อุตฺตานีกโรติ ซ่ึงมีสำ�นวนแปลอย่างอ่ืนอีก เช่น ทำ�ใหเ้ ปน็ เหมอื นการหงายของทค่ี วำ่ �.  -ผรู้ วบรวม 277

พทุ ธวจน - หมวดธรรม ภิกษุทั้งหลาย  เพราะเหตุที่ตถาคตจะบังเกิดข้ึน กต็ าม จะไมบ่ งั เกดิ ขนึ้ กต็ าม ธาตนุ น้ั ยอ่ มตงั้ อยแู่ ลว้ นนั่ เทยี ว คือ ความต้งั อย่ตู ามธรรมดา  ความเป็นกฎตายตัวตาม ธรรมดา  ความทธ่ี รรมทง้ั หลายทง้ั ปวงเปน็ อนตั ตา (สพเฺ พ ธมมฺ า อนตตฺ า) ตถาคตยอ่ มรพู้ รอ้ มเฉพาะ ยอ่ มถงึ พรอ้ มเฉพาะ ซง่ึ ธาตนุ น้ั ครน้ั รพู้ รอ้ มเฉพาะแลว้ ถงึ พรอ้ มเฉพาะแลว้ ยอ่ มบอก ย่อมแสดง ย่อมบัญญัติ ย่อมต้ังขึ้นไว้ ย่อมเปิดเผย ย่อม จำ�แนกแจกแจง ย่อมทำ�ให้เข้าใจได้ง่ายว่า ธรรมทง้ั หลาย ทง้ั ปวงเปน็ อนตั ตา. (อกี สตู รหนงึ่ -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๓๐/๖๑. ไดต้ รสั วา่ เพราะเหตุ ทตี่ ถาคตจะบงั เกดิ ขนึ้ กต็ าม จะไมบ่ งั เกดิ ขน้ึ กต็ าม ธาตนุ นั้ ยอ่ มตงั้ อยแู่ ลว้ นั่นเทียว คือ ความต้ังอยู่ตามธรรมดา (ธมฺมฏฺิตตา)  ความเป็นกฎ ตายตวั ตามธรรมดา (ธมมฺ นยิ ามตา)  ความทเี่ มอ่ื มสี ง่ิ นส้ี งิ่ นเี้ ปน็ ปจั จยั ส่ิงน้ีสิ่งน้ีจึงเกิดขึ้น (อิทปฺปจฺจยตา) ซ่ึงธรรมะในพระสูตรนี้ พระองค์ ตรัสหมายถึงปฏิจจสมุปบาท และมีการลงรายละเอียดในแต่ละคู่อาการ โดยเร่ิมจาก เพราะมีชาติเป็นปัจจัย จึงมีชรามรณะ ไปจนถึง เพราะมี อวิชชาเป็นปัจจยั จงึ มีสังขารทั้งหลาย ผอู้ า่ นสามารถศกึ ษาเพิม่ เตมิ ได้ท่ี เนอื้ ความเตม็ ของพระสตู ร หรอื หนงั สอื พทุ ธวจน-หมวดธรรม ฉบบั ที่ ๑๔ ตถาคต หน้า ๒๐.  -ผู้รวบรวม) 278

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปิดธรรมท่ีถูกปดิ : จติ มโน วิญญาณ ธรรมท้งั หลายทั้งปวง 103 อนั ใครๆ ไมค่ วรยึดม่ันถอื มนั่ -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๖๒/๙๖. ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ธรรมอย่างหนึ่งซ่ึงเมื่อภิกษุละได้แล้ว ยอ่ มละอวิชชาได้ วิชชายอ่ มเกดิ ข้นึ มีอยหู่ รอื ไม่หนอ พระเจา้ ข้า. ภกิ ษ ุ ธรรมอยา่ งหนง่ึ ซง่ึ เมอื่ ภกิ ษลุ ะไดแ้ ลว้ ยอ่ มละ อวิชชาได้ วิชชาย่อมเกิดข้นึ มอี ยู่. ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ  ธรรมอย่างหน่ึงซึ่งเม่ือภิกษุละได้แล้ว ยอ่ มละอวิชชาได้ วิชชายอ่ มเกดิ ขึน้ เป็นอยา่ งไร พระเจา้ ขา้ . ภกิ ษ ุ ธรรมอยา่ งหนง่ึ คอื อวชิ ชาแล ซงึ่ เมอื่ ภกิ ษุ ละไดแ้ ล้ว ย่อมละอวิชชาได้ วชิ ชาย่อมเกิดขนึ้ . ข้าแต่พระองค์ผเู้ จรญิ   ก็เม่ือภกิ ษรุ ู้อยอู่ ย่างไร เห็นอยอู่ ยา่ งไร จงึ ละอวิชชาได้  วชิ ชาจงึ จะเกิดข้ึน พระเจา้ ข้า. ภิกษุ  ภิกษุในกรณีน้ีได้สดับว่า ธรรมทั้งหลาย ทง้ั ปวงอนั ใครๆ ไมค่ วรยดึ มน่ั ถอื มน่ั  (สพเฺ พ ธมมฺ า นาลํ อภนิ เิ วสาย) ครั้นเธอได้สดับว่า  ธรรมทั้งหลายท้ังปวงอันใครๆ ไม่ควร ยึดม่ันถือม่ันอย่างน้ีแล้ว เธอนั้นย่อมรู้ยิ่งซึ่งธรรมท้ังปวง  คร้ันรู้ย่ิงซึ่งธรรมท้ังปวงแล้ว ย่อมรอบรู้ซึ่งธรรมทั้งปวง  คร้ันรอบรู้ซ่ึงธรรมทั้งปวงแล้ว ย่อมเห็นนิมิตของสิ่งทั้งปวง โดยประการอืน่ คือ ยอ่ มเห็นจกั ษุโดยประการอน่ื ย่อมเห็น รูปโดยประการอ่ืน ย่อมเห็นจักษุวิญญาณโดยประการอ่ืน 279

พทุ ธวจน - หมวดธรรม ย่อมเห็นจักษุสัมผัสโดยประการอ่ืน  ย่อมเห็นสุขเวทนา ทกุ ขเวทนา หรอื อทกุ ขมสขุ เวทนา ทเ่ี กดิ ขน้ึ เพราะจกั ษสุ มั ผสั เป็นปจั จัย โดยประการอนื่ . ยอ่ มเหน็ โสตะ … เสยี ง … โสตวญิ ญาณ … โสตสมั ผสั … สุขเวทนา ทุกขเวทนา หรืออทุกขมสุขเวทนา ท่ีเกิดข้ึน เพราะโสตสมั ผสั เปน็ ปจั จยั โดยประการอน่ื . ยอ่ มเหน็ ฆานะ … กลน่ิ … ฆานวญิ ญาณ … ฆานสมั ผสั … สุขเวทนา ทุกขเวทนา หรืออทุกขมสุขเวทนา ท่ีเกิดข้ึน เพราะฆานสมั ผสั เปน็ ปจั จยั โดยประการอน่ื . ยอ่ มเหน็ ชวิ หา … รส … ชวิ หาวญิ ญาณ … ชวิ หาสมั ผสั … สุขเวทนา ทุกขเวทนา หรืออทุกขมสุขเวทนา ท่ีเกิดข้ึน เพราะชวิ หาสมั ผสั เปน็ ปจั จยั โดยประการอน่ื . ยอ่ มเหน็ กาย…โผฏฐพั พะ…กายวญิ ญาณ…กายสมั ผสั … สุขเวทนา ทุกขเวทนา หรืออทุกขมสุขเวทนา ท่ีเกิดข้ึน เพราะกายสมั ผสั เปน็ ปจั จยั โดยประการอน่ื . ย่อมเห็นมโนโดยประการอ่ืน ย่อมเห็นธรรมโดย ประการอน่ื ยอ่ มเหน็ มโนวญิ ญาณโดยประการอน่ื ยอ่ มเหน็ มโนสัมผัสโดยประการอ่นื ย่อมเห็นสุขเวทนา ทุกขเวทนา หรืออทุกขมสุขเวทนา ท่เี กิดข้นึ เพราะมโนสัมผัสเป็นปัจจัย โดยประการอน่ื . ภิกษ ุ เมอื่ ภิกษรุ ู้อย่อู ย่างน้ี เหน็ อยอู่ ยา่ งนแ้ี ล จึงละ อวชิ ชาได้ วิชชาจึงจะเกดิ ขน้ึ . 280

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปดิ ธรรมทถี่ ูกปิด : จิต มโน วิญญาณ อตั ตามี หรือ อัตตาไม่มี 104 -บาลี สฬา. ส.ํ ๑๘/๔๘๖/๘๐๑. ปรพิ พาชกวจั ฉโคตรเขา้ ไปทลู ถามพระผมู้ พี ระภาควา่ อตั ตามหี รอื ทรงนิ่งเสีย  ทูลถามว่า อัตตาไม่มีหรือ ก็ทรงนิ่งเสีย ปริพพาชกนั้นได้ ลุกหลีกไป  ท่านอานนท์กราบทูลถามถึงเหตุที่ทรงนิ่งเสีย พระองค์ได้ ตรสั ตอบดังน้ีวา่ . อานนท์  เม่ือเราถูกวัจฉโคตรปริพพาชกถามว่า อตั ตามหี รอื  (อตถฺ ตตฺ าต)ิ ถา้ ตอบวา่ อตั ตามี กจ็ ะไปตรงกนั กบั ความเชอ่ื ของสมณพราหมณบ์ างพวกทเ่ี ปน็ สสั สตทฏิ ฐ ิ เมอ่ื ถกู ถามว่า อัตตาไมม่ หี รอื  (นตถฺ ตฺตาติ) ถ้าตอบวา่ อตั ตาไมม่ ี ก็จะไปตรงกันกับความเช่ือของสมณพราหมณ์บางพวก ท่ีเปน็ อจุ เฉททฏิ ฐเิ ข้าอีก. อานนท์  ถ้าตอบว่า อัตตามี มันจะเป็นการอนุโลม เพอื่ ใหเ้ กดิ ญาณวา่ ธรรมทงั้ หลายทง้ั ปวงเปน็ อนตั ตา (สพเฺ พ ธมมฺ า อนตตฺ า) ดังนบี้ ้างไหม. ข้อนนั้ หาไมไ่ ด้ พระเจา้ ขา้ . อานนท์  ถา้ ตอบว่า อตั ตาไม่มี ก็จะทำ�ใหว้ ัจฉโคตร ปรพิ พาชกผหู้ ลงใหลอยแู่ ลว้ ถงึ ความงงงวยหนกั ยง่ิ ขน้ึ ไปอกี วา่ เมอ่ื กอ่ นอตั ตาของเราไดม้ แี ลว้ แนน่ อน แตต่ อนนก้ี ลายเปน็ วา่ อตั ตานน้ั ไมม่ ี ดงั น.้ี 281

พทุ ธวจน - หมวดธรรม เปิดธรรมท่ถี ูกปดิ : จติ มโน วิญญาณ อตั ถติ าและนัตถิตา 105 -บาลี นทิ าน. ส.ํ ๑๖/๒๑/๔๓. ขา้ แตพ่ ระองคผ์ เู้ จรญิ   ทก่ี ลา่ วกนั วา่ สมั มาทฏิ ฐิ สมั มาทฏิ ฐิ ดงั นี้ อันว่าสัมมาทฏิ ฐิ ย่อมมีไดด้ ว้ ยเหตุเพยี งเท่าไร พระเจ้าข้า. กจั จานะ  สตั วโ์ ลกน้ี อาศยั แลว้ ซง่ึ สว่ นสดุ ทง้ั สอง โดยมาก คอื สว่ นสดุ วา่ อตั ถติ า (ความม)ี และสว่ นสดุ วา่ นตั ถติ า  (ความไม่มี). กัจจานะ  ส่วนสุดว่า นัตถิตา ย่อมไม่มีแก่บุคคล ผู้เห็นอยู่ด้วยปัญญาอันชอบตามที่เป็นจริง  ซึ่งธรรมคือ เหตุให้เกดิ ขึน้ แห่งโลก. กัจจานะ  ส่วนสุดว่า อัตถิตา ย่อมไม่มีแก่บุคคล ผู้เห็นอยู่ด้วยปัญญาอันชอบตามที่เป็นจริง  ซึ่งธรรมคือ ความดบั ไมเ่ หลอื แห่งโลก. กัจจานะ  สัตว์โลกนี้โดยมาก ถูกผูกพันแล้วด้วย ตัณหา ด้วยอุปาทาน ด้วยทิฏฐิ (อุปายุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ) แตอ่ รยิ สาวกนี้ ไมเ่ ขา้ ถงึ ไม่ถอื เอา ไม่ถึงทบั ซง่ึ ตณั หาและ อปุ าทาน อนั เปน็ เครอื่ งถงึ ทบั แหง่ ใจ อนั เปน็ อนสุ ยั แหง่ ทฏิ ฐิ ว่า อัตตาของเราดังนี้ ย่อมไม่สงสัย ย่อมไม่ลังเลในข้อท่ีว่า เม่ือจะเกิด ทุกข์เท่านั้นย่อมเกิดข้ึน เม่ือจะดับ ทุกข์เท่านั้น 282