SÁCH EBOOK ĐỊA LÍ 12

bÈ gi∏o dÙc vµ Ƶo tπo L£ TH§NG (TÊng ChÒ bi™n) nguy‘n VI⁄T THëNH (ChÒ bi™n) NGUYŸN KIM CH¶•NG - PHÑM XU¢N HÜU ßÖNG DUY LúI - PHÑM THë SEN - PHê C§NG VIåT Æfia l› 12 (T∏i b∂n l«n th¯ s∏u) nhµ xu†t b∂n gi∏o dÙc Vi÷t nam

B∂n quy“n thuÈc Nhµ xu†t b∂n Gi∏o dÙcVi÷t Nam - BÈ Gi∏o dÙc vµ ßµo tπo 01 - 2014/CXB/498 - 1062/GD M∑ sË : CH216T4

ßfia l› vi÷t nam

BÅN ߤ HÄNH CHêNH VIåT NAM am) (huyện Hoàng Sa - TP Đà Nẵng - Việt N

hßn H¶i Việt Nam) (huyện Trường Sa - tỉnh Khánh Hoà - hßn Khoai

6

Bµi 1 Vi÷t Nam tr™n Æ≠Íng ÆÊi mÌi vµ hÈi nhÀp 1. C´ng cuÈc ßÊi mÌi lµ mÈt cuÈc c∂i c∏ch toµn di÷n v“ kinh t’ − x∑ hÈi a) BËi c∂nh Ngµy 30 − 4 − 1975, mi“n Nam Æ≠Óc hoµn toµn gi∂i ph„ng. ߆t n≠Ìc thËng nh†t, c∂ n≠Ìc tÀp trung vµo hµn gæn c∏c v’t th≠¨ng chi’n tranh vµ x©y d˘ng mÈt n≠Ìc Vi÷t Nam hoµ b◊nh, thËng nh†t, ÆÈc lÀp, d©n chÒ vµ giµu mπnh. N≠Ìc ta Æi l™n tı mÈt n“n kinh t’ n´ng nghi÷p lµ chÒ y’u, lπi chfiu hÀu qu∂ n∆ng n“ cÒa chi’n tranh. BËi c∂nh trong n≠Ìc vµ quËc t’ vµo nh˜ng n®m cuËi thÀp kÿ 70, Æ«u thÀp kÿ 80 cÒa th’ kÿ XX h’t s¯c ph¯c tπp. T†t c∂ nh˜ng Æi“u nµy Æ∑ Æ≠a n“n kinh t’ n≠Ìc ta sau chi’n tranh r¨i vµo t◊nh trπng khÒng ho∂ng käo dµi. Lπm ph∏t c„ thÍi k◊ lu´n Î m¯c 3 con sË. b) Di‘n bi’n C´ng cuÈc ßÊi mÌi Æ≠Óc manh nha tı n®m 1979. Nh˜ng ÆÊi mÌi Æ«u ti™n lµ tı l‹nh v˘c n´ng nghi÷p vÌi \"kho∏n 100\" vµ \"kho∏n 10\", sau Æ„ lan sang c∏c l‹nh v˘c c´ng nghi÷p vµ dfich vÙ. ß≠Íng lËi ßÊi mÌi Æ≠Óc khºng Æfinh tı ßπi hÈi ß∂ng CÈng s∂n Vi÷t Nam l«n th¯ VI (n®m 1986), Æ≠a n“n kinh t’ − x∑ hÈi cÒa n≠Ìc ta ph∏t tri”n theo ba xu th’ : − D©n chÒ ho∏ ÆÍi sËng kinh t’ − x∑ hÈi ; − Ph∏t tri”n n“n kinh t’ hµng ho∏ nhi“u thµnh ph«n theo Æfinh h≠Ìng x∑ hÈi chÒ ngh‹a ; − T®ng c≠Íng giao l≠u vµ hÓp t∏c vÌi c∏c n≠Ìc tr™n th’ giÌi. c) C´ng cuÈc ßÊi mÌi Æ∑ Æπt Æ≠Óc nh˜ng thµnh t˘u to lÌn T›nh Æ’n n®m 2006, c´ng cuÈc ßÊi mÌi cÒa n≠Ìc ta Æ∑ qua ch∆ng Æ≠Íng 20 n®m. − N≠Ìc ta Æ∑ tho∏t kh·i t◊nh trπng khÒng ho∂ng kinh t’ − x∑ hÈi käo dµi. Lπm ph∏t Æ≠Óc Æ»y lÔi vµ ki“m ch’ Î m¯c mÈt con sË. 7

H◊nh 1.1. TËc ÆÈ t®ng chÿ sË gi∏ ti™u dÔng c∏c n®m 1986 − 2005 (%) − TËc ÆÈ t®ng tr≠Îng kinh t’ kh∏ cao. TËc ÆÈ t®ng GDP tı 0,2% vµo giai Æoπn 1975 − 1980 Æ∑ t®ng l™n 6,0 % vµo n®m 1988 vµ 9,5% n®m 1995. M∆c dÔ chfiu ∂nh h≠Îng cÒa cuÈc khÒng ho∂ng tµi ch›nh khu v˘c cuËi n®m 1997, tËc ÆÈ t®ng tr≠Îng GDP v…n Æπt m¯c 4,8% (n®m 1999) vµ Æ∑ t®ng l™n 8,4% vµo n®m 2005. Trong 10 n≠Ìc ASEAN, t›nh trung b◊nh giai Æoπn 1987 − 2004, tËc ÆÈ t®ng tr≠Îng GDP cÒa n≠Ìc ta lµ 6,9%, chÿ Ưng sau Xingapo (7,0%). − C¨ c†u kinh t’ chuy”n dfich theo h≠Ìng c´ng nghi÷p ho∏, hi÷n Æπi ho∏. Cho tÌi Æ«u thÀp kÿ 90 cÒa th’ kÿ XX, trong c¨ c†u GDP, n´ng nghi÷p chi’m tÿ tr‰ng cao nh†t, c´ng nghi÷p vµ x©y d˘ng chi’m tÿ tr‰ng nh·. Tıng b≠Ìc, tÿ tr‰ng cÒa khu v˘c n´ng − l©m − ng≠ nghi÷p gi∂m, Æ’n n®m 2005 chÿ cfln 21%. Tÿ tr‰ng cÒa c´ng nghi÷p vµ x©y d˘ng t®ng nhanh nh†t, Æ’n n®m 2005 Æπt 41%, v≠Ót c∂ tÿ tr‰ng cÒa khu v˘c dfich vÙ (38%). C¨ c†u kinh t’ theo l∑nh thÊ cÚng chuy”n bi’n r‚ nät. MÈt m∆t h◊nh thµnh c∏c vÔng kinh t’ tr‰ng Æi”m, ph∏t tri”n c∏c vÔng chuy™n canh quy m´ lÌn, c∏c trung t©m c´ng nghi÷p vµ dfich vÙ lÌn. M∆t kh∏c, nh˜ng vÔng s©u, vÔng xa, vÔng nÛi vµ bi™n giÌi, h∂i Æ∂o cÚng Æ≠Óc ≠u ti™n ph∏t tri”n. 8

− CÔng vÌi s˘ chuy”n dfich c¨ c†u kinh t’, n≠Ìc ta Æ∑ Æπt Æ≠Óc nh˜ng thµnh t˘u to lÌn trong xo∏ Æ„i gi∂m nghÃo, ÆÍi sËng vÀt ch†t vµ tinh th«n cÒa Æ´ng Æ∂o nh©n d©n Æ≠Óc c∂i thi÷n r‚ r÷t. B∂ng 1. Tÿ l÷ nghÃo cÒa c∂ n≠Ìc qua c∏c cuÈc Æi“u tra m¯c sËng d©n c≠ (ߨn vfi : %) Tÿ l÷ nghÃo N®m 1993 1998 2002 2004 Tÿ l÷ nghÃo chung 58,1 37,4 28,9 19,5 Tÿ l÷ nghÃo l≠¨ng th˘c 24,9 15,0 9,9 6,9 2. N≠Ìc ta trong hÈi nhÀp quËc t’ vµ khu v˘c a) BËi c∂nh Toµn c«u ho∏ lµ mÈt xu th’ lÌn, mÈt m∆t cho phäp n≠Ìc ta tranh thÒ Æ≠Óc c∏c nguÂn l˘c b™n ngoµi (Æ∆c bi÷t lµ v“ vËn, c´ng ngh÷ vµ thfi tr≠Íng), m∆t kh∏c Æ∆t n“n kinh t’ n≠Ìc ta vµo th’ bfi cπnh tranh quy’t li÷t bÎi c∏c n“n kinh t’ ph∏t tri”n h¨n trong khu v˘c vµ tr™n th’ giÌi. Vi÷t Nam vµ Hoa K◊ b◊nh th≠Íng ho∏ quan h÷ tı Æ«u n®m 1995 vµ n≠Ìc ta lµ thµnh vi™n cÒa ASEAN tı th∏ng 7 − 1995. ASEAN Æ∑ trÎ thµnh mÈt li™n k’t kinh t’ khu v˘c gÂm 10 n≠Ìc vµ lµ mÈt nh©n tË quan tr‰ng thÛc Æ»y s˘ hÓp t∏c ngµy cµng toµn di÷n gi˜a c∏c n≠Ìc trong khËi, gi˜a c∏c n≠Ìc trong khËi vÌi c∏c n≠Ìc ngoµi khu v˘c. Vi÷t Nam Æ∑ Æ„ng g„p quan tr‰ng vµo s˘ cÒng cË khËi ASEAN. N≠Ìc ta cÚng trong lÈ tr◊nh th˘c hi÷n c∏c cam k’t cÒa AFTA (Khu v˘c mÀu dfich t˘ do ASEAN), tham gia Di‘n Ƶn hÓp t∏c kinh t’ ch©u É − Th∏i B◊nh D≠¨ng (APEC), Æ»y mπnh quan h÷ song ph≠¨ng vµ Æa ph≠¨ng. Sau 11 n®m chu»n bfi vµ Ƶm ph∏n, tı th∏ng 1 - 2007 Vi÷t Nam Æ∑ ch›nh th¯c trÎ thµnh thµnh vi™n th¯ 150 cÒa TÊ ch¯c Th≠¨ng mπi th’ giÌi (WTO). 9

b) C´ng cuÈc hÈi nhÀp quËc t’ vµ khu v˘c Æ∑ Æπt Æ≠Óc nh˜ng thµnh t˘u to lÌn H◊nh 1.2. GDP theo gi∏ so s∏nh 1994, ph©n theo thµnh ph«n kinh t’ − N≠Ìc ta Æ∑ thu hÛt mπnh c∏c nguÂn vËn Æ«u t≠ n≠Ìc ngoµi : vËn HÁ trÓ ph∏t tri”n ch›nh th¯c (ODA), ß«u t≠ tr˘c ti’p cÒa n≠Ìc ngoµi (FDI). ß«u t≠ gi∏n ti’p cÒa n≠Ìc ngoµi (FPI) cÚng bæt Æ«u t®ng l™n cÔng vÌi vi÷c mÎ rÈng hoπt ÆÈng cÒa thfi tr≠Íng ch¯ng kho∏n vµ c∂i thi÷n m´i tr≠Íng Æ«u t≠. C∏c nguÂn vËn nµy Æ∑ vµ Æang c„ t∏c ÆÈng t›ch c˘c Æ’n vi÷c Æ»y mπnh t®ng tr≠Îng kinh t’, hi÷n Æπi ho∏ Ɔt n≠Ìc. − HÓp t∏c kinh t’ − khoa h‰c k‹ thuÀt, khai th∏c tµi nguy™n, b∂o v÷ m´i tr≠Íng, an ninh khu v˘c... Æ≠Óc Æ»y mπnh. − Ngoπi th≠¨ng Æ≠Óc ph∏t tri”n Î t«m cao mÌi. TÊng gi∏ trfi xu†t nhÀp kh»u Æ∑ t®ng tı 3,0 tÿ USD (n®m 1986) l™n 69,2 tÿ USD (n®m 2005), m¯c t®ng trung b◊nh cho c∂ giai Æoπn 1986 − 2005 lµ 17,9%/n®m. Vi÷t Nam Æ∑ trÎ thµnh mÈt n≠Ìc xu†t kh»u kh∏ lÌn v“ mÈt sË m∆t hµng (d÷t may, thi’t bfi Æi÷n tˆ, tµu bi”n, gπo, cµ ph™, Æi“u, h ti™u, thu˚ s∂n c∏c loπi,...). 10

3. MÈt sË Æfinh h≠Ìng ch›nh Æ” Æ»y mπnh c´ng cuÈc ßÊi mÌi vµ hÈi nhÀp − Th˘c hi÷n chi’n l≠Óc toµn di÷n v“ t®ng tr≠Îng vµ xo∏ Æ„i gi∂m nghÃo. − Hoµn thi÷n vµ th˘c hi÷n ÆÂng bÈ th” ch’ kinh t’ thfi tr≠Íng Æfinh h≠Ìng x∑ hÈi chÒ ngh‹a. − ß»y mπnh c´ng nghi÷p ho∏, hi÷n Æπi ho∏ gæn vÌi ph∏t tri”n n“n kinh t’ tri th¯c. − ß»y mπnh hÈi nhÀp kinh t’ quËc t’ Æ” t®ng ti“m l˘c kinh t’ quËc gia. − C„ c∏c gi∂i ph∏p h˜u hi÷u b∂o v÷ tµi nguy™n, m´i tr≠Íng vµ ph∏t tri”n b“n v˜ng. − ß»y mπnh ph∏t tri”n gi∏o dÙc, y t’, ph∏t tri”n n“n v®n ho∏ mÌi, chËng lπi c∏c t÷ nπn x∑ hÈi, m∆t tr∏i cÒa kinh t’ thfi tr≠Íng. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. BËi c∂nh quËc t’ nh˜ng n®m cuËi th’ kÿ XX c„ ∂nh h≠Îng nh≠ th’ nµo Æ’n c´ng cuÈc ßÊi mÌi Î n≠Ìc ta ? 2. H∑y t◊m c∏c d…n ch¯ng v“ thµnh t˘u cÒa c´ng cuÈc ßÊi mÌi Î n≠Ìc ta. MÈt ASEAN ÆÂng thuÀn 11

ßfia l› t˘ nhi™n Vfi tr› Æfia l› vµ lfich sˆ ph∏t tri”n l∑nh thÊ MÚi Cµ Mau 12

Bµi 2 Vfi tr› Æfia l›, phπm vi l∑nh thÊ 1. Vfi tr› Æfia l› N≠Ìc Vi÷t Nam nªm Î r◊a ph›a Æ´ng cÒa b∏n Æ∂o ß´ng D≠¨ng, g«n trung t©m cÒa khu v˘c ß´ng Nam É. D˘a vµo b∂n Æ C∏c n≠Ìc ß´ng Nam É vµ b∂n Æ ßfia l› t˘ nhi™n Vi÷t Nam, h∑y cho bi’t n≠Ìc ta ti’p gi∏p vÌi c∏c n≠Ìc nµo tr™n Ɔt li“n vµ tr™n bi”n. Ph«n tr™n Ɔt li“n nªm trong khung cÒa h÷ toπ ÆÈ Æfia l› sau : Æi”m c˘c Bæc Î v‹ ÆÈ 23o23'B tπi x∑ LÚng CÛ, huy÷n ßÂng V®n, tÿnh Hµ Giang ; Æi”m c˘c Nam Î v‹ ÆÈ 8o34'B tπi x∑ ߆t MÚi, huy÷n Ng‰c Hi”n, tÿnh Cµ Mau ; Æi”m c˘c T©y Î kinh ÆÈ 102o09'ß tπi x∑ S›n Th«u, huy÷n M≠Íng Nhä, tÿnh ßi÷n Bi™n vµ Æi”m c˘c ß´ng nªm Î kinh ÆÈ 109o24'ß tπi x∑ Vπn Thπnh, huy÷n Vπn Ninh, tÿnh Kh∏nh Hoµ. Tr™n vÔng bi”n, h÷ toπ ÆÈ Æfia l› cÒa n≠Ìc ta cfln käo dµi tÌi kho∂ng v‹ ÆÈ 6o50'B vµ tı kho∂ng kinh ÆÈ 101oß Æ’n tr™n 117o20'ß tπi Bi”n ß´ng. Nh≠ vÀy, Vi÷t Nam vıa gæn li“n vÌi lÙc Æfia É − ¢u, vıa ti’p gi∏p vÌi Bi”n ß´ng vµ th´ng ra Th∏i B◊nh D≠¨ng rÈng lÌn. Kinh tuy’n 105oß chπy qua n≠Ìc ta n™n Æπi bÈ phÀn l∑nh thÊ nªm trong khu v˘c mÛi giÍ th¯ 7. 2. Phπm vi l∑nh thÊ D˘a vµo ki’n th¯c Æ∑ h‰c, h∑y cho bi’t phπm vi l∑nh thÊ cÒa mÁi n≠Ìc th≠Íng bao gÂm nh˜ng bÈ phÀn nµo. L∑nh thÊ Vi÷t Nam lµ mÈt khËi thËng nh†t vµ toµn vãn, bao gÂm vÔng Ɔt, vÔng bi”n vµ vÔng trÍi. a) VÔng Ɔt VÔng Ɔt Vi÷t Nam gÂm toµn bÈ ph«n Ɔt li“n vµ c∏c h∂i Æ∂o, c„ tÊng di÷n t›ch lµ 331 212 km2 (Ni™n gi∏m thËng k™ 2006). N≠Ìc ta c„ h¨n 4600 km Æ≠Íng bi™n giÌi tr™n Ɔt li“n, trong Æ„ Æ≠Íng bi™n giÌi Vi÷t Nam − Trung QuËc dµi h¨n 1400 km, Æ≠Íng bi™n giÌi Vi÷t Nam − Lµo dµi g«n 2100 km vµ Æ≠Íng bi™n giÌi Vi÷t Nam − Campuchia dµi h¨n 1100 km. 13

Đ. Phú Quốc Đ. Côn Sơn TỈ LỆ : 1: 50 000 000 H◊nh 2. C∏c n≠Ìc ß´ng Nam É Ph«n lÌn bi™n giÌi tr™n Ɔt li“n n≠Ìc ta nªm Î khu v˘c mi“n nÛi. ß≠Íng bi™n giÌi th≠Íng Æ≠Óc x∏c Æfinh theo c∏c Æfia h◊nh Æ∆c tr≠ng : c∏c Æÿnh nÛi, Æ≠Íng sËng nÛi, c∏c Æ≠Íng chia n≠Ìc, khe, s´ng suËi. Vi÷c th´ng th≠¨ng qua lπi gi˜a n≠Ìc ta vÌi c∏c n≠Ìc l∏ng gi“ng Æ≠Óc ti’n hµnh qua c∏c cˆa kh»u. H∑y k” t™n mÈt sË cˆa kh»u quËc t’ quan tr‰ng tr™n Æ≠Íng bi™n giÌi cÒa n≠Ìc ta vÌi c∏c n≠Ìc Trung QuËc, Lµo, Campuchia. ß≠Íng bÍ bi”n n≠Ìc ta cong nh≠ h◊nh ch˜ S, dµi 3260 km, chπy tı M„ng C∏i (Qu∂ng Ninh) Æ’n Hµ Ti™n (Ki™n Giang). ß≠Íng bÍ bi”n chπy dµi theo Ɔt n≠Ìc Æ∑ tπo Æi“u ki÷n cho 28 trong 63 tÿnh vµ thµnh phË tr˘c thuÈc Trung ≠¨ng c„ Æi“u ki÷n tr˘c ti’p khai th∏c nh˜ng ti“m n®ng to lÌn cÒa Bi”n ß´ng. N≠Ìc ta c„ h¨n 4000 hfln Æ∂o lÌn nh·, ph«n lÌn lµ c∏c Æ∂o ven bÍ vµ c„ hai qu«n Æ∂o Î ngoµi kh¨i xa tr™n Bi”n ß´ng lµ qu«n Æ∂o Hoµng Sa (thuÈc thµnh phË ßµ NΩng) vµ qu«n Æ∂o Tr≠Íng Sa (thuÈc tÿnh Kh∏nh Hoµ). 14

b) VÔng bi”n Bi”n ß´ng c„ c∏c quËc gia ven bi”n lµ : Vi÷t Nam, Trung QuËc, Philippin , Malaixia, Brun©y, InÆ´n™xia, Xingapo, Th∏i Lan vµ Campuchia. VÔng bi”n cÒa n≠Ìc ta bao gÂm : nÈi thu˚, l∑nh h∂i, vÔng ti’p gi∏p l∑nh h∂i, vÔng Æ∆c quy“n v“ kinh t’ vµ th“m lÙc Æfia. − NÈi thu˚ lµ vÔng n≠Ìc ti’p gi∏p vÌi Ɔt li“n, Î ph›a trong Æ≠Íng c¨ sÎ. Ngµy 12 − 11 − 1982, Ch›nh phÒ n≠Ìc ta Æ∑ ra tuy™n bË quy Æfinh Æ≠Íng c¨ sÎ ven bÍ bi”n Æ” t›nh chi“u rÈng l∑nh h∂i Vi÷t Nam. VÔng nÈi thu˚ cÚng Æ≠Óc xem nh≠ bÈ phÀn l∑nh thÊ tr™n Ɔt li“n. − L∑nh h∂i lµ vÔng bi”n thuÈc chÒ quy“n quËc gia tr™n bi”n. L∑nh h∂i Vi÷t Nam c„ chi“u rÈng 12 h∂i l› (1 h∂i l› = 1852m). Ranh giÌi cÒa l∑nh h∂i (Æ≠Óc x∏c Æfinh bÎi c∏c Æ≠Íng song song c∏ch Æ“u Æ≠Íng c¨ sÎ v“ ph›a bi”n vµ Æ≠Íng ph©n Æfinh tr™n c∏c vfinh vÌi c∏c n≠Ìc h˜u quan) ch›nh lµ Æ≠Íng bi™n giÌi quËc gia tr™n bi”n. − VÔng ti’p gi∏p l∑nh h∂i lµ vÔng bi”n Æ≠Óc quy Æfinh nhªm Æ∂m b∂o cho vi÷c th˘c hi÷n chÒ quy“n cÒa n≠Ìc ven bi”n. VÔng ti’p gi∏p l∑nh h∂i cÒa n≠Ìc ta rÈng 12 h∂i l›. Trong vÔng nµy, Nhµ n≠Ìc ta c„ quy“n th˘c hi÷n c∏c bi÷n ph∏p Æ” b∂o v÷ an ninh quËc phflng, ki”m so∏t thu’ quan, c∏c quy Æfinh v“ y t’, m´i tr≠Íng, nhÀp c≠... − VÔng Æ∆c quy“n v“ kinh t’ lµ vÔng ti’p li“n vÌi l∑nh h∂i vµ hÓp vÌi l∑nh h∂i thµnh mÈt vÔng bi”n rÈng 200 h∂i l› t›nh tı Æ≠Íng c¨ sÎ. ô vÔng nµy, Nhµ n≠Ìc ta c„ chÒ quy“n hoµn toµn v“ kinh t’ nh≠ng c∏c n≠Ìc kh∏c Æ≠Óc Æ∆t Ëng d…n d«u, d©y c∏p ng«m vµ tµu thuy“n, m∏y bay n≠Ìc ngoµi Æ≠Óc t˘ do v“ hoπt ÆÈng hµng h∂i vµ hµng kh´ng theo C´ng ≠Ìc cÒa Li™n hÓp quËc v“ LuÀt Bi”n n®m 1982. − Th“m lÙc Æfia lµ ph«n ng«m d≠Ìi bi”n vµ lflng Ɔt d≠Ìi Æ∏y bi”n thuÈc ph«n lÙc Æfia käo dµi, mÎ rÈng ra ngoµi l∑nh h∂i cho Æ’n bÍ ngoµi cÒa r◊a lÙc Æfia, c„ ÆÈ s©u kho∂ng 200m ho∆c h¨n n˜a. Nhµ n≠Ìc ta c„ chÒ quy“n hoµn toµn v“ m∆t th®m dfl, khai th∏c, b∂o v÷ vµ qu∂n l› c∏c tµi nguy™n thi™n nhi™n Î th“m lÙc Æfia Vi÷t Nam. Nh≠ vÀy, theo quan ni÷m mÌi v“ chÒ quy“n quËc gia th◊ vÔng bi”n Vi÷t Nam c„ di÷n t›ch kho∂ng 1 tri÷u km2 Î Bi”n ß´ng. c) VÔng trÍi VÔng trÍi Vi÷t Nam lµ kho∂ng kh´ng gian bao trÔm l™n tr™n l∑nh thÊ n≠Ìc ta ; tr™n Ɔt li“n Æ≠Óc x∏c Æfinh bªng c∏c Æ≠Íng bi™n giÌi, tr™n bi”n lµ ranh giÌi b™n ngoµi cÒa l∑nh h∂i vµ kh´ng gian cÒa c∏c Æ∂o. 15

3. ≥ ngh‹a cÒa vfi tr› Æfia l› Vi÷t Nam a) ≥ ngh‹a t˘ nhi™n − Vfi tr› Æfia l› Æ∑ quy Æfinh Æ∆c Æi”m c¨ b∂n cÒa thi™n nhi™n n≠Ìc ta lµ mang t›nh ch†t nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa. N≠Ìc ta nªm hoµn toµn trong vÔng nhi÷t ÆÌi Î b∏n c«u Bæc n™n c„ n“n nhi÷t ÆÈ cao, chan hoµ ∏nh næng, lπi nªm trong khu v˘c th≠Íng xuy™n chfiu ∂nh h≠Îng cÒa gi„ MÀu dfich (T›n phong) vµ gi„ mÔa ch©u É, khu v˘c gi„ mÔa Æi”n h◊nh nh†t tr™n th’ giÌi, n™n kh› hÀu c„ hai mÔa r‚ r÷t. T∏c ÆÈng cÒa c∏c khËi kh› di chuy”n qua bi”n k’t hÓp vÌi vai trfl cÒa Bi”n ß´ng − nguÂn d˘ tr˜ dÂi dµo v“ nhi÷t vµ »m, Æ∑ lµm cho thi™n nhi™n n≠Ìc ta chfiu ∂nh h≠Îng s©u sæc cÒa bi”n. V◊ th’, th∂m th˘c vÀt Î n≠Ìc ta bËn mÔa xanh tËt, r†t giµu s¯c sËng, kh∏c hºn vÌi thi™n nhi™n mÈt sË n≠Ìc c„ cÔng v‹ ÆÈ Î T©y Nam É vµ Bæc Phi. V◊ sao n≠Ìc ta kh´ng c„ kh› hÀu nhi÷t ÆÌi kh´ hπn nh≠ mÈt sË n≠Ìc c„ cÔng v‹ ÆÈ ? − N≠Ìc ta nªm Î vfi tr› ti’p gi∏p gi˜a lÙc Æfia vµ Æπi d≠¨ng, li“n k“ vÌi vµnh Æai sinh kho∏ng Th∏i B◊nh D≠¨ng vµ vµnh Æai sinh kho∏ng ßfia Trung H∂i, tr™n Æ≠Íng di l≠u vµ di c≠ cÒa nhi“u loµi ÆÈng, th˘c vÀt n™n c„ tµi nguy™n kho∏ng s∂n vµ tµi nguy™n sinh vÀt v´ cÔng phong phÛ. − Vfi tr› vµ h◊nh th” n≠Ìc ta Æ∑ tπo n™n s˘ ph©n ho∏ Æa dπng cÒa t˘ nhi™n gi˜a mi“n Bæc vÌi mi“n Nam, gi˜a mi“n nÛi vÌi ÆÂng bªng, ven bi”n, h∂i Æ∂o, h◊nh thµnh c∏c vÔng t˘ nhi™n kh∏c nhau. − N≠Ìc ta nªm trong vÔng c„ nhi“u thi™n tai : b∑o, lÚ lÙt, hπn h∏n th≠Íng x∂y ra hªng n®m n™n c«n c„ c∏c bi÷n ph∏p phflng chËng t›ch c˘c vµ chÒ ÆÈng. b) ≥ ngh‹a kinh t’, v®n ho∏ − x∑ hÈi vµ quËc phflng Vi÷t Nam c„ mËi quan h÷ qua lπi thuÀn lÓi vÌi c∏c n≠Ìc l∏ng gi“ng, c∏c n≠Ìc trong khu v˘c vµ vÌi c∏c n≠Ìc kh∏c tr™n th’ giÌi nhÍ c„ vfi tr› Æfia l› kh∏ Æ∆c bi÷t. − V“ kinh t’, Vi÷t Nam nªm tr™n ng∑ t≠ Æ≠Íng hµng h∂i vµ hµng kh´ng quËc t’ quan tr‰ng vÌi nhi“u c∂ng bi”n nh≠ : C∏i L©n, H∂i Phflng, ßµ NΩng, Sµi Gfln... vµ c∏c s©n bay quËc t’ : NÈi Bµi, ßµ NΩng, T©n S¨n Nh†t... cÔng vÌi c∏c tuy’n Æ≠Íng bÈ, Æ≠Íng sæt xuy™n É, Æ≠Íng bi”n, Æ≠Íng hµng kh´ng nËi li“n n≠Ìc ta vÌi c∏c quËc gia trong khu v˘c ß´ng Nam É vµ th’ giÌi, tπo Æi“u ki÷n cho n≠Ìc 16

ta giao l≠u thuÀn lÓi vÌi c∏c n≠Ìc. H¨n th’ n˜a, n≠Ìc ta cfln lµ cˆa ng‚ mÎ lËi ra bi”n thuÀn ti÷n cho n≠Ìc Lµo, c∏c khu v˘c ß´ng Bæc Th∏i Lan vµ Campuchia, T©y Nam Trung QuËc. Vfi tr› Æfia l› thuÀn lÓi cÒa n≠Ìc ta c„ ˝ ngh‹a r†t quan tr‰ng trong vi÷c ph∏t tri”n c∏c ngµnh kinh t’, c∏c vÔng l∑nh thÊ, tπo Æi“u ki÷n th˘c hi÷n ch›nh s∏ch mÎ cˆa, hÈi nhÀp vÌi c∏c n≠Ìc tr™n th’ giÌi, thu hÛt vËn Æ«u t≠ cÒa n≠Ìc ngoµi. − V“ v®n ho∏ − x∑ hÈi, vfi tr› li“n k“ cÔng vÌi nhi“u nät t≠¨ng ÆÂng v“ lfich sˆ, v®n ho∏ − x∑ hÈi vµ mËi giao l≠u l©u ÆÍi Æ∑ tπo Æi“u ki÷n thuÀn lÓi cho n≠Ìc ta chung sËng hoµ b◊nh, hÓp t∏c h˜u nghfi vµ cÔng ph∏t tri”n vÌi c∏c n≠Ìc l∏ng gi“ng vµ c∏c n≠Ìc trong khu v˘c ß´ng Nam É. − Theo quan Æi”m Æfia l› ch›nh trfi vµ Æfia l› qu©n s˘, n≠Ìc ta c„ vfi tr› Æ∆c bi÷t quan tr‰ng Î vÔng ß´ng Nam É, mÈt khu v˘c kinh t’ r†t n®ng ÆÈng vµ nhπy c∂m vÌi nh˜ng bi’n ÆÈng ch›nh trfi tr™n th’ giÌi. ß∆c bi÷t, Bi”n ß´ng ÆËi vÌi n≠Ìc ta lµ mÈt h≠Ìng chi’n l≠Óc quan tr‰ng trong c´ng cuÈc x©y d˘ng, ph∏t tri”n kinh t’ vµ b∂o v÷ Ɔt n≠Ìc. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. H∑y x∏c Æfinh vfi tr› Æfia l› vµ phπm vi l∑nh thÊ n≠Ìc ta tr™n b∂n Æ C∏c n≠Ìc ß´ng Nam É. 2. N™u ˝ ngh‹a cÒa vfi tr› Æfia l› Vi÷t Nam. 17

Bµi 3 Th˘c hµnh : Vœ l≠Óc Æ Vi÷t Nam 1. NÈi dung a) Vœ l≠Óc Æ Vi÷t Nam vÌi Æ≠Íng bi™n giÌi, Æ≠Íng bÍ bi”n, mÈt sË s´ng lÌn vµ mÈt sË Æ∂o, qu«n Æ∂o. b) ßi“n vµo l≠Óc Æ mÈt sË Æfia danh quan tr‰ng. 2. Y™u c«u a) Vœ l≠Óc Æ Vi÷t Nam mÈt c∏ch t≠¨ng ÆËi ch›nh x∏c. Tu˙ theo khÊ gi†y, c„ th” vœ l≠Óc Æ Vi÷t Nam vÌi c∏c k›ch th≠Ìc kh∏c nhau d˘a tr™n l≠Ìi ´ vu´ng Æ∑ x∏c Æfinh. b) X∏c Æfinh ÆÛng tr™n l≠Óc Æ mÈt sË Æfia danh quan tr‰ng nh≠ Hµ NÈi, ßµ NΩng, Thµnh phË H Ch› Minh, vfinh Bæc BÈ, vfinh Th∏i Lan, Æ∂o PhÛ QuËc, qu«n Æ∂o Hoµng Sa, qu«n Æ∂o Tr≠Íng Sa. 3. H≠Ìng d…n c∏ch vœ C„ nhi“u c∏ch vœ l≠Óc Æ Vi÷t Nam. D≠Ìi Æ©y giÌi thi÷u mÈt trong nh˜ng c∏ch vœ Æ„. − Vœ mÈt l≠Ìi ´ vu´ng gÂm 40 ´ (5 × 8) nh≠ trong h◊nh 3. MÁi chi“u cÒa ´ vu´ng ¯ng vÌi 2o kinh tuy’n vµ 2o v‹ tuy’n. L≠Ìi ´ vu´ng nµy th” hi÷n l≠Ìi kinh − v‹ tuy’n tı 102oß Æ’n 112oß vµ tı 8oB Æ’n 24oB mµ ph«n lÌn l∑nh thÊ n≠Ìc ta nªm trong Æ„. Tr™n c¨ sÎ mÈt l≠Óc Æ Vi÷t Nam ¯ng vÌi l≠Ìi ´ vu´ng nh≠ h◊nh 3, gi∏o vi™n gÓi ˝ cho h‰c sinh l˘a ch‰n mÈt sË Æi”m chu»n Æ” h‰c sinh s∏ng tπo c∏c c∏ch vœ Æ≠Íng bÍ bi”n vµ Æ≠Íng bi™n giÌi Ɔt li“n t≠¨ng ÆËi ch›nh x∏c. V› dÙ : M„ng C∏i nªm tr™n kinh tuy’n 108oß, ßÃo Ngang c„ v‹ ÆÈ kho∂ng 18oB, thµnh phË ßµ NΩng c„ v‹ ÆÈ kho∂ng 16oB, thµnh phË Lµo Cai vµ Æ∂o PhÛ QuËc nªm tr™n kinh tuy’n 104oß... Sau Æ„, h‰c sinh sœ t˘ vœ c∏c s´ng lÌn, Æ∂o lÌn, qu«n Æ∂o Hoµng Sa vµ qu«n Æ∂o Tr≠Íng Sa. − ßi“n mÈt sË Æfia danh quan tr‰ng l™n l≠Óc Æ nh≠ ThÒ Æ´ Hµ NÈi (nªm Î hai b™n bÍ s´ng HÂng vµ kho∂ng v‹ ÆÈ 21oB), thµnh phË ßµ NΩng, Thµnh phË H Ch› Minh, vfinh Bæc BÈ, vfinh Th∏i Lan, Æ∂o PhÛ QuËc, qu«n Æ∂o Hoµng Sa vµ qu«n Æ∂o Tr≠Íng Sa. 18

H◊nh 3. L≠Ìi ´ vu´ng Æ” vœ l≠Óc Æ Vi÷t Nam 19

Bµi 4 Lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n l∑nh thÊ Lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n l∑nh thÊ n≠Ìc ta gæn li“n vÌi lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n Tr∏i ߆t. ß„ lµ mÈt qu∏ tr◊nh r†t l©u dµi vµ ph¯c tπp. C„ th” chia lµm 3 giai Æoπn ch›nh : − Giai Æoπn Ti“n Cambri. − Giai Æoπn CÊ ki’n tπo. − Giai Æoπn T©n ki’n tπo. MÁi giai Æoπn Æ“u Æ∏nh d†u b≠Ìc ph∏t tri”n mÌi cÒa l∑nh thÊ n≠Ìc ta. 1. Giai Æoπn Ti“n Cambri C®n c¯ vµo b∂ng Ni™n bi”u Æfia ch†t, h∑y cho bi’t tr≠Ìc Æπi CÊ sinh lµ c∏c Æπi nµo. ChÛng käo dµi vµ c∏ch Æ©y kho∂ng bao nhi™u n®m ? C∏c nghi™n c¯u Æfia ch†t mÌi nh†t Æ∑ x∏c Æfinh Tr∏i ߆t Æ≠Óc h◊nh thµnh tı c∏ch Æ©y kho∂ng 4,6 tÿ n®m. Ph«n lÌn thÍi gian cÒa lfich sˆ Tr∏i ߆t thuÈc hai Æπi : Th∏i cÊ (Ack™´z´i) k’t thÛc c∏ch Æ©y kho∂ng 2,5 tÿ n®m vµ ti’p theo lµ Nguy™n sinh (Pr´t™r´z´i) k’t thÛc c∏ch Æ©y 542 tri÷u n®m. ô giai Æoπn nµy, lÌp v· Tr∏i ߆t ch≠a Æ≠Óc Æfinh h◊nh r‚ rµng vµ c„ r†t nhi“u bi’n ÆÈng. Nh˜ng d†u v’t cÒa n„ hi÷n nay lÈ ra tr™n m∆t Ɔt kh´ng nhi“u mµ ph«n lÌn ch◊m ngÀp d≠Ìi c∏c lÌp Ɔt Æ∏ n™n cfln ›t Æ≠Óc nghi™n c¯u. Giai Æoπn s¨ khai nµy cÒa lfich sˆ Tr∏i ߆t cfln Æ≠Óc g‰i lµ giai Æoπn Ti“n Cambri. ô Vi÷t Nam, giai Æoπn Ti“n Cambri Æ≠Óc xem lµ giai Æoπn h◊nh thµnh n“n m„ng ban Æ«u cÒa l∑nh thÊ vÌi nh˜ng Æ∆c Æi”m sau : a) Lµ giai Æoπn cÊ nh†t vµ käo dµi nh†t trong lfich sˆ ph∏t tri”n l∑nh thÊ Vi÷t Nam C∏c Æ∏ bi’n ch†t cÊ nh†t Î n≠Ìc ta Æ≠Óc ph∏t hi÷n Î Kon Tum, Hoµng Li™n S¨n c„ tuÊi c∏ch Æ©y kho∂ng 2,5 tÿ n®m ; nh≠ vÀy, giai Æoπn Ti“n Cambri di‘n ra Î n≠Ìc ta trong suËt thÍi gian kho∂ng 2 tÿ n®m vµ k’t thÛc c∏ch Æ©y 542 tri÷u n®m. b) Chÿ di‘n ra trong mÈt phπm vi hãp tr™n ph«n l∑nh thÊ n≠Ìc ta hi÷n nay Giai Æoπn nµy di‘n ra chÒ y’u Î mÈt sË n¨i, tÀp trung Î khu v˘c nÛi cao Hoµng Li™n S¨n vµ Trung Trung BÈ. 20

c) C∏c Æi“u ki÷n cÊ Æfia l› cfln r†t s¨ khai vµ ƨn Æi÷u CÔng vÌi s˘ xu†t hi÷n thπch quy”n, lÌp kh› quy”n ban Æ«u cfln r†t m·ng gÂm chÒ y’u lµ c∏c ch†t kh› am´niac, Æi´xit cacbon, nit¨, hiÆr´ vµ v“ sau lµ ´xi. Khi nhi÷t ÆÈ kh´ng kh› th†p d«n, thu˚ quy”n mÌi xu†t hi÷n vÌi s˘ t›ch tÙ cÒa lÌp n≠Ìc tr™n b“ m∆t Tr∏i ߆t. Tı Æ„, s˘ sËng xu†t hi÷n. Tuy vÀy, c∏c sinh vÀt trong giai Æoπn nµy cfln Î dπng s¨ khai nguy™n thu˚ nh≠ t∂o, ÆÈng vÀt th©n m“m. Bµi Ɖc th™m Khi nghi™n c¯u Æfia ch†t ho∆c lfich sˆ ph∏t tri”n l∑nh thÊ t˘ nhi™n cÒa mÁi quËc gia, mÁi khu v˘c tr™n th’ giÌi, r†t c«n thi’t ph∂i c„ s˘ thËng nh†t v“ quan ni÷m vµ th≠Ìc Æo thÍi gian. B∂ng Ni™n bi”u Æfia ch†t lµ b∂ng x∏c Æfinh c∏c ƨn vfi thÍi gian vµ ƨn vfi Æfia t«ng trong lfich sˆ ph∏t tri”n cÒa Tr∏i ߆t, Æ∑ Æ≠Óc c∏c nhµ Æfia ch†t tr™n th’ giÌi thıa nhÀn vµ thËng nh†t sˆ dÙng rÈng r∑i. B∂ng Ni™n bi”u Æfia ch†t gÂm c∏c cÈt d‰c tr◊nh bµy c∏c ƨn vfi thÍi gian (ßπi, Kÿ, Th’), c∏c ƨn vfi Æfia t«ng (GiÌi, H÷, ThËng), thÍi gian c∏c ƨn vfi †y x∂y ra c∏ch Æ©y vµ sË thÍi gian th˘c t’ Æ∑ di‘n ra ; c∏c hµng ngang tr◊nh bµy thÍi gian cÒa c∏c ßπi ¯ng vÌi c∏c GiÌi, c∏c Kÿ ¯ng vÌi c∏c H÷, c∏c Th’ ¯ng vÌi c∏c ThËng cÔng c∏c t™n g‰i vµ k› hi÷u cÙ th”. ßa sË c∏c Kÿ (H÷) mang t™n Æfia ph≠¨ng n¨i mµ l«n Æ«u ti™n tr«m t›ch Æ≠Óc ph∏t hi÷n vµ m´ t∂. T™n c∏c Kÿ (H÷) thuÈc Æπi T©n sinh ph∂n ∏nh s˘ ti’n ho∏ cÒa th’ giÌi h˜u c¨, trong Æ„ c„ thËng H´l´xen vÌi s˘ xu†t hi÷n cÒa loµi ng≠Íi. Ri™ng trong Æπi T©n sinh, hai kÿ Pal™´gen vµ N™´gen cfln c„ t™n chung lµ kÿ ß÷ tam. Sˆ dÙng b∂ng Ni™n bi”u Æfia ch†t sœ giÛp cho vi÷c t◊m hi”u lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n l∑nh thÊ n≠Ìc ta Æ≠Óc cÙ th” vµ thuÀn lÓi h¨n. 21

B∂ng Ni™n bi”u Æfia ch†t ßπi (GiÌi) Kÿ (H÷) Th’ (ThËng) K› hi÷u ThÍi gian ThÍi gian c∏ch Æ©y Æ∑ di‘n ra ß÷ t¯ − H´l´xen Q4 (Q) − Pl™ixt´xen muÈn (tr™n) Q3 (tri÷u (tri÷u − Pl™ixt´xen gi˜a Q2 n®m) n®m) T©n sinh − Pl™ixt´xen sÌm (d≠Ìi) Q1 (Kain´z´i) N2 1,8 21,2 N™´gen − Pli´xen N1 23 KZ (N) − Mi´xen Pg3 42 Pg2 65 80 Trung sinh Pal™´gen − §lig´xen Pg1 145 55 (M™z´z´i) (Pg) − £´xen K2 − Pal™´xen K1 200 50 MZ J3 50 Kr™ta − Kr™ta muÈn (tr™n) J2 250 CÊ sinh (K) − Kr™ta sÌm (d≠Ìi) J1 300 60 (Pal™´z´i) T3 56 Jura − Jura muÈn (tr™n) T2 360 28 PZ (J) − Jura gi˜a T1 − Jura sÌm (d≠Ìi) P2 416 P1 444 Triat − Triat muÈn (tr™n) C3 (T) − Triat gi˜a C2 − Triat sÌm (d≠Ìi) C1 D3 Pecmi − Pecmi muÈn (tr™n) D2 (P) − Pecmi sÌm (d≠Ìi) D1 S2 Cacbon − Cacbon muÈn (tr™n) S1 (C) − Cacbon gi˜a − Cacbon sÌm (d≠Ìi) ß™v´n (D) − ß™v´n muÈn (tr™n) − ß™v´n gi˜a − ß™v´n sÌm (d≠Ìi) Silua − Silua muÈn (tr™n) (S) − Silua sÌm (d≠Ìi) 22

OcÆ´vic − OcÆ´vic muÈn (tr™n) O3 44 (O) − OcÆ´vic gi˜a O2 − OcÆ´vic sÌm (d≠Ìi) O1 488 Cambri () − Cambri muÈn (tr™n) 3 54 − Cambri gi˜a 2 − Cambri sÌm (d≠Ìi) 1 542 Nguy™n sinh Kho∂ng Kho∂ng (Pr´t™r´z´i) 2500 2000 PR Kho∂ng Kho∂ng 3500 1500 Th∏i cÊ (Ack™´z´i) AR C©u h·i vµ bµi tÀp 1. Lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n cÒa Tr∏i ߆t Æ∑ tr∂i qua bao nhi™u giai Æoπn ? ß„ lµ nh˜ng giai Æoπn nµo ? 2. V◊ sao n„i giai Æoπn Ti“n Cambri lµ giai Æoπn h◊nh thµnh n“n m„ng ban Æ«u cÒa l∑nh thÊ Vi÷t Nam ? 3. Giai Æoπn Ti“n Cambri Î n≠Ìc ta c„ nh˜ng Æ∆c Æi”m g◊ ? VÔng nÛi cao T©y Bæc 23

Bµi 5 Lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n l∑nh thÊ (ti’p theo) 2. Giai Æoπn CÊ ki’n tπo Giai Æoπn CÊ ki’n tπo lµ giai Æoπn ti’p nËi sau giai Æoπn Ti“n Cambri. ß©y lµ giai Æoπn c„ t›nh ch†t quy’t Æfinh Æ’n lfich sˆ ph∏t tri”n cÒa t˘ nhi™n n≠Ìc ta vÌi nh˜ng Æ∆c Æi”m sau : a) Di‘n ra trong thÍi gian kh∏ dµi, tÌi 477 tri÷u n®m Giai Æoπn CÊ ki’n tπo bæt Æ«u tı kÿ Cambri, c∏ch Æ©y 542 tri÷u n®m, tr∂i qua c∂ hai Æπi CÊ sinh vµ Trung sinh, ch†m d¯t vµo kÿ Kr™ta, c∏ch Æ©y 65 tri÷u n®m. b) Lµ giai Æoπn c„ nhi“u bi’n ÆÈng mπnh mœ nh†t trong lfich sˆ ph∏t tri”n t˘ nhi™n n≠Ìc ta Trong giai Æoπn nµy, tπi l∑nh thÊ n≠Ìc ta c„ nhi“u khu v˘c ch◊m ngÀp d≠Ìi bi”n trong c∏c pha tr«m t›ch vµ Æ≠Óc n©ng l™n trong c∏c pha uËn n’p cÒa c∏c k◊ vÀn ÆÈng tπo nÛi Cal™Æ´ni vµ Hecxini thuÈc Æπi CÊ sinh, c∏c k◊ vÀn ÆÈng tπo nÛi InÆ´xini vµ Kim™ri thuÈc Æπi Trung sinh. ߆t Æ∏ cÒa giai Æoπn nµy r†t cÊ, c„ c∂ c∏c loπi tr«m t›ch (tr«m t›ch bi”n vµ tr«m t›ch lÙc Æfia), macma vµ bi’n ch†t. C∏c Æ∏ tr«m t›ch bi”n ph©n bË rÈng khæp tr™n l∑nh thÊ, Æ∆c bi÷t lµ Æ∏ v´i tuÊi ß™v´n vµ Cacbon - Pecmi c„ nhi“u Î mi“n Bæc. Tπi mÈt sË vÔng trÚng sÙt lÛn tr™n Ɔt li“n Æ≠Óc bÂi l†p bÎi c∏c tr«m t›ch lÙc Æfia vµo Æπi Trung sinh vµ h◊nh thµnh n™n c∏c m· than Î Qu∂ng Ninh, Qu∂ng Nam ; c∏c Æ∏ c∏t k’t, cuÈi k’t mµu Æ· s…m Î khu v˘c ß´ng Bæc. C∏c hoπt ÆÈng uËn n’p vµ n©ng l™n di‘n ra Î nhi“u n¨i : trong Æπi CÊ sinh lµ c∏c Æfia khËi Th≠Óng nguÂn s´ng Ch∂y, khËi n©ng Vi÷t Bæc, Æfia khËi Kon Tum ; trong Æπi Trung sinh lµ c∏c d∑y nÛi c„ h≠Ìng t©y bæc − Æ´ng nam Î T©y Bæc vµ Bæc Trung BÈ, c∏c d∑y nÛi c„ h≠Ìng vflng cung Î ß´ng Bæc vµ khu v˘c nÛi cao Î Nam Trung BÈ. KÃm theo c∏c hoπt ÆÈng uËn n’p tπo nÛi vµ sÙt v‚ng lµ c∏c Ưt g∑y, ÆÈng Ɔt vÌi c∏c loπi Æ∏ macma x©m nhÀp vµ macma phun trµo nh≠ granit, ri´lit, anÆ™zit cÔng c∏c kho∏ng s∂n qu˝ nh≠ : ÆÂng, sæt, thi’c, vµng, bπc, Æ∏ qu˝. 24

c) Lµ giai Æoπn lÌp v· c∂nh quan Æfia l› nhi÷t ÆÌi Î n≠Ìc ta Æ∑ r†t ph∏t tri”n C∏c Æi“u ki÷n cÊ Æfia l› cÒa vÔng nhi÷t ÆÌi »m Î n≠Ìc ta vµo giai Æoπn nµy Æ∑ Æ≠Óc h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n thuÀn lÓi mµ d†u v’t Æ” lπi lµ c∏c ho∏ Æ∏ san h´ tuÊi CÊ sinh, c∏c ho∏ Æ∏ than tuÊi Trung sinh cÔng nhi“u ho∏ Æ∏ cÊ kh∏c. C„ th” n„i, v“ c¨ b∂n Æπi bÈ phÀn l∑nh thÊ Vi÷t Nam hi÷n nay Æ∑ Æ≠Óc Æfinh h◊nh tı khi k’t thÛc giai Æoπn CÊ ki’n tπo. 3. Giai Æoπn T©n ki’n tπo Giai Æoπn T©n ki’n tπo lµ giai Æoπn cuËi cÔng trong lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n cÒa t˘ nhi™n n≠Ìc ta, cfln Æ≠Óc käo dµi cho Æ’n ngµy nay. Giai Æoπn T©n ki’n tπo Î n≠Ìc ta c„ nh˜ng Æ∆c Æi”m sau : a) Lµ giai Æoπn di‘n ra ngæn nh†t trong lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n cÒa t˘ nhi™n n≠Ìc ta Giai Æoπn nµy chÿ mÌi bæt Æ«u tı c∏ch Æ©y 65 tri÷u n®m vµ v…n ti’p di‘n cho Æ’n ngµy nay. b) Chfiu s˘ t∏c ÆÈng mπnh mœ cÒa k◊ vÀn ÆÈng tπo nÛi Anp¨ − Himalaya vµ nh˜ng bi’n ÆÊi kh› hÀu c„ quy m´ toµn c«u Sau khi k’t thÛc giai Æoπn CÊ ki’n tπo, l∑nh thÊ n≠Ìc ta tr∂i qua mÈt thÍi k◊ t≠¨ng ÆËi Ên Æfinh vµ ti’p tÙc Æ≠Óc hoµn thi÷n d≠Ìi ch’ ÆÈ lÙc Æfia, chÒ y’u chfiu s˘ t∏c ÆÈng cÒa c∏c qu∏ tr◊nh ngoπi l˘c. H∑y cho bi’t k’t qu∂ t∏c ÆÈng cÒa c∏c qu∏ tr◊nh ngoπi l˘c l™n Æfia h◊nh. VÀn ÆÈng tπo nÛi Anp¨ − Himalaya t∏c ÆÈng Æ’n l∑nh thÊ n≠Ìc ta bæt Æ«u tı kÿ N™´gen, c∏ch Æ©y kho∂ng 23 tri÷u n®m, cho Æ’n ngµy nay. Do chfiu t∏c ÆÈng cÒa vÀn ÆÈng tπo nÛi Anp¨ − Himalaya, tr™n l∑nh thÊ n≠Ìc ta Æ∑ x∂y ra c∏c hoπt ÆÈng nh≠ : uËn n’p, Ưt g∑y, phun trµo macma, n©ng cao vµ hπ th†p Æfia h◊nh, bÂi l†p c∏c bÂn trÚng lÙc Æfia. CÚng vµo giai Æoπn nµy, Æ∆c bi÷t trong kÿ ß÷ t¯, kh› hÀu Tr∏i ߆t c„ nh˜ng bi’n ÆÊi lÌn vÌi nh˜ng thÍi k◊ b®ng hµ g©y n™n t◊nh trπng dao ÆÈng lÌn cÒa m˘c n≠Ìc bi”n. ß∑ c„ nhi“u l«n bi”n ti’n vµ bi”n lÔi tr™n ph«n l∑nh thÊ n≠Ìc ta mµ d†u v’t Æ” lπi lµ c∏c th“m bi”n, cÂn c∏t, c∏c ng†n n≠Ìc tr™n v∏ch Æ∏ Î vÔng ven bi”n vµ c∏c Æ∂o ven bÍ... 25

Pl©y Ku H◊nh 5. C†u trÛc Æfia ch†t 26

c) Lµ giai Æoπn ti’p tÙc hoµn thi÷n c∏c Æi“u ki÷n t˘ nhi™n lµm cho Ɔt n≠Ìc ta c„ di÷n mπo vµ Æ∆c Æi”m t˘ nhi™n nh≠ hi÷n nay Ånh h≠Îng cÒa hoπt ÆÈng T©n ki’n tπo Î n≠Ìc ta Æ∑ lµm cho mÈt sË vÔng nÛi (Æi”n h◊nh lµ d∑y Hoµng Li™n S¨n) Æ≠Óc n©ng l™n, Æfia h◊nh trŒ lπi, c∏c qu∏ tr◊nh Æfia mπo nh≠ hoπt ÆÈng x©m th˘c, bÂi tÙ Æ≠Óc Æ»y mπnh ; h÷ thËng s´ng suËi Æ∑ bÂi Ææp n™n nh˜ng ÆÂng bªng ch©u thÊ rÈng lÌn, mµ Æi”n h◊nh nh†t lµ ÆÂng bªng Bæc BÈ vµ ÆÂng bªng Nam BÈ ; c∏c kho∏ng s∂n c„ nguÂn gËc ngoπi sinh Æ≠Óc h◊nh thµnh nh≠ d«u m·, kh› t˘ nhi™n, than n©u, b´xit... C∏c Æi“u ki÷n thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m Æ∑ Æ≠Óc th” hi÷n r‚ nät trong c∏c qu∏ tr◊nh t˘ nhi™n nh≠ qu∏ tr◊nh phong ho∏ vµ h◊nh thµnh Ɔt, trong nguÂn nhi÷t »m dÂi dµo cÒa kh› hÀu, l≠Óng n≠Ìc phong phÛ cÒa mπng l≠Ìi s´ng ngfli vµ n≠Ìc ng«m, s˘ phong phÛ vµ Æa dπng cÒa thÊ nh≠Ïng vµ giÌi sinh vÀt Æ∑ tπo n™n di÷n mπo vµ sæc th∏i cÒa thi™n nhi™n n≠Ìc ta ngµy nay. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. N™u Æ∆c Æi”m cÒa giai Æoπn CÊ ki’n tπo trong lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n l∑nh thÊ n≠Ìc ta. 2. N™u Æ∆c Æi”m cÒa giai Æoπn T©n ki’n tπo trong lfich sˆ h◊nh thµnh vµ ph∏t tri”n l∑nh thÊ n≠Ìc ta. 3. T◊m c∏c d…n ch¯ng Æ” khºng Æfinh giai Æoπn T©n ki’n tπo v…n cfln Æang ti’p di‘n Î n≠Ìc ta cho Æ’n tÀn ngµy nay. 27

ß∆c Æi”m chung cÒa t˘ nhi™n ߆t n≠Ìc nhi“u ÆÂi nÛi Thi™n nhi™n chfiu ∂nh h≠Îng s©u sæc cÒa bi”n Thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa Thi™n nhi™n ph©n ho∏ Æa dπng Vfinh Hπ Long - Di s∂n thi™n nhi™n th’ giÌi 28

Bµi 6 ߆t n≠Ìc nhi“u ÆÂi nÛi 1. ß∆c Æi”m chung cÒa Æfia h◊nh D˘a vµo ki’n th¯c Æ∑ h‰c vµ h◊nh 6, h∑y nhÀn xät v“ Æ∆c Æi”m Æfia h◊nh Vi÷t Nam. a) ßfia h◊nh ÆÂi nÛi chi’m ph«n lÌn di÷n t›ch nh≠ng chÒ y’u lµ ÆÂi nÛi th†p − ßÂi nÛi chi’m tÌi 3/4 di÷n t›ch l∑nh thÊ, ÆÂng bªng chÿ chi’m 1/4 di÷n t›ch. − T›nh tr™n phπm vi c∂ n≠Ìc, Æfia h◊nh ÆÂng bªng vµ ÆÂi nÛi th†p (d≠Ìi 1000m) chi’m tÌi 85% di÷n t›ch. ßfia h◊nh nÛi cao (tr™n 2000m) chÿ chi’m 1% di÷n t›ch c∂ n≠Ìc. b) C†u trÛc Æfia h◊nh n≠Ìc ta kh∏ Æa dπng − ßfia h◊nh n≠Ìc ta c„ c†u trÛc cÊ Æ≠Óc vÀn ÆÈng T©n ki’n tπo lµm trŒ lπi, tπo n™n s˘ ph©n bÀc r‚ r÷t theo ÆÈ cao, th†p d«n tı t©y bæc xuËng Æ´ng nam vµ ph©n ho∏ Æa dπng. − C†u trÛc Æfia h◊nh gÂm 2 h≠Ìng ch›nh : + H≠Ìng t©y bæc - Æ´ng nam th” hi÷n r‚ r÷t tı h˜u ngπn s´ng HÂng Æ’n d∑y Bπch M∑. + H≠Ìng vflng cung th” hi÷n Î vÔng nÛi ß´ng Bæc vµ khu v˘c Nam Trung BÈ (Tr≠Íng S¨n Nam). c) ßfia h◊nh cÒa vÔng nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa H∑y n™u nh˜ng bi”u hi÷n cÒa Æfia h◊nh nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa. d) ßfia h◊nh chfiu t∏c ÆÈng mπnh mœ cÒa con ng≠Íi H∑y l†y v› dÙ Æ” ch¯ng minh t∏c ÆÈng cÒa con ng≠Íi tÌi Æfia h◊nh n≠Ìc ta. 29

2. C∏c khu v˘c Æfia h◊nh a) Khu v˘c ÆÂi nÛi − ßfia h◊nh nÛi chia thµnh 4 vÔng lµ : ß´ng Bæc, T©y Bæc, Tr≠Íng S¨n Bæc vµ Tr≠Íng S¨n Nam. + VÔng nÛi ß´ng Bæc nªm Î ph›a Æ´ng cÒa thung lÚng s´ng HÂng vÌi 4 c∏nh cung nÛi lÌn, chÙm lπi Î Tam ß∂o, mÎ ra v“ ph›a bæc vµ ph›a Æ´ng. ß„ lµ c∏c c∏nh cung : S´ng G©m, Ng©n S¨n, Bæc S¨n, ß´ng Tri“u. ßfia h◊nh nÛi th†p chi’m ph«n lÌn di÷n t›ch cÒa vÔng. Theo h≠Ìng c∏c d∑y nÛi lµ h≠Ìng vflng cung cÒa c∏c thung lÚng s´ng C«u, s´ng Th≠¨ng, s´ng LÙc Nam,... Quan s∏t h◊nh 6, x∏c Æfinh c∏c c∏nh cung nÛi vµ n™u nhÀn xät v“ ÆÈ cao Æfia h◊nh cÒa vÔng. ßfia h◊nh ß´ng Bæc cÚng th†p d«n tı ph›a t©y bæc xuËng Æ´ng nam. Nh˜ng Æÿnh cao tr™n 2000m nªm tr™n vÔng Th≠Óng nguÂn s´ng Ch∂y. Gi∏p bi™n giÌi Vi÷t − Trung lµ c∏c khËi nÛi Æ∏ v´i Æ sÈ Î Hµ Giang, Cao Bªng, cfln Î trung t©m lµ vÔng ÆÂi nÛi th†p c„ ÆÈ cao trung b◊nh 500 − 600m. + VÔng nÛi T©y Bæc nªm gi˜a s´ng HÂng vµ s´ng C∂, cao nh†t n≠Ìc ta vÌi 3 d∂i Æfia h◊nh chπy cÔng h≠Ìng t©y bæc − Æ´ng nam. H∑y x∏c Æfinh tr™n h◊nh 6 c∏c d∑y nÛi lÌn cÒa vÔng nÛi T©y Bæc. Ph›a Æ´ng lµ d∑y nÛi cao Æ sÈ Hoµng Li™n S¨n giÌi hπn tı bi™n giÌi Vi÷t − Trung tÌi khu˚u s´ng ßµ, c„ Æÿnh Phanxip®ng (3143m) ; ph›a t©y lµ Æfia h◊nh nÛi trung b◊nh cÒa c∏c d∑y nÛi chπy d‰c bi™n giÌi Vi÷t − Lµo tı Khoan La San Æ’n s´ng C∂ ; Î gi˜a th†p h¨n lµ c∏c d∑y nÛi, c∏c s¨n nguy™n vµ cao nguy™n Æ∏ v´i tı Phong ThÊ Æ’n MÈc Ch©u ti’p nËi nh˜ng ÆÂi nÛi Æ∏ v´i Î Ninh B◊nh − Thanh Ho∏. Xen gi˜a c∏c d∑y nÛi lµ c∏c thung lÚng s´ng cÔng h≠Ìng : s´ng ßµ, s´ng M∑, s´ng Chu. + VÔng nÛi Tr≠Íng S¨n Bæc (thuÈc Bæc Trung BÈ) giÌi hπn tı ph›a nam s´ng C∂ tÌi d∑y Bπch M∑, gÂm c∏c d∑y nÛi song song vµ so le nhau theo h≠Ìng t©y bæc − Æ´ng nam. Tr≠Íng S¨n Bæc th†p vµ hãp ngang, Æ≠Óc n©ng cao Î hai Æ«u : ph›a bæc lµ vÔng nÛi T©y Ngh÷ An vµ ph›a nam lµ vÔng nÛi T©y Thıa Thi™n − Hu’, Î gi˜a th†p trÚng lµ vÔng Æ∏ v´i Qu∂ng B◊nh vµ vÔng ÆÂi nÛi th†p Qu∂ng Trfi. Mπch nÛi cuËi cÔng (d∑y Bπch M∑) Æ©m ngang ra bi”n lµ ranh giÌi vÌi vÔng nÛi Tr≠Íng S¨n Nam. D˘a vµo h◊nh 6, nhÀn xät s˘ kh∏c nhau v“ ÆÈ cao vµ h≠Ìng c∏c d∑y nÛi cÒa Tr≠Íng S¨n Bæc vµ Tr≠Íng S¨n Nam. 30

Lai Ch©u 3143 N.phanxip¨ng §. B◊ch Long VÜ Pl©y Ku Cµ Mau H◊nh 6. ßfia h◊nh 31

+ VÔng nÛi Tr≠Íng S¨n Nam gÂm c∏c khËi nÛi vµ cao nguy™n. KhËi nÛi Kon Tum vµ khËi nÛi c˘c Nam Trung BÈ Æ≠Óc n©ng cao, Æ sÈ. ßfia h◊nh nÛi vÌi nh˜ng Æÿnh cao tr™n 2000m nghi™ng d«n v“ ph›a Æ´ng, s≠Ín dËc d˘ng ch™nh v™nh b™n d∂i ÆÂng bªng hãp ven bi”n. T≠¨ng ph∂n vÌi Æfia h◊nh nÛi Î ph›a Æ´ng lµ c∏c b“ m∆t cao nguy™n badan Pl©y Ku, ßæk Læk, M¨ N´ng, Di Linh t≠¨ng ÆËi bªng phºng, c„ c∏c bÀc ÆÈ cao kho∂ng 500 − 800 − 1000m vµ c∏c b∏n b◊nh nguy™n xen ÆÂi Î ph›a t©y, tπo n™n s˘ b†t ÆËi x¯ng r‚ r÷t gi˜a hai s≠Ín ß´ng − T©y cÒa vÔng Tr≠Íng S¨n Nam. − ßfia h◊nh b∏n b◊nh nguy™n vµ ÆÂi trung du Nªm chuy”n ti’p gi˜a mi“n nÛi vµ ÆÂng bªng n≠Ìc ta lµ c∏c b“ m∆t b∏n b◊nh nguy™n ho∆c c∏c ÆÂi trung du. B∏n b◊nh nguy™n th” hi÷n r‚ nh†t Î ß´ng Nam BÈ vÌi bÀc th“m phÔ sa cÊ Î ÆÈ cao kho∂ng 100m vµ b“ m∆t phÒ badan Î ÆÈ cao kho∂ng 200m. ßfia h◊nh ÆÂi trung du ph«n nhi“u lµ c∏c th“m phÔ sa cÊ bfi chia cæt do t∏c ÆÈng cÒa dflng ch∂y. D∂i ÆÂi trung du rÈng nh†t nªm Î r◊a ph›a bæc vµ ph›a t©y ÆÂng bªng s´ng HÂng, thu hãp Î r◊a ÆÂng bªng ven bi”n mi“n Trung. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. N™u c∏c Æ∆c Æi”m chung cÒa Æfia h◊nh Vi÷t Nam. 2. H∑y n™u nh˜ng Æi”m kh∏c nhau v“ Æfia h◊nh gi˜a hai vÔng nÛi ß´ng Bæc vµ T©y Bæc. 3. ßfia h◊nh vÔng nÛi Tr≠Íng S¨n Bæc vµ vÔng nÛi Tr≠Íng S¨n Nam kh∏c nhau nh≠ th’ nµo ? 32

Bµi 7 ߆t n≠Ìc nhi“u ÆÂi nÛi (ti’p theo) b) Khu v˘c ÆÂng bªng ßÂng bªng n≠Ìc ta chi’m kho∂ng 1/4 di÷n t›ch l∑nh thÊ, Æ≠Óc chia thµnh 2 loπi : ÆÂng bªng ch©u thÊ s´ng vµ ÆÂng bªng ven bi”n. − ßÂng bªng ch©u thÊ s´ng : gÂm ÆÂng bªng s´ng HÂng vµ ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long. Hai ÆÂng bªng nµy Æ“u Æ≠Óc thµnh tπo vµ ph∏t tri”n do phÔ sa s´ng bÂi tÙ d«n tr™n vfinh bi”n n´ng, th“m lÙc Æfia mÎ rÈng. D˘a vµo ki’n th¯c Æ∑ h‰c vµ quan s∏t h◊nh 6, h∑y nhÀn xät v“ Æfia h◊nh cÒa hai ÆÂng bªng nµy. + ßÂng bªng s´ng HÂng lµ ÆÂng bªng ch©u thÊ, Æ≠Óc bÂi tÙ phÔ sa cÒa h÷ thËng s´ng HÂng vµ h÷ thËng s´ng Th∏i B◊nh, Æ∑ Æ≠Óc con ng≠Íi khai ph∏ tı l©u ÆÍi vµ lµm bi’n ÆÊi mπnh. ßÂng bªng rÈng kho∂ng 15 ngh◊n km2, Æfia h◊nh cao Î r◊a ph›a t©y vµ t©y bæc, th†p d«n ra bi”n. B“ m∆t ÆÂng bªng bfi chia cæt thµnh nhi“u ´. Do c„ Æ™ ven s´ng ng®n lÚ n™n vÔng trong Æ™ kh´ng cfln Æ≠Óc bÂi tÙ phÔ sa, gÂm c∏c khu ruÈng cao bπc mµu vµ c∏c ´ trÚng ngÀp n≠Ìc ; vÔng ngoµi Æ™ Æ≠Óc bÂi phÔ sa hªng n®m. + ßÂng bªng s´ng Cˆu Long (T©y Nam BÈ) lµ ÆÂng bªng ch©u thÊ Æ≠Óc bÂi tÙ phÔ sa hªng n®m cÒa h÷ thËng s´ng M™ C´ng. Kh∏c vÌi ÆÂng bªng s´ng HÂng, ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long rÈng h¨n, di÷n t›ch kho∂ng 40 ngh◊n km2, Æfia h◊nh th†p vµ bªng phºng h¨n. Tr™n b“ m∆t ÆÂng bªng kh´ng c„ Æ™ nh≠ng c„ mπng l≠Ìi s´ng ngfli, k™nh rπch chªng chfit ; v“ mÔa lÚ, n≠Ìc ngÀp tr™n di÷n rÈng, cfln v“ mÔa cπn, n≠Ìc tri“u l†n mπnh. G«n 2/3 di÷n t›ch ÆÂng bªng lµ Ɔt m∆n, Ɔt phÃn. ßÂng bªng c„ c∏c vÔng trÚng lÌn nh≠ ßÂng Th∏p M≠Íi, T¯ gi∏c Long Xuy™n,... lµ nh˜ng n¨i ch≠a Æ≠Óc bÂi l†p xong. − ßÂng bªng ven bi”n : D˘a vµo h◊nh 6, n™u nhÀn xät v“ Æ∆c Æi”m cÒa ÆÂng bªng ven bi”n mi“n Trung. D∂i ÆÂng bªng ven bi”n mi“n Trung c„ tÊng di÷n t›ch kho∂ng 15 ngh◊n km2. Bi”n Æ„ng vai trfl chÒ y’u trong s˘ h◊nh thµnh d∂i ÆÂng bªng nµy n™n Ɔt Î Æ©y th≠Íng nghÃo, nhi“u c∏t, ›t phÔ sa s´ng. ßÂng bªng ph«n nhi“u hãp ngang vµ bfi chia cæt thµnh nhi“u ÆÂng bªng nh·. 33

Chÿ mÈt sË ÆÂng bªng Æ≠Óc mÎ rÈng Î c∏c cˆa s´ng lÌn nh≠ ÆÂng bªng Thanh Ho∏ cÒa h÷ thËng s´ng M∑, s´ng Chu, ÆÂng bªng Ngh÷ An (s´ng C∂), ÆÂng bªng Qu∂ng Nam (s´ng Thu BÂn) vµ ÆÂng bªng Tuy Hoµ (s´ng ßµ Rªng). ô nhi“u ÆÂng bªng th≠Íng c„ s˘ ph©n chia lµm ba d∂i : gi∏p bi”n lµ cÂn c∏t, Æ«m ph∏ ; gi˜a lµ vÔng th†p trÚng ; d∂i trong cÔng Æ∑ Æ≠Óc bÂi tÙ thµnh ÆÂng bªng. 3. Th’ mπnh vµ hπn ch’ v“ t˘ nhi™n cÒa c∏c khu v˘c ÆÂi nÛi vµ ÆÂng bªng ÆËi vÌi ph∏t tri”n kinh t’ − x∑ hÈi a) Khu v˘c ÆÂi nÛi − C∏c th’ mπnh : H∑y n™u c∏c th’ mπnh v“ tµi nguy™n thi™n nhi™n cÒa khu v˘c ÆÂi nÛi. + Kho∏ng s∂n : Khu v˘c ÆÂi nÛi tÀp trung nhi“u loπi kho∏ng s∂n c„ nguÂn gËc nÈi sinh nh≠ ÆÂng, ch◊, thi’c, sæt, pyrit, niken, cr´m, vµng, vonfram... vµ c∏c kho∏ng s∂n c„ nguÂn gËc ngoπi sinh nh≠ b´xit, apatit, Æ∏ v´i, than Æ∏, vÀt li÷u x©y d˘ng. ß„ lµ nguy™n li÷u, nhi™n li÷u cho nhi“u ngµnh c´ng nghi÷p. + Rıng vµ Ɔt trÂng : Tπo c¨ sÎ ph∏t tri”n n“n l©m − n´ng nghi÷p nhi÷t ÆÌi. Rıng giµu c„ v“ thµnh ph«n loµi ÆÈng, th˘c vÀt ; trong Æ„ nhi“u loµi qu˝ hi’m ti™u bi”u cho sinh vÀt rıng nhi÷t ÆÌi. Mi“n nÛi n≠Ìc ta cfln c„ c∏c cao nguy™n vµ c∏c thung lÚng, tπo thuÀn lÓi cho vi÷c h◊nh thµnh c∏c vÔng chuy™n canh c©y c´ng nghi÷p, c©y ®n qu∂, ph∏t tri”n ch®n nu´i Æπi gia sÛc. Ngoµi c∏c c©y trÂng, vÀt nu´i nhi÷t ÆÌi, Î vÔng cao cfln c„ th” nu´i trÂng Æ≠Óc c∏c loµi ÆÈng, th˘c vÀt cÀn nhi÷t vµ ´n ÆÌi. ߆t Æai vÔng b∏n b◊nh nguy™n vµ ÆÂi trung du th›ch hÓp Æ” trÂng c∏c c©y c´ng nghi÷p, c©y ®n qu∂ vµ c∂ c©y l≠¨ng th˘c. + NguÂn thu˚ n®ng : C∏c con s´ng Î mi“n nÛi n≠Ìc ta c„ ti“m n®ng thu˚ Æi÷n lÌn. + Ti“m n®ng du lfich : C„ nhi“u Æi“u ki÷n Æ” ph∏t tri”n c∏c loπi h◊nh du lfich tham quan, nghÿ d≠Ïng... nh†t lµ du lfich sinh th∏i. − C∏c m∆t hπn ch’ : ô nhi“u vÔng nÛi, Æfia h◊nh bfi chia cæt mπnh, læm s´ng suËi, hŒm v˘c, s≠Ín dËc, g©y trÎ ngπi cho giao th´ng, cho vi÷c khai th∏c tµi nguy™n vµ giao l≠u kinh t’ gi˜a c∏c vÔng. Do m≠a nhi“u, ÆÈ dËc lÌn, mi“n nÛi cfln 34

lµ n¨i d‘ x∂y ra c∏c thi™n tai nh≠ lÚ nguÂn, lÚ quät, x„i mfln, tr≠Ót lΠƆt. Tπi c∏c Ưt g∑y s©u cfln c„ nguy c¨ ph∏t sinh ÆÈng Ɔt. C∏c thi™n tai kh∏c nh≠ lËc, m≠a Æ∏, s≠¨ng muËi, rät hπi... th≠Íng g©y t∏c hπi lÌn cho s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng d©n c≠. Vi÷c khai th∏c, sˆ dÙng Ɔt vµ rıng kh´ng hÓp l› Î mi“n ÆÂi nÛi Æ∑ g©y n™n nh˜ng hÀu qu∂ g◊ cho m´i tr≠Íng sinh th∏i n≠Ìc ta ? b) Khu v˘c ÆÂng bªng −­ C∏c th’ mπnh : + Lµ c¨ sÎ Æ” ph∏t tri”n n“n n´ng nghi÷p nhi÷t ÆÌi, Æa dπng c∏c loπi n´ng s∂n, mµ n´ng s∂n ch›nh lµ lÛa gπo. + Cung c†p c∏c nguÂn lÓi thi™n nhi™n kh∏c nh≠ thu˚ s∂n, kho∏ng s∂n vµ l©m s∂n. + Lµ n¨i c„ Æi“u ki÷n Æ” tÀp trung c∏c thµnh phË, c∏c khu c´ng nghi÷p vµ c∏c trung t©m th≠¨ng mπi. + Ph∏t tri”n giao th´ng vÀn t∂i Æ≠Íng bÈ, Æ≠Íng s´ng. − Hπn ch’ : C∏c thi™n tai nh≠ b∑o, lÙt, hπn h∏n... th≠Íng x∂y ra, g©y thi÷t hπi lÌn v“ ng≠Íi vµ tµi s∂n. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. ßÂng bªng s´ng HÂng vµ ÆÂng bªng s´ng Cˆu Long c„ nh˜ng Æi”m g◊ giËng nhau vµ kh∏c nhau v“ Æi“u ki÷n h◊nh thµnh, Æ∆c Æi”m Æfia h◊nh vµ Ɔt ? 2. N™u Æ∆c Æi”m cÒa d∂i ÆÂng bªng ven bi”n mi“n Trung. 3. N™u nh˜ng th’ mπnh vµ hπn ch’ cÒa thi™n nhi™n khu v˘c ÆÂi nÛi vµ khu v˘c ÆÂng bªng ÆËi vÌi ph∏t tri”n kinh t’ − x∑ hÈi Î n≠Ìc ta. 35

Bµi 8 Thi™n nhi™n chfiu ∂nh h≠Îng s©u sæc cÒa bi”n 1. Kh∏i qu∏t v“ Bi”n ß´ng − Bi”n ß´ng lµ mÈt bi”n rÈng, c„ di÷n t›ch 3,447 tri÷u km2. − Lµ bi”n t≠¨ng ÆËi k›n, ph›a bæc vµ ph›a t©y lµ lÙc Æfia, ph›a Æ´ng vµ Æ´ng nam Æ≠Óc bao b‰c bÎi c∏c vflng cung Æ∂o. − Bi”n ß´ng nªm trong vÔng nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa. T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa vµ t›nh ch†t khäp k›n cÒa Bi”n ß´ng Æ≠Óc th” hi÷n qua c∏c y’u tË h∂i v®n (nhi÷t ÆÈ, ÆÈ muËi cÒa n≠Ìc bi”n, s„ng, thu˚ tri“u, h∂i l≠u) vµ sinh vÀt bi”n. C∏c Æ∆c Æi”m tr™n cÒa Bi”n ß´ng ∂nh h≠Îng mπnh mœ Æ’n thi™n nhi™n ph«n Ɔt li“n vµ lµm cho thi™n nhi™n n≠Ìc ta c„ s˘ thËng nh†t gi˜a ph«n Ɔt li“n vµ vÔng bi”n. 2. Ånh h≠Îng cÒa Bi”n ß´ng Æ’n thi™n nhi™n Vi÷t Nam H∑y n™u ∂nh h≠Îng cÒa Bi”n ß´ng Æ’n thi™n nhi™n n≠Ìc ta. a) Kh› hÀu Bi”n ß´ng rÈng, nhi÷t ÆÈ n≠Ìc bi”n cao vµ bi’n ÆÈng theo mÔa Æ∑ lµm t®ng ÆÈ »m cÒa c∏c khËi kh› qua bi”n, mang lπi cho n≠Ìc ta luÓng m≠a vµ ÆÈ »m lÌn, ÆÂng thÍi lµm gi∂m t›nh ch†t khæc nghi÷t cÒa thÍi ti’t lπnh kh´ trong mÔa Æ´ng vµ lµm dfiu bÌt thÍi ti’t n„ng b¯c trong mÔa hπ. NhÍ c„ Bi”n ß´ng, kh› hÀu n≠Ìc ta mang nhi“u Æ∆c t›nh cÒa kh› hÀu h∂i d≠¨ng n™n Æi“u hoµ h¨n. b) ßfia h◊nh vµ c∏c h÷ sinh th∏i vÔng ven bi”n − C∏c dπng Æfia h◊nh ven bi”n n≠Ìc ta r†t Æa dπng. ß„ lµ c∏c vfinh cˆa s´ng, c∏c bÍ bi”n mµi mfln, c∏c tam gi∏c ch©u c„ b∑i tri“u rÈng, c∏c b∑i c∏t phºng, cÂn c∏t, c∏c Æ«m ph∏, c∏c vÚng vfinh n≠Ìc s©u, c∏c Æ∂o ven bÍ vµ nh˜ng rπn san h´... X∏c Æfinh tr™n b∂n Æ ßfia l› t˘ nhi™n Vi÷t Nam (b∂n Æ treo t≠Íng ho∆c trong Atlat) vfi tr› c∏c vfinh bi”n : Hπ Long, ßµ NΩng, Xu©n ßµi, V©n Phong, Cam Ranh. C∏c vfinh bi”n nµy thuÈc c∏c tÿnh, thµnh phË nµo ? 36

H◊nh 8.1. VÔng bi”n Vi÷t Nam trong Bi”n ß´ng 37

− C∏c h÷ sinh th∏i vÔng ven bi”n r†t Æa dπng vµ giµu c„. H÷ sinh th∏i rıng ngÀp m∆n Î n≠Ìc ta vËn c„ di÷n t›ch tÌi 450 ngh◊n ha, ri™ng Nam BÈ lµ 300 ngh◊n ha, lÌn th¯ hai tr™n th’ giÌi sau rıng ngÀp m∆n Amad´n Î Nam M‹. Tuy vÀy, hi÷n nay rıng ngÀp m∆n Æ∑ bfi thu hãp r†t nhi“u do chuy”n ÆÊi thµnh di÷n t›ch nu´i t´m, c∏ vµ do ch∏y rıng... H÷ sinh th∏i rıng ngÀp m∆n cho n®ng su†t sinh h‰c cao, Æ∆c bi÷t lµ sinh vÀt n≠Ìc lÓ. C∏c h÷ sinh th∏i tr™n Ɔt phÃn vµ h÷ sinh th∏i rıng tr™n c∏c Æ∂o cÚng r†t Æa dπng vµ phong phÛ. c) Tµi nguy™n thi™n nhi™n vÔng bi”n VÔng bi”n Vi÷t Nam giµu tµi nguy™n kho∏ng s∂n vµ h∂i s∂n. − Tµi nguy™n kho∏ng s∂n : Kho∏ng s∂n c„ tr˜ l≠Óng lÌn vµ gi∏ trfi nh†t lµ d«u kh›. Hai b” d«u lÌn nh†t hi÷n Æang Æ≠Óc khai th∏c lµ Nam C´n S¨n vµ Cˆu Long ; c∏c b” d«u kh› ThÊ Chu − M∑ Lai vµ S´ng HÂng tuy di÷n t›ch nh· h¨n nh≠ng cÚng c„ tr˜ l≠Óng Æ∏ng k” ; ngoµi ra cfln nhi“u vÔng c„ th” ch¯a d«u, kh› Æang Æ≠Óc th®m dfl. C∏c b∑i c∏t ven bi”n c„ tr˜ l≠Óng lÌn titan lµ nguÂn nguy™n li÷u qu˝ cho ngµnh c´ng nghi÷p. VÔng ven bi”n n≠Ìc ta cfln thuÀn lÓi cho ngh“ lµm muËi, nh†t lµ ven bi”n Nam Trung BÈ, n¨i c„ nhi÷t ÆÈ cao, nhi“u næng, lπi chÿ c„ mÈt sË s´ng nh· ÆÊ ra bi”n. − Tµi nguy™n h∂i s∂n : Sinh vÀt Bi”n ß´ng ti™u bi”u cho h÷ sinh vÀt vÔng bi”n nhi÷t ÆÌi giµu thµnh ph«n loµi vµ c„ n®ng su†t sinh h‰c cao, nh†t lµ Î vÔng ven bÍ. Trong Bi”n ß´ng c„ tr™n 2000 loµi c∏, h¨n 100 loµi t´m, kho∂ng vµi chÙc loµi m˘c, hµng ngh◊n loµi sinh vÀt phÔ du vµ sinh vÀt Æ∏y kh∏c. Ven c∏c Æ∂o, nh†t lµ tπi hai qu«n Æ∂o lÌn Hoµng Sa vµ Tr≠Íng Sa c„ nguÂn tµi nguy™n qu˝ gi∏ lµ c∏c rπn san h´ cÔng Æ´ng Æ∂o c∏c loµi sinh vÀt kh∏c. VÌi nguÂn tµi nguy™n thi™n nhi™n vµ nh˜ng Æi“u ki÷n t˘ nhi™n thuÀn lÓi, Bi”n ß´ng thÀt s˘ Æ„ng vai trfl quan tr‰ng trong s˘ ph∏t tri”n kinh t’ cÒa n≠Ìc ta hi÷n nay. d) Thi™n tai − B∑o : MÁi n®m trung b◊nh c„ 9 − 10 c¨n b∑o xu†t hi÷n Î Bi”n ß´ng, trong Æ„ c„ 3 − 4 c¨n b∑o tr˘c ti’p ÆÊ vµo n≠Ìc ta. B∑o kÃm theo s„ng lıng, m≠a lÌn, n≠Ìc d©ng g©y lÚ lÙt lµ loπi thi™n tai b†t th≠Íng, kh„ phflng tr∏nh v…n th≠Íng xuy™n x∂y ra hªng n®m lµm thi÷t hπi n∆ng n“ v“ ng≠Íi vµ tµi s∂n, nh†t lµ vÌi c≠ d©n sËng Î vÔng ven bi”n n≠Ìc ta. 38

MÈt c¨n b∑o sæp ÆÊ bÈ vµo Vi÷t Nam (∂nh v÷ tinh) − Sπt lÎ bÍ bi”n : Hi÷n t≠Óng sπt lÎ bÍ bi”n Æ∑ vµ Æang Æe doπ nhi“u Æoπn bÍ bi”n n≠Ìc ta, nh†t lµ d∂i bÍ bi”n Trung BÈ. − ô vÔng ven bi”n mi“n Trung cfln chfiu t∏c hπi cÒa hi÷n t≠Óng c∏t bay, c∏t ch∂y l†n chi’m ruÈng v≠Ín, lµng mπc vµ lµm hoang mπc ho∏ Ɔt Æai. Sˆ dÙng hÓp l› nguÂn lÓi thi™n nhi™n bi”n, phflng chËng ´ nhi‘m m´i tr≠Íng bi”n, th˘c hi÷n nh˜ng bi÷n ph∏p phflng tr∏nh thi™n tai lµ nh˜ng v†n Æ“ h÷ tr‰ng trong chi’n l≠Óc khai th∏c tÊng hÓp, ph∏t tri”n kinh t’ bi”n cÒa n≠Ìc ta. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. N™u kh∏i qu∏t v“ Bi”n ß´ng. 2. H∑y n™u ∂nh h≠Îng cÒa Bi”n ß´ng Æ’n kh› hÀu, Æfia h◊nh vµ c∏c h÷ sinh th∏i vÔng ven bi”n n≠Ìc ta. 3. H∑y n™u c∏c nguÂn tµi nguy™n thi™n nhi™n vµ thi™n tai Î vÔng bi”n n≠Ìc ta. 39

Bµi 9 Thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa 1. Kh› hÀu nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa D˘a vµo nh˜ng ki’n th¯c Æ∑ h‰c, h∑y cho bi’t v◊ sao n≠Ìc ta c„ kh› hÀu nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa. a) T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi cÒa kh› hÀu Æ≠Óc quy Æfinh bÎi vfi tr› n≠Ìc ta nªm trong vÔng nÈi ch› tuy’n. Hªng n®m, l∑nh thÊ n≠Ìc ta nhÀn Æ≠Óc l≠Óng b¯c xπ m∆t trÍi lÌn do c„ g„c nhÀp xπ lÌn vµ Î m‰i n¨i trong n®m Æ“u c„ hai l«n M∆t TrÍi qua thi™n Æÿnh. TÊng b¯c xπ lÌn, c©n bªng b¯c xπ d≠¨ng quanh n®m khi’n cho nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m cao, v≠Ót ti™u chu»n kh› hÀu nhi÷t ÆÌi. Nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m tr™n toµn quËc Æ“u lÌn h¨n 20oC (trı vÔng nÛi cao), nhi“u næng, tÊng sË giÍ næng tu˙ n¨i tı 1400 Æ’n 3000 giÍ/n®m. b) L≠Óng m≠a, ÆÈ »m lÌn C∏c khËi kh› di chuy”n qua bi”n (trong Æ„ c„ Bi”n ß´ng) Æ∑ mang lπi cho n≠Ìc ta l≠Óng m≠a lÌn, trung b◊nh n®m tı 1500 Æ’n 2000mm. ô nh˜ng s≠Ín nÛi Æ„n gi„ bi”n vµ c∏c khËi nÛi cao, l≠Óng m≠a trung b◊nh n®m c„ th” l™n Æ’n 3500 − 4000mm. ßÈ »m kh´ng kh› cao, tr™n 80%, c©n bªng »m lu´n lu´n d≠¨ng. c) Gi„ mÔa N≠Ìc ta nªm trong vÔng nÈi ch› tuy’n b∏n c«u Bæc, n™n c„ T›n phong b∏n c«u Bæc hoπt ÆÈng quanh n®m. M∆t kh∏c, kh› hÀu Vi÷t Nam cfln chfiu ∂nh h≠Îng mπnh mœ cÒa c∏c khËi kh› hoπt ÆÈng theo mÔa vÌi hai mÔa gi„ ch›nh : gi„ mÔa mÔa Æ´ng vµ gi„ mÔa mÔa hπ. Gi„ mÔa Æ∑ l†n ∏t T›n phong, v◊ th’ T›n phong hoπt ÆÈng xen kœ gi„ mÔa vµ chÿ mπnh l™n r‚ r÷t vµo c∏c thÍi k◊ chuy”n ti’p gi˜a hai mÔa gi„. − Gi„ mÔa mÔa Æ´ng : Tı th∏ng XI Æ’n th∏ng IV n®m sau, mi“n Bæc n≠Ìc ta chfiu t∏c ÆÈng cÒa khËi kh› lπnh ph≠¨ng Bæc di chuy”n theo h≠Ìng Æ´ng bæc, n™n th≠Íng g‰i lµ gi„ mÔa ß´ng Bæc. 40

chó gi¶i 1020 §ðêng ®¼ng ¸p (mb) H◊nh 9.1. Gi„ mÔa mÔa Æ´ng Î khu v˘c ß´ng Nam É D˘a vµo ki’n th¯c Æ∑ h‰c, h∑y cho bi’t trung t©m xu†t ph∏t gi„ mÔa ß´ng Bæc vµ t›nh ch†t cÒa gi„ nµy Î Vi÷t Nam. Gi„ mÔa ß´ng Bæc tπo n™n mÈt mÔa Æ´ng lπnh Î mi“n Bæc : nˆa Æ«u mÔa Æ´ng thÍi ti’t lπnh kh´, cfln nˆa sau mÔa Æ´ng thÍi ti’t lπnh »m, c„ m≠a phÔn Î vÔng ven bi”n vµ c∏c ÆÂng bªng Bæc BÈ, Bæc Trung BÈ. Khi di chuy”n xuËng ph›a nam, gi„ mÔa ß´ng Bæc suy y’u d«n, bÌt lπnh h¨n vµ h«u nh≠ bfi ch∆n lπi Î d∑y Bπch M∑. Tı ßµ NΩng trÎ vµo, T›n phong b∏n c«u Bæc cÚng thÊi theo h≠Ìng Æ´ng bæc chi’m ≠u th’, g©y m≠a cho vÔng ven bi”n Trung BÈ vµ lµ nguy™n nh©n ch›nh tπo n™n mÔa kh´ Î Nam BÈ vµ T©y Nguy™n. − Gi„ mÔa mÔa hπ : Vµo mÔa hπ (tı th∏ng V Æ’n th∏ng X) c„ hai luÂng gi„ cÔng h≠Ìng t©y nam thÊi vµo Vi÷t Nam. D˘a vµo h◊nh 9.2, h∑y cho bi’t c∏c trung t©m ∏p cao h◊nh thµnh gi„ mÔa mÔa hπ Î Vi÷t Nam ; h≠Ìng di chuy”n vµ t›nh ch†t cÒa gi„ nµy. Vµo Æ«u mÔa hπ, khËi kh› nhi÷t ÆÌi »m tı Bæc ƒn ßÈ D≠¨ng di chuy”n theo h≠Ìng t©y nam x©m nhÀp tr˘c ti’p vµ g©y m≠a lÌn cho ÆÂng bªng Nam BÈ vµ T©y Nguy™n. Khi v≠Ót qua d∑y Tr≠Íng S¨n vµ c∏c d∑y nÛi chπy d‰c bi™n giÌi Vi÷t − Lµo, trµn xuËng vÔng ÆÂng bªng ven bi”n Trung BÈ 41

1005 chó gi¶i 1020 §ðêng ®¼ng ¸p (mb) H◊nh 9.2. Gi„ mÔa mÔa hπ Î ß´ng Nam É vµ ph«n nam cÒa khu v˘c T©y Bæc, khËi kh› nµy trÎ n™n kh´ n„ng (gi„ ph¨n T©y Nam hay cfln g‰i lµ gi„ T©y ho∆c gi„ Lµo). Vµo gi˜a vµ cuËi mÔa hπ, gi„ mÔa T©y Nam (xu†t ph∏t tı ∏p cao cÀn ch› tuy’n b∏n c«u Nam) hoπt ÆÈng mπnh. Khi v≠Ót qua vÔng bi”n x›ch Æπo, khËi kh› nµy trÎ n™n n„ng »m h¨n, th≠Íng g©y m≠a lÌn vµ käo dµi cho c∏c vÔng Æ„n gi„ Î Nam BÈ vµ T©y Nguy™n. Hoπt ÆÈng cÒa gi„ T©y Nam cÔng vÌi d∂i hÈi tÙ nhi÷t ÆÌi lµ nguy™n nh©n chÒ y’u g©y m≠a vµo mÔa hπ cho c∂ hai mi“n Nam, Bæc vµ m≠a vµo th∏ng IX cho Trung BÈ. Do ∏p th†p Bæc BÈ, khËi kh› nµy di chuy”n theo h≠Ìng Æ´ng nam vµo Bæc BÈ tπo n™n \"gi„ mÔa ß´ng Nam\" vµo mÔa hπ Î mi“n Bæc n≠Ìc ta. Hoπt ÆÈng cÒa gi„ mÔa Æ∑ d…n tÌi s˘ ph©n chia mÔa kh› hÀu kh∏c nhau gi˜a c∏c khu v˘c nh≠ th’ nµo ? Trong ch’ ÆÈ kh› hÀu, Î mi“n Bæc c„ s˘ ph©n chia thµnh mÔa Æ´ng lπnh, ›t m≠a vµ mÔa hπ n„ng »m, m≠a nhi“u. Cfln Î mi“n Nam c„ hai mÔa : mÔa kh´ vµ mÔa m≠a r‚ r÷t. Gi˜a T©y Nguy™n vµ ÆÂng bªng ven bi”n Trung Trung BÈ c„ s˘ ÆËi lÀp v“ mÔa m≠a vµ mÔa kh´. 42

H◊nh 9.3. Kh› hÀu 43

C©u h·i vµ bµi tÀp 1. T›nh ch†t nhi÷t ÆÌi cÒa kh› hÀu n≠Ìc ta Æ≠Óc bi”u hi÷n nh≠ th’ nµo ? 2. D˘a vµo b∂ng sË li÷u sau : Nhi÷t ÆÈ trung b◊nh tπi mÈt sË Æfia Æi”m ßfia Æi”m Nhi÷t ÆÈ trung Nhi÷t ÆÈ trung b◊nh Nhi÷t ÆÈ trung Lπng S¨n b◊nh th∏ng I (oC) th∏ng VII (oC) b◊nh n®m (oC) 13,3 27,0 21,2 Hµ NÈi 16,4 28,9 23,5 Hu’ 19,7 29,4 25,1 ßµ NΩng 21,3 29,1 25,7 Quy Nh¨n 23,0 29,7 26,8 TP. H Ch› Minh 25,8 27,1 27,1 H∑y nhÀn xät v“ s˘ thay ÆÊi nhi÷t ÆÈ tı Bæc vµo Nam. Gi∂i th›ch nguy™n nh©n. 3. D˘a vµo b∂ng sË li÷u sau : L≠Óng m≠a, l≠Óng bËc h¨i vµ c©n bªng »m cÒa mÈt sË Æfia ÆI”m ßfia Æi”m L≠Óng m≠a L≠Óng bËc h¨i C©n bªng »m Hµ NÈi (mm) (mm) (mm) 1667 989 + 678 Hu’ 2868 1000 + 1868 TP. H Ch› Minh 1931 1686 + 245 H∑y so s∏nh, nhÀn xät v“ l≠Óng m≠a, l≠Óng bËc h¨i vµ c©n bªng »m cÒa ba Æfia Æi”m tr™n. Gi∂i th›ch. 4. H∑y tr◊nh bµy hoπt ÆÈng cÒa gi„ mÔa Î n≠Ìc ta vµ h÷ qu∂ cÒa n„ ÆËi vÌi s˘ ph©n chia mÔa kh∏c nhau gi˜a c∏c khu v˘c. 44

Bµi 10 Thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa (ti’p theo) 2. C∏c thµnh ph«n t˘ nhi™n kh∏c a) ßfia h◊nh − X©m th˘c mπnh Î mi“n ÆÂi nÛi. V◊ sao Æfia h◊nh ÆÂi nÛi n≠Ìc ta bfi x©m th˘c mπnh ? Tr™n c∏c s≠Ín dËc m†t lÌp phÒ th˘c vÀt, b“ m∆t Æfia h◊nh bfi cæt xŒ, Ɔt bfi x„i mfln, rˆa tr´i, nhi“u n¨i tr¨ s·i Æ∏. Bi”u hi÷n cÒa Æfia h◊nh x©m th˘c mπnh cfln lµ nh˜ng hi÷n t≠Óng Ɔt tr≠Ót, Æ∏ lÎ. ô vÔng nÛi Æ∏ v´i h◊nh thµnh Æfia h◊nh cacxt¨ vÌi c∏c hang ÆÈng, suËi cπn, thung kh´. C∏c vÔng th“m phÔ sa cÊ bfi chia cæt thµnh c∏c ÆÂi th†p xen thung lÚng rÈng. − BÂi tÙ nhanh Î ÆÂng bªng hπ l≠u s´ng. H÷ qu∂ cÒa qu∏ tr◊nh x©m th˘c, bµo mfln mπnh b“ m∆t Æfia h◊nh Î mi“n ÆÂi nÛi lµ s˘ bÂi tÙ mÎ mang nhanh ch„ng c∏c ÆÂng bªng hπ l≠u s´ng. R◊a ph›a Æ´ng nam ÆÂng bªng ch©u thÊ s´ng HÂng vµ ph›a t©y nam ÆÂng bªng ch©u thÊ s´ng Cˆu Long hªng n®m l†n ra bi”n tı vµi chÙc Æ’n g«n tr®m mät. C„ th” n„i, qu∏ tr◊nh x©m th˘c − bÂi tÙ lµ qu∏ tr◊nh ch›nh trong s˘ h◊nh thµnh vµ bi’n ÆÊi Æfia h◊nh Vi÷t Nam hi÷n tπi. H∑y n™u ∂nh h≠Îng cÒa Æfia h◊nh x©m th˘c, bÂi tÙ mπnh Æ’n vi÷c sˆ dÙng Ɔt Î n≠Ìc ta. b) S´ng ngfli − Mπng l≠Ìi s´ng ngfli dµy Æ∆c. Chÿ t›nh nh˜ng con s´ng c„ chi“u dµi tr™n 10 km th◊ n≠Ìc ta Æ∑ c„ tÌi 2360 s´ng. D‰c bÍ bi”n, trung b◊nh c¯ 20 km lπi g∆p mÈt cˆa s´ng. S´ng ngfli n≠Ìc ta nhi“u, nh≠ng ph«n lÌn lµ s´ng nh·. − S´ng ngfli nhi“u n≠Ìc, giµu phÔ sa. S´ng ngfli n≠Ìc ta c„ l≠Óng n≠Ìc lÌn, tÊng l≠Óng n≠Ìc lµ 839 tÿ m3/n®m (trong Æ„ 60% l≠Óng n≠Ìc lµ tı ph«n l≠u v˘c nªm ngoµi l∑nh thÊ). TÊng l≠Óng phÔ sa hªng n®m cÒa s´ng ngfli tr™n l∑nh thÊ n≠Ìc ta lµ kho∂ng 200 tri÷u t†n. 45

− Ch’ ÆÈ n≠Ìc theo mÔa Nhfip Æi÷u dflng ch∂y cÒa s´ng ngfli n≠Ìc ta theo s∏t nhfip Æi÷u m≠a. MÔa lÚ t≠¨ng ¯ng vÌi mÔa m≠a, mÔa cπn t≠¨ng ¯ng vÌi mÔa kh´. Ch’ ÆÈ m≠a th†t th≠Íng lµm cho ch’ ÆÈ dflng ch∂y s´ng ngfli cÚng di‘n bi’n th†t th≠Íng. V◊ sao s´ng ngfli n≠Ìc ta c„ Æ∆c Æi”m n™u tr™n ? c) ߆t Qu∏ tr◊nh feralit lµ qu∏ tr◊nh h◊nh thµnh Ɔt Æ∆c tr≠ng cho vÔng kh› hÀu nhi÷t ÆÌi »m. Trong Æi“u ki÷n nhi÷t »m cao, qu∏ tr◊nh phong ho∏ di‘n ra vÌi c≠Íng ÆÈ mπnh, tπo n™n mÈt lÌp Ɔt dµy. M≠a nhi“u rˆa tr´i c∏c ch†t bad¨ d‘ tan (Ca2+, Mg2+­, K+) lµm Ɔt chua, ÆÂng thÍi c„ s˘ t›ch tÙ ´xit sæt (Fe2O3) vµ ´xit nh´m (Al2O3) tπo ra mµu Æ· vµng. V◊ th’, loπi Ɔt nµy Æ≠Óc g‰i lµ Ɔt feralit (Fe - Al) Æ· vµng. Qu∏ tr◊nh feralit di‘n ra mπnh Î vÔng ÆÂi nÛi th†p tr™n Æ∏ mã ax›t, do Æ„ Ɔt feralit lµ loπi Ɔt ch›nh Î vÔng ÆÂi nÛi n≠Ìc ta. ߆t feralit c„ Æ∆c t›nh g◊ vµ ∂nh h≠Îng nh≠ th’ nµo Æ’n vi÷c sˆ dÙng Ɔt trong trÂng tr‰t ? d) Sinh vÀt ô Vi÷t Nam, h÷ sinh th∏i rıng nguy™n sinh Æ∆c tr≠ng cho kh› hÀu n„ng »m lµ rıng rÀm nhi÷t ÆÌi »m l∏ rÈng th≠Íng xanh. Hi÷n nay, rıng nguy™n sinh cfln lπi r†t ›t, phÊ bi’n lµ rıng th¯ sinh vÌi c∏c h÷ sinh th∏i rıng nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa bi’n dπng kh∏c nhau, tı rıng gi„ mÔa th≠Íng xanh, rıng gi„ mÔa nˆa rÙng l∏, rıng th≠a kh´ rÙng l∏ tÌi xa van, bÙi gai hπn nhi÷t ÆÌi. Trong giÌi sinh vÀt, thµnh ph«n c∏c loµi nhi÷t ÆÌi chi’m ≠u th’. Th˘c vÀt phÊ bi’n lµ c∏c loµi thuÈc c∏c h‰ c©y nhi÷t ÆÌi nh≠ h‰ ßÀu, Vang, D©u tªm, D«u. ßÈng vÀt trong rıng lµ c∏c loµi chim thÛ nhi÷t ÆÌi, nhi“u nh†t lµ c´ng, tr‹, gµ l´i, vãt, khÿ, v≠Ón, nai, hoΩng... Ngoµi ra, c∏c loµi bfl s∏t, ’ch nh∏i, c´n trÔng cÚng r†t phong phÛ. H÷ sinh th∏i rıng nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa ph∏t tri”n tr™n Ɔt feralit lµ c∂nh quan ti™u bi”u cho thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa Î n≠Ìc ta. 3. Ånh h≠Îng cÒa thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa Æ’n hoπt ÆÈng s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng Thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa ∂nh h≠Îng Æ’n nhi“u m∆t hoπt ÆÈng s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng, tr˘c ti’p nh†t vµ r‚ r÷t nh†t lµ hoπt ÆÈng s∂n xu†t n´ng nghi÷p. 46

a) Ånh h≠Îng Æ’n s∂n xu†t n´ng nghi÷p − N“n nhi÷t »m cao, kh› hÀu ph©n mÔa tπo Æi“u ki÷n cho chÛng ta ph∏t tri”n n“n n´ng nghi÷p lÛa n≠Ìc, t®ng vÙ, Æa dπng ho∏ c©y trÂng, vÀt nu´i. C«n tÀn dÙng m∆t thuÀn lÓi nµy Æ” kh´ng ngıng n©ng cao n®ng su†t c©y trÂng vµ nhanh ch„ng phÙc hÂi lÌp phÒ th˘c vÀt tr™n Ɔt trËng bªng m´ h◊nh n´ng − l©m k’t hÓp. − T›nh th†t th≠Íng cÒa c∏c y’u tË thÍi ti’t vµ kh› hÀu g©y kh„ kh®n cho hoπt ÆÈng canh t∏c, c¨ c†u c©y trÂng, k’ hoπch thÍi vÙ, phflng chËng thi™n tai, phflng trı dfich b÷nh... trong s∂n xu†t n´ng nghi÷p. b) Ånh h≠Îng Æ’n c∏c hoπt ÆÈng s∂n xu†t kh∏c vµ ÆÍi sËng − Thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa tπo thuÀn lÓi cho n≠Ìc ta ph∏t tri”n c∏c ngµnh kinh t’ nh≠ l©m nghi÷p, thu˚ s∂n, giao th´ng vÀn t∂i, du lfich... vµ Æ»y mπnh hoπt ÆÈng khai th∏c, x©y d˘ng... nh†t lµ vµo mÔa kh´. − Tuy nhi™n, c∏c kh„ kh®n, trÎ ngπi cÚng kh´ng ›t : + C∏c hoπt ÆÈng giao th´ng vÀn t∂i, du lfich, c´ng nghi÷p khai th∏c... chfiu ∂nh h≠Îng tr˘c ti’p cÒa s˘ ph©n mÔa kh› hÀu, ch’ ÆÈ n≠Ìc cÒa s´ng ngfli. + ßÈ »m cao g©y kh„ kh®n cho vi÷c b∂o qu∂n m∏y m„c, thi’t bfi, n´ng s∂n. + C∏c thi™n tai nh≠ m≠a b∑o, lÚ lÙt, hπn h∏n hªng n®m g©y tÊn th†t r†t lÌn cho m‰i ngµnh s∂n xu†t, thi÷t hπi v“ ng≠Íi vµ tµi s∂n. + C∏c hi÷n t≠Óng thÍi ti’t b†t th≠Íng nh≠ d´ng, lËc, m≠a Æ∏, s≠¨ng muËi, rät hπi, kh´ n„ng... cÚng g©y ∂nh h≠Îng lÌn Æ’n s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng. + M´i tr≠Íng thi™n nhi™n d‘ bfi suy tho∏i. C©u h·i vµ bµi tÀp 1. H∑y n™u bi”u hi÷n cÒa thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa qua c∏c thµnh ph«n Æfia h◊nh, s´ng ngfli Î n≠Ìc ta. 2. Thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa bi”u hi÷n qua c∏c thµnh ph«n Ɔt, sinh vÀt vµ c∂nh quan thi™n nhi™n nh≠ th’ nµo ? 3. H∑y n™u ∂nh h≠Îng cÒa thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa Æ’n hoπt ÆÈng s∂n xu†t vµ ÆÍi sËng. 47

Bµi 11 Thi™n nhi™n ph©n ho∏ Æa dπng 1. Thi™n nhi™n ph©n ho∏ theo Bæc − Nam Nguy™n nh©n chÒ y’u nµo lµm cho thi™n nhi™n n≠Ìc ta ph©n ho∏ theo chi“u Bæc − Nam ? a) Ph«n l∑nh thÊ ph›a Bæc (tı d∑y Bπch M∑ trÎ ra) Thi™n nhi™n Î Æ©y Æ∆c tr≠ng cho vÔng kh› hÀu nhi÷t ÆÌi »m gi„ mÔa c„ mÔa Æ´ng lπnh. − N“n kh› hÀu nhi÷t ÆÌi th” hi÷n Î nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m tr™n 20oC. Do ∂nh h≠Îng cÒa gi„ mÔa ß´ng Bæc n™n kh› hÀu trong n®m c„ mÔa Æ´ng lπnh vÌi 2 − 3 th∏ng nhi÷t ÆÈ trung b◊nh < 18oC, th” hi÷n r‚ nh†t Î trung du mi“n nÛi Bæc BÈ vµ ÆÂng bªng Bæc BÈ. Bi™n ÆÈ nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m lÌn. − C∂nh quan thi™n nhi™n ti™u bi”u lµ ÆÌi rıng nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa. S˘ ph©n mÔa n„ng, lπnh lµm thay ÆÊi c∂nh sæc thi™n nhi™n : mÔa Æ´ng b«u trÍi nhi“u m©y, ti’t trÍi lπnh, m≠a ›t, nhi“u loµi c©y rÙng l∏ ; mÔa hπ trÍi næng n„ng, m≠a nhi“u, c©y cËi xanh tËt. Trong rıng, thµnh ph«n loµi nhi÷t ÆÌi chi’m ≠u th’, ngoµi ra cfln c„ c∏c loµi c©y cÀn nhi÷t ÆÌi nh≠ dŒ, re, c∏c loµi c©y ´n ÆÌi nh≠ sa mu, p¨ mu ; c∏c loµi thÛ c„ l´ng dµy nh≠ g†u, chÂn... ô vÔng ÆÂng bªng, vµo mÔa Æ´ng trÂng Æ≠Óc c∂ rau ´n ÆÌi. b) Ph«n l∑nh thÊ ph›a Nam (tı d∑y Bπch M∑ trÎ vµo) Thi™n nhi™n mang sæc th∏i cÒa vÔng kh› hÀu cÀn x›ch Æπo gi„ mÔa. − N“n nhi÷t ÆÈ thi™n v“ kh› hÀu x›ch Æπo, quanh n®m n„ng, nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m tr™n 25oC vµ kh´ng c„ th∏ng nµo d≠Ìi 20oC. Bi™n ÆÈ nhi÷t ÆÈ trung b◊nh n®m nh·. Kh› hÀu gi„ mÔa th” hi÷n Î s˘ ph©n chia thµnh hai mÔa m≠a vµ kh´, Æ∆c bi÷t r‚ tı v‹ ÆÈ 14o B trÎ vµo. − C∂nh quan thi™n nhi™n ti™u bi”u lµ ÆÌi rıng cÀn x›ch Æπo gi„ mÔa. Thµnh ph«n th˘c vÀt, ÆÈng vÀt ph«n lÌn thuÈc vÔng x›ch Æπo vµ nhi÷t ÆÌi tı ph≠¨ng Nam (nguÂn gËc M∑ Lai − InÆ´n™xia) Æi l™n ho∆c tı ph›a t©y (ƒn ßÈ − Mianma) di c≠ sang. Trong rıng xu†t hi÷n nhi“u loµi c©y chfiu hπn, rÙng l∏ vµo mÔa kh´ nh≠ c∏c loµi c©y thuÈc h‰ D«u. C„ n¨i h◊nh thµnh loπi rıng th≠a nhi÷t ÆÌi kh´, nhi“u nh†t Î T©y Nguy™n. ßÈng vÀt ti™u bi”u lµ c∏c loµi thÛ lÌn vÔng nhi÷t ÆÌi vµ x›ch Æπo nh≠ voi, hÊ, b∏o, bfl rıng... VÔng Æ«m l«y c„ tr®n, ræn, c∏ s†u... 48

2. Thi™n nhi™n ph©n ho∏ theo ß´ng − T©y Quan s∏t tr™n b∂n Æ ßfia l› t˘ nhi™n Vi÷t Nam (ho∆c Atlat ßfia l› Vi÷t Nam), nhÀn xät v“ s˘ thay ÆÊi thi™n nhi™n tı ß´ng sang T©y. Tı ß´ng sang T©y, tı bi”n vµo Ɔt li“n, thi™n nhi™n n≠Ìc ta c„ s˘ ph©n ho∏ thµnh 3 d∂i r‚ r÷t : a) VÔng bi”n vµ th“m lÙc Æfia VÔng bi”n n≠Ìc ta lÌn g«n g†p 3 l«n di÷n t›ch Ɔt li“n. ßÈ n´ng − s©u, rÈng − hãp cÒa th“m lÙc Æfia c„ quan h÷ ch∆t chœ vÌi vÔng ÆÂng bªng, vÔng ÆÂi nÛi k“ b™n vµ c„ s˘ thay ÆÊi theo tıng Æoπn bÍ bi”n. H∑y quan s∏t b∂n Æ ßfia l› t˘ nhi™n Vi÷t Nam, n™u d…n ch¯ng v“ mËi quan h÷ Æ„. Thi™n nhi™n vÔng bi”n n≠Ìc ta Æa dπng vµ giµu c„, ti™u bi”u cho thi™n nhi™n vÔng bi”n nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa. b) VÔng ÆÂng bªng ven bi”n Thi™n nhi™n vÔng ÆÂng bªng n≠Ìc ta thay ÆÊi tu˙ n¨i, th” hi÷n mËi quan h÷ ch∆t chœ vÌi d∂i ÆÂi nÛi ph›a t©y vµ vÔng bi”n ph›a Æ´ng. ßÂng bªng Bæc BÈ vµ ÆÂng bªng Nam BÈ mÎ rÈng vÌi c∏c b∑i tri“u th†p phºng, th“m lÙc Æfia rÈng, n´ng ; phong c∂nh thi™n nhi™n trÔ phÛ, xanh t≠¨i, thay ÆÊi theo mÔa. D∂i ÆÂng bªng ven bi”n Trung BÈ hãp ngang vµ bfi chia cæt thµnh nh˜ng ÆÂng bªng nh·, Æ≠Íng bÍ bi”n khÛc khu˚u vÌi th“m lÙc Æfia thu hãp, ti’p gi∏p vÔng bi”n s©u ; c∏c dπng Æfia h◊nh bÂi tÙ, mµi mfln xen kœ nhau, c∏c cÂn c∏t, Æ«m ph∏ kh∏ phÊ bi’n ; thi™n nhi™n khæc nghi÷t, Ɔt Æai käm mµu mÏ nh≠ng giµu ti“m n®ng du lfich vµ thuÀn lÓi cho ph∏t tri”n c∏c ngµnh kinh t’ bi”n. c) VÔng ÆÂi nÛi S˘ ph©n ho∏ thi™n nhi™n theo ß´ng − T©y Î vÔng ÆÂi nÛi r†t ph¯c tπp, chÒ y’u do t∏c ÆÈng cÒa gi„ mÔa vÌi h≠Ìng cÒa c∏c d∑y nÛi. H∑y n™u ∂nh h≠Îng k’t hÓp cÒa gi„ mÔa vÌi h≠Ìng c∏c d∑y nÛi Æ’n s˘ kh∏c bi÷t v“ thi™n nhi™n gi˜a hai vÔng nÛi ß´ng Bæc vµ T©y Bæc, gi˜a ß´ng Tr≠Íng S¨n vµ T©y Nguy™n. Trong khi thi™n nhi™n vÔng nÛi ß´ng Bæc mang sæc th∏i cÀn nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa th◊ Î vÔng nÛi th†p ph›a nam T©y Bæc lπi c„ c∂nh quan thi™n nhi™n nhi÷t ÆÌi gi„ mÔa vµ Î vÔng nÛi cao T©y Bæc, c∂nh quan thi™n nhi™n giËng nh≠ vÔng ´n ÆÌi. 49