หนังสือการเพาะพันธ์ุปลา

บทที่ 2 : บระทบทบส�ี �บื พระนั บธ์ุขบอสงืบปลพานั ธุ์ของปลา คาํ ถามท้ายบท 1. จงอธิบายลกั ษณะส่วนประกอบของไขแ่ ละน�าํ เช�ือ �. จงบอกประเภทของไข่ปลาเม�ือแบง่ ตามความสามารถในการลอยน�าํ และยกตวั อยา่ งปลาประกอบ อยา่ งนอ้ ย � ชนิด �. จงอธิบายอิทธิพลของส�ิงแวดลอ้ มตอ่ การเจริญและการเส�ือมของเซลลส์ ืบพนั ธุ์ �. จงอธิบายลักษณะภายนอกท�ีแสดงความแตกต่างระหว่างเพศของ ปลาดุกรัสเซีย ปลานิล ปลาตะเพียนขาว ปลาสลิด ปลาหางดาบ และปลากระเบน �. จงอธิบายลักษณะของไข่ปลา ที�ได้จากการผสมพนั ธุ์แบบแยกเพศ พร้อมยกตวั อย่างปลา ประกอบ �. จงบอกชนิดของปลาอยา่ งนอ้ ย � ชนิด ตามประเภทของแหล่งวางไข่ 7. จงบอกพฤติกรรมทางเพศของปลาเพศผู้ (ตอบอยา่ งนอ้ ย � ขอ้ ) 8. จงบอกปัจจยั ภายนอกท�ีกระตุน้ การวางไข่ของปลา 9. จงบอกพฤติกรรมการดูแลไข่และตวั อ่อนจากความปลอดภยั นอ้ ยไปสู่ความปลอดภยั มาก 46 46

บทที� � ระบบสืบพนั ธุ์ของปลา บทที่ 2 : ระบบสบื พนั ธขุ์ องปลา เอกสารอ้างองิ นิตยา เลาหะจินดา, ปราณี ธนะชานนท์,สุธาทิพย์ ภมรประวตั ิ,สุจินดา ธนะภูมิ,อลงกรณ์ มหรรณพ, ปณต ไกรโรจนานนท์ และรุ่งโรจน์ จุกมงคล. ����. สํารวจชีวิตสัตว์โลกผู้น่าทึ�ง. กรุงเทพฯ : บริษทั รีดเดอร์สไดเจสท์ (ประเทศไทย) จาํ กดั . ��� หนา้ . พทิ ยา ณรงคพ์ งศ.์ ����. มีนวทิ ยา. กรุงเทพฯ : สาํ นกั พิมพแ์ ห่งจุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั . ��� หนา้ . สุภาพร สุกสีเหลือง. ����. มีนวทิ ยา. กรุงเทพฯ : ศูนยส์ �ือเสริมกรุงเทพฯ. ��� หนา้ . วมิ ล เหมะจนั ทร์. ����. ชีววทิ ยาปลา. กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั . ��� หนา้ . อาํ พร ภิญโญวทิ ย.์ ����. มนี วทิ ยา. จนั ทบุรี : บริษทั ตน้ ฉบบั จาํ กดั . ��� หนา้ . อุทยั รัตน์ ณ นคร. ����. การเพาะขยายพนั ธ์ุปลา. พมิ พค์ ร�ังท�ี �. กรุงเทพฯ : ร�ัวเขียว. 231 หนา้ . Blaxter, J. H. S. 1969. Development : eggs and larvae. In Fish Physiology. Vol. III. New York : Academic Press. pp. 177 - 252. Jobling, M. 1995. environment biology of fishes. New York : John Wiley and Sons,Inc. Lagler , K. F., Bardach, J. E., Miller, R. R. and Passino, D. R. M. 1977 . Ichthyology. New York : John Wiley and Sons, Inc. Lam, T. J. 1982. Applications of Endocrinology to fish culture. Aquatic science : Canada Journal Fish. 39 : 111-137. 47 47



บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพันธปุ์ ลา บทที่ 3บทบาทของฮอร์โใบมนทนกบบใทานารทกทเ�ีาพขร3อเาพะงขาฮะยขอายยราพย์โมพันนนั ธธปุ์ ์ุปลลาา หวั ข้อเรื�อง 1. ความนาํ 2. ชนิดของฮอร์โมนท�ีมีบทบาทต่อการสืบพนั ธุ์ของปลา 3. การประยกุ ตใ์ ชฮ้ อร์โมนซูพรีแฟ็คทเ์ พ�ือการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา 4. สรุป จุดประสงค์เชิงพฤติกรรม �. อธิบายชนิดและบทบาทของฮอร์โมนในระบบสืบพนั ธุ์ของปลาได้ �. อธิบายการเจือจางฮอร์โมนซูพรีแฟ็คทเ์ พ�ือใชใ้ นการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาได้ �. เตรียมและคาํ นวณฮอร์โมนซูพรีแฟ็คทเ์ พ�อื ใชใ้ นการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาได้ �. สามารถผา่ ตอ่ มใตส้ มองปลาลกั ษณะหวั แบนขา้ งและลกั ษณะหวั แบนลงได้ เนื�อหา 1. ความนํา จากการศึกษาคน้ ควา้ ของนกั วิชาการเกี�ยวกบั ฮอร์โมนในระบบสืบพนั ธ์ของปลา ทาํ ให้ ทราบวา่ ฮอร์โมนมีผลตอ่ การควบคุมการสืบพนั ธุ์ของปลา โดยระบบควบคุมการสืบพนั ธุ์ของปลามี การจดั ตวั คอ่ นขา้ งจะซบั ซอ้ นไมเ่ พยี งแต่ระบบประสาทเท่าน�นั ท�ีเกี�ยวขอ้ ง แต่ยงั มีการหลง�ั ฮอร์โมน หลายชนิดออกมาควบคุมการสืบพนั ธุ์อีกดว้ ย และไดม้ ีการนาํ ความรู้เหล่าน�ีมาประยุกตใ์ ชใ้ นการ กระตุน้ การตกไข่และการวางไขข่ องปลา เพ�ือการผลิตลูกปลาเชิงการคา้ อยา่ งแพร่หลาย โดยการใช้ ฮอร์โมนประเภทตา่ งๆ ฉีดกระตุน้ พอ่ แมป่ ลา �. ชนิดของฮอร์โมนทมี� บี ทบาทต่อการสืบพนั ธ์ุของปลา โชคชยั (����) ให้ความหมายของฮอร์โมนว่า เป็ นสารที�ผลิตออกมาจากต่อมไร้ท่อ ซ�ึงสามารถเขา้ สู่อวยั วะเป้าหมายไดโ้ ดยทางเส้นเลือด ฮอร์โมนแตล่ ะชนิดจะมีความจาํ เพาะสามารถ 48 49

บทที่ 3 : บบททบทาี� ท3ขอบงทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารรเ์โพมานะขใยนายกพารันเธพุป์ าละาขยายพนั ธุ์ปลา ควบคุมการทาํ งานของอวยั วะเป้าหมายไดเ้ ท่าน�นั โดยที�ไม่มีผลตอ่ อวยั วะอ�ืน สําหรับฮอร์โมนในระบบสืบพนั ธุ์ของปลาสร้างมาจากไฮโปธาลามสั ต่อมใตส้ มองและ ต่อมเพศ โดยฮอร์โมนเหล่าน�ีจะทาํ หนา้ ท�ีควบคุมระบบสืบพนั ธุ์ให้เป็ นปกติเพ�ือความอยูร่ อดของ เผ่าพนั ธุ์ เช่น การพฒั นาการสร้างไข่ การพฒั นาการสร้างน�าํ เช�ือ การควบคุมการตกไข่และการ วางไข่ รวมท�งั การแสดงออกลกั ษณะเพศภายนอก ฮอร์โมนเหล่าน�ีจะทาํ งานได้เป็ นปกติเม�ือ สภาพแวดลอ้ มต่างๆ เช่น แสง อุณหภูมิ ฝน วสั ดุกระตุน้ การวางไข่ และปัจจยั ทางสังคม มีความ เหมาะสมต่อการผสมพนั ธุ์วางไข่ของปลา สภาพแวดลอ้ มเหล่าน�ีจะกระตุน้ การทาํ งานของระบบ ประสาทและระบบต่อมไร้ท่อให้ผลิตฮอร์โมนออกมา ซ�ึงสภาพแวดลอ้ มจะไปกระตุน้ อวยั วะรับ ความรู้สึก เช่น ตา เส้นขา้ งลาํ ตวั ใหส้ ่งกระแสความรู้สึกไปยงั สมองบริเวณไฮโปธาลามสั ซ�ึงจะ ทาํ การหลง�ั รีลีสซิ�งฮอร์โมน (releasing hormone) ออกมากระตุน้ การทาํ งานของต่อมใตส้ มอง (pituitary gland) หลงั จากน�นั ต่อมใตส้ มองจะหลง�ั ฮอร์โมนโกนาโดโทรปิ นไป กระตุน้ รังไข่ หรือ อณั ฑะใหห้ ลง�ั ฮอร์โมนเพศออกมา ก็จะทาํ ใหไ้ ขแ่ ละน�าํ เช�ือสมบูรณ์เตม็ ที� และถูกปล่อยออกมาเม�ือ มีการผสมพนั ธุ์ การเพาะขยายพนั ธุ์ปลาตอ้ งการพ่อแม่พนั ธุ์ที�สมบูรณ์ โดยทว�ั ไปพ่อพนั ธุ์จะมีการสร้าง น�าํ เช�ือท�ีเร็ว สาํ หรับแมพ่ นั ธุ์จะมีการพฒั นาการสร้างไขท่ ี�ชา้ กวา่ การพฒั นาของน�าํ เช�ือ แต่สามารถ เร่งไดโ้ ดยการใชฮ้ อร์โมนชนิดต่างๆ ฉีดกระตุน้ ซ�ึงในปัจจุบนั การเพาะขยายพนั ธุ์ปลาเชิงการคา้ ได้ นําความรู้พ�ืนฐานของฮอร์ โมนในระบบสื บพันธุ์มาประยุกต์ใช้อย่างแพร่ หลาย และ ประสบความสําเร็จในปลาหลายชนิด ฮอร์โมนท�ีมีบทบาทในระบบสืบพนั ธุ์ปลาแบ่งออกได้ � ชนิดดงั น�ี �.�. โกนาโดโทรปิ นรีลสี ซ�ิง ฮอร์โมน ( gonadotropin releasing hormone หรือ GnRH ) เป็ นฮอร์โมนท�ีถูกสร้างข�ึนโดยกลุ่มเซลล์ประสาทในสมองส่วนไฮโปธาลามสั ของปลา โดยพบวา่ GnRH มีน�าํ หนกั นอ้ ยและเชื�อวา่ ปลากระดูกแขง็ ส่วนใหญ่มี GnRH ท�ีเหมือนกนั และมี ลกั ษณะใกลเ้ คียงกบั ลูตีไนซิ�งฮอร์โมนรีลิสซิ�งฮอร์โมน (luteinizing hormone releasing hormone หรือ LHRH) ของสัตวเ์ ล�ียงลูกดว้ ยนม (Sherwood และคณะ 1984) โดย GnRH จะไปกระตุ้น Gonadotrops ของตอ่ มใตส้ มองใหส้ ร้างโกนาโดโทรปิ น เพื�อควบคุมการเจริญของไข่และการตกไข่ นอกจาก GnRH ยงั มีฮอร์โมนท�ีสร้างมาจากเซลล์สมองส่วนไฮโปธาลามัสอีกชนิดหน�ึง คือ โกนาโดโทรปิ นรีลิสซิงอินฮิบิตอรีแฟกเตอร์ (gonadotropin releasing inhibitory factor หรือ GRIF) แต่มีฤทธ�ิตรงกนั ขา้ มกบั GnRH คือ GRIF จะเป็ นฮอร์โมนที�ยบั ย�งั การสร้างโกนาโดโทรปิ น ของ ตอ่ มใตส้ มอง ซ�ึงจะไปมีผลตอ่ การเจริญของรังไขแ่ ละอณั ฑะดว้ ย 50 49

บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธ์ปุ ลา ในปี ค.ศ. ���� นกั วิทยาศาสตร์คน้ พบวา่ สารโดปามิน (dopamine) มีฤทธ�ิเหมือน GRIF ที� พบในปลาทองและปลาเทราท์ (Peter, ����) ต่อมาไดม้ ีการทดลองฉีดสารพิโมไซค์ (pimozide) ซ�ึงสามารถยบั ย�งั ฤทธ�ิของ GRIF ในปลาหลายชนิด จากผลการทดลองปัจจุบนั จึงมีการใชส้ ารยบั ย�งั ฤทธ�ิของโดปามิน (dopamine antagonists) ไปยบั ย�งั ฤทธ�ิของ GRIF ทาํ ให้ GnRH ทาํ งานไดม้ ากข�ึน สารโดปามินมีหลายชนิดดว้ ยกนั เช่น พิโมไซค์ (pimozide) เมโทโคลพราไมค์ (metoclopramide) สะพเิ พอโรน (spiperone) และโดมเพอริโดน (domperidone) (โชคชยั , ����) โดยเฉพาะโดมเพอริโดน ที�รู้จกั กนั ดีในชื�อทางการคา้ วา่ โมทิเล�ียมเอ็ม และไมแร็กซ์เอ็ม เป็นตน้ เป็นยาที�ใชร้ ักษาอาการคลื�นไส้ อาเจียน จากสาเหตุต่างๆ ใน � เมด็ จะมีตวั ยา �� มิลลิกรัม แต่ควรเลือกใชท้ ี�อยใู่ นรูปของเกลือมาลีเอช โดยมีอกั ษร M อยทู่ า้ ยช�ือการคา้ (พพิ ฒั น,์ ����) การที� GnRH และ LHRH มีน�าํ หนกั โมเลกุลนอ้ ย จึงไดม้ ีการพยายามสังเคราะห์ฮอร์โมน ดงั กล่าวออกมาในรูปของอนาลอกซ์ (analogue) เช่น GnRHa และ LHRHa เป็ นตน้ เพ�ือใชก้ ระตุน้ การตกไข่และการวางไข่ GnRHa และ LHRHa จะมีความคงตวั และค่าคร�ึงชีวิตนานกวา่ GnRH และ LHRH เนื�องจากอนาลอกซ์ดงั กล่าวจะถูกสังเคราะห์ให้มีกรดอะมิโน 9 ตวั อยู่ในรูปของ D - amino acid ซ�ึงจะคงตวั ดีกวา่ L- amino acid ในธรรมชาติ อีกท�งั ยงั สามารถจบั กบั ตวั รับจาํ เพาะ ที�บริเวณต่อมใตส้ มองไดด้ ีกวา่ จึงมีผลทาํ ให้การฉีด GnRHa และ LHRHa มีแนวโนม้ กระตุน้ ต่อม ใต้สมองให้หลงั� โกนาโดโทรปิ นไปยงั รังไข่หรืออณั ฑะมากข�ึน ทาํ ให้สมบูรณ์เพศมากข�ึนและ ประสบผลสาํ เร็จในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาดีกวา่ การใช้ GnRH และ LHRH ในปัจจุบนั ไดม้ ีการ สังเคราะห์อนาลอกซ์ข�ึนมาอยา่ งมากมาย แต่โดยทวั� ไปแลว้ อนาลอกซ์ที�นิยมนาํ มาเพาะขยายพนั ธุ์ ปลามีหลายชนิด แต่ท�ีนิยมใชม้ ากไดแ้ ก่ 2.1.1 LHRHa จดั เป็ นอนาลอกซ์ของ LHRH โดย LHRHa มีช�ือการคา้ วา่ Ayerst 25201 และมีสูตรยอ่ D-Ala6 - Pri9- LARH - NEt ซ�ึงมีกรดอะมิโน 9 ตวั โดยกรดอะมิโนในลาํ ดบั ที� 6 เป็ น อะลานีน (alanine) และจะไม่มีกรดอะมิโนลาํ ดบั ท�ี 10 (ไกลซีน) แต่จะเหลือกรดอะมิโนลาํ ดบั ที� 9 ซ�ึงเป็นโปรลีน (proline) เกาะติดกบั เอทธิลลาไมด์ (ethylamide) 2.1.2 buserelin จดั เป็ นอนาลอกซ์ของ LHRH และมีช�ือทางการคา้ วา่ Hoechst 766 และมี สูตรยอ่ เป็ น D - Serct - bu)6 - Pro9 - LHRH - NEt โดยกรดอะมิโนลาํ ดบั ที� 6 เป็ นซีรีน (serine) และ จะไม่มีกรดอะมิโนในลาํ ดบั ที� 10 (ไกลซีน) แต่จะเหลือกรดอะมิโนลาํ ดบั ท�ี 9 เกาะติดกับ เอทธิลลาไมค์ 2.1.3 GnRHa จดั เป็ นอนาลอกซ์ของ GnRH โดยในปัจจุบนั GnRHa ไดถ้ ูกสังเคราะห์และ นาํ มาใชเ้ พาะปลา 2 รูป ไดแ้ ก่ D - Arg6 - Pro9- GnRH - NEt และ D - Ala6 - Pro9 - GnRH - NEt 50 51

บทที่ 3 : บบททบทา�ี ท3ขอบงทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารรเ์โพมานะขใยนายกพารันเธพ์ปุ าละาขยายพนั ธุ์ปลา โดยกรดอะมิโนลาํ ดบั ที� 6 เป็ นอาร์จินีน และอะลานีน ตามลาํ ดบั แต่จะไม่มีกรดอะมิโนในลาํ ดบั ที� 10 (ไกลซีน) แตจ่ ะเหลือกรดอะมิโนลาํ ดบั ท�ี 9 (โปรลีน) เกาะติดกบั เอทธิลลาไมค์ การฉีด LHRHa และ GnRHa เขา้ ไปในตวั ปลาเพ�ือกระตุน้ ให้ปลาตกไข่ เรียกวิธีน�ีวา่ ลินพี เมทธอด (linpe method) เพื�อเป็ นเกียรติแก่ Dr. R. E. Peter และ Dr. Hao Ren Lin ซ�ึงเป็ นบุคคลแรก ที�คน้ พบเทคนิคดงั กล่าว การใช้ LHRHa และ GnRHa กระตุน้ การตกไข่ของปลาจะตอ้ งใชร้ ่วมกบั โดปามินแอนตาโกนิสต์ (dopamine antagonist) จากท�ีไดก้ ล่าวไปแลว้ วา่ ในการควบคุมระดบั ของ โกนาโดโทรปิ นในตอ่ มใตส้ มองนอกจาก GnRH และ LHRH ยงั มีโกนาโดโทรปิ นรีลิสซิงอินฮิบิทอรี แฟคเตอร์ (gonadotropin releasing inhibitory factor) หรือ GRIF ก็มีอิทธิพลที�สาํ คญั ในการยบั ย�งั การเพ�ิมระดบั โกนาโดโทรปิ นในกระแสเลือดฉะน�ันในการฉีดโดปามินแอนตาโกนิสต์ เพื�อไป ยบั ย�งั ฤทธ�ิของ GRIF จะมีผลทาํ ใหร้ ะดบั โกนาโดโทปิ นในเลือดเพม�ิ สูงข�ึน โดปามินแอนตาโกนิส ที�ใช้ในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาคือ โดมเพอริโดน (domperidone) ซ�ึงมีจาํ หน่ายโดยใชช้ �ือทางการคา้ ต่างๆ กนั ออกไป เช่น โมทิเล�ียมเอม็ และโดมเพอร์เอม็ เป็นตน้ กล่าวโดยสรุปขอ้ ดี ของ GnRHa และ LHRHa คือ ฮอร์โมนน�ีจะกระตุน้ ให้มีการสังเคราะห์ โกนาโดโทรปิ น และหลง�ั ออกมา ทาํ ใหก้ ารกระตุน้ การวางไข่เป็ นไปตามธรรมชาติที�สุด ยอ่ มดีกวา่ การฉีดโกนาโดโทรปิ นจากภายนอก นอกจากน�ียงั พบวา่ GnRHa และ LHRHa คงสภาพอยูใ่ นเลือด ไดน้ าน ทาํ ใหส้ ามารถกระตุน้ การวางไขข่ องปลาหลายชนิดไดภ้ ายหลงั การฉีดเพยี งคร�ังเดียว ระดบั ฮอร์โมนที�ใชก้ ็ค่อนขา้ งต�าํ และเนื�องจากสามารถสังเคราะห์ไดน้ กั วิชาการจึงฝากความหวงั ไวก้ บั ฮอร์โมนชนิดน�ีว่าจะสามารถแกป้ ัญหาการขาดแคลนต่อมใตส้ มองที�กาํ ลงั เป็ นปัญหาใหญ่ในบาง ประเทศได้ �.� โกนาโดโทรปิ น (gonadotropin ) โกนาโดโทรปิ น เป็นไกลโคโปรตีนฮอร์โมน (glycoprotein hormone) ที�ต่อมใตส้ มองสร้าง ข�ึนและปล่อยออกสู่กระแสเลือด มีหน้าที�ควบคุมการทาํ งานของรังไข่ และอณั ฑะให้เป็ นปกติ โกนาโดโทรปิ นของปลาประกอบดว้ ยฮอร์โมน � ชนิดคือ ไวเทลโลเจนิกฮอร์โมน (vitellogenic hormone) ทาํ หนา้ ท�ีในการสร้างและสะสมโยลค์ และกระตุน้ การหลงั� สเตอรอยค์ ในปลาบางชนิด และ แมททวั เรชนั� ฮอร์โมน (maturation hormone) ทาํ หนา้ ที�กระตุน้ ใหแ้ ม่ปลามีไข่แก่เตม็ ที� และ เกิดการตกไข่ กระตุ้นให้พ่อปลาพฒั นาการสร้างน�ําเช�ือ และกระตุ้นการหลั�งสเตอรอยค์ใน ปลาท�ัวไป (Stacey, ����) โกนาโดโทรปิ นท�ีใช้ในการกระตุ้นการวางไข่ของปลาได้มาจาก � แหล่งใหญ่ๆ คือ โกนาโดโทรปิ นจากปลา (piscine gonadotropin) และจากสัตวเ์ ล�ียงลูกดว้ ยนม (mammalian gonadotropin) 52 51

บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธป์ุ ลา 2.2.1 โกนาโดโทรปิ นจากปลา โกนาโดโทรปิ นจากปลามีอยู่หลายรูปแบบ เช่น ต่อมใตส้ มองบดซ�ึงมีฮอร์โมนชนิดอ�ืนๆ ติดมาดว้ ย และโกนาโดโทรปิ นค่อนขา้ งบริสุทธ�ิที�เตรียม ข�ึนด้วยวิธีการต่างๆ เป็ นตน้ แต่จะขอกล่าวเฉพาะท�ีเกี�ยวกบั ต่อมใตส้ มองและโกนาโดโทรปิ น บริสุทธ�ิเท่าน�นั 2.2.1.1 ต่อมใตส้ มองบด (fish pituitary extract) เป็ นแหล่งฮอร์โมนท�ีใชใ้ นการ เพาะขยายพนั ธุ์ปลาท�ีแพร่หลายท�ีสุด โดยจะใชใ้ นลกั ษณะที�เอาตอ่ มใตส้ มองมาบดแลว้ ฉีดปลา โดย ไม่ไดว้ ดั ปริมาณฮอร์โมน ปริมาณของโกนาโดโทรปิ นในต่อมใตส้ มองจะผนั แปรไปตามปัจจยั ดงั ตอ่ ไปน�ี �) ภาวะเจริญพนั ธุ์ ปลาที�จะนํามาเก็บต่อมหรือเรียกกันว่า ปลาต่อม (donor fish) ตอ้ งเลือกปลาที�สืบพนั ธุ์ไดแ้ ลว้ เสมอ และควรจะเป็ นปลาที�อยู่ในระหว่างฤดูวางไข่ หากปลามีไข่แก่ และน�าํ เช�ือดีก็จะทาํ ใหแ้ น่ใจวา่ ต่อมใตส้ มองของปลาตวั น�นั มีโกนาโดโทรปิ นอยู่ ในปริมาณมาก จะสังเกตไดว้ ่าในปลาท�ีสุขภาพไม่ดี เช่น ขาดอาหาร ซ�ึงทาํ ให้ไข่และน�าํ เช�ือไม่ เจริ ญ ต่อมใต้สมองจะมีลักษณะฝ่ อมีสีซีดผิดปกติ จึงไม่ควรนําต่อมเหล่าน�ีมาใช้ในการ เพาะขยายพนั ธุ์ปลา �) ชนิดของปลา โดยยึดหลกั ว่าควรใช้ปลาต่อมชนิดเดียวกบั ปลาที�ฉีด เพราะจากการศึกษาพบวา่ โกนาโดโทรปิ นในปลาตา่ งชนิดกนั มีคุณสมบตั ิต่างกนั เล็กนอ้ ย แต่ในทาง ปฏิบตั ิการใช้ต่อมใตส้ มองจากปลาชนิดเดียวกันอาจจะไม่สะดวกนกั ปัจจุบนั จึงใช้หลกั เกณฑ์ กวา้ งๆ วา่ หากฉีดปลามีเกล็ดก็ควรใชต้ ่อมใตส้ มองจากปลามีเกล็ด ในทางตรงขา้ มหากฉีดปลาไม่มี เกล็ดกค็ วรใชต้ ่อมจากปลาไมม่ ีเกลด็ อยา่ งไรกต็ ามต่อมใตส้ มองของปลาแต่ละชนิดมีประสิทธิภาพ ต่างกนั ต่อมใตส้ มองปลาไน (Cyprinus carpio) จดั วา่ เป็ นปลาที�มีประสิทธิภาพดีที�สุด สามารถนาํ ต่อมไปฉีดปลาอื�นๆ ไดแ้ ทบทุกชนิด จึงไดส้ มญาวา่ เป็นปลาต่อมครอบจกั รวาล (universal donor) �) สภาพของปลา ปลาที�จะนาํ มาเก็บต่อมจะตอ้ งอยูใ่ นสภาพท�ีสดท�ีสุด หากเป็ นปลามีชีวิตจะย�ิงไดผ้ ลดี ถา้ เป็ นปลาตายจะตอ้ งเก็บรักษาไวท้ ี�อุณหภูมิต�าํ และไม่ควรใช้ ปลาท�ีตายนานแลว้ เพราะเมื�อปลาตายฮอร์โมนภายในต่อมจะค่อยๆ เสื�อมสภาพไปในท�ีสุดต่อมเอง จะเป�ื อยจนไม่สามารถเก็บมาใชไ้ ด้ นอกจากที�กล่าวไปแลว้ เกี�ยวกบั ต่อมใตส้ มอง ยงั มีรายละเอียด อีกหลายประการที�ตอ้ งศึกษา เช่น �.�) หน่วยของต่อมใตส้ มอง หน่วยของต่อมใตส้ มองท�ีใชอ้ ยมู่ ี 2 แบบ คือ บอกเป็ นน�าํ หนกั ของต่อมใตส้ มองต่อหน่วยน�าํ หนกั ของแม่ปลา ซ�ึงส่วนใหญ่ใช้เป็ นมิลลิลิตร ต่อกิโลกรัม หน่วยน�ีแมจ้ ะบอกไดแ้ น่นอนกวา่ แต่ไม่สะดวกในการปฏิบตั ิงานสนาม เพราะจาํ เป็ น 52 53

บทที่ 3 :บบททบทา�ี ท3ขบองทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารร์เโพมานะขใยนายกพารันเธพ์ุปาละาขยายพนั ธุ์ปลา ตอ้ งใชต้ าชงั� ละเอียด ในประเทศที�กาํ ลงั พฒั นาส่วนใหญ่รวมท�งั ประเทศไทยจึงนิยมใช้หน่วยเป็ น โดส โดยเปรียบเทียบน�าํ หนกั ของปลาต่อมกบั น�าํ หนกั ปลาท�ีฉีด โดส = น�าํ หนกั ปลาต่อม น�าํ หนกั ปลาท�ีจะฉีด �.�) การเก็บต่อมใตส้ มอง การเก็บต่อมใตส้ มองทาํ ได้ 2 ลกั ษณะ คือ ปลาที�มีหัวลกั ษณะแบนขา้ ง เช่น ปลาจีน ปลาไน และปลายี�สกเทศ เป็ นตน้ จะใช้วิธีผ่าเปิ ด กะโหลกปลาจากด้านบน พลิกสมองข�ึนจะเห็นต่อมใตส้ มองอยู่ในกล่องกระดูกบริเวณพ�ืนของ กะโหลก (ภาพท�ี �.� ) และปลาที�มีลกั ษณะหวั แบนลง เช่น ปลาสวาย ปลาดุกดา้ น เป็ นตน้ จะใชว้ ิธี ผา่ ปากและแยกขากรรไกรล่างตลอดจนหนงั หุ้มเพดานออกให้หมด จากน�นั ใช้มีดเฉาะรอบๆ สัน กะโหลกแลว้ งดั กระดูกออกจะเห็นต่อมใตส้ มองเป็นเมด็ กลมๆ (ภาพท�ี �.� ) ก. ลกั ษณะการผา่ ต่อมใตส้ มอง ข. บริเวณต่อมใตส้ มอง ภาพที� �.� การผา่ ต่อมใตส้ มองปลาลกั ษณะหวั แบนขา้ ง ทม�ี า : ธาฎา (����) 54 53

บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพันธ์ุปลา ภาพที� �.� การผา่ ต่อมใตส้ มองปลาลกั ษณะหวั แบนลง ทมี� า : ธาฎา (����) �.�) การเก็บรักษาต่อมใตส้ มอง การใชต้ ่อมใตส้ มองที�เก็บไดส้ ดๆ ถึงแมจ้ ะไดผ้ ลดีแต่อาจไมส่ ะดวกเมื�อตอ้ งฉีดปลาเป็ นจาํ นวนมาก การเก็บรักษาต่อมไวใ้ ชจ้ ึงช่วยให้ การทาํ งานสะดวกข�ึน นอกจากน�นั ในบางคร�ังพอ่ แม่พนั ธุ์ปลาอาจตายภายหลงั การเพาะ หากเก็บ ต่อมใตส้ มองไวใ้ ชป้ ระโยชน์จะช่วยลดตน้ ทุนการผลิตลงไดจ้ าํ นวนหน�ึง ในปัจจุบนั เป็ นที�ยอมรับ กนั วา่ การเก็บต่อมใตส้ มองในน�าํ ยาอะซีโตน (acetone) เขม้ ขน้ ไดผ้ ลดีมาก น�าํ ยาอะซิโตนจะดึงน�าํ และไขมนั ออกจากต่อมซ�ึงมีผลใหก้ ารยอ่ ยสลายของฮอร์โมนเกิดข�ึนชา้ ลง การใชน้ �าํ ยาอะซิโตนท�ี เยน็ จดั และเก็บรักษาไวใ้ นตูเ้ ยน็ จะช่วยใหต้ ่อมใตส้ มองคงประสิทธิภาพไวไ้ ดน้ านข�ึน ระยะแรกใน การเก็บต่อมควรเปลี�ยนน�าํ ยาใหม่ทุกๆ 6 ชว�ั โมง ประมาณ 2 ถึง 3 คร�ัง จะช่วยให้การเก็บรักษา ไดผ้ ลดีข�ึน เพราะเมื�อน�าํ ยาอะซีโตนดึงน�าํ ออกจากต่อม ตวั น�าํ ยาก็จะเจือจางลง ส่วนปริมาณของ น�าํ ยาที�ใช้ควรใส่ 4 ถึง 5 เท่าของปริมาตรต่อมใตส้ มอง นอกจากน�าํ ยาอะซิโตนแลว้ อาจเก็บ ตอ่ มใตส้ มองในแอลกอฮอลเ์ ขม้ ขน้ (absolute alcohol) ก็ได้ แตไ่ ดผ้ ลไมด่ ีเท่าการเก็บรักษาในน�าํ ยา อะซิโตน 2.2.1.2 โกนาโดโทรปิ นบริสุทธ�ิจากปลา (purified fish gonadotropin) นบั ต�งั แต่ ค.ศ. 1970 นกั วิทยาศาสตร์ไดพ้ ยายามเตรียมโกนาโดโทรปิ นบริสุทธ�ิ หรือเกือบบริสุทธ�ิจากปลา ซ�ึงฮอร์โมนที�ได้น�ีมีข้อดีคือแทบจะไม่มีฮอร์โมนชนิดอ�ืนๆ ท�ีสร้างโดยต่อมใต้สมองปะปน นอกจากน�นั ยงั ทราบปริมาณฮอร์โมนท�ีแน่นอน และเก็บรักษาไวไ้ ดเ้ ป็ นเวลานาน การใชก้ ็สะดวก เพราะละลายน�าํ ไดด้ ี แต่อย่างไรก็ตาม Donaldson และ Hunter (1983) สรุปวา่ โกนาโดโทรปิ น รูปแบบน�ีเหมาะสมที�จะใช้ในงานทดลองมากกว่าที�จะใช้ในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาเป็ นการค้า ตวั อยา่ งของโกนาโดโทรปิ น ประเภทน�ี คือ SG - G100 ซ�ึงสกดั จากปลาซลั มอน (อุทยั รัตน,์ ����) 54 55

บทที่ 3 : บบททบทาี� ท3ขอบงทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารรเ์โพมานะขใยนายกพารนั เธพุ์ปาละาขยายพนั ธุ์ปลา 2.2.2 โกนาโดโทรปิ นจากสัตวเ์ ล�ียงลูกดว้ ยนม มี 2 ประเภท คือ �.�.�.� โกนาโดโทรปิ นจากตอ่ มใตส้ มอง ไดแ้ ก่ �) ลูเทียไนซิงฮอร์โมน (luteinizing hormone) �) ฟอลิเคิล สติมมูเลทติง ฮอร์โมน (follicle stimulating hormone) 2.2.2.2 โกนาโดโทรปิ นจากรก ไดแ้ ก่ �) ฮิวแมนโคริโอนิคโกนาโดโทรปิ น (human chorionic gonadotropin) �) โกนาโดโทรปิ นสกดั จากเซรุ่มของสัตวเ์ ล�ียงลูกดว้ ยนมท�ีกาํ ลงั ต�งั ทอ้ ง (pregnant mare serum gonadotropin) สาํ หรับการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาชนิดต่าง ๆ ฮอร์โมนสกดั ที�ไดผ้ ลดีราคาไม่แพง และ นิยมใชก้ นั อยา่ งแพร่หลาย ไดแ้ ก่ HCG ซ�ึงสกดั จากปัสสาวะของหญิงมีครรภ์ ซ�ึงรก (placenta) จะ สร้างโกนาโดโทรปิ นแลว้ ปล่อยสู่กระแสเลือดและในที�สุดจะถูกขบั ออกมากบั ปัสสาวะ ปริมาณ ฮอร์โมนในปัสสาวะจะเพิ�มข�ึนเร�ือยๆ โดยจะมีปริมาณสูงสุดในการต�งั ครรภเ์ ดือนที� 3 จากการสกดั ปัสสาวะ � ลูกบาศก์เซนติเมตรจะไดฮ้ อร์โมน �� ไอยู (international unit) โดยอยใู่ นรูปเป็ นผงมี หน่วยวดั เป็นไอยู (สุภาพร, ����) 2.3 ฮอร์โมนเพศ (sex steroid) ฮอร์โมนเพศสร้างข�ึนจากต่อมเพศ (รังไข่และอณั ฑะ) โดยมีไขมันเป็ นส่วนประกอบ เรียกว่า สเตอรอยคฮ์ อร์โมน (steroid hormone) ฮอร์โมนเพศจะควบคุมความพร้อมของไข่และ น�าํ เช�ือในระยะสุดทา้ ย โดยพบวา่ พอ่ ปลาจะมีการหลง�ั ฮอร์โมนแอนโดรเจนออกมามากข�ึน ในขณะ ที�แม่ปลาจะหลง�ั ฮอร์โมนโปรเจสเตอโรนออกมามากข�ึน จากความรู้ที�วา่ โกนาโดโทรปิ นท�ีปลา ผลิตข�ึนเอง (endogenous gonadotropin) หรือโกนาโดโทรปิ นที�ฉีดเขา้ ไป (exogenous gonadotropin) จะไปมีผลทาํ ให้รังไข่หรืออณั ฑะสร้างฮอร์โมนเพศออกมา และทาํ ให้ไข่และ น�าํ เช�ือมีความพร้อมในการปฏิสนธิน�ัน ทาํ ให้มีการฉีดฮอร์โมนเพศเขา้ ไปในพ่อแม่พนั ธุ์ปลา โดยตรงเพ�ือเร่งความสมบูรณ์เพศ แต่ก็พบว่ายงั ประสบความสําเร็จกับปลาบางชนิดเท่าน�ัน ฮอร์โมนเพศที�นาํ มาใชแ้ ละไดผ้ ลดี เช่น �� แอลฟาไฮดรอกซี �� เบตา้ ไดไฮโดรโปรเจสเตอโรน และ �� แอลฟาไฮดรอกซีโปรเจสเตอโรน (Kanatani and Nagahama, 1980) ส่วนใหญ่แลว้ แมป่ ลาท�ีไดร้ ับการฉีดฮอร์โมนเพศจะตกไข่จะตอ้ งมีไข่แก่จดั เท่าน�นั เน�ืองจากการฉีดฮอร์โมนเพศ จะทาํ ใหร้ ะดบั ฮอร์โมนเพศในเลือดสูงข�ึนอยา่ งรวดเร็วในระยะเวลาส�ันๆ ฉะน�นั ไข่ที�ตอบสนองไดด้ ี ตอ้ งเป็นไข่แก่จดั เท่าน�นั แม่ปลาท�ีไข่แก่ไม่เพียงพอถา้ ไดร้ ับการฉีดฮอร์โมนเพศจะตอบสนองไม่ดี เพราะตอ้ งใชร้ ะยะเวลาในการพฒั นาให้ไข่แก่ ในขณะที�ฮอร์โมนเพศจะมีฤทธ�ิในระยะเวลาส�ันๆ จึงไมท่ าํ ใหต้ กไข่ 56 55

บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพันธ์ปุ ลา บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะพนั ธุ์ปลาน�ีพอสรุปได้ว่า ฮอร์โมนที�กระตุน้ การวางไข่ ที�ใช้กันแพร่หลายและได้ผลดี ได้แก่ LHRHa ซ�ึงต้องใช้ร่วมกันโดปามินแอนตาโกนิสต์ (โดมเพอริโดน) ซ�ึงเกษตรกรหรือฟาร์มเพาะขยายพนั ธุ์ปลานิยมใชม้ าก �. การประยุกต์ใช้ฮอร์โมนซูพรีแฟ็ คท์เพื�อการเพาะขยายพนั ธ์ุปลา ซูพรีแฟ็ คท์ เป็ นช�ือทางการคา้ ของ buserelin ซ�ึงเป็ นอนาลอกซ์ของ LHRH ในทาง การแพทยฮ์ อร์โมนชนิดน�ีนาํ ไปรักษาโรคที�เกิดจากความผิดปกติของระบบการหลงั� ฮอร์โมนภายใน ร่างกายของคน (ภาณุ และคณะ, ����) ซูพรีแฟ็ คทเ์ ป็ นฮอร์โมนที�อยู่ในรูปของสารละลายปริมาณ การใชส้ าํ หรับเพาะขยายพนั ธุ์ปลาจะใชเ้ ป็นไมโครกรัม (Pg ) ตอ่ น�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ท�ีวางขาย ในทอ้ งตลาดมี � แบบ คือ ซูพรีแฟ็ คท์ นาซอล และซูพรีแฟ็ คท์ อี การใชซ้ ูพรีแฟ็ คทส์ ําหรับ การเพาะขยายพนั ธุ์ปลาตอ้ งใชร้ ่วมกบั โดมเพอริโดน ซ�ึงมีช�ือทางการคา้ แตกต่างกนั ออกไป เช่น โมทิเลี�ยมเอม็ โดมเพอร์เอม็ และไมแร็กซ์เอม็ เป็นตน้ (ภาพท�ี �.� ) ก. ฮอร์โมนซูพรีแฟ็คท์ ข.โดมเพอริโดน ภาพท�ี �.� ฮอร์โมนซูพรีแฟ็ คท์ และโดมเพอริโดน ทม�ี า : ธาฎา (����) �.� ข้อแนะนําในการใช้ซูพรีแฟ็ คท์เพื�อการเพาะขยายพนั ธ์ุปลา �.�.�. ใชซ้ ูพรีแฟ็คทช์ นิดที�บรรจุในขวดแกว้ �.�.�. ให้เก็บซูพรีแฟ็คทไ์ วใ้ นตูเ้ ยน็ ที�ไม่ใช่ช่องแช่แข็ง อุณหภูมิท�ีเหมาะสมสําหรับเก็บ รักษา คือ � ถึง �� องศาเซลเซียส 56 57

บทที่ 3 : บบททบทา�ี ท3ขอบงทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารรเ์โพมานะขใยนายกพารนั เธพป์ุ าละาขยายพนั ธุ์ปลา �.�.�. ซูพรีแฟ็คท์ที�มีขายอยูใ่ นทอ้ งตลาดมี � แบบ คือ ซูพรีแฟ็คท์ นาซอล มีตวั ยา �� มิลลิลิตร มีปริมาณฮอร์โมน ��.� มิลลิกรัม (��,��� ไมโครกรัม) และซูพรีแฟ็ คท์ อี มีตวั ยา �� มิลลิลิตร มีปริมาณฮอร์โมน ��.�� มิลลิกรัม (��,��� ไมโครกรัม) การนาํ ซูพรีแฟ็ คทไ์ ปใช้ หาก ใชค้ ร�ังละนอ้ ยๆ ควรเจือจางฮอร์โมนก่อน แต่หากใชค้ ร�ังละมากๆ ไม่ตอ้ งเจือจางก็ได้ ซ�ึงการเจือ จางจะไดก้ ล่าวถึงรายละเอียดตอ่ ไป �.�.�. ซูพรีแฟ็ คท์ ตอ้ งใช้ร่วมกบั โดมเพอริโดน โดยทว�ั ไปแลว้ จะใช้ � ถึง �� มิลลิกรัม ตอ่ ปลา � กิโลกรัม �.�.�. อุปกรณ์ที�ใชใ้ นการเตรียมยา และฉีดปลาตอ้ งลา้ งให้สะอาด ตม้ ในน�าํ เดือดอยา่ ง นอ้ ย � นาที และทิ�งไวใ้ ห้เยน็ ก่อนนาํ ไปใช้ ความสะอาดของอุปกรณ์และเคร�ืองมือต่างๆ เป็ นสิ�ง สาํ คญั ท�ีสุดท�ีจะช่วยรักษาคุณภาพของยาใหค้ งทนและทาํ ใหก้ ารเพาะขยายพนั ธุ์ปลาไดผ้ ลสาํ เร็จ �.�.�. วิธีการคาํ นวณซูพรีแฟ็ คท์ และโดมเพอริโดน ตอ้ งคาํ นวณให้ถูกตอ้ งจึงจะทาํ ให้ ประสิทธิภาพของการฉีดฮอร์โมนกระตุน้ ใหแ้ ม่ปลาวางไขไ่ ดผ้ ลดี �.�.�. ตาํ แหน่งที�ฉีด ปลามีเกล็ดควรฉีดบริเวณเน�ือเยื�อส่วนทา้ ยของโคนครีบหลงั และ ปลาไม่มีเกล็ดควรฉีดบริเวณกล้ามเน�ือเหนือเส้นขา้ งลาํ ตวั ของปลา หรือฉีดเขา้ ช่องทอ้ งท�ีโคน ครีบทอ้ ง หรือโคนครีบหูก็ได้ แต่ไม่คอ่ ยนิยมเพราะตอ้ งใชค้ วามชาํ นาญพิเศษ �.�.�. ซูพรีแฟ็คท์ และโดมเพอริโดนไม่มีอนั ตรายต่อปลา ปลาที�ฉีดฮอร์โมนแลว้ ถา้ นาํ ไป รับประทานต้องทาํ ปลาให้สุกก่อน ควรเก็บไวใ้ นที�ปลอดภยั ห่างจากมือเด็ก อย่าสัมผสั กับ ซูพรีแฟ็คทโ์ ดยตรง หากทาํ รดมือ ใหร้ ีบลา้ งออกดว้ ยน�าํ สะอาดแลว้ เช็ดใหแ้ หง้ �.�.�. เข็มและหลอดฉีดยาท�ีใช้ จะตอ้ งผ่านการตม้ ในน�าํ เดือดไม่น้อยกวา่ � นาที ถา้ นาํ เขม็ สกปรกไปใช้ จะทาํ ใหย้ าเส�ือมคุณภาพอยา่ งรวดเร็ว โดยจะเห็นตะกอนอยใู่ นน�าํ ยา �.�.��. ขอแนะนาํ ใหใ้ ชเ้ ขม็ พลาสติกใชค้ ร�ังเดียวทิ�ง ขนาด � มิลลิลิตร ควรใชเ้ ขม็ ชนิด � มิลลิลิตร แบ่งเป็ น �� ช่อง (เรียกวา่ เข็มทูเบอร์คิวลีน)ไม่ควรใชเ้ ข็ม � มิลลิลิตร แบ่งเป็ น � ช่อง (เรียกวา่ เข็มอินซูลีน) เพราะสามารถอ่านปริมาตรในเข็มไดส้ ะดวกกว่า น�าํ กลน�ั ท�ีใช้เจือจางหรือ ผสม ควรซ�ือชนิดเป็ นหลอดแกว้ หลอดและเข็มฉีดปลาขนาด � และ � มิลลิลิตร ถา้ ใชเ้ ป็ นแบบ แกว้ ใชเ้ ขม็ เบอร์ �� ถึง �� ความยาว � นิ�ว ถึง � นิ�วคร�ึงกไ็ ด้ �.�.��. จาํ นวนคร�ังในการฉีด การฉีดฮอร์โมนคร�ังเดียว หรือแบ่งเป็ นหลายๆ คร�ังน�นั ข�ึนอยูก่ บั ชนิดและความพร้อมของแม่ปลา เหตุผลของการท�ีตอ้ งแบ่งการฉีดออกเป็ นหลายๆ คร�ัง เพราะปลาส่วนใหญ่จะเกิดการตกไข่เมื�อระดบั ของโกนาโดโทรปิ นในกระแสเลือดสูงอยูเ่ ป็ นระยะ เวลานาน และพบวา่ ฮอร์โมนจากธรรมชาติมกั คงอยูใ่ นกระแสเลือดไดไ้ ม่นานไม่วา่ จะฉีดฮอร์โมน ให้แก่ปลามากน้อยเพียงใด ฮอร์โมนน�นั จะหมดไปจากกระแสเลือดในระยะเวลาใกลเ้ คียงกัน 58 57

บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธ์ุปลา ดงั น�นั หากฉีดฮอร์โมนท�งั หมดเพียงคร�ังเดียว ระดบั ของโกนาโดโทรปิ นในกระแสเลือดจะสูงอยู่ เพียงระยะส�ัน อาจไม่เพียงพอที�จะกระตุ้นการตกไข่ได้ ในปัจจุบนั เกษตรกรได้นําฮอร์โมน สังเคราะห์มาใชม้ ากข�ึน ฮอร์โมนเหล่าน�ีคงอยใู่ นกระแสเลือดไดเ้ ป็ นเวลานาน ฉีดเพียงคร�ังเดียวก็ สามารถกระตุน้ ใหไ้ ข่สุกได้ เช่น ฮอร์โมน LHRHa (suprefact) แต่อยา่ งไรก็ตามพบวา่ ในกรณีท�ี แม่ปลามีความพร้อมปานกลางการฉีด � คร�ัง จะไดผ้ ลดีกวา่ �.�.��. ช่วงเวลาระหวา่ งการฉีด การเวน้ ระยะระหวา่ งการฉีดแตล่ ะคร�ัง ข�ึนกบั ระยะเวลาที� ฮอร์โมนจะคงอยู่ในกระแสเลือด ซ�ึงข�ึนอยู่กบั อุณหภูมิ หากอุณหภูมิต�าํ อตั ราเมตาโบลิซึมของ ร่างกายต�าํ ฮอร์โมนก็จะอยใู่ นกระแสเลือดไดน้ าน นอกจากน�นั การเจริญของไข่ก็เป็ นไปอยา่ งชา้ ๆ ในการฉีดปลาเมืองหนาวจึงตอ้ งเวน้ ช่วงระหวา่ งการฉีดแตล่ ะคร�ังนาน ส่วนใหญ่จะเป็ น �� ชวั� โมง ส่วนในเมืองร้อนนิยมเวน้ ช่วงระหว่างการฉีดแต่ละคร�ัง � ถึง � ชว�ั โมง หรืออาจถึง �� ชงั� โมงใน ปลาบางชนิด เช่น ปลาสวาย เป็นตน้ �.�.��. ตวั ทาํ ละลาย (solvent) ตวั ทาํ ละลายที�ใชใ้ นการบดต่อมหรือละลายฮอร์โมน อาจ เป็ นน�าํ กลนั� หรือน�าํ เกลือ (0.6 เป็ อร์เซ็นต์) ก็ได้ สําหรับปริมาณท�ีใชน้ �นั ไม่มีเกณฑต์ ายตวั เพียงแต่ ถือหลักท�ีว่าหากใช้ตวั ทาํ ละลายน้อยเกินไป หากเกิดการสูญหายโดยเหตุใดๆ เช่น น�าํ ยาไหล ยอ้ นกลบั ภายหลงั การฉีดแมเ้ พียงหยดเดียวจะสูญเสียฮอร์โมนในปริมาณมาก ในทางตรงกนั ขา้ ม หากใชต้ วั ทาํ ละลายปริมาณมากเกินไป อาจจะไหลยอ้ นกลบั ขณะฉีดไดง้ ่ายเน�ืองจากเน�ือเยื�อของ ปลาบริเวณท�ีฉีดไม่อาจรับสารละลายไวไ้ ดห้ มด โดยทวั� ไปจะใชเ้ กณฑ์คร่าวๆ วา่ จะใชต้ วั ทาํ ละลาย � มิลลิลิตร ในการฉีดปลา � กิโลกรัม �.�.�� ปริมาณฮอร์โมนและโดมเพอริโดน ท�ีใชฉ้ ีดปลา (ตารางท�ี �.�) 58 59

บทที่ 3 : บบททบทา�ี ท3ขอบงทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารรเ์โพมานะขใยนายกพารนั เธพปุ์ าละาขยายพนั ธุ์ปลา ตารางที� �.� ปริมาณฮอร์โมนและโดมเพอริโดน ท�ีใชฉ้ ีดปลา ชนิดปลา เพศเมีย เพศผู้ เวลารีด ฟักเป็ น อุณหภูมิ ที�มา ปลากดเหลือง ไข่ ตวั (qC) ซูพรี โดมเพอริ ซูพรี โดมเพอริ (ชม.) (ชม.) แฟ็คท์ โดน แฟ็คท์ โดน (μg) (mg) (μg) (mg) (�) � - � � � � �� - �� �� - �� �� - �� วสนั ต์ และ ยพุ นิ ท์ (2) �� - �� � (ม.ป.ป.) ปลาดุกอุย �� - �� � � � �� �� - �� �� - �� ประพนั ธ์ (2552) ปลาตะเพยี นขาว �� � - �� � � � - � � - �� �� - �� สุทธิพงค์ ปลาจีน (�) � �� � (2552) �� �� - �� �� - �� �� - �� ศุภวรรณ์ ปลายสี� กเทศ (2) �� �� � (2552) (�) � - �� �� � �� - �� �� - �� �� - �� สุทธิพงค์ (2) �� - �� �� (����) ปลาหมอไทย �� � 5 5 8 - 12 18 - 20 20 - 30 ศราวธุ (����) ปลาสวาย �� �� 5 5 � �� - �� �� - �� ศุภวรรณ์ (2552) 60 59

บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพันธปุ์ ลา �.� การเจือจางฮอร์โมน ซูพรีแฟ็ คท์ สําหรับการเพาะขยายพนั ธ์ุปลา ฮอร์โมนซูพรีแฟ็คท์ ที�มีขายในทอ้ งตลาด มี � ชนิด คือ �.�.� ซูพรีแฟ็คท์ นาซอล (suprefact nasal) ซูพรีแฟ็ คท์ นาซอล � ขวด ประกอบดว้ ยน�าํ ยา �� กรัม มีปริมาตร �� มิลลิลิตร มีบูเซอรีลิน อซิเตท ��.� มิลลิกรัม (��,��� ไมโครกรัม) เพ�ือความสะดวกในการนาํ ไปใช้ จึงคิด เพยี ง �� มิลลิกรัม (��,��� ไมโครกรัม) การเจือจางฮอร์โมนซูฟรีแฟ็คท์ นาซอล มีข�นั ตอนดงั น�ี �.�.�.�. เตรียมขวดแกว้ สีชาลา้ งใหส้ ะอาด แลว้ ตม้ ในน�าํ เดือดประมาณ � นาที ทิ�ง ไวใ้ หเ้ ยน็ �.�.�.�. ใชเ้ ข็มฉีดยาที�สะอาดดูดฮอร์โมน � มิลลิลิตร (�,��� ไมโครกรัม) ใส่ใน ขวดใหมท่ �ีเตรียมไว้ �.�.�.�. เติมน�าํ กลน�ั � มิลลิลิตร ลงผสมกบั ฮอร์โมน รวมเป็ นสารละลายฮอร์โมน �� มิลลิลิตร (�,000 ไมโครกรัม) ปิ ดฝาเขยา่ ให้เขา้ กนั เก็บในตูเ้ ยน็ ไวใ้ ชง้ านต่อไป ฮอร์โมนท�ี เจือจางน�ี � มิลลิลิตร จะมีปริมาณฮอร์โมน ��� ไมโครกรัม �.�.� ซูพรีแฟ็คท์ อี (suprefact - E ) ซูพรีแฟ็ คท์ อี � ขวดประกอบด้วยน�ํายา ��.�� กรัม มีปริมาตร �� มิลลิลิตร มี บูเซอรีลิน อซิเตท ��.�� มิลลิกรัม (��,��� ไมโครกรัม) เพื�อความสะดวกในการนาํ ไปใช้ จึงคิด เพยี ง �� มิลลิกรัม (��,��� ไมโครกรัม) การเจือจางฮอร์โมนซูพรีแฟ็คท์ อี มีข�นั ตอนดงั น�ี �.�.�.�. เตรียมขวดแกว้ สีชาลา้ งใหส้ ะอาด แลว้ ตม้ ในน�าํ เดือดประมาณ � นาที ทิ�ง ไวใ้ หเ้ ยน็ �.�.�.�. ใชเ้ ขม็ ฉีดยาท�ีสะอาดดูดฮอร์โมน � มิลลิลิตร (�,��� ไมโครกรัม) ใส่ใน ขวดใหม่ที�เตรียมไว้ �.�.�.�. เติมน�าํ กลนั� �� มิลลิลิตร ลงผสมกบั ฮอร์โมนรวมเป็ นสารละลายฮอร์โมน �� มิลลิลิตร (�,��� ไมโครกรัม) ปิ ดฝาเขยา่ ใหเ้ ขา้ กนั เก็บในตูเ้ ยน็ ไวใ้ ชง้ านต่อไป ฮอร์โมนที� เจือจางน�ี � มิลลิลิตร จะมีปริมาณฮอร์โมน ��� ไมโครกรัม �.�. วธิ ีคาํ นวณฮอร์โมนซูพรีแฟ็ คท์และโดมเพอริโดน ฮอร์โมนซูพรีแฟ็คทท์ �ีใช้ = น�าํ หนกั ปลา x ปริมาณฮอร์โมนท�ีจะฉีด โดมเพอริโดนที�ใช้ = น�าํ หนกั ปลา x ปริมาณโดมเพอริโดนท�ีจะฉีด น�าํ กลน�ั = สารละลายท�งั หมด - ฮอร์โมนท�ีใช้ หมายเหตุ สารละลายท�ังหมดเทียบจากเกณฑ์มาตรฐาน ปลา � กิโลกรัม ฉีดสารละลาย � มิลลิลิตร 60 61

บทที่ 3 :บบททบทา�ี ท3ขบองทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารร์เโพมานะขใยนายกพารันเธพุป์ าละาขยายพนั ธุ์ปลา ตัวอย่างการคาํ นวณ ตอ้ งการเพาะพนั ธุ์ปลาดุกรัสเซีย แม่พนั ธุ์มีขนาด �.� กิโลกรัมจาํ นวน � ตวั และขนาด �.� กิโลกรัม จาํ นวน � ตวั พอ่ พนั ธุ์มีขนาด �.� กิโลกรัมจาํ นวน � ตวั โดยฉีดฮอร์โมนแม่พนั ธุ์ �� ไมโครกรัมต่อน�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ร่วมกบั โดมเพอริโดน � มิลลิกรัมต่อน�าํ หนักปลา � กิโลกรัม และฉีดฮอร์โมนพอ่ พนั ธุ์ � ไมโครกรัมตอ่ น�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ร่วมกบั โดมเพอริโดน � มิลลิกรัมต่อน�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ตอ้ งการทราบว่าจะใช้ซูพรีแฟ็ คท์เท่าไร โดมเพอริโดน ก�ีเมด็ และน�าํ กลน�ั กี�มิลลิลิตร กาํ หนดให้ �. ฮอร์โมน � มิลลิลิตร = ��� ไมโครกรัม �. ปลาน�าํ หนกั � กิโลกรัมฉีดสารละลาย � มิลลิลิตร แม่พนั ธุ์มีน�าํ หนกั = (�.� x � ) + (�.� x 2) = 1.6 + 1.4 = 3 กิโลกรัม ฮอร์โมนท�ีใชส้ าํ หรับแม่พนั ธุ์ ฮอร์โมนซูพรีแฟ็คทท์ �ีใช้ = 3 x 20 = 60 ไมโครกรัม ฮอร์โมน ��� ไมโครกรัม อยใู่ นสารละลาย � มิลลิลิตร ฮอร์โมน �� ไมโครกรัม อยใู่ นสารละลาย 1x 60 100 = 0.6 มิลลิลิตร โดมเพอริโดนที�ใช้ = 3 x 7 = 21 มิลลิกรัม = 2.1 เมด็ น�าํ กลนั� = 3 - 0.6 = 2.4 มิลลิลิตร ฮอร์โมนที�ใชส้ าํ หรับพอ่ พนั ธุ์ ฮอร์โมนซูพรีแฟ็คทท์ �ีใช้ = 1.5 x 5 = 7.5 ไมโครกรัม ฮอร์โมน ��� ไมโครกรัม อยใู่ นสารละลาย � มิลลิลิตร ฮอร์โมน �� ไมโครกรัม อยใู่ นสารละลาย 1x 7.5 100 = 0.075 มิลลิลิตร 62 61

บทท�ี 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธ์ปุ ลา โดมเพอริโดนที�ใช้ = �.� x 5 = 7.5 มิลลิกรัม = 0.75 เมด็ พอ่ พนั ธุ์น�าํ หนกั �.� กิโลกรัม ตอ้ งใชส้ ารละลาย �.� มิลลิลิตร น�าํ กลน�ั = 1.5 - 0.075 = 1.425 มิลลิลิตร แม่พนั ธุ์ใชฮ้ อร์โมนซูพรีแฟ็คท์ �.� มิลลิลิตร ใชโ้ ดมเพอริโดน 2.1 เมด็ ใชน้ �าํ กลนั� �.� มิลลิลิตร พอ่ พนั ธุ์ใชฮ้ อร์โมนซูพรีแฟ็คท์ �.��� มิลลิลิตร ใชโ้ ดมเพอริโดน �.�� เมด็ ใชน้ �าํ กลน�ั �.��� มิลลิลิตร 4. สรุป ฮอร์โมนในระบบสืบพนั ธุ์ของปลาทาํ หน้าที�ควบคุมระบบสืบพนั ธุ์ให้เป็ นปกติเพื�อความ อยู่รอดของเผ่าพนั ธุ์ เช่น การสร้างรังไข่ การสร้างน�ําเช�ือ และควบคุมการวางไข่ เป็ นต้น ซ�ึงฮอร์โมนท�ีเก�ียวข้องน�ีมีหลายชนิดได้แก่ ฮอร์โมนโกนาโคโทรปิ นรี ลีสซิ�ง ฮอร์โมน โกนาโดโทรปิ น และฮอร์โมนเพศ สําหรับการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาในปัจจุบนั ฮอร์โมนที�ใช้กนั แพร่หลายและไดผ้ ลดี คือ อนาลอกซ์ของฮอร์โมนโกนาโดโทรปิ นรีลีสซิ�ง โดยวางจาํ หน่ายใน ทอ้ งตลาดใชช้ �ือวา่ ซูพรีแฟ็คท์ เป็ นฮอร์โมนท�ีอยใู่ นรูปของสารละลาย ปริมาณการใชส้ ําหรับการ เพาะขยายพนั ธุ์ปลาจะใชห้ น่วยไมโครกรัม และตอ้ งใชร้ ่วมกบั โดมเพอริโดน ซ�ึงมีชื�อทางการคา้ แตกต่างกนั ออกไป เช่น โมทิเลี�ยมเอม็ โดมเพอร์เอม็ และไมแร็กซ์เอม็ เป็นตน้ 62 63

บทท่ี 3 :บบททบทา�ี ท3ขบองทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารร์เโพมานะขใยนายกพารนั เธพป์ุ าละาขยายพนั ธุ์ปลา คาํ ถามท้ายบท �. จงบอกชนิดของฮอร์โมนท�ีมีบทบาทในระบบสืบพนั ธุ์ของปลา �. ปลาท�ีจะนาํ มาเป็นปลาตอ่ มควรมีลกั ษณะอยา่ งไร �. ซูพรีแฟ็คทน์ าซอล และซูพรีแฟ็คท์ อี แตกต่างกนั อยา่ งไร �. จงอธิบายการเจือจางฮอร์โมนซูพรีแฟ็คทส์ าํ หรับการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา �. จงคาํ นวณการใชฮ้ อร์โมนซูพรีแฟ็คทแ์ ละโดมเพอริโดนจากโจทยต์ วั อยา่ ง ตอ้ งการเพาะปลาดุกรัสเซีย แม่พนั ธุ์มีน�าํ หนกั ขนาด �.� กิโลกรัมจาํ นวน � ตวั พอ่ พนั ธุ์ มีน�าํ หนกั ขนาด �.� กิโลกรัมจาํ นวน � ตวั โดยฉีดฮอร์โมนซูพรีแฟ็ คทแ์ ม่พนั ธุ์ �� ไมโครกรัม ตอ่ น�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ร่วมกบั โดมเพอริโดน � มิลลิกรัมต่อน�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม และฉีด ฮอร์โมนซูพรีแฟ็ คท์พ่อพนั ธุ์ � ไมโครกรัมต่อน�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ร่วมกบั โดมเพอริโดน � มิลลิกรัมตอ่ น�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม (ฮอร์โมน ��� ไมโครกรัม = � มิลลิลิตร ) 64 63

บทที� 3 บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 3 : บทบาทของฮอร์โมนในการเพาะขยายพันธปุ์ ลา เอกสารอ้างองิ โชคชยั เหลืองธุวปราณีต. ����. หลกั การเพาะเลยี� งสัตว์นํา� . กรุงเทพฯ : โฟร์เพซ. ��� หนา้ . ประพนั ธ์ ธาราเวทย์. ����. การเพาะพันธ์ุและการเลีย� งปลาดุกอุย. พิมพ์คร�ังท�ี �. กรุงเทพฯ : เกษตรสยามบุค๊ ส์. ��� หนา้ . พพิ ฒั น์ อินทรมาตย.์ ����. ปลาดุกบิ�กอยุ . กรุงเทพฯ : เกษตรสยามบุค๊ . ��� หนา้ . ภาณุ เทวรัตน์มณีกุล, สุจินต์ หนูขวญั และวีระ วชั รกรโยธิน. 2545. การเพาะเลยี� งสัตว์นํา� จืด. สมุทรปราการ : สาํ นกั งานฝ่ ายฝึกอบรม ศูนยพ์ ฒั นาการประมงแห่งเอเชียตะวนั ออกเฉียงใต.้ ��� หนา้ . วสันต์ ศรีวฒั นะ และยพุ นิ ท์ ววิ ฒั นชยั เศรษฐ.์ (ม.ป.ป.) การเพาะเลยี� งปลากดเหลือง. กรุงเทพฯ : ฝ่ ายเผยแพร่ กองส่งเสริมการประมง กรมประมง กระทรวงเกษตรและสหกรณ์. �� หนา้ . ศราวธุ เจะ๊ โส๊ะ. ����. ปลาหมอ. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พช์ ุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย จาํ กดั . �� หนา้ . ศุภวรรณ์ ใจแสน. ����. คู่มือการเลยี� งปลานํา� จืดเศรษฐกจิ . กรุงเทพฯ : บริษทั นาคาอินเตอร์มีเดียร์- จาํ กดั . ��� หนา้ . สุภาพร สุกสีเหลือง. ����. เทคนิคและวธิ ีการเพาะเลยี� งสัตว์นํา� . กรุงเทพฯ : ศูนยส์ �ือเสริมกรุงเทพ. ��� หนา้ . สุทธิพงศ์ วฒุ ิเจริญวงศ.์ ����. การเพาะพนั ธ์ุปลา. กรุงเทพฯ : เกษตรสยามบุค๊ . ��� หนา้ . อุทยั รัตน์ ณ นคร. ����. การเพาะขยายพนั ธ์ุปลา. พมิ พค์ ร�ังที� �. กรุงเทพฯ : ร�ัวเขียว. 231 หนา้ . Donaldson, E. M. and G. A. Hunter. 1983. Induced final maturation, ovulation and spermiation. In Fish Physiology Vol.9. New York : Academic Press, Inc.pp. 351 - 403. Kanatani, H. and Nagahama, Y. 1980. Mediators of oocyte maturation. Biomedical Research. 1 : 273 - 293. Peter, R. E. 1983. The brain and neurohormones in teleost reproduction. In Fish Physiology Vol. 9 . New York : Academic Press, Inc. pp. 97 - 136. Sherwood, N. M., Harvey, B. Brownstein, M. J. and Eiden, L. E. 1984. Gonadotropin Releasing Hormone (GnRH) in striped mullet, milkfish, rainbow trout : comparison with salmon GnRH. Gen. Comp. Endocrinol. 55 : 174 - 181. 64 65

บทที่ 3 :บบททบทาี� ท3ขบองทฮบอารท์โมขนอใงนฮกอารร์เโพมานะขใยนายกพารันเธพ์ุปาละาขยายพนั ธุ์ปลา Stacey, N. E., 1984 . Control of the timing of ovulation by exogenous and endogenous factors. In Fish Reproduction : strategies and Tacfics . London : Academic Pres, Inc. pp. 207 - 222. 66 65

บทที� � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ปุ ลา บทที่ 4 การเพกาะาบขรทยทเาพยี� พ4านั ะธข์ุปยลาายพันธุ์ปลา หวั ข้อเร�ือง �. ความนาํ �. การเตรียมปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ �. การคดั เลือกปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ 4. วธิ ีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา 5. ปัจจยั ที�เก�ียวขอ้ งในการฟักไขป่ ลา 6. การอนุบาลลูกปลา 7. สรุป จุดประสงค์เชิงพฤตกิ รรม �. อธิบายหลกั การเล�ียงปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ใหม้ ีคุณภาพได้ �. สามารถคดั เลือกปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ท�ีมีความสมบูรณ์เพศได้ �. อธิบายวธิ ีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาตามประเภทของไข่ได้ 4. อธิบายลกั ษณะการฟักไขป่ ลาตามประเภทของไขไ่ ด้ �. อธิบายหลกั การเบ�ืองตน้ ในการอนุบาลลูกปลาได้ �. บอกวธิ ีการป้องกนั และรักษาโรคและปรสิตในการอนุบาลลูกปลาได้ �. สามารถเพาะขยายพนั ธุ์ปลาสลิด ปลาตะเพียนขาว ปลานิล และปลาดุกรัสเซียได้ เนื�อหา �. ความนํา จากการเล�ียงปลาในอดีต ลูกปลาส่วนใหญ่ไดม้ าจากการรวบรวมจากธรรมชาติ แต่เมื�อมี การเล�ียงกนั มากข�ึน ลูกปลาท�ีจบั ไดม้ ีจาํ นวนไม่เพียงพอต่อความตอ้ งการของผเู้ ล�ียง จึงมีการเริ�มที� จะสังเกตการขยายพนั ธุ์ปลาตามธรรมชาติเพ�ือนาํ มาเลียนแบบและดดั แปลงทาํ ใหส้ ามารถควบคุม การผสมพนั ธุ์ของปลาได้ การเพาะขยายพนั ธุ์จึงมีการพฒั นาข�ึนมาเร�ือยๆ จนถึงปัจจุบนั ท�ีมีการฉีด ฮอร์โมนกระตุน้ อยา่ งไรก็ตามวิธีการต่างๆ ท�ีเคยทาํ มาในอดีตก็มีผูน้ าํ มาใช้อยู่ในปัจจุบนั ท�งั น�ี 66 67

บทท่ี 4 :บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพานั ะธขป์ุ ยลาายพนั ธุ์ปลา ข�ึนอยู่กบั ชนิดของปลา สภาพแวดล้อม และสิ�งอาํ นวยความสะดวกตลอดจนเทคโนโลยีที�มีอยู่ การเพาะขยายพนั ธุ์ปลาไม่วา่ จะใชว้ ธิ ีการแบบใดก็ตาม หลกั การเบ�ืองตน้ ก็ยงั คงเหมือนเดิมคือ ตอ้ ง มีการเตรียมพ่อแม่พนั ธุ์ การขุนพ่อแม่พนั ธุ์ การคดั เลือกพ่อแม่พนั ธุ์ วิธีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา การฟักไขป่ ลา การอนุบาลลูกปลา รวมถึงการป้องกนั และรักษาโรคใหก้ บั ลูกปลา �. การเตรียมปลาพ่อแม่พนั ธ์ุ การเตรียมปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์เป็นส�ิงสาํ คญั อนั ดบั แรกของการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา พอ่ แม่พนั ธุ์ ปลาจะตอ้ งมีความสมบูรณ์และมีความพร้อมที�จะผสมพนั ธุ์ สําหรับพ่อแม่พนั ธุ์ปลาท�ีนํามาใช้ เพาะขยายพนั ธุ์ปลาสามารถรวบรวมไดจ้ ากแหล่งต่างๆ ดงั น�ี �.� จากแหล่งวางไข่ ปลาบางชนิดจะผสมพนั ธุ์วางไขใ่ นบริเวณที�คอ่ นขา้ งเฉพาะเจาะจง การรวบรวมพอ่ แม่ปลา จากแหล่งวางไข่ทาํ ไดค้ ่อนขา้ งง่ายกวา่ ปกติ เพราะปลาท�ีกาํ ลงั วางไข่จะไม่หนี พ่อแม่ปลาเหล่าน�ี ส่วนใหญ่มีความสมบูรณ์เพศสามารถผสมเทียมไดท้ นั ที ในประเทศไทยน�นั การจบั พอ่ แม่ปลาจาก แหล่งวางไข่นิยมทาํ เฉพาะปลาชนิดที�ยงั ไม่สามารถเล�ียงไดใ้ นบ่อ เช่นกรณีปลาบึกและปลาเทพา ซ�ึงตอ้ งนาํ มาฉีดฮอร์โมนกระตุน้ ก่อนแลว้ จึงผสมเทียม ปลาที�ไดจ้ ากแหล่งวางไข่น�ีมกั จะมีความ พร้อมของไขแ่ ละน�าํ เช�ือดีกวา่ ปลาที�ไดจ้ ากแหล่งน�าํ ทวั� ๆ ไป นอกจากน�นั ช่วงเวลาในการจบั ก็ค่อน ขา้ งเฉพาะเจาะจง เช่น ในการจบั ปลาบึกบริเวณแม่น�าํ โขง อาํ เภอเชียงของ จงั หวดั เชียงราย ปลาบึก จะอพยพมาถึงบริเวณดงั กล่าวในช่วงปลายเดือนเมษายนถึงเดือนมิถุนายน 2.2 จากแหล่งนํา� ธรรมชาติ การจบั ปลาชนิดตา่ งๆ จากแหล่งน�าํ ทว�ั ไปจะไดป้ ลาท�งั ท�ีมีความสมบูรณ์เพศและไม่สมบูรณ์ เพศคละกนั ไป ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ท�ีไดห้ ากมีไข่แก่น�าํ เช�ือดีก็สามรถนาํ มาเพาะขยายพนั ธุ์ได้ทนั ที หากยงั ไม่พร้อมอาจจะนาํ มาเล�ียงไวก้ ่อนช่วงระยะหน�ึง ปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์ที�จบั จากแหล่งน�าํ ธรรมชาติ มกั จะบอบช�าํ เน�ืองจากการจบั และการลาํ เลียง เมื�อนาํ มาเล�ียงก็จะปรับตวั ไดย้ าก และยงั อาจนาํ โรคพยาธิจากแหล่งน�าํ มาสู่โรงเพาะฟักดว้ ย แต่หากคิดเทียบตน้ ทุนแลว้ ปลาพ่อแม่พนั ธุ์จากแหล่ง ดงั กล่าวจะมีราคาถูกกวา่ ที�จะเล�ียงไวเ้ อง และยงั เป็ นการนาํ ความหลากหลายทางพนั ธุกรรมมาเพ�ิม ใหป้ ระชากรที�มีอยเู่ ดิม เป็นการลดปัญหาเกี�ยวกบั การผสมเลือดชิด (inbreeding) ท�ีอาจเกิดข�ึนดว้ ย �.� จากการเลยี� ง ในการผลิตลูกปลาเป็ นการคา้ ไม่อาจพ�ึงปลาพ่อแม่พนั ธุ์จากธรรมชาติได้ ท�งั น�ีเพราะความ ไม่แน่นอนในเร�ืองเวลาและปริมาณ นอกจากน�นั ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ที�ถูกจบั ดว้ ยเคร�ืองมือบางชนิดจะ 68 67

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพันธ์ุปลา บอบช�าํ จนไม่สามารถนาํ มาใช้เป็ นพ่อแม่พนั ธุ์ได้ ในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาในปัจจุบนั ฟาร์ม เพาะปลาส่วนใหญ่จะนิยมเล�ียงปลาไวเ้ ป็ นพ่อแม่พนั ธุ์เอง วิธีการเล�ียงพอ่ แม่พนั ธุ์ปลาคลา้ ยคลึงกบั การเล�ียงปลาเน�ือ เพียงแต่ตอ้ งการสภาพท�ีดีกวา่ เลก็ นอ้ ยเทา่ น�นั โดยมีขอ้ ควรพจิ ารณาที�สาํ คญั ดงั น�ี �.�.� บ่อเล�ียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์ โดยทว�ั ไปบ่อเล�ียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์อาจเป็ นไปไดท้ �งั บ่อดิน และบ่อซีเมนตม์ ีขนาดแตกต่างกนั ข�ึนอยกู่ บั วตั ถุประสงคใ์ นการใช้ และการจดั การฟาร์มที�แตกต่าง กนั ไปในแต่ละทอ้ งที� และชนิดของปลา อยา่ งไรก็ตามสถานที�ต�งั ฟาร์มนบั วา่ มีส่วนสาํ คญั อยา่ งยิง� ต่อการเล�ียงและการตลาดเนื�องจากถ้าอยู่ในบริเวณที�ไม่เหมาะสม เช่น ใกลช้ ุมชนหรือโรงงาน อุตสาหกรรมก็อาจทาํ ให้คุณภาพน�ําที�นํามาใช้ไม่ดีพอ หรืออยู่ไกลจากชุมชนมากเกินไปและ ทุรกนั ดารก็อาจยากลาํ บากในการจบั ลาํ เลียงปลา เป็ นตน้ สําหรับบ่อเล�ียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์ที�มี ความสาํ คญั ทางเศรษฐกิจ ควรเป็ นบ่อดินมีความลึกประมาณ �.� เมตร มีขนาด � ถึง � ไร่ และ สามารถระบายน�าํ เขา้ ออกไดเ้ ป็ นคร�ังคราวเพื�อกระตุน้ ความสมบูรณ์ทางเพศ การที�บ่อเล�ียงปลา พ่อแม่พนั ธุ์มีความลึกมากกวา่ บ่อเล�ียงปลาทว�ั ไปซ�ึงลึกประมาณ � เมตรน�นั เนื�องมาจากตอ้ งการ ให้ปลาพ่อแม่พนั ธุ์มีพ�ืนที�ในการเคล�ือนไหวมากข�ึน และอยู่คลา้ ยสภาพธรรมชาติเพ�ือให้มีความ สมบูรณ์เพศเร็วข�ึน �.�.� จาํ นวนบ่อและอตั ราปล่อยปลาพ่อแม่พนั ธุ์ โดยทว�ั ไปในทางทฤษฎีควรเล�ียงปลา พอ่ แม่พนั ธุ์แยกเพศ เพ�ือกระตุน้ ให้ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์มีความพร้อมในการผสมพนั ธุ์ โดยการแยกกนั อยเู่ พศละบอ่ ซ�ึงในบ่อเล�ียงพอ่ พนั ธุ์หรือแม่พนั ธุ์เดียวกนั อาจมีปลามากกวา่ � ชนิดอยดู่ ว้ ยกนั ก็ได้ หรือเอาปลาพ่อแม่พนั ธุ์มาเล�ียงในบ่อเดียวกนั ไดโ้ ดยพิจารณาว่า ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ชนิดน�นั สามารถ เล�ียงรวมกนั ไดห้ รือไม่ เพราะถา้ ปลาพ่อแม่พนั ธุ์สามารถผสมพนั ธุ์วางไข่ในบ่อ เช่น ปลานิล ปลาไน และปลาตะเพียนขาว เป็ นตน้ ก็จะทาํ ใหย้ ากลาํ บากในการจดั การเพราะจะเกิดลูกปลาในบ่อ จึงไม่ควรเล�ียงรวมกนั แต่หากปลาพ่อแม่พนั ธุ์ไม่ผสมพนั ธุ์วางไข่ในบ่อเดียวกนั เช่น ปลาจีน ปลายี�สกเทศ ปลาสวาย และปลาดุกอุย เป็ นตน้ ก็สามารถเล�ียงรวมกนั ได้ หรือ ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ บางชนิดท�ีมีอุปนิสัยหรือการกินอาหารคล้ายกนั ก็สามารถเล�ียงรวมกนั ได้ เพราะบ่อที�เหลืออาจ นาํ ไปใชใ้ นการอนุบาลลูกปลาได้ การเล�ียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์ร่วมกนั แตกต่างกนั ไปในแต่ละทอ้ งท�ี เช่น อาจเล�ียงปลาจีนร่วมกบั ปลายส�ี กเทศ หรือ ปลายสี� กเทศร่วมกบั ปลาตะเพียนขาว หรือปลาจีน ร่วมกบั ปลาตะเพียนขาว เป็ นต้น ซ�ึงจะมีผลทาํ ให้ลดการใช้บ่อปลาพ่อแม่พนั ธุ์ลงได้บางส่วน จาํ นวนบ่อเล�ียงปลาพอ่ แม่พนั ธุ์น�นั ข�ึนกบั จาํ นวนลูกปลาท�ีตอ้ งการผลิต และการจดั การฟาร์ม เช่น ตอ้ งการผลิตลูกปลานิลใหไ้ ดป้ ี ละ � แสนตวั กต็ อ้ งคาํ นวณดูวา่ ตอ้ งใชพ้ อ่ แม่พนั ธุ์กี�คู่ และเม�ือทราบ ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ที�ตอ้ งการต่อปี แลว้ จะวางแผนหมุนเวยี นใช้ปลาพ่อแม่พนั ธุ์อยา่ งไร การเล�ียงปลา พอ่ แมพ่ นั ธุ์ร่วมกนั ไม่ควรเล�ียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์หลายชนิดรวมกนั มากเกินไป เพราะอาจยากลาํ บาก 68 69

บทที่ 4 : บกทารทเพี� �าะขกยาารยเพพานั ะธขุ์ปยลาายพนั ธุ์ปลา ในการนาํ ปลาพ่อแม่พนั ธุ์มาเพาะขยายพนั ธุ์ ซ�ึงตอ้ งตีอวนท�งั บ่อทาํ ให้ปลาบอบช�าํ ได้ อีกท�งั ควร เล�ียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์ท�ีอายุใกล้เคียงกันในบ่อเดียวกนั และอายุต่างกนั มากแยกบ่อกนั เพื�อเป็ น ประโยชนต์ ่อการควบคุมพนั ธุกรรมปลา เพราะถา้ ปล่อยพอ่ แม่พนั ธุ์ที�อายตุ ่างกนั มากมาเล�ียงดว้ ยกนั กจ็ ะไม่ทราบเลยวา่ ปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์น�ีไดจ้ ากปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์รุ่นไหน และลูกปลาก็อาจมีคุณภาพไม่ดี เพราะแม่พนั ธุ์ที�มีอายุมากเกินไปจะมีคุณภาพไข่ด้อยกว่าแม่พนั ธุ์ท�ีอายุน้อยกว่า สําหรับความ หนาแน่นของปลาพ่อแม่พนั ธุ์ข�ึนกบั คุณสมบตั ิของน�าํ ปริมาณอาหารธรรมชาติในบ่อ และขนาด ปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์เป็นสาํ คญั ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ท�ีมีขนาดเล็กสามารถปล่อยไดม้ ากกวา่ ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ ที�ขนาดใหญ่ เช่น ปลาตะเพียนขาวขนาด ��� ถึง ��� กรัม ปล่อยในอัตรา ��� ตัวต่อไร่ ปลาสวายขนาด � ถึง � กิโลกรัมปล่อยในอตั รา ��� ตวั ต่อไร่ ปลาดุกดา้ นปล่อยในอตั รา ��� ถึง ��� ตวั ตอ่ ไร่ เป็นตน้ �.�.� คุณสมบตั ิของน�าํ น�าํ ท�ีใชเ้ ล�ียงปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์ตอ้ งมีคุณภาพดีกวา่ ท�ีใชเ้ ล�ียงปลาทวั� ๆ ไป โดยเฉพาะปริมาณออกซิเจนในน�าํ จะตอ้ งมีค่าสูงอยตู่ ลอดเวลา การที�ปริมาณออกซิเจนต�าํ ลงใน บางช่วง แมจ้ ะไม่ทาํ ใหป้ ลาตายแต่การเจริญเติบของไข่และน�าํ เช�ือจะชะงกั การถ่ายน�าํ เป็ นระยะๆ จะช่วยเพ�ิมออกซิเจนในบ่อ นอกจากน�นั ยงั เป็ นการกาํ จดั ของเสียจากส�ิงขบั ถ่าย และเศษอาหาร น�าํ ใหม่จะช่วยกระตุน้ การเจริญของไข่และน�าํ เช�ือ ในการเล�ียงปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ควรมีการถ่ายน�าํ ใน บ่อ � ถึง � คร�ังตอ่ เดือน และก่อนฤดูการเพาะขยายพนั ธุ์ประมาณ � ถึง � เดือน ควรเพิ�มการถ่ายน�าํ เป็ น � ถึง � คร�ังต่อเดือน โดยปล่อยให้น�าํ ไหลเขา้ บ่อและลน้ ออกประมาณ � ถึง � ชว�ั โมงต่อคร�ัง จะมีผลใหค้ วามสมบูรณ์ของไข่และน�าํ เช�ือดีกวา่ ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ท�ีเล�ียงในบ่อน�าํ นิ�ง อุณหภูมิของน�าํ เป็ นอีกปัจจยั หน�ึงท�ีมีอิทธิพลต่อการเจริญของไข่และน�ําเช�ือ แต่ปัจจัยน�ีไม่เป็ นปัญหาสําหรับ ประเทศไทย ท�งั น�ีเพราะอุณหภูมิของน�าํ ค่อนขา้ งสม�าํ เสมอท�งั ปี �.�.� อาหาร ต้องมีความเหมาะสมท�ังทางด้านปริมาณและคุณภาพ เพื�อเร่งความ สมบูรณ์เพศ อาหารขุนพ่อแม่พันธุ์ควรมีธาตุอาหารหลักครบ ได้แก่ โปรตีน ไขมัน คาร์โบไฮเดรต วติ ามิน และแร่ธาตุเพียงพอในการสร้างไข่และน�าํ เช�ือ อาหารเหล่าน�ีประกอบดว้ ย ปลาป่ น รํา กากถวั� เหลือง ปลายขา้ ว มาผสมกบั พรีมิกซ์ในสัดส่วนแตกต่างกนั แลว้ อดั เป็ นเม็ด ออกมา หรืออาจนาํ อาหารสมทบเสริมในบางคร�ัง เช่น ปลาเป็ ด และไส้ไก่ เป็ นตน้ โดยทวั� ไป การเล�ียงปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ในบ่อดินตอ้ งมีการเตรียมบอ่ เป็นอยา่ งดีต�งั แต่การลอกเลน ใส่ปูนขาว และ ป๋ ุยคอก เพ�ือสร้างอาหารธรรมชาติให้ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ แต่การให้อาหารเม็ดหรืออาหารสมทบจะ ช่วยเร่งใหส้ มบูรณ์เพศเร็วข�ึน โดยเฉพาะก่อนฤดูการเพาะขยายพนั ธุ์ประมาณ � ถึง � เดือน จะช่วย ทาํ ให้ปลาพ่อแม่พนั ธุ์สมบูรณ์ข�ึนมาก ปริมาณอาหารท�ีให้ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ควรให้ปริมาณน้อย ประมาณ � ถึง � เปอร์เซ็นต์ต่อน�ําหนักตัวต่อวนั และให้วนั ละ � คร�ังเท่าน�ัน เพื�อป้องกัน 70 69

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ุปลา ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์อว้ น ซ�ึงจะทาํ ให้การเพาะขยายพนั ธุ์ไม่ดีเท่าท�ีควร เหตุผลที�สามารถให้อาหารใน ปริมาณน้อยเนื�องจากอาหารเล�ียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์มีคุณค่าทางอาหารสูงอยู่แลว้ โดยอาหารเล�ียง พอ่ แม่พนั ธุ์ปลากินพืช เช่น ปลาตะเพียนขาว ปลายสี� กเทศ ปลาจีน ปลาไน และปลานิล เป็ นตน้ ควรจะมีปริมาณโปรตีน �� ถึง �� เปอร์เซ็นต์ และอาหารขุนพ่อแม่พนั ธุ์ปลากินเน�ือหรือปลากิน พืชและเน�ือ เช่น ปลาสวาย ปลาดุกรัสเซีย และปลาบู่ เป็ นตน้ ควรมีปริมาณโปรตีน �� ถึง �� เปอร์เซ็นต์ ในระหวา่ งการเล�ียงควรหมน�ั สังเกตปลาพ่อแม่พนั ธุ์ดว้ ยวา่ อว้ นเกินไปหรือผอมเกินไป เพ�ือท�ีจะไดป้ รับปริมาณอาหารท�ีให้ เพราะปลาพ่อแม่พนั ธุ์ที�อว้ นหรือผอมจนเกินไปจะมีผลต่อไข่ และน�าํ เช�ือ �.�.� ความสงบของบ่อเล�ียงปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ ควรปล่อยให้ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์อยโู่ ดยรบกวน ให้นอ้ ยที�สุดยกเวน้ ช่วงขณะมีการตีอวนคดั เลือกปลาพ่อแม่พนั ธุ์มาเพาะซ�ึงตอ้ งรบกวนปลา การท�ี ปลาถูกรบกวนใหต้ กใจบอ่ ยๆ ทาํ ใหก้ ารสร้างไข่และน�าํ เช�ือชา้ ลง �.�.� การจดั การปลาพ่อแม่พนั ธุ์ ในปัจจุบนั เป็ นท�ียอมรับกนั แลว้ ว่าจากการปล่อยปละ ละเลยในเร�ืองพนั ธุกรรม ทาํ ให้ปลาหลายชนิดเริ�มมีการเจริญเติบโตลดลง แมจ้ ะไม่มีการทดลอง ยืนยนั ในเรื�องน�ี แต่ขอ้ มูลจากการสังเกตของผูเ้ ล�ียงปลานบั ร้อยๆ รายก็ทาํ ให้เชื�อได้ว่าปัญหาท�ี เกิดข�ึนน�นั มีแนวโนม้ ท�ีจะเป็ นความจริง จากความจริงที�วา่ ลกั ษณะปรากฏ (phenotype) เป็ นผลมา จากลกั ษณะทางพนั ธุกรรม (genotype) และส�ิงแวดลอ้ ม ซ�ึงหมายถึงสภาพการเล�ียงประกอบกนั เมื�อส�ิงแวดลอ้ มในการเล�ียงยงั เป็นเช่นเดิมแต่ลกั ษณะปรากฏ คือ การเจริญเติบโตชา้ ลง ก็ทาํ ใหพ้ อ อนุมานได้ว่าสาเหตุน่าจะเนื�องมาจากลักษณะทางพนั ธุกรรมนั�นเอง ส่วนใหญ่เข้าใจว่าการที� ลกั ษณะพนั ธุกรรมดอ้ ยลงน�ีมีสาเหตุมาจากการผสมเลือดชิด (inbreeding) โดยไม่ไดม้ ีการทดลอง ยนื ยนั ในเร�ืองน�ี แต่จากการศึกษาของ Eknath และ Doyle (����) พบวา่ สาเหตุใหญ่น่าจะเกิดจาก ปรากฏการณ์ท�ีเรียกวา่ การคดั เลือกทางลบ (negative selection) และการคดั เลือกทางออ้ ม (indirect selection ) การคดั เลือกทางลบเกิดจากการที�เกษตรกรนิยมจบั ปลาขนาดใหญ่ขายไปก่อน และเก็บ ปลาขนาดเล็กไวเ้ ป็ นพ่อแม่พนั ธุ์มีผลใหย้ ีน (gene) ที�ดีถูกคดั ทิ�งไปเรื�อยๆ ลูกปลาที�ไดใ้ นช่วงต่อๆ มาจึงเจริญเติบโตช้าลง บางฟาร์มก็พยายามคัดเลือกพ่อแม่พนั ธุ์ขนาดใหญ่มาใช้ในการเพาะ ขยายพนั ธุ์ โดยเล�ียงพ่อแม่พนั ธุ์ท�ีมีอายุต่างกนั ไวด้ ว้ ยกนั ปลาท�ีมีอายุมากกวา่ ยอ่ มมีแนวโนม้ จะมี ขนาดโตกว่าจึงมีผลให้คดั ไดพ้ ่อแม่พนั ธุ์ที�เจริญพนั ธุ์ช้า (late maturing) ซ�ึงปลาที�เจริญพนั ธุ์ชา้ น�ี มกั จะโตช้ากว่าปลาที�เจริญพนั ธุ์เร็วลกั ษณะเช่นน�ีเรียกว่าการคดั เลือกโดยทางออ้ ม นอกจากน�ัน ผูเ้ พาะบางคนยงั มีความถนัดส่วนตัวท�ีจะเลือกปลาขนาดเล็กมาเป็ นพ่อแม่พนั ธุ์ ในบางกรณี เกษตรกรจะคดั ปลาตวั โตทิ�งเพราะนึกว่าเป็ นปลาที�มีอายุมากแล้ว ทาํ ให้เกิดผลเช่นเดียวกบั การ คดั เลือกทางลบ ในการเล�ียงพอ่ แม่พนั ธุ์มีขอ้ ควรปฏิบตั ิ ดงั น�ี 70 71

บทที่ 4 : บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพาันะธขป์ุ ยลาายพนั ธุ์ปลา �.�.�.� ควรคดั ปลาท�ีโตไดข้ นาดตลาดรุ่นแรกสุดในบ่อมาเป็นปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ �.�.�.� เล�ียงปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์อายตุ ่างกนั แยกกนั �.�.�.� ในการเพาะขยายพนั ธุ์แต่ละคร�ังควรใชพ้ ่อแม่พนั ธุ์หลายคู่ โดยผสมทีละคู่ หากการเพาะแต่ละคร�ังใชป้ ลาเพศเมียจาํ นวนนอ้ ย ควรใชน้ �าํ เช�ือจากปลาตวั ผูห้ ลายตวั ผสมกบั ไข่ จากปลาตวั เมีย � ตวั เพื�อให้ไข่และน�าํ เชื�อผสมกนั ไดห้ ลายๆ คู่ ซ�ึงจะช่วยลดอตั ราการผสม เลือดชิดลงไดเ้ ลก็ นอ้ ย นอกจากน�นั ควรคดั ปลาที�จะใชเ้ ป็ นพอ่ แม่พนั ธุ์ในปี ต่อไปจากการผสมพนั ธุ์ พอ่ แม่หลายๆ คู่ ในบางประเทศ เช่น อิสราเอลและฮงั การีมีการปรับปรุงพนั ธุ์ปลาบางชนิด เช่น ปลาไน จนไดพ้ นั ธุ์ที�เจริญเติบโตดีทาํ ให้การจดั การเก�ียวกบั พ่อแม่พนั ธุ์ทาํ ไดง้ ่ายข�ึน สําหรับใน ประเทศไทยน�นั การปรับปรุงพนั ธุ์ปลาชนิดต่างๆ ยงั อยูใ่ นระยะเร�ิมตน้ เช�ือว่าภายในเวลาอีกไม่ นานนกั อาจจะมีปลาพนั ธุ์ดีใหเ้ กษตรกรเล�ียงไดท้ ว�ั ถึง �.�.�.� เม�ือสังเกตวา่ ลูกปลาท�ีผลิตเร�ิมโตชา้ ควรหาพ่อแม่พนั ธุ์จากแหล่งอื�นซ�ึงโต ดีกวา่ มาผสม จะทาํ ใหอ้ ตั ราส่วนของยนี ดีเพ�มิ ข�ึนในประชากร �. การคดั เลือกปลาพ่อแม่พนั ธ์ุ การคดั เลือกปลาพ่อแม่พนั ธุ์เป็ นข�ันตอนท�ีสําคญั มากในการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา หาก คดั เลือกปลาพ่อแม่พนั ธุ์ท�ีไม่สมบูรณ์เพศมาเพาะขยายพนั ธุ์อาจทาํ ให้ประสบความลม้ เหลว เช่น พอ่ แม่พนั ธุ์ปลาไม่รัดกนั เลยหรือไม่สามารถรีดไข่แม่ปลาได้ เป็ นตน้ การรวบรวมปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ หากรวบรวมโดยการตีอวน ควรใชอ้ วนที�ไม่มีปม เพื�อป้องกนั การเกิดบาดแผล ควรงดอาหารก่อน � วนั เพ�ือป้องกนั ปลาช็อก และควรรวบรวมในช่วงเชา้ เวลา �.�� ถึง �.�� นาฬิกา ซ�ึงอากาศไม่ ร้อนเกินไป การเช็คปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ควรทาํ ดว้ ยความระมดั ระวงั โดยหงายทอ้ งปลาข�ึนมาเช็คความ สมบูรณ์เพศ และใชม้ ือปิ ดบริเวณตาของปลา ปลาก็จะไม่ดิ�น การลาํ เลียงปลาพ่อแม่พนั ธุ์ท�ีคดั แลว้ มายงั บ่อเพาะขยายพนั ธุ์ตอ้ งทาํ ด้วยความระมดั ระวงั ไม่ให้ปลาช�าํ ปล่อยให้ปลาพกั และชินกบั สภาพแวดลอ้ มและน�าํ ใหม่ก่อนการเพาะขยายพนั ธุ์อยา่ งนอ้ ย � ชว�ั โมง เวลาท�ีเหมาะสมแก่การ เพาะขยายพนั ธุ์ควรเป็ นเวลาเยน็ เพราะอากาศเยน็ สบาย มีความสงบเหมาะแก่การเพาะขยายพนั ธุ์ การคดั เลือกปลาพ่อแม่พนั ธุ์นอกจากตอ้ งแยกความแตกต่างระหวา่ งเพศในเบ�ืองตน้ ใหไ้ ดก้ ่อนแลว้ ยงั ตอ้ งพิจารณาถึงส�ิงเหล่าน�ีอีกดว้ ย ไดแ้ ก่ �.� ลกั ษณะปลาพ่อแม่พนั ธ์ุ ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ท�ีนาํ มาเพาะขยายพนั ธุ์ตอ้ งมีลกั ษณะที�ดีดงั น�ี �.�.� ไม่ไดร้ ับความกระทบกระเทือนอยา่ งรุนแรง หรือลาํ เลียงจากที�ไกลๆ เพราะปลาจะ เครียด และอ่อนแอ 72 71

บทที� � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพันธ์ุปลา �.�.� ไม่มีส่วนหน�ึงส่วนใดของร่างกายพิการหรือขาด �.�.� ไม่มีบาดแผลตามลาํ ตวั และไมบ่ อบช�าํ �.�.� ไม่มีโรคพยาธิเบียดเบียนและโรคติดต่อทางพนั ธุกรรมท�ีร้ายแรง �.�.� ไม่มีนิสยั เกเรหรือไม่เขา้ กลุ่ม เช่น รังแกหรือไล่กดั ปลาขนาดตา่ งกนั �.�.� ควรเป็ นพอ่ แม่ปลาท�ีเจริญเติบโตเร็วในคอก และไม่ควรใชป้ ลาพอ่ แม่พนั ธุ์จากคอก เดียวกนั เพ�ือป้องกนั การผสมของสายเลือดชิด ไม่ควรเป็ นปลาพ่อแม่พนั ธุ์ท�ีอว้ นเกินไปหรือผอม เกินไป �.� ลกั ษณะปลาพ่อแม่พนั ธ์ุทส�ี มบูรณ์เพศ �.�.� พ่อพนั ธุ์ ส�ิงที�สําคญั ท�ีสุดไกแ้ ก่ คุณภาพน�าํ เช�ือซ�ึงมีผลต่อการประสบผลสําเร็จใน การเพาะขยายพนั ธุ์อยา่ งมาก เช่น ถา้ น�าํ เช�ือมีคุณภาพไม่ดี เมื�อปฏิสนธิกบั ไข่ที�แก่เตม็ ท�ีก็จะมีการ ปฏิสนธิและอตั ราการฟักต�าํ เป็ นตน้ การประเมินคุณภาพน�าํ เช�ือดูไดจ้ ากกลอ้ งจุลทรรศน์และการ สังเกตจากสีของน�าํ เช�ือเอง สําหรับในทางปฏิบตั ิการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาเชิงการคา้ ไม่ไดป้ ระเมิน คุณภาพน�าํ เช�ือโดยการดูการเคล�ือนไหวและการดูตวั เป็ นตวั ตาย เนื�องจากฟาร์มส่วนใหญ่ไม่มี กลอ้ งจุลทรรศน์ ซ�ึงการประเมินความสมบูรณ์เพศปลาพอ่ พนั ธุ์โดยทว�ั ไปพิจารณาจากส�ิงเหล่าน�ี �.�.�.� ตุ่มสิว ปลาท�ีมีตุม่ สิวมาก และเมื�อลูบดูมีความสากมาก แสดงวา่ ปลาตวั น�นั มีคุณภาพน�าํ เช�ือดี �.�.�.� ติ�งเพศ ปลาที�มีติ�งเพศ เช่น ปลานิล ปลาดุกรัสเซีย ปลาบู่ หากมีสีชมพู เรื�อๆ ท�ีปลายต�ิง แสดงวา่ น�าํ เช�ือมีคุณภาพดี �.�.�.� ช่องเพศ ปลาเพศผทู้ ุกชนิดเมื�อสมบูรณ์เพศเตม็ ที�พบวา่ ช่องเพศจะมีสีชมพู เร�ือๆ ปนแดง ฉะน�นั พอ่ ปลาท�ีมีช่องเพศสีชมพเู ร�ือๆ ปนแดงจะมีน�าํ เช�ือท�ีมีคุณภาพดี การดูช่องเพศ เป็นประโยชนอ์ ยา่ งมากทาํ ใหม้ น�ั ใจไดแ้ น่นอนวา่ มีความสมบูรณ์เพศ �.�.�.� ช่องทวาร ปลาเพศผทู้ ุกชนิด ท�ีสมบูรณ์เพศเตม็ ท�ีน�นั ช่องทวารจะมีสีชมพู ปนแดง �.�.�.� สีน�าํ เช�ือ พบวา่ น�าํ เช�ือที�ดีควรมีสีขาวขุ่นส่วนน�าํ เช�ือที�สีจางใส สีใส สีชมพู หรือสีช�ําเลือดช�ําหนองน�ันเป็ นน�ําเช�ือท�ีคุณภาพไม่ดี ไม่ควรท�ีจะใช้เป็ นพ่อพนั ธุ์ โดยทวั� ไป ปลาเพศผูท้ �ีสมบูรณ์เพศเม�ือกดบริเวณช่องทอ้ งเบาๆ ก็จะเห็นน�าํ เช�ือสีขาวขุ่นไหลออกมา เช่น ปลาตะเพยี นขาว ปลายสี� กเทศ ปลาจีน ปลาไน และปลาสวาย เป็นตน้ แตส่ าํ หรับปลาดุก (ดุกอุย ดุกรัสเซียและดุกดา้ น) เมื�อกดบริเวณทอ้ งจะไม่มีน�าํ เช�ือไหลออกมา เนื�องจากปลาดุกมีผนงั ทอ้ งท�ี หนาทาํ ให้ไม่สามารถรีดน�าํ เช�ือออกมาได้ ในการผสมเทียมจึงต้องมีการผ่าทอ้ งปลาดุกเพื�อเอา อณั ฑะออกมาผสมกบั ไข่ Vanderwaal (����) กล่าววา่ สามารถรีดน�าํ เช�ือปลาดุกรัสเซียไดห้ ลงั จาก 72 73

บทที่ 4 : บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพาันะธขุ์ปยลาายพนั ธุ์ปลา ฉีดต่อมใต้สมองให้พ่อพนั ธุ์ปลา และเมื�อนํามาผสมกับไข่พบว่าอตั ราการปฏิสนธิจะต�าํ เม�ือ เปรียบเทียบกบั การผา่ เอาอณั ฑะมาตดั แลว้ ขย�ผี สมกบั ไข่ �.�.� แม่พนั ธุ์ ส�ิงที�สําคญั ที�สุดไดแ้ ก่ คุณภาพไข่ซ�ึงมีผลต่อการเพาะขยายพนั ธุ์เป็ นอยา่ ง ยง�ิ เช่น ถา้ ไข่คุณภาพไม่ดีแมจ้ ะมีการปฏิสนธิกบั น�าํ เช�ือที�มีคุณภาพดี ก็จะมีอตั ราการปฏิสนธิและ อตั ราการฟักต�าํ เช่นกนั การประเมินความสมบูรณ์เพศแม่พนั ธุ์สามารถประเมินไดจ้ ากสิ�งเหล่าน�ี �.�.�.� ทอ้ ง แมพ่ นั ธุ์ปลาทุกชนิดที�สมบูรณ์เพศเตม็ ที�จะมีทอ้ งอูมเป่ ง ผนงั ทอ้ งบาง และน�ิมแสดงวา่ มีไขแ่ ก่เหมาะที�จะใชเ้ ป็ นแม่พนั ธุ์ สําหรับปลามีเกล็ดท�ีไข่แก่เต็มท�ีพบวา่ จะมีรอย ซอ้ นของเกลด็ แยกจากกนั ก่อนการคดั แม่พนั ธุ์ปลาควรงดอาหารอยา่ งนอ้ ย � วนั เพราะอาจเขา้ ใจ ผดิ คิดวา่ ทอ้ งอูมเป่ งท�งั ท�ีจริงอาจมีไข่ไมแ่ ก่กไ็ ด้ �.�.�.� ต�ิงเพศ เช่นเดียวกบั พ่อปลาโดยแม่ปลาท�ีมีติ�งเพศเม�ือสมบูรณ์เพศเตม็ ที�ตรง บริเวณปลายติ�งเพศจะมีสีชมพูเรื�อๆ �.�.�.� ช่องเพศ พบว่าแม่ปลาท�ีไม่มีต�ิงเพศ เช่น ปลาตะเพียนขาว ปลาไน และ ปลาจีน เป็ นตน้ เม�ือสมบูรณ์เพศเต็มที�จะมีช่องเพศขยายขนาดใหญ่ข�ึน และออกสีชมพูเรื�อๆ ปนแดง �.�.�.� ช่องทวาร ปลาเพศเมียทุกชนิดที�สมบูรณ์เพศเต็มที�จะมีช่องทวารสีชมพู ปนแดง ซ�ึงแม่ปลาที�มีช่องทวารสีชมพู และยงั มีต�ิงเพศ หรือช่องเพศออกสีชมพูเร�ือๆ ก็จะยิ�ง มน�ั ใจไดว้ า่ แม่ปลาสมบูรณ์เตม็ ท�ี �.�.�.� การสุ่มไข่ โดยการใช้สายยางพลาสติกขนาดเล็กสอดเขา้ ไปในช่องเพศ เล็กนอ้ ย แลว้ ดูดไข่ออกมาทาํ การประเมินดูว่าไข่แก่มากน้อยเพียงใด โดยดูขนาดและสีของไข่ ไข่ท�ีดูดออกมาแลว้ กระจายตวั ไดด้ ีในน�าํ เป็นเมด็ ขนาดเท่าๆ กนั และมีสีมนั วาวเป็ นประกายแสดง ว่าไข่แก่ แต่ถ้าหากขนาดไม่สม�าํ เสมอ และไม่กระจายตวั หรือสีไม่สม�าํ เสมอ แสดงว่าไข่ไม่ สมบูรณ์ การใช้สายยางดูดไข่ออกมาน�ีไม่นิยมทาํ ในปลาทวั� ไป เพราะแม่ปลาอาจบอบช�าํ และ ช่องเพศอาจฉีกขาดได้ ซ�ึงโดยทว�ั ไปแลว้ นิยมทาํ ในแม่ปลาขนาดใหญ่เท่าน�นั เช่น ปลาบึก และ ปลากระโห้ เป็นตน้ �.� อายแุ ละขนาดปลาพ่อแม่พนั ธ์ุ ปลาก็เหมือนสิ�งมีชีวิตทวั� ไป จะมีการสืบพนั ธุ์ออกลูกหลานไดท้ �ีอายุช่วงหน�ึง ซ�ึงแตกต่าง กนั ไปข�ึนอยกู่ บั สิ�งมีชีวิตชนิดน�นั ๆ เช่น คนสามารถมีลูกได้ ก็ต่อเมื�อย่างเขา้ วยั รุ่นข�ึนไป เพราะ ระบบต่างๆ พร้อมท�ีจะสืบพนั ธุ์ได้ ในปลาก็เช่นเดียวกนั ตอ้ งมีอายุหรือขนาดที�เหมาะสมในการ สืบพนั ธุ์ออกลูกหลาน ซ�ึงปลาแต่ละชนิดน�ันก็ยอ่ มจะมีอายุและขนาดท�ีสมบูรณ์เพศแตกต่างกนั ฉะน�นั ขอ้ ควรพิจารณาในการเลือกอายุปลาพอ่ แม่พนั ธุ์น�นั ไม่ควรใชพ้ อ่ แม่พนั ธุ์ท�ีอายุนอ้ ยหรือมาก 74 73

บทที� � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ปุ ลา เกินไปมาเป็ นพอ่ แม่พนั ธุ์ เพราะปลาที�อายุนอ้ ยไปน�นั ไข่และน�าํ เช�ือยงั ไม่สมบูรณ์ ในขณะท�ีปลา อายุมากเกินไปจะมีคุณภาพไข่และน�ําเช�ือลดลง ซ�ึงมีผลอย่างมากต่อการปรับปรุงพนั ธุ์ปลา กล่าวคือ พ่อแม่พนั ธุ์ที�สมบูรณ์เพศเต็มท�ีจะไดล้ ูกท�ีแข็งแรง แต่ถา้ นาํ เอาปลาพ่อแม่พนั ธุ์ท�ีอายุไม่ เหมาะสม ซ�ึงมีความสมบูรณ์เพศต�าํ กจ็ ะทาํ ใหล้ ูกที�ไดไ้ ม่แขง็ แรงดว้ ย เช่น แม่ปลาตะเพียนขาวอายุ � ปี หนกั ��� กรัม ก็จะไดล้ ูกที�แขง็ แรงไม่เทา่ กบั แมป่ ลาตะเพียนขาวอายุ � ปี หนกั ��� กรัม เป็ นตน้ ขนาดปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ไมค่ วรมีขนาดเล็กเกินไปหรือใหญ่เกินไป เพราะปลาขนาดเล็กถึงแม้ จะมีการว่ายน�าํ ไดค้ ล่องแคล่วในช่วงการผสมพนั ธุ์ แต่คุณภาพไข่อาจยงั ไม่ดีพอ ส่วนปลาขนาด ใหญ่ หรืออว้ นเกินไปกจ็ ะวา่ ยน�าํ ไม่ปราดเปรียว และมีความพร้อมในการผสมพนั ธุ์ต�าํ โดยเฉพาะ การเพาะขยายพนั ธุ์ดว้ ยวธิ ีเลียนแบบธรรมชาติ ซ�ึงถา้ ปลาอว้ นเกินไปมกั จะไม่มีการผสมพนั ธุ์วางไข่ เนื�องจากการปล่อยไขแ่ ละน�าํ เช�ือจะทาํ ไดย้ ากลาํ บาก โดยทวั� ไปปลาพ่อพนั ธุ์จะสมบูรณ์เพศเร็วกวา่ ปลาแม่พันธุ์ ซ�ึงอายุและขนาดของปลาพ่อแม่พันธุ์ข�ึนอยู่กับคุณภาพอาหารท�ีได้รับและ สภาพแวดลอ้ มท�ีอาศยั อยู่ �. วธิ กี ารเพาะขยายพนั ธ์ปุ ลา ปลาที�มีไข่ประเภทเดียวกัน จะมีการจดั การเกี�ยวกับการเพาะขยายพนั ธุ์ท�ีเหมือนหรือ ใกลเ้ คียงกนั วธิ ีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาตามประเภทของไข่สามารถแยกได้ � ประเภท ดงั น�ี �.� การเพาะขยายพนั ธ์ุปลาทมี� ีไข่ประเภทไข่ลอย �.�.� วธิ ีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา ปลาประเภทไข่ลอยส่วนใหญ่นิยมเพาะโดยวธิ ีธรรมชาติ ซ�ึงเป็ นการปล่อยให้พ่อแม่พนั ธุ์ผสมพนั ธุ์และวางไข่กนั เองตามธรรมชาติ หรืออาจฉีดฮอร์โมน กระตุน้ ก็ได้ เพ�ือเร่งให้ปลาผสมพนั ธุ์เร็วข�ึน หลงั จากปลาวางไข่แลว้ อาจปล่อยใหไ้ ข่ฟักเป็ นตวั ใน บ่อเพาะหรือจะยา้ ยไปฟักในบ่อฟักไข่ก็ได้ ปลาท�ีมีไข่ประเภทไข่ลอย ไดแ้ ก่ ปลาสลิด ปลาช่อน ปลาแรด ปลาหมอไทย ปลากดั และปลากะพงขาว เป็นตน้ �.�.� การฟักไข่ปลาประเภทไข่ลอย ตามปกตินิยมเพาะฟักไข่ปลาในบ่ออนุบาล โดยใช้ กระชงั ผา้ โอล่อนขึงไวใ้ นบ่อ ขนาดของกระชงั เล็กกว่าบ่ออนุบาลเล็กน้อย ใชห้ ูกระชงั ยึดไวก้ บั ขอบบ่อ หรืออาจจะใช้โครงเหล็กเพ�ือไวย้ ึดกระชังให้ตึง ในขณะที�ทาํ การเพาะต้องมีการเพ�ิม ออกซิเจนลงในน�าํ โดยใชแ้ อร์ปั�ม เมื�อลูกปลาฟักออกเป็นตวั แลว้ จึงรวบรวมลูกปลาไปอนุบาลใน บอ่ ต่อไป หรืออาจจะอนุบาลในกระชงั ในบ่อเพาะระยะหน�ึงก่อนกไ็ ด้ (ภาพท�ี �.�) 74 75

บทที่ 4 : บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพานั ะธขุ์ปยลาายพนั ธุ์ปลา ภาพที� �.� ลกั ษณะบอ่ ฟักไข่ปลาประเภทไขล่ อย ทม�ี า : ธาฎา (����) �.�.� ตวั อยา่ งการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาสลิด ปลาสลิดชอบอยใู่ นบริเวณน�าํ น�ิง มีพนั ธุ์ไมน้ �าํ เพอ�ื ใชเ้ ป็นที�พกั อาศยั กาํ บงั ตวั และก่อหวอดวางไข่ ปลาสลิดเพาะขยายพนั ธุ์ไดง้ ่าย สามารถผสมพนั ธุ์ วางไข่ไดเ้ องตามธรรมชาติ ออกลูกไดค้ ร�ังละมากๆ การเพาะขยายพนั ธุ์ปลาสลิดจะตอ้ งอาศยั การ จดั การท�ีดี เก�ียวกบั การเตรียมบ่อ การคดั เลือกพอ่ แม่พนั ธุ์ โดยมีการจดั การดงั น�ี �.�.�.� การเตรียมบ่อเพาะขยายพนั ธุ์ บ่อจะมีขนาดประมาณ � ไร่ ลึกประมาณ ��� เซนติเมตร ส่วนใหญแ่ ลว้ บอ่ เพาะขยายพนั ธุ์จะใชบ้ อ่ เดียวกนั กบั ท�ีใชเ้ ล�ียง โดยมีการเตรียมบ่อ อยา่ งดี ต�งั แตส่ ูบน�าํ กาํ จดั ศตั รู ตากบ่อใหแ้ หง้ และลงปูนขาว หลงั จากน�นั สูบน�าํ เขา้ บ่อ ใส่ป๋ ุยคอก ในอตั รา ��� กิโลกรัมต่อไร่ ปล่อยให้พนั ธุ์ไมน้ �าํ ข�ึนรกบริเวณชานบ่อ หรือจะปลูกเพิ�มเติมก็ได้ เพราะพนั ธุ์ไม้น�ําจะใช้เป็ นที�ก่อหวอด พนั ธุ์ไม้น�ําเหล่าน�ีจะช่วยยึดเหน�ียวหวอดมิให้ลมพัด กระจดั กระจาย และเมื�อไข่ปลาฟักออกเป็ นตวั จะเป็ นท�ีให้ลูกปลาวยั อ่อนไดอ้ าศยั เล�ียงตวั อ่อน กาํ บงั ร่มเงา และหลบหลีกศตั รูไดเ้ ป็ นอย่างดีจนกว่าจะแข็งแรงหลบหลีกลงน�าํ ลึกได้ สําหรับ พนั ธุ์ไมน้ �าํ ท�ีนิยมใช้ ไดแ้ ก่ ผกั บุง้ ผกั กระเฉด สาหร่ายหางกระรอก และแพงพวย เป็นตน้ �.�.�.� การคดั เลือกปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์ ควรคดั เลือกตวั ที�มีขนาดใหญ่ อวยั วะครบถว้ น แข็งแรง สมบูรณ์ ไม่มีแผล ครีบและหางไม่แตก ไม่มีโรคพยาธิ มีอายุต�งั แต่ � เดือนข�ึนไป ขนาดลาํ ตวั �� เซนติเมตรข�ึนไป แตไ่ มค่ วรมีความยาวเกิน �� เซนติเมตร ควรเลือกปลาท�ีมีขนาด น�าํ หนกั �� ถึง �� ตวั ต่อ � กิโลกรัม เป็ นขนาดที�ดีท�ีสุด (สัญชยั , ����) (ภาพท�ี �.�) โดยปล่อย ปลาพอ่ แมพ่ นั ธุ์ � คู่ตอ่ �� ตารางเมตร ในอตั ราส่วนแมพ่ นั ธุ์ � ตวั ตอ่ พอ่ พนั ธุ์ � ตวั 76 75

บทที� � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพันธ์ุปลา ก. เพศเมีย ภาพที� �.� พอ่ แมพ่ นั ธุ์ปลาสลิด ข. เพศผู้ ทมี� า : ธาฎา (����) �.�.�.� การผสมพนั ธุ์วางไข่ หลงั จากปล่อยพ่อแม่พนั ธุ์ลงบ่อเพาะขยายพนั ธุ์แล้ว ปลาตวั ผจู้ ะเป็นตวั เลือกสถานที�ก่อหวอด โดยก่อหวอดไวท้ �ีพนั ธุ์ไมน้ �าํ บริเวณที�ร่ม เมื�อปลาตวั ผูก้ ่อ หวอดเสร็จแล้วปลาจะเริ�มผสมพนั ธุ์ เวลาท�ีปลาสลิดผสมพนั ธุ์น�ันเป็ นเวลากลางวนั ช่วงที�มี แสงแดดอ่อนๆ โดยปลาสลิดจะผสมพนั ธุ์บริเวณใตห้ วอด จากน�นั ปลาตวั ผูจ้ ะใชป้ ากอมไข่ไปพ่น เขา้ ใตห้ วอด ไขจ่ ะลอยติดหวอด ในการวางไขแ่ ต่ละคร�ังแม่ปลาหน�ึงตวั จะไดไ้ ข่ประมาณ �,��� ถึง ��,��� ฟอง (สุทธิพงศ,์ ����) สําหรับความดกของไข่ปลาสลิดน�นั แม่ปลาสลิดแต่ละตวั จะมีไข่ มากหรือน้อยเพียงใดข�ึนอยู่กบั ขนาด อายุ และความสมบูรณ์ของแม่ปลาเป็ นสําคญั หลังจาก ผสมพนั ธุ์วางไข่แล้ว ปลาตวั ผูจ้ ะไล่ตวั เมียออกจากบริเวณหวอด และทาํ หน้าท�ีดูแลรักษาไข่ จนกระทง�ั ไขฟ่ ักออกเป็นตวั และตวั อ่อนจะเริ�มออกหาอาหารกินเองได้ �.�.�.� การฟักไข่ ไข่ปลาสลิดมีสีเหลือง ขนาดเส้นผ่าศูนยก์ ลาง � มิลลิเมตร เม็ดไข่มีหยดน�าํ มนั ทาํ ให้ไข่ลอยน�าํ ไข่ปลาสลิดท�ีได้รับการผสมกบั น�าํ เช�ือแล้ว จะเริ�มฟักออก เป็ นตวั ภายในเวลา �� ถึง �� ช�วั โมง และถุงไข่แดงของลูกปลาจะยุบภายในเวลา � ถึง � วนั (อุธร, ����) เมื�อถุงไข่แดงยบุ หมดลูกปลาจะเริ�มกินอาหาร ซ�ึงลูกปลาวยั อ่อนน�ีควรให้อาหารพวก ตะไคร่น�าํ ไรแดง และรําละเอียด เป็นตน้ �.� การเพาะขยายพนั ธ์ุปลาทม�ี ไี ข่ประเภทไข่ครึ�งจมครึ�งลอย �.�.� วิธีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา ปลาประเภทไข่คร�ึงจมคร�ึงลอย นิยมเพาะโดยวธิ ีการฉีด ฮอร์โมนกระตุน้ การวางไข่ หลงั ฉีดฮอร์โมนแม่พนั ธุ์และพ่อพนั ธุ์แลว้ จะนาํ พ่อพนั ธุ์และแม่พนั ธุ์ ปล่อยในบ่อเดียวกันเพื�อให้ปลาผสมพนั ธุ์ตามธรรมชาติ โดยจดั สภาพบ่อให้เหมาะสม ปลา ประเภทน�ีจะชอบแหล่งน�าํ ไหล จะตอ้ งจดั สภาพบ่อให้เหมือนแหล่งน�าํ ไหล มีน�าํ ไหลหมุนเวียน ตลอดเวลา ใหอ้ อกซิเจนท�ีเพยี งพอ และแรงพอสมควร ปลาที�มีไข่ประเภทไข่คร�ึงจมคร�ึงลอยไดแ้ ก่ ปลาตะเพียนขาว ปลายส�ี กเทศ ปลายส�ี กไทย ปลากาดาํ ปลาสร้อยนกเขา และปลาจีน เป็นตน้ 76 77

บทที่ 4 : บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพานั ะธข์ุปยลาายพนั ธุ์ปลา �.�.� การฟักไข่ปลาประเภทไข่คร�ึงจมคร�ึงลอย ในการฟักไข่แบบน�ีท�ีนิยมใชท้ วั� ไป มี � แบบ คือ �.�.�.� แบบกรวยฟักไข่ (funnel type incubator) กรวยฟักไข่ที�ใช้กนั ทวั� ไปใน ประเทศไทยเป็นแบบที�มีระบบน�าํ เขา้ ทางกน้ กรวย แลว้ ไหลลน้ ออกทางปากกรวย แรงน�าํ จะทาํ ให้ ไข่ลอยฟุ้งอยู่ตลอดเวลา โดยทวั� ไปจะปรับให้น�าํ พดั ไข่ข�ึนไปสูง � ใน � ของความสูงของกรวย ดงั น�ันความแรงของน�าํ จะข�ึนอยู่กบั ความจุของกรวยน�ันๆ กรวยฟักแบบด�งั เดิมเรียกว่าซอกจาร์ โดยต�งั ตามช�ือทะเลสาบในประเทศสวิตเซอร์แลนด์ ซ�ึงเป็ นแหล่งท�ีเริ�มใช้กรวยฟักไข่แบบน�ีเป็ น คร�ังแรก ซอกจาร์น�ีทาํ ด้วยแก้วและต่อมาไดด้ ดั แปลงไปใชใ้ ยแกว้ ในปัจจุบนั นิยมใชผ้ า้ โอล่อนแก้ว ทาํ กรวยเพราะตน้ ทุนต�าํ กวา่ แตต่ อ้ งตรึงไวใ้ นน�าํ ส่วนระบบน�าํ กเ็ ป็นเช่นเดียวกบั ซอกจาร์ทว�ั ไป �.�.�.� แบบถงั ฟักระบบน�าํ ไหล ( running funnel type incubator) โดยให้มีระบบ น�าํ ไหลเขา้ ถงั ดา้ นบนหรือดา้ นล่างก็ได้ ช่วยให้น�าํ หมุนเวียนอยูภ่ ายในถงั อยา่ งสม�าํ เสมอ บริเวณ กลางถงั มีรูระบายน�าํ ทิ�ง บริเวณรูระบายน�าํ ทิ�งจะมีตะแกรงที�บุดว้ ยผา้ โอล่อนแกว้ ลอ้ มรอบ ขนาด ของวงช�ันในข�ึนอยู่กับขนาดของถัง เพื�อป้องกันไม่ให้ไข่ไหลไปกับน�ํา หลังจากลูกปลาฟัก ออกเป็ นตวั แลว้ ให้ใชก้ ระชงั ตาถี�รองท�ีทางน�าํ ออก พร้อมกบั ยกตะแกรงช�นั ในออก ลูกปลาก็จะ ไหลออกทางท่อระบายน�าํ ออกลงสู่กระชงั เพอื� นาํ ไปอนุบาลต่อไป (ภาพท�ี �.�) ภาพท�ี �.� ถงั ฟักไข่ระบบน�าํ ไหล ทมี� า : ธาฎา (����) �.�.�.� แบบกระชงั ถ่วงกน้ (hapa incubator) กระชงั ท�ีใชใ้ นการฟักไข่ควรทาํ ดว้ ย ผา้ โอล่อนแกว้ โดยทาํ การขึงกระชงั ลงในบอ่ ในขณะที�ทาํ การฟักไข่ตอ้ งมีการเพ�ิมออกซิเจนในน�าํ โดยใช้แอร์ปั�ม ซ�ึงลมจากแอร์ป�ัมจะช่วยให้ไข่ฟุ้งกระจาย น�าํ หนกั ของหัวทรายหรือตะกว�ั ถ่วง 78 77

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 4 : การเพาะขยายพันธปุ์ ลา สายลมจะช่วยทาํ ให้กระชงั หย่อนและมีลกั ษณะเป็ นรูปกรวย เม�ือนาํ ไข่ลงฟัก ไข่ปลาจะอยู่ใน ลกั ษณะหมุนเวยี นคลา้ ยการฟักไข่แบบกรวย �.�.� ตวั อยา่ งการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาตะเพียนขาว มีการจดั การดงั น�ี �.�.�.� การคดั เลือกพ่อแม่พนั ธุ์ คดั เลือกปลาเพศเมียท�ีมีไข่แก่ โดยสังเกตจาก ลกั ษณะทอ้ งอูมเป่ งและนิ�ม ผนงั ทอ้ งบาง ส่วนทอ้ งจะมีขนาดกวา้ งกว่าปลาเพศผู้ ช่องเพศและ ช่องทวารคอ่ นขา้ งมีขนาดใหญ่ ช่องเพศมีสีแดงเร�ือๆ หรือสีแดงเขม้ ส่วนปลาเพศผสู้ ่วนใหญ่จะมี ความพร้อม เน�ืองจากปลาจะสร้างน�าํ เช�ือไดด้ ีตลอดปี แต่ก็ควรเลือกปลาที�มีลกั ษณะสมบูรณ์ ไม่ช�าํ ไม่มีบาดแผลตามตวั เม�ือใชม้ ือบีบบริเวณทอ้ งเบาๆ จะมีน�าํ เช�ือสีขาวขนุ่ ไหลออกมา (ภาพท�ี �.�) ก. เพศผู้ ข. เพศเมีย ภาพท�ี �.� พอ่ แม่พนั ธุ์ปลาตะเพยี นขาว ทม�ี า : ธาฎา (����) �.�.�.� การฉีดฮอร์โมน ปัจจุบนั ฮอร์โมนท�ีนิยมใชก้ นั มาก คือ ฮอร์โมนสังเคราะห์ มีชื�อทางการคา้ วา่ ซูพรีแฟ็คท์ แม่พนั ธุ์ฉีดในอตั รา �� ถึง �� ไมโครกรัมต่อน�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ร่วมกบั ยาเสริมฤทธ�ิโดมเพอริโดนในอตั รา � ถึง �� มิลลิกรัมต่อน�าํ หนกั ปลา � กิโลกรัม ส่วนปลา พ่อพนั ธุ์จะฉีดหรือไม่ฉีดก็ได้ ถ้าฉีดจะฉีดในอัตรา � ไมโครกรัมต่อน�ําหนักปลา � กิโลกรัม ร่วมกับโดมเพอริ โดนในอัตรา � มิลลิกรัมต่อน�ําหนักปลา � กิโลกรัม การฉีดฮอร์โมน ปลาตะเพียนขาวนิยมฉีดบริเวณโคนครีบหลงั (ภาพที� �.�) ส่วนเวลาในการฉีดควรฉีดในเวลาเยน็ เพราะในช่วงเวลากลางคืนบรรยากาศเงียบสงบ จะทาํ ใหป้ ลาผสมพนั ธุ์กนั ง่ายข�ึน 78 79

บทที่ 4 : บกทารทเพี� �าะขกยาารยเพพานั ะธขุป์ ยลาายพนั ธุ์ปลา ภาพท�ี �.� การฉีดฮอร์โมนปลาตะเพียนขาว ทม�ี า : ธาฎา (����) �.�.�.� การผสมพนั ธุ์ บ่อเพาะควรเป็ นบ่อซีเมนต์มีขนาดไม่ต�าํ กวา่ � ตารางเมตร ลึกประมาณ � เมตร อตั ราการปล่อยพอ่ แมพ่ นั ธุ์ � ตวั ต่อ � ตารางเมตร โดยปล่อยแม่ปลา � ตวั ต่อ พ่อปลา � ตวั ลงในบ่อเพาะรวมกนั ลกั ษณะของบ่อเพาะควรกางกระชงั ผา้ โอล่อนแกว้ ไวใ้ นบ่อ และกระชังตาห่างไวช้ �ันในสุด ท�งั น�ีเพ�ือความสะดวกในการแยกพ่อแม่พนั ธุ์ออกจากบ่อเพาะ หลงั จากผสมพนั ธุ์วางไขเ่ สร็จแลว้ ส่วนกระชงั ผา้ โอล่อนแกว้ เพอ�ื ความสะดวกในการยา้ ยลูกปลาลง อนุบาลต่อในบ่อดิน และควรจดั ระบบน�าํ ให้หมุนเวียนตลอดหรือแบบสเปรยเ์ ป็ นแบบน�าํ พุก็ได้ (ภาพท�ี �.�) หลงั จากฉีดฮอร์โมนประมาณ � ถึง � ชวั� โมง ปลาจะเริ�มผสมพนั ธุ์วางไข่ ตอนเชา้ จึง ยกกระชงั ตาห่างข�ึนจากบ่อ ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ก็จะติดข�ึนมาดว้ ย ส่วนไข่ปลาจะยงั คงอยูใ่ นกระชงั ผา้ โอล่อนแกว้ ปล่อยใหไ้ ข่ฟักในกระชงั ผา้ ต่อไปหรือจะรวบรวมไปฟักในกรวยฟักไข่ก็ได้ การเพาะ ปลาตะเพียนขาวดว้ ยวธิ ีน�ี มีขอ้ ดีในเร�ืองคุณภาพของไขท่ ี�ไดม้ กั จะเป็ นไข่ที�สุกพอดี และผเู้ พาะไม่ ตอ้ งเสียเวลารอเพ�อื ผสมเทียม ภาพท�ี �.� ลกั ษณะบ่อเพาะขยายพนั ธุ์ปลาตะเพยี นขาว ทมี� า : ธาฎา (����) 80 79

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ุปลา �.� การเพาะขยายพนั ธ์ุปลาทมี� ีไข่ประเภทไข่จมไม่ติดวตั ถุ �.�.� วธิ ีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา ปลาประเภทไข่จมไม่ติดวตั ถุนิยมเพาะโดยวิธีธรรมชาติ โดยการปล่อยพ่อแม่พนั ธุ์จาํ นวนหน�ึงลงในบ่อเพาะขยายพนั ธุ์ปลา เล�ียงและให้อาหารเหมือนการ เล�ียงปลาทว�ั ๆไป ปลาจะผสมและวางไข่เองตามธรรมชาติ โดยปล่อยให้ไข่ฟักออกเป็ นตวั ในบ่อ เพาะขยายพนั ธุ์ หรือจะรวบรวมไข่ไปฟักโดยใชก้ รวยฟักไข่ก็ได้ ปลาท�ีมีไข่ประเภทไข่จมไม่ติด วตั ถุ ไดแ้ ก่ ปลานิล ปลาทบั ทิม ปลาตะพดั และปลาหมอเทศ เป็นตน้ �.�.� การฟักไข่ประเภทไข่จมไม่ติดวตั ถุ การฟักไข่ปลาประเภทน�ี หลงั จากท�ีพอ่ แม่พนั ธุ์ ผสมพนั ธุ์และวางไข่แลว้ แม่พนั ธุ์จะนาํ ไข่ท�ีผสมแล้วอมไวใ้ นปากเพ�ือฟักไข่ โดยดูดน�าํ เขา้ ทาง ปากและปล่อยออกทางกระพุง้ แกม้ เพอื� ใหไ้ ข่ท�ีอยใู่ นปากไดเ้ คล�ือนไหวตลอดเวลา สําหรับปลานิล ปลาทบั ทิมใชเ้ วลาในการฟักไข่ประมาณ � วนั ส่วนปลาตะพดั จะใชเ้ วลาในการฟักไข่ประมาณ � เดือน หลงั จากไข่พฒั นาเป็ นตวั แม่ปลาก็จะปล่อยลูกปลาออกมาจากปาก เพ�ือกินอาหารและ เจริญเติบโตต่อไป �.�.� ตวั อยา่ งการเพาะปลานิลในบอ่ ดิน มีการจดั การดงั น�ี �.�.�.� การคดั เลือกพ่อแม่พนั ธุ์ ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ที�พร้อมจะผสมพนั ธุ์น�นั สังเกต จากอวยั วะเพศ คือ เพศเมียอวยั วะเพศจะมีสีชมพูแดงเรื�อๆ ทอ้ งค่อนขา้ งกลม ส่วนปลาเพศผู้ สังเกตไดจ้ ากสีของตวั ปลาจะเขม้ สดใส ครีบหลงั และครีบหางจะมีสีชมพูเขม้ ออกแดง (ภาพท�ี �.�) ขนาดของปลาตวั ผแู้ ละตวั เมียที�คดั เลือกไวท้ าํ พอ่ แม่พนั ธุ์น�นั ควรมีขนาดใกลเ้ คียงกนั คือมีความยาว ต�งั แต่ �� ถึง �� เซนติเมตร มีน�าํ หนกั ต�งั แต่ ��� ถึง ��� กรัมตอ่ ตวั มีอายุระหวา่ ง � เดือนถึง � ปี ก่อนการเพาะควรนาํ พ่อแม่พนั ธุ์ท�ีคดั เลือกแลว้ มาขุน ใหอ้ าหารที�เหมาะสม เพียงพอและดูแลอยา่ งดี โดยขนุ แยกพอ่ แม่พนั ธุ์ในบ่อซีเมนต์ หรือกระชงั ก็ได้ ประมาณ �� ถึง �� วนั เพ�ือกระตุน้ ใหไ้ ข่ และน�าํ เช�ือสมบูรณ์ยง�ิ ข�ึน (ภาพท�ี �.�) 80 81

บทที่ 4 : บกทารทเพี� �าะขกยาารยเพพาันะธขปุ์ ยลาายพนั ธุ์ปลา ก. ปลานิลเพศเมีย ข. ปลานิลเพศผู้ ภาพที� �.� ลกั ษณะพอ่ แมพ่ นั ธุ์ปลานิล ทม�ี า : ธาฎา (����) ก. บ่อขนุ พอ่ แม่พนั ธุ์ ข. กระชงั ขนุ พอ่ แมพ่ นั ธุ์ ภาพที� �.� บ่อและกระชงั ขนุ พอ่ แมพ่ นั ธุ์ ทม�ี า : ธาฎา (����) 4.3.3.2 การผสมพนั ธุ์ นาํ พอ่ แม่พนั ธุ์ที�ผา่ นการคดั เลือกมาแลว้ ลงปล่อยบ่อเพาะใน อตั รา � ตวั ตอ่ � ตารางเมตร หรือ ��� ตวั ต่อไร่ โดยใชอ้ ตั ราส่วนปลาพอ่ พนั ธุ์ � ตวั ต่อปลาแม่พนั ธุ์ � ตวั หรืออาจปล่อย � ตวั ต่อ � ตารางเมตรก็ได้ แต่ตอ้ งมีระบบน�าํ ท�ีดี (อุดม,����) สําหรับการ จดั การในระหวา่ งการผสมพนั ธุ์ควรให้อาหารและใส่ป๋ ุยในบ่อเพาะขยายพนั ธุ์ อาหารท�ีเหมาะสม ควรเป็ นอาหารสําเร็จรูป เพราะมีธาตุอาหารเพียงพอ ให้ประมาณ � เปอร์เซ็นต์ของน�าํ หนกั ตวั และควรใส่ป๋ ุยคอกแห้งดว้ ยในอตั ราประมาณ ��� ถึง ��� กิโลกรัมต่อไร่ต่อเดือน (อุดม, ����) หรือตามความเหมาะสมโดยสังเกตจากสีของน�าํ ภายในบ่อเพ�ือเพ�ิมปริมาณอาหารธรรมชาติภายในบ่อ หลงั จากปล่อยพ่อแม่พนั ธุ์ลงเพาะขยายพนั ธุ์ � วนั ควรให้อาหารรําผสมปลาป่ น ในอตั ราส่วน 82 81

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ปุ ลา � ตอ่ � หรืออาหารกุง้ เบอร์ � เสริมบา้ งเพอ�ื เป็นอาหารสาํ หรับลูกปลาท�ีรวบรวมหรือชอ้ นข�ึนจากบ่อ ไมห่ มด �.�.�.� การรวบรวมลูกปลา หลงั จากปล่อยปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ลงในบ่อเพาะขยายพนั ธุ์ ประมาณ � วนั จะสังเกตเห็นลูกปลานิลเป็นฝงู ตามขอบบ่อในเวลาเชา้ ตรู่ สามารถรวบรวมลูกปลา ไดเ้ ลย โดยใชส้ วิงตาถ�ีชอ้ นลูกปลาข�ึนทุกวนั แลว้ นาํ ลูกปลาท�ีไดไ้ ปเล�ียงในบ่อหรือกระชงั สําหรับ อนุบาลตอ่ ไป การเพาะขยายพนั ธุ์ปลาในบอ่ ดินใชเ้ วลาประมาณ � เดือน จึงรวบรวมพอ่ แม่พนั ธุ์ ข�ึนพร้อมลูกปลาที�ตกคา้ ง แลว้ ทาํ การเตรียมบ่อใหม่ โดยใช้ปลาพ่อแม่พนั ธุ์ชุดใหม่แทน และนาํ ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ชุดเก่าไปแยกเพศเล�ียง เพื�อท�ีจะไดน้ าํ กลบั มาเพาะใหม่อีก �.� การเพาะขยายพนั ธ์ุปลาทม�ี ไี ข่ประเภทไข่จมติดวตั ถุ �.�.� วิธีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลา ปลาประเภทไข่จมติดวตั ถุ สามารถเพาะได้ � วิธี คือ การเพาะแบบฉีดฮอร์โมนกระตุน้ แลว้ ปล่อยให้พ่อแม่พนั ธุ์ผสมพนั ธุ์วางไข่กนั เองตามธรรมชาติ ปลาท�ีนิยมเพาะแบบน�ีไดแ้ ก่ ปลาไน ปลาทอง ปลาปอมปาดวั ร์ และปลาแกม้ ช�าํ เป็ นตน้ และ การเพาะขยายพนั ธุ์ปลาแบบผสมเทียม ซ�ึงหมายถึง การผสมพนั ธุ์ที�เกิดจากการรีดไข่และน�าํ เช�ือ ออกมาผสมพนั ธุ์กนั ภายในภาชนะที�จดั เตรียมไวน้ อกตวั ปลา พ่อแม่พนั ธุ์ปลาท�ีจะสามารถผสม พนั ธุ์ดว้ ยวิธีน�ีไดต้ อ้ งมีความสมบูรณ์เพศ มีความพร้อมที�จะตกไข่ และหลงั� น�าํ เช�ือไดท้ นั ทีท�ีมีการ รีดบริเวณทอ้ งเบาๆ การเพาะขยายพนั ธุ์ดว้ ยวธิ ีน�ีไม่ไดป้ ล่อยให้ปลาพอ่ แม่พนั ธุ์ผสมพนั ธุ์กนั เองแต่ เกิดจากการกระทาํ ของมนุษย์ ฉะน�นั จึงเรียกการเพาะขยายพนั ธุ์แบบน�ีวา่ การผสมเทียม ปลาท�ีนิยม เพาะแบบน�ีไดแ้ ก่ ปลาดุกรัสเซีย ปลาดุกบิ�กอุย ปลาสวาย และปลากดเหลือง เป็นตน้ พ่อแม่พนั ธุ์ ปลาที�จะนาํ มาผสมเทียมอาจไดจ้ ากแหล่งน�าํ ธรรมชาติซ�ึงมีไขอ่ ยใู่ นข�นั สุกไหล (ripe running) หรือ อาจจาํ เป็นตอ้ งฉีดฮอร์โมนกระตุน้ ใหเ้ กิดการตกไขก่ ่อนกไ็ ด้ วธิ ีการผสมเทียมน�ีพระชาวฝร�ังเศสช�ือ Dom Pinchon เป็ นคนแรกท�ีคิดคน้ วิธีน�ี โดยการผสมเทียมปลาเทราท์ท�ีกาํ ลงั อพยพมาวางไข่ (อุทยั รัตน,์ ����) วธิ ีการเพาะขยายพนั ธุ์ปลาแบบผสมทียม มี � วธิ ีดงั น�ี �.�.�.� การผสมเทียมดว้ ยวิธีเปี ยก (wet method) หมายถึง การรีดไข่และน�าํ เช�ือ ออกมาผสมพนั ธุ์ภายในภาชนะท�ีมีน�าํ อยู่แลว้ วิธีน�ีเป็ นวิธีด�งั เดิมซ�ึงเคยทาํ กนั มาก่อนท�ีจะมีการ พฒั นาไปใชว้ ธิ ีการอ�ืน โดยไข่และน�าํ เช�ือจะผสมกนั เองในน�าํ ซ�ึงวธิ ีน�ีมีขอ้ เสียในเร�ืองของเวลา คือ ต้องรีดไข่และน�ําเช�ือลงในน�ําอย่างรวดเร็วเพราะไข่ปลาจะดูดน�ํา ส่วนน�ําเช�ือจะเจือจางลง ช่องไมโครไพล์อาจปิ ดก่อนที�จะมีการปฏิสนธิ ทาํ ให้อตั ราการปฏิสนธิต�าํ อยา่ งไรก็ตามการใช้ ยาสลบเพ�ือไม่ให้ปลาดิ�นช่วยทาํ ให้การรีดไข่และน�าํ เช�ือทาํ ไดเ้ ร็วข�ึน วิธีการน�ีไดผ้ ลพอใชใ้ นปลา ที�มีไขล่ อยและไข่คร�ึงจมคร�ึงลอย แตไ่ ม่เหมาะกบั ไขแ่ บบจมติดวตั ถุ เพราะเม�ือไข่สัมผสั กบั น�าํ ไข่ ประเภทน�ีจะเริ�มติดกนั เป็นกอ้ นทนั ที 82 83

บทที่ 4 : บกทารทเพี� �าะขกยาารยเพพาันะธขุป์ ยลาายพนั ธุ์ปลา �.�.�.� การผสมเทียมดว้ ยวิธีแห้ง (dry method) หมายถึง การรีดไข่และน�าํ เช�ือ ออกมาผสมในภาชนะที�แห้งสนิท ใชข้ นไก่คน น�าํ เช�ือจะเคลือบผิวของไข่ ซ�ึงยงั ไม่สามารถเขา้ ผสมกบั ไข่ได้ จึงนาํ ไข่ไปฟักในบ่อฟักไข่ น�าํ จะกระตุน้ ให้น�าํ เช�ือเคล�ือนที�เขา้ ไปผสมกบั ไข่อยา่ ง รวดเร็วโดยท�ีช่องไมโครไพล์ไม่ทนั จะปิ ด วิธีการน�ีใช้กบั ไข่ปลาทุกประเภทโดยเฉพาะปลาท�ีมี ไข่จมติดวตั ถุ จะช่วยทาํ ใหอ้ ตั ราการปฏิสนธิสูงข�ึน อยา่ งไรก็ตามการผสมโดยวิธีแห้งมีขอ้ เสียคือ ไม่สามารถลา้ งเลือดหรือของเสียท�ีติดมากบั ไข่หรือน�าํ เช�ือ นอกจากน�นั การนาํ ไข่มาผสมกบั น�าํ เช�ือ แลว้ นาํ ไปโรยในบ่อเพาะฟักทนั ที น�าํ เช�ือจะเจือจางมากเกินไปทาํ ใหอ้ ตั ราการปฏิสนธิลดลงได้ �.�.�.� การผสมเทียมดว้ ยวธิ ีแหง้ ดดั แปลง (modified dry method) หมายถึง การ รีดไข่และน�าํ เช�ือออกมาผสมในภาชนะท�ีแห้งสนิท ใช้ขนไก่คนให้น�ําเช�ือเคลือบผิวของไข่ไว้ เช่นเดียวกบั วิธีแห้ง แต่ก่อนจะนาํ ไข่ไปฟักให้เติมน�าํ ลงในภาชนะพอท่วมไข่ ใชข้ นไก่คนเบาๆ ใหท้ วั� น�าํ จะกระตุน้ ให้น�าํ เช�ือเคลื�อนท�ีเขา้ ไปผสมกบั ไข่ไดอ้ ย่างรวดเร็ว โดยที�น�าํ เช�ือจะไม่ถูกเจือ จางมากเกินไป และถึงแมจ้ ะไม่ไดผ้ สมพนั ธุ์โดยทนั ที น�าํ เช�ือยงั มีโอกาสวา่ ยน�าํ เขา้ ไปผสมกบั ไข่ ไดง้ ่าย หลังจากน�นั ให้ลา้ งสิ�งสกปรกที�ติดมากบั ไข่หรือน�าํ เช�ือก่อนท�ีจะนาํ ไข่ไปฟัก แต่ถ้าเป็ น ไข่จมติดวตั ถุอาจลา้ งเพยี งคร�ังเดียวแลว้ จึงนาํ ไปฟัก วธิ ีการน�ีใชไ้ ดด้ ีกบั ไขป่ ลาทุกประเภท สามารถ แกไ้ ขขอ้ เสียของวธิ ีแหง้ และวิธีเปี ยก ท�งั ยงั สามารถดดั แปลงใหใ้ ชไ้ ดด้ ีกบั ปลาท�ีมีน�าํ เช�ือนอ้ ย เช่น ปลาดุกอุย โดยการบดขย�อี ณั ฑะให้ละเอียดพร้อมกบั การเทน�าํ เกลือเขม้ ขน้ �.� ถึง �.� เปอร์เซ็นต์ (โชคชยั , ����) น�าํ เช�ือจะไหลลงไปผสมกบั ไข่ ส่วนน�าํ เกลือจะช่วยทาํ ให้น�าํ เช�ือมีอายนุ านข�ึนและ มีโอกาสผสมกบั ไขไ่ ดอ้ ยา่ งทว�ั ถึง อตั ราการปฏิสนธิจึงสูงข�ึนดว้ ย �.�.� การฟักไขป่ ลาประเภทไข่จมติดวสั ถุ นิยมทาํ การเพาะฟักในบ่อซีเมนตห์ รือกระชงั ผา้ โอล่อนแก้วกางไว้อีกช�ันก็ได้ แต่ต้องหาวสั ดุให้ไข่ติดมาใส่ไว้ในบ่อก่อน เช่น รังเทียม (kakabans) หรือแผงฟักไข่ (ภาพท�ี �.�) ควรมีการเพิ�มออกซิเจนในบ่อฟัก เมื�อลูกปลาฟักเป็ นตวั จะลอดตามุง้ ไนล่อนของแผงฟักไข่ได้ หรือสลดั หลุดจากรังเทียม จากน�นั จึงนาํ แผงฟักไข่หรือรัง เทียมออก และยา้ ยลูกปลาไปยงั บ่ออนุบาลตอ่ ไป 84 83

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ปุ ลา ภาพท�ี �.� บอ่ ฟักไขป่ ลาประเภทไขจ่ มติดวตั ถุ ทมี� า : ธาฎา (����) 4.4.3 ตวั อยา่ งการผสมเทียมปลาดุกรัสเซีย มีการจดั การดงั น�ี �.�.�.� ตรวจเช็คความสมบูรณ์ของพอ่ แม่พนั ธุ์ สําหรับพ่อพนั ธุ์จะสังเกตท�ีต�ิงเพศ ปลาท�ีสมบูรณ์เพศ ต�ิงเพศขยายใหญ่ อวบ และปลายต�ิงมีสีแดง ส่วนแม่พนั ธุ์ส่วนทอ้ งจะขยาย ใหญ่เห็นได้ชัดเจน บริเวณต�ิงเพศจะบวมเต่ง และปลายติ�งมีสีแดงเช่นเดียวกนั (ภาพท�ี �.��) ปลาแม่พนั ธุ์หากสมบูรณ์เพศเมื�อกดเบาๆ บริเวณต�ิงจะมีไข่ไหลออกมา สามารถผสมเทียมไดเ้ ลย แต่เมื�อกดบริเวณติ�งเพศแลว้ ไข่ไม่ไหลออกมา กรณีน�ีควรจะฉีดฮอร์โมนก่อน นิยมฉีดในตอนเยน็ แลว้ พกั ปลาไวใ้ นบอ่ �� ถึง �� ชว�ั โมง เพราะเวลากลางคืนอากาศเยน็ เงียบสงบ ปลาไดพ้ กั และ ทาํ ใหฮ้ อร์โมนกระตุน้ การพฒั นาของไข่ไดด้ ี ก. เพศเมีย ข. เพศผู้ ภาพที� �.�� ลกั ษณะต�ิงเพศปลาดุกรัสเซียท�ีสมบูรณ์เพศ ทมี� า : ธาฎา (����) 84 85

บทท่ี 4 : บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพานั ะธข์ุปยลาายพนั ธุ์ปลา �.�.�.� เตรียมอุปกรณ์ท�ีใช้ในการผสมเทียมให้พร้อม ได้แก่ ถว้ ยรีดไข่ ขนไก่ เครื�องมือผา่ ตดั ผา้ เช็ดมือ น�าํ สะอาด และผา้ ขาวบาง เป็นตน้ �.�.�.� หลงั จากฉีดฮอร์โมนผ่านไป �� ชว�ั โมง ให้ตรวจสอบความพร้อมของแม่ ปลา โดยกดบริเวณทอ้ งใกลต้ �ิงเพศเบาๆ หากไข่ไหลออกมากเ็ ริ�มเตรียมการผสมเทียมได้ �.�.�.� ก่อนการรีดไข่ ควรตรวจสอบปลาพ่อพนั ธุ์อีกคร�ัง โดยผ่าทอ้ งเพ�ือดูวา่ ถุง น�าํ เช�ือสมบูรณ์หรือไม่ หากไม่สมบูรณ์จะไดเ้ ปล�ียนตวั ใหม่ (ภาพท�ี �.��) ถุงน�าํ เช�ือ ภาพท�ี �.�� การผา่ ทอ้ งปลาเพศผู้ ทมี� า : ธาฎา (����) �.�.�.� จบั แม่พนั ธุ์เช็ดน�าํ ให้แห้ง เพื�อป้องกนั น�าํ ลงไปในถว้ ยที�จะรีดไข่ หลงั จาก น�นั รีดไข่ปลาลงในถว้ ย โดยรีดจากบริเวณท�ีอยใู่ กลต้ ิ�งเพศก่อน รีดจนไขห่ มดทอ้ ง (ภาพที� �.��) ภาพท�ี �.�� การรีดไขป่ ลาเพศเมีย ทม�ี า : ธาฎา (����) 86 85

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ุปลา �.�.�.� ตดั ถุงน�าํ เช�ือจากปลาพอ่ พนั ธุ์ วางลงบนผา้ ขาวบาง ใชก้ รรไกรตดั ถุงน�าํ เช�ือ ใหข้ าดเป็ นชิ�นเล็กๆ แลว้ นาํ มาบีบลงบนไข่ปลา พร้อมกบั ใชข้ นไก่คนเบาๆ แลว้ รดน�าํ ตามลงไป เพือ� ช่วยใหน้ �าํ เช�ือไดเ้ คล�ือนที�ไปผสมกบั ไข่ไดด้ ีข�ึน (ภาพท�ี �.��) ก. การตดั ถุงน�าํ เช�ือ ข. การผสมไข่กบั น�าํ เช�ือ ค. การผสมน�าํ ลงในถว้ ยที�ผสมไข่กบั น�าํ เช�ือ ภาพท�ี �.�� การผสมไข่กบั น�าํ เช�ือ ทมี� า : ธาฎา (����) �.�.�.� นาํ ไข่ท�ีไดร้ ับการผสมแลว้ ไปลา้ งน�าํ � คร�ัง หลงั จากน�นั นาํ ไข่ไปโรยบน แผงฟักไข่ ในบอ่ ฟักไข่ที�เตรียมไว้ (ภาพท�ี �.��) 86 87

บทที่ 4 : บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพานั ะธขุ์ปยลาายพนั ธุ์ปลา ก. การลา้ งไข่ ข. การโรยไขล่ งบนแผงฟักไข่ ภาพที� �.�� การลา้ งและการโรยไขป่ ลา ทม�ี า : ธาฎา (����) �. ปัจจยั ทเี� กย�ี วข้องในการฟักไข่ปลา ในระยะแรกของการฟักไข่ ไข่ปลาที�เสียและไข่ปลาท�ีดี จะมีลกั ษณะคล้ายคลึงกนั มาก แตห่ ลงั จากการฟักไข่ผา่ นไป � ถึง � ชวั� โมง ไขป่ ลาท�ีไมไ่ ดร้ ับการผสมกบั เช�ือตวั ผู้ จะมีลกั ษณะสี ขาวขนุ่ ไม่ใสเหมือนกบั ไขป่ ลาท�ีไดร้ ับการผสมซ�ึงจะมีการพองตวั และสีที�สม�าํ เสมอไปในลกั ษณะ เดียวกนั ในระยะน�ีตอ้ งมีการควบคุมคุณภาพของน�าํ เช่น ปริมาณออกซิเจน และอุณหภูมิให้ เหมาะสมต่อการเจริญของไข่ปลา ส่วนไข่ปลาท�ีไม่ไดร้ ับการผสมจากเช�ือตวั ผู้ จะเป็ นสาเหตุให้ เกิดเช�ือราแพร่ไปยงั ไข่ปลาท�ีดีได้ ฉะน�นั จึงควรป้องกนั การแพร่ของเช�ือรา โดยใช้มาลาไคทก์ รีน (malachite green) ในอตั ราความเขม้ ขน้ � พพี ีเอม็ แช่นาน �� ถึง �� นาที ถา้ มีการแพร่กระจาย ของเช�ือรามากควรใชอ้ ตั ราความเขม้ ขน้ �.� ถึง �.� พีพเี อม็ เติมในบ่อพกั น�าํ ที�ใชใ้ นการฟักไข่ปลา (ภาณุ และคณะ, ����) การฟักไข่ปลาแต่ละชนิด หลงั จากที�ไดร้ ับการผสมแลว้ จะตอ้ งนาํ ไปฟักใน อุปกรณ์ที�จดั ไวต้ ามชนิดของไข่ปลา ในการฟักไขป่ ลาควรคาํ นึงถึงปัจจยั ตอ่ ไปน�ี �.� ปริมาณออกซิเจนทลี� ะลายนํา� ในการฟักไข่ปลาจะตอ้ งให้ออกซิเจนแก่ไข่ท�ีไดร้ ับการผสมแลว้ โดยการปล่อยให้น�าํ ไหล ผา่ นไขท่ �ีกาํ ลงั ฟักอยา่ งสม�าํ เสมอ และใชแ้ อร์ปั�มช่วยเพิ�มออกซิเจน ไขท่ �ีกาํ ลงั ฟักจะตอ้ งกระจายไม่ ติดกนั เป็ นก้อน ซ�ึงจะช่วยให้ไข่ทุกฟองมีโอกาสสัมผสั ออกซิเจนในน�าํ มากข�ึน ความตอ้ งการ ออกซิเจนของไข่ที�ฟักจะเพิ�มสูงข�ึนเรื�อยๆ ตามระยะการพฒั นาของไข่ ถา้ ในขณะท�ีฟักไข่ปริมาณ ออกซิเจนท�ีละลายน�าํ มีไม่เพียงพอไข่อาจไม่ฟักเป็ นตวั หรืออาจฟักเป็ นตวั ไดแ้ ต่อาจมีเปอร์เซ็นต์ ของความพิการสูง โดยทว�ั ไปควรรักษาปริมาณออกซิเจนท�ีละลายน�าํ ภายในอุปกรณ์ฟักไข่ให้ สูงกวา่ � มิลลิกรัมตอ่ ลิตร (โชคชยั , ����) 88 87

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 4 : การเพาะขยายพันธ์ุปลา �.� คุณภาพนํา� และความเร็วของนํา� น�าํ ท�ีใชใ้ นการฟักไข่ตอ้ งเป็ นน�าํ ที�ใสสะอาดมีคุณภาพดี ปราศจากมลพิษ มีความเป็ นกลาง ผา่ นการกรองตะกอนสิ�งแขวนลอย ปราศจากศตั รูที�กดั กิน หรือทาํ ลายไข่ เช่น ลูกกุง้ ลูกปลา ตวั อ่อนแมลงปอ และแมลงป่ องน�าํ เป็ นตน้ ไข่ปลาที�ได้รับการผสมแล้วจะหายใจและปล่อย ของเสียละลายมากบั น�าํ เช่น คาร์บอนไดออกไซคแ์ ละแอมโมเนีย เป็ นตน้ ซ�ึงอาจทาํ ใหน้ �าํ เสียได้ ถา้ มีมากจนเกินไป จึงควรวางระบบน�าํ ให้มีน�าํ ไหลผา่ นไข่อยา่ งสม�าํ เสมอและมีการเปล�ียนถ่ายน�าํ ภายในอุปกรณ์ตลอดเวลา โดยเฉพาะไข่ประเภทคร�ึงจมคร�ึงลอย ระวงั อย่าให้มีตะกอนมาเกาะ รอบๆ ไข่และควบคุมความเร็วของน�าํ ใหเ้ หมาะสมอยา่ ใหก้ ระแสน�าํ แรงจนเกินไป จนทาํ ใหไ้ ข่แตก เสียหาย หรือชา้ เกินไปจนไข่จมกองทบั ถมกนั ที�พ�ืนกน้ บ่อ ความเร็วของน�าํ ที�เหมาะสมจะทาํ ใหไ้ ข่ กระจายตวั ไดด้ ี ท�งั น�ีเพ�ือให้เปลือกไข่มีพ�ืนที�ผิวในการแลกเปลี�ยนก๊าซและของเสียมากข�ึนนนั� เอง �.� อณุ หภูมขิ องนํา� อุณหภูมิของน�าํ ท�ีใชใ้ นการฟักไข่ ตามปกติในเขตร้อนไม่มีปัญหาดา้ นอุณหภูมิ แต่ถา้ เป็ น เขตหนาวจาํ เป็ นตอ้ งควบคุมอุณหภูมิของน�าํ ท�ีใช้ฟักไข่ปลา โดยใชฮ้ ีตเตอร์ (heater) เป็ นอุปกรณ์ ช่วยเพิ�มความร้อนให้กับน�ํา โดยปกติอุณหภูมิของน�ําท�ีเหมาะสมในการฟักไข่ปลาอยู่ในช่วง �� ถึง �� องศาเซลเซียส 5.4 โรคและศัตรู สําหรับบ่อ อุปกรณ์ และน�าํ ท�ีใช้ฟักไข่ปลา ควรผ่านการฆ่าเช�ือหรือผ่านการกรองเพ�ือ ป้องกนั สัตวน์ �าํ ตามธรรมชาติติดมาดว้ ย เพราะอาจเป็ นสาเหตุทาํ ให้เกิดโรคและศตั รูมาทาํ ลายไข่ท�ี ผสมแลว้ ในระหวา่ งการฟักไข่ควรมีการเปลี�ยนถ่ายน�าํ อยา่ งสม�าํ เสมอ เพื�อจะไดถ้ ่ายของเสียท�ีเกิด จากไขท่ ี�ไม่ไดร้ ับการผสมออกไป เพราะอาจทาํ ใหแ้ บคทีเรียและเช�ือราเจริญเติบโตลุกลามไปยงั ไข่ ท�ีไดร้ ับการผสมแลว้ �. การอนุบาลลูกปลา หลังจากลูกปลาฟักออกจากไข่แล้วจะมีถุงไข่แดงติดมา เรี ยกลูกปลาระยะน�ีว่า ลูกปลาวยั อ่อน (ภาพท�ี �.��) ส่วนใหญ่ยงั ไม่กินอาหาร ลักษณะและรูปร่างยงั ไม่เหมือนกับ พ่อแม่พนั ธุ์ ลูกปลาจะเจริญเติบโตและมีการเจริญพฒั นาต่อไป โดยอาศยั อาหารจากถุงไข่แดง การเจริญเติบโตของอวยั วะต่างๆ จะสมบูรณ์ย�ิงข�ึน ในขณะท�ีถุงไข่แดงจะค่อยๆ ยุบลง ใช้เวลา ประมาณ � ถึง 3 วนั หลงั จากถุงไขแ่ ดงยบุ หมดลูกปลาจะเร�ิมกินอาหารและจาํ เป็ นตอ้ งไดร้ ับอาหาร จากภายนอกจึงสามารถเจริญเติบโตและอยู่รอดต่อไปได้ หลงั จากที�ลูกปลากินอาหารกระเพาะลม 88 89

บทที่ 4 : บกทารทเพี� �าะขกยาารยเพพาันะธขป์ุ ยลาายพนั ธุ์ปลา เจริญเต็มที�และสามารถวา่ ยน�าํ ได้ เหมือนปลาตวั เต็มวยั จะเรียกลูกปลาต�งั แต่ระยะน�ีว่า ลูกปลา (ภาพท�ี �.��) ก. ลูกปลาดุกรัสเซียวยั ออ่ น ข. ลูกปลานิลวยั อ่อน ภาพท�ี �.�� ลูกปลาวยั ออ่ น ทม�ี า : ธาฎา (����) ก. ลูกปลาดุกรัสเซีย ข. ลูกปลานิล ภาพที� �.�� ลูกปลา ทมี� า : ธาฎา (����) การอนุบาลลูกปลา หมายถึง การเล�ียงดูลูกปลาวยั อ่อนใหส้ ามารถอยูร่ อดและเจริญเติบโต จนสามารถเล�ียงตวั เองต่อไปได้ การอนุบาลลูกปลาควรดาํ เนินการหลงั จากลูกปลาฟักออกเป็ นตวั โดยการเล�ียงดูและจดั การให้มีสภาพที�เหมาะสม เพ�ือลดปัจจยั ที�ทาํ ให้เกิดการตาย เช่น การขาด แคลนอาหาร ท�ีอยูอ่ าศยั และสภาพส�ิงแวดลอ้ มที�ไม่เหมาะสม ปัจจุบนั มีการศึกษาวิธีการอนุบาล ลูกปลาหลายชนิดท�ังปลาน�ําจืดและปลาทะเล ส่วนใหญ่เก�ียวข้องกับการเตรียมบ่ออนุบาล 90 89

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ุปลา อตั ราการปล่อย รูปแบบและขนาดของอาหารที�เหมาะสม การจดั การคุณภาพน�าํ ตลอดจนการ ป้องกนั ศตั รูและโรคพยาธิ ซ�ึงจาํ เป็ นจะตอ้ งดูแลและเอาใจใส่อยา่ งใกลช้ ิด เพื�อให้ลูกปลาวยั อ่อน เจริญเติบโตและมีอตั ราการรอดตายสูง ต�งั แต่ลูกปลาฟักออกเป็ นตวั จนถึงขนาดปลานิ�วมือ (fingerling) ซ�ึงเป็ นขนาดที�เหมาะสมและแขง็ แรงเพียงพอที�จะจบั และลาํ เลียงขนส่งไปยงั บ่อเล�ียง เพือ� เล�ียงใหไ้ ดข้ นาดตลาดต่อไป เทคโนโลยกี ารอนุบาลลูกปลาคอ่ นขา้ งจะละเอียดอ่อนกวา่ การเล�ียงปลาตวั โตเตม็ วยั เพราะ ลูกปลาอ่อนแอและบอบบางเกินไปท�ีจะป้องกนั ตวั เองจากผลู้ ่า ความสามารถในการกินอาหารและ การปรับตวั ให้เขา้ กบั ส�ิงแวดลอ้ มต�าํ ปัจจยั ที�มีผลต่อการอยูร่ อด เช่น ชนิด ขนาด รูปแบบอาหาร และคุณภาพน�าํ เป็นตน้ การศึกษาเพอ�ื หาเทคนิคและวธิ ีการท�ีเหมาะสมจึงเป็นเร�ืองที�สําคญั ซ�ึงตอ้ ง จดั การดูแลดว้ ยความระมดั ระวงั อยา่ งใกลช้ ิด โดยพยายามควบคุมใหเ้ หมือนกบั สภาพธรรมชาติที� ปลาตอ้ งการใหม้ ากท�ีสุด ดงั น�นั การอนุบาลลูกปลาใหม้ ีคุณภาพควรศึกษารายละเอียดดงั ต่อไปน�ี �.� อตั ราการปล่อย อตั ราการปล่อยที�เหมาะสมสาํ หรับการอนุบาลลูกปลาแต่ละชนิด ยงั ไมส่ ามารถกาํ หนดเป็ น เกณฑ์เดียวกนั ได้ อตั ราการปล่อยจะมากหรือนอ้ ยน�นั ข�ึนอยู่กบั ชนิดของปลา ความอุดมสมบูรณ์ ของอาหารธรรมชาติ คุณภาพน�าํ และวธิ ีการจดั การ เป็ นตน้ ซ�ึงมกั แตกต่างกนั ระหวา่ งบ่อซีเมนต์ บ่อดิน และกระชงั อตั ราการปล่อยในแต่ละคร�ัง อาจพิจารณาจากความพร้อมในดา้ นต่างๆ ของการจดั การ สภาพบ่อ และฤดูกาล ซ�ึงส่วนใหญ่จะคาํ นึงถึงขนาดของลูกปลาที�ตอ้ งการ อตั ราการรอด และ เวลาในการอนุบาลท�ีส�ันที�สุด เช่น การอนุบาลลูกปลาดุกรัสเซียที�มีขนาดเล็กอายปุ ระมาณ � วนั ให้มีขนาด � เซนติเมตร ภายในเวลา �� วนั ถ้าเป็ นบ่อดินควรปล่อยในอตั รา ��� ถึง ��� ตวั ต่อตารางเมตร ถา้ เป็ นบ่อซีเมนต์ที�มีการให้ไรแดงและอาหารเสริม มีการเปลี�ยนถ่ายน�าํ ทุกวนั อาจปล่อยไดส้ ูงสุดถึง �,��� ถึง �,��� ตวั ต่อตารางเมตร และอตั ราการปล่อยโดยทวั� ไปของ ลูกปลาตะเพียนขาว และลูกปลายี�สกเทศควรปล่อยในอตั รา ���,��� ถึง �,���,��� ตัวต่อไร่ (โชคชยั , ����) อยา่ งไรกต็ ามควรพจิ ารณาปัจจยั อ�ืนๆ ดว้ ยตามที�กล่าวมาขา้ งตน้ �.� อาหารและการให้อาหาร อาหารที�เหมาะสมสําหรับลูกปลา ไดแ้ ก่อาหารธรรมชาติ แพลงก์ตอนพืช แพลงก์ตอนสัตว์ อาหารสด และอาหารสําเร็จรูป ควรเลือกชนิดท�ีลูกปลาตอ้ งการและมีคุณค่าทางโภชนาการ อาหารที�มีชีวติ เช่น โรติเฟอร์ ไรแดง โคพีพอด อาจไดจ้ ากการเพาะเล�ียงในห้องปฏิบตั ิการ หรือ การใส่ป๋ ุยลงในบ่อเพื�อเพิ�มอินทรียว์ ตั ถุ การย่อยสลายของป๋ ุยและธาตุอาหารจะทาํ ให้เพ�ิมปริมาณ 90 91

บทที่ 4 : บกทารทเพ�ี �าะขกยาารยเพพาันะธขปุ์ ยลาายพนั ธุ์ปลา คลอเรลลา แบคทีเรีย และอินทรียว์ ตั ถุ จะเป็นอาหารใหแ้ ก่โรติเฟอร์และไรแดงต่อไป สําหรับการ อนุบาลในบ่อซีเมนต์ อาหารธรรมชาติมกั เกิดข�ึนน้อย จาํ เป็ นตอ้ งรวบรวมอาหารจากภายนอก สมทบให้แก่ลูกปลา อาหารสมทบที�นิยมใชไ้ ดแ้ ก่ ไข่แดงตม้ สุกละลายน�าํ ไข่ตุ๋นบดละเอียด นมผง เตา้ หู้อ่อนบดละเอียด รําบดละเอียด ปลาป่ น กากถว�ั เหลือง และแป้งสาลี เป็ นตน้ หรืออาจนาํ อาหารมาผสมกนั ใหม้ ีคุณค่าครบถว้ นย�ิงข�ึน เช่น รําละเอียดผสมปลาป่ นและวิตามิน หรือไข่ผสม เน�ือปลา รํา นมผง วิตามิน และเกลือแร่ เป็ นตน้ อาหารเหล่าน�ีจะตอ้ งบดละเอียดและขย�ีผา่ น ผา้ กรองท�ีมีขนาดพอดีกบั ปากของลูกปลา การให้อาหารลูกปลาหลงั จากลูกปลาเริ�มกินอาหารไดแ้ ลว้ อวยั วะต่างๆ จะยงั ไม่สมบูรณ์ ลูกปลาส่วนใหญ่ ไม่สามารถจบั อาหารกินเองได้ การกินอาหารจะอยู่ในลกั ษณะสุ่ม (random) โดยลูกปลาจะอา้ ปากตลอดเวลา จนกว่าจะมีอาหารพลดั ตกเขา้ ไปในปาก ขนาดของอาหารที�เล็ก พอดีกบั ปากลูกปลา รูปแบบและความหนาแน่นของอาหารที�กระจายอยา่ งเพียงพอ ยอ่ มเพิ�มโอกาส ที�จะทาํ ใหล้ ูกปลาสามารถกินอาหารไดอ้ ยา่ งเพียงพอ การให้อาหารถา้ เป็ นอาหารสมทบโดยเฉพาะ อาหารสดควรใหท้ ีละนอ้ ยแต่บ่อยคร�ัง โดยแบ่งการใหอ้ าหารออกเป็ นหลายม�ือในหน�ึงวนั ดีกวา่ ให้ มากเพียงคร�ังเดียว อย่างไรก็ตามการให้อาหารสําหรับลูกปลาในระยะเริ�มตน้ จะยงั ไม่สัมพนั ธ์กบั น�าํ หนักตวั เพ�ือให้ลูกปลามีโอกาสจบั กินอาหารได้มากที�สุด การให้อาหารจึงมกั คาํ นึงถึงความ หนาแน่นของอาหารต่อปริมาณน�าํ ภายในบ่ออนุบาลมากกว่า อาหารที�ให้จึงมกั มีมากกว่าความ ตอ้ งการ การอนุบาลที�ดีจึงควรหมนั� ตรวจสอบอาหารเหลือ โดยเฉพาะอาหารสด ควรตรวจดูความ หนาแน่นอาหารก่อนและหลงั การใหอ้ าหาร สังเกตการกินอาหาร และตรวจสอบคุณภาพน�าํ อยา่ ง สม�าํ เสมอ การเติมน�าํ การดูดตะกอนของเสีย และการเปลี�ยนถ่ายน�าํ เป็ นประจาํ ทุกวนั นบั วา่ เป็ น วธิ ีการที�ดีท�ีจะช่วยใหล้ ูกปลาเจริญเติบโตและมีอตั ราการรอดตายสูง �.� การจัดการคุณภาพนํา� บ่ออนุบาลควรมีระบบการถ่ายน�าํ เขา้ และออก โดยเฉพาะบอ่ ซีเมนตซ์ �ึงปล่อยในอตั ราความ หนาแน่นสูง การอนุบาลส่วนใหญ่มักเตรียมบ่ออนุบาลโดยเร�ิมต้นที�ระดับน�ําลึก �� ถึง �� เซนติเมตร หลงั จากการปล่อยลูกปลาแลว้ ค่อยๆ เพ�ิมระดบั น�าํ วนั ละ � ถึง �� เซนติเมตร หรือ ประมาณ �� เปอร์เซ็นต์ ของน�าํ ภายในบ่อ การเติมน�าํ เขา้ ไปจะช่วยเพิ�มพ�ืนที�ว่างเพ�ือรองรับการ เจริญเติบโตของลูกปลา ซ�ึงมีขนาด น�าํ หนกั และความยาวเพิ�มข�ึนทุกวนั และหลงั จากระดบั น�าํ สูง จนเตม็ บ่อแลว้ ควรหมน�ั เปล�ียนถ่ายน�าํ ทุกวนั ๆ ละ �� ถึง �� เซนติเมตร หรือประมาณ �� ถึง �� เปอร์เซ็นต์ของน�าํ ภายในบ่อ การเปล�ียนถ่ายน�าํ พร้อมกบั การดูดตะกอนของเสียภายในบ่อทุกวนั นอกจากจะช่วยเร่งการกินอาหารและการเจริญเติบโตแลว้ ยงั ช่วยป้องกนั การขาดแคลนออกซิเจน ท�ีละลายในน�าํ และลดการเน่าเสียของน�าํ ภายในบ่อดว้ ย คุณภาพน�าํ สาํ หรับการอนุบาลลูกปลาใน 92 91

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทที่ 4 : การเพาะขยายพนั ธ์ุปลา บ่อซีเมนต์ควรคาํ นึงเก�ียวกับปริมาณออกซิเจนท�ีละลายน�าํ ค่าความเป็ นกรดเป็ นด่าง ปริมาณ ของเสียจาํ พวกสารประกอบไนโตรเจน และอุณหภูมิท�ีเหมาะสมสาํ หรับการอนุบาลลูกปลาก็นบั วา่ มีส่วนสาํ คญั ไมน่ อ้ ย ส่วนใหญ่ปลาในเขตร้อนอุณหภูมิท�ีเหมาะสมสาํ หรับการอนุบาลลูกปลาวยั อ่อน และลูกปลานิ�ว ควรอยรู่ ะหวา่ ง �� ถึง �� องศาเซลเซียส �.� โรคและปรสิต โรคปลา หมายถึง ภาวะผิดธรรมชาติของปลา ซ�ึงตรงกนั ขา้ มกบั ภาวะที�มีสุขภาพดี ส�ิงที� ทาํ ใหเ้ กิดโรคไดแ้ ก่ แบคทีเรีย เช�ือรา ไวรัส ปรสิตจาํ พวกสัตวเ์ ซลล์เดียว และโปรโตซวั เป็ นตน้ โรคเหล่าน�ีจะทาํ ลายอวยั วะภายในและอวยั วะภายนอกทาํ ให้ปลามีอาการผดิ ปกติ พิการ หรือตาย ไดใ้ นท�ีสุด นอกจากน�ีโรคปลายงั อาจเกิดจากสิ�งแวดลอ้ ม และการขาดสารอาหารไดอ้ ีกดว้ ย การ เกิดโรคปลายอ่ มทาํ ให้เกิดความเสียหาย โดยเฉพาะลูกปลา เม�ือเกิดโรคข�ึนมาแลว้ ส่วนใหญ่การ รักษาไดผ้ ลคอ่ นขา้ งนอ้ ย ดงั น�นั เพอ�ื ลดความสูญเสียอนั เนื�องมาจากโรคและปรสิต จึงควรเนน้ ไปท�ี การป้องกนั เช่น การกาํ จดั ตน้ เหตุหรือปัจจยั เสี�ยง ที�อาจเป็ นเหตุทาํ ใหเ้ กิดโรค ดีกวา่ ปล่อยใหเ้ กิด โรคแลว้ จึงทาํ การรักษา �.�.� สาเหตุของการเกิดโรค การเกิดโรคในปลาน�นั โดยทวั� ไปจะไม่เกิดจากสาเหตุใด สาเหตุหน�ึง แต่จะเกี�ยวขอ้ งกบั หลายปัจจยั ร่วมกนั ท�งั สภาพปลา สภาพแวดลอ้ ม ชนิดและปริมาณ ของเช�ือโรค ซ�ึงปณรัตน์ (����) ไดอ้ ธิบายสาเหตุของการเกิดโรควา่ เกิดจากสาเหตุดงั น�ี �.�.�.� ตวั ปลาหรือสัตวน์ �ํา (host) มีสุขภาพอ่อนแอ อนั เนื�องมาจากอตั ราการ ปล่อยแบบหนาแน่น ลกั ษณะทางพนั ธุกรรมหรือสายพนั ธุ์ท�ีอ่อนแอ ทาํ ใหม้ ีภูมิคุม้ กนั โรคต�าํ หรือ การไดร้ ับบาดเจบ็ เป็นตน้ �.�.�.� สภาพแวดล้อม (environment) ท�ีไม่เหมาะสมต่อการดํารงชีวิต ได้แก่ คุณภาพน�าํ ต่างๆ เช่น อุณหภูมิ ปริมาณออกซิเจนท�ีละลายในน�าํ ค่าความเป็ นกรดเป็ นด่าง และค่า ความกระดา้ งไม่เหมาะสม หรือการที�น�าํ มีสารหรือก๊าซพิษ เช่น แอมโมเนีย ก๊าซไขเ่ น่า โลหะหนกั สารพิษหรือของเสียต่างๆ มีในปริมาณที�มากเกินไป ตลอดจนวิธีการจดั การฟาร์ม เช่น วิธีการ ขนส่ง วธิ ีการเล�ียง และวธิ ีการใชย้ าในการรักษาโรค เป็นตน้ ส�ิงต่างๆ เหล่าน�ีลว้ นมีผลทาํ ใหป้ ลา เกิดความเครียดและออ่ นแอ จึงเกิดการติดโรคไดง้ ่าย �.�.�.� เช�ือโรค (pathogen) ไดแ้ ก่ ไวรัส แบคทีเรีย ปรสิต และเช�ือรา การติดเช�ือ อาจเป็นการติดเช�ือเพยี งชนิดเดียวหรือหลายชนิดกไ็ ด้ ท�งั น�ีความสามารถในการก่อโรคของเช�ือโรค ข�ึนกบั ชนิด ปริมาณของเช�ือโรค รวมถึงปัจจยั ร่วมอื�นๆ เช่น สุขภาพของปลา และสภาพแวดลอ้ ม ในน�าํ 92 93

บทท่ี 4 : บกทารทเพี� �าะขกยาารยเพพาันะธขปุ์ ยลาายพนั ธุ์ปลา ส�ิงท�ีสาํ คญั ท�ีสุดในการป้องกนั การสูญเสียเนื�องจากการเกิดโรคภายใตส้ ภาวะที�ซบั ซ้อน คือ การส่งเสริมใหป้ ลามีสุขภาพดี ดว้ ยการเลือกสายพนั ธุ์ท�ีดี การจดั การที�ดี ท�งั ทางดา้ นการให้อาหาร ท�ีมีคุณภาพและถูกสุขลักษณะ การควบคุมคุณภาพน�ําให้เหมาะสมอยู่เสมอ หรือเสริมสร้าง ภูมิคุม้ กนั ใหแ้ ก่ปลา เช่น การใหว้ คั ซีนหรือการเสริมวิตามินซี เป็ นตน้ แต่เนื�องจากการเพาะเล�ียง ปลาในปัจจุบนั เป็ นการเล�ียงแบบพฒั นาจึงเป็ นการยากที�จะหลีกเล�ียงการเกิดโรค ดงั น�นั จึงตอ้ งมี การตรวจสอบอย่างสม�าํ เสมอ และหากพบลกั ษณะอาการผิดปกติท�ีน่าสงสัยว่าจะเกิดโรค เช่น การเกิดแผลบริเวณลาํ ตวั การวา่ ยน�าํ ผิดปกติ หรือมีการตายเกิดข�ึน ควรตอ้ งรีบทาํ การตรวจสอบ วนิ ิจฉยั และรีบหาวธิ ีป้องกนั รักษา ซ�ึงโดยทว�ั ไปแลว้ ผูเ้ ล�ียงมกั จะละเลยที�จะเขา้ ไปจดั การหลงั พบ อาการผดิ ปกติเพยี งเลก็ นอ้ ย เน�ืองจากลกั ษณะดงั กล่าวมีผลต่อความเช�ือมนั� และชื�อเสียงของฟาร์ม อย่างไรก็ตาม การปกปิ ดปัญหาที�เกิดข�ึนอาจไม่เป็ นผลดีต่อฟาร์มเอง ซ�ึงตอ้ งเขา้ ใจวา่ โรคสัตวน์ �าํ น�นั สามารถเกิดไดท้ ุกท�ีทุกเวลา ดงั น�นั ผเู้ ล�ียงจึงควรจดั การกบั ปัญหาท�ีแทจ้ ริงเพ�ือจะไดท้ าํ การแกไ้ ข ใหถ้ ูกจุด และป้องกนั โรคที�อาจจะเกิดข�ึนในอนาคต �.�.� โรคที�เกิดจากเช�ือแบคทีเรีย เช�ือแบคทีเรียท�ีทาํ ใหเ้ กิดโรคมีดงั น�ี �.�.�.� แอโรโมแนส ไฮโดรฟิ ลลา (Aeromonas hydrophila) เป็ นแบคทีเรียท�ีมี ความสามารถและเป็ นตวั การสําคญั ที�ก่อให้เกิดโรคในปลาแทบทุกชนิด โดยเฉพาะในปลาน�าํ จืด ปลาท�ีติดเช�ือจะมีอาการตกเลือด มีแผลตามลาํ ตวั และครีบ ครีบกร่อน ตาขุ่น ตาโปน หนวดหงิก กกหูบวม ทอ้ งบวม มีน�าํ ในช่องทอ้ ง เกล็ดต�งั ลอยหวั กินอาหารนอ้ ยลงหรือไม่กินอาหาร �.�.�.� วิบริโอซีส (vibriosis ) เช่น วบิ ริโอ แองกิลลารัม (Vibrio angullarum) เป็ นตน้ วบิ ริโอซีส เป็ นโรคที�มกั พบในปลาทะเลและปลาน�าํ กร่อยที�เล�ียงอยตู่ ามชายฝั�ง ปลาท�ีติดเช�ือจะมี อาการตกเลือดของอวยั วะภายใน มีแผลตามลาํ ตวั ทอ้ งบวม ตาบวมน�าํ โลหิตจาง ร่างกายอ่อนแอ ไม่กินอาหาร �.�.�.� ซูโดโมแนส ฟลูโอเรสเซนส์ (Pseudomonas fluorescens) เป็ นแบคทีเรียท�ี มกั ก่อใหเ้ กิดโรคในปลาสวยงามที�เล�ียงอยู่ในตูป้ ลา อาการของปลาท�ีติดเช�ือ จะมีอาการตกเลือด และเป็นแผลตามลาํ ตวั อวยั วะภายในมีอาการตกเลือด ตาบวม ทอ้ งบวม �.�.�.� เฟลกซิแบกเตอร์ คอลมั นาริส (Flexibacter columnaris) บางทีเรียกว่า โรคตวั ด่างหรือโรคคอลมั นาริส ปลาท�ีเป็ นโรคน�ีมกั จะมีแผลด่างขาวตามลาํ ตวั ซ�ึงถา้ ปล่อยไวน้ าน อาจกลายเป็นแผลลึกได้ มกั เกิดกบั ปลาท�ีบอบช�าํ จากการลาํ เลียงขนส่ง ในช่วงฤดูที�อุณหภูมิอากาศ เปลี�ยนแปลงจากสูงไปต�าํ ปลาจะมีอาการตวั ด่างซีดเป็ นแถบ ครีบเปื� อย กร่อน กระสับกระส่าย และตายเป็นจาํ นวนมาก 94 93

บทท�ี � การเพาะขยายพนั ธุ์ปลา บทท่ี 4 : การเพาะขยายพันธปุ์ ลา �.�.�.� ไมโคแบคทีเรียม (Mycobacterium sp.) ทาํ ให้เกิดวณั โรคปลา ซ�ึงพบได้ เสมอในปลาสวยงามท�ีกินเน�ือท�ีเล�ียงอยู่ในตูก้ ระจก เช่น ปลากดั ปลาออสกา้ ปลาปอมปาดวั ร์ และปลาเทวดา เป็ นตน้ ปลาอาจไม่แสดงอาการให้เห็น หรือมีอาการให้เห็น คือน�าํ หนกั ตวั ลดลง ไม่กินอาหาร เกล็ดหลุด มีแผล ตาโปน ว่ายน�าํ ผิดปกติ และมีจุดขาวเกิดข�ึนตามอวยั วะภายใน เป็ นตน้ �.�.� โรคท�ีเกิดจากเช�ือไวรัส ไวรัสเป็ นจุลลินทรีย์ที�มีขนาดเล็กมาก แบ่งเป็ น � กลุ่ม ใหญ่ๆ คือ ไวรัสกลุ่มอาร์เอ็นเอ (RNA) และไวรัสกลุ่ม ดีเอ็นเอ (DNA) เช่น โรคลิมโฟซิสติส (lyumphocystis) ที�พบไดเ้ สมอในปลาทะเลและปลาน�าํ กร่อย เกิดจากไวรัสจาํ พวกดีเอ็นเอขนาด ��� ถึง ��� นาโนเมตร ในปลากะพงขาวจะทาํ ให้เกิดอาการเป็ นตุ่มปมนูนของเน�ือเย�ือเก�ียวพนั คลา้ ยหูด บนผิวหนงั ส่วนต่างๆ เช่น บริเวณหลงั ครีบหลงั และเหงือกของปลา ตุ่มเหล่าน�ีมกั รวมกนั เป็ นกระจุก ขนาดและจาํ นวนตุ่มจะแตกต่างกนั ออกไป โรคน�ีไม่สามารถรักษาได้ ดงั น�นั จึงควรแยกปลาที�เป็นโรคออกใหห้ มด �.�.� โรคท�ีเกิดจากปรสิต ปรสิตเป็ นสิ�งมีชีวิตที�ตอ้ งอาศยั ภายในหรือภายนอกตวั ปลา ปรสิตนบั วา่ เป็ นตวั การสําคญั และพบบ่อยมากท�ีสุด ในการอนุบาลลูกปลาชนิดต่างๆ โดยเฉพาะ ปรสิตภายนอกท�ีเกาะเหงือกและลาํ ตวั ของลูกปลา ทาํ ใหป้ ลามีเมือกมาก มีแผลตามลาํ ตวั ตกเลือด ครีบเป�ื อย มีจุดขาวตามลาํ ตวั ว่ายน�ําไม่มีทิศทางแบบควงสว่านหรือสีกับวตั ถุในน�าํ และเป็ น สาเหตุทาํ ใหล้ ูกปลาตายเป็นจาํ นวนมาก ปรสิตท�ีพบบ่อยมีดงั น�ี �.�.�.� เห็บระฆงั (Trichodina sp.) เป็ นโปรโตซวั เซลล์เดียว รูปร่างคลา้ ยระฆงั ชอบเกาะตามเหงือก ครีบและลาํ ตวั ของปลา ทาํ ให้เกิดแผลขนาดเล็ก ปลาจะมีอาการระคายเคือง เมือกแตก สามารถแพร่ระบาด และทาํ ใหล้ ูกปลาท�งั บ่อตายไดอ้ ยา่ งรวดเร็ว �.�.�.� โอโอดิเนียม (Oodinium sp.) เป็ นโปรโตซวั เซลลเ์ ดียว เกาะตามเหงือก และตามลาํ ตวั ของปลา ทาํ ใหเ้ กิดรอยด่างมีสีน�าํ ตาลคลา้ ยสีสนิมตามลาํ ตวั วา่ ยน�าํ กระสับกระส่าย แผน่ ปิ ดเหงือกเปิ ดอา้ มากกวา่ ปกติ ลูกปลาจะทยอยกนั ตายจนหมดบอ่ �.�.�.� อ�ิค (Ichthyophthirius multifilis) เป็ นโปรโตซวั เซลลเ์ ดียวเช่นเดียวกนั ทาํ ให้เกิดโรคจุดขาว โดยปลาจะมีจุดขาวเล็กๆ กระจายอยู่ตามลาํ ตวั และครีบ เกิดจากโปรโตซัว จาํ พวกเคล�ือนท�ีดว้ ยซีเลีย (cilia) ลกั ษณะเด่นคือ เซลล์ตวั เตม็ วยั จะมีนิวเคลียสรูปเกือกมา้ เมื�อฝังตวั เขา้ ใตผ้ วิ หนงั ปลาแลว้ จะกินเซลลผ์ วิ หนงั เป็ นอาหาร และสามารถออกจากตวั ปลาเพื�อแพร่ระบาด ต่อไป โรคจุดขาวจดั วา่ เป็นโรคท�ีมีความรุนแรงและทาํ ใหล้ ูกปลาตายเป็นจาํ นวนมาก �.�.�.� ปลิงใส (monogenetic trematode) ไดแ้ ก่ Dactylogyrus sp. และ Gyrodactylus sp. เป็นปรสิตท�ีเกาะตามบริเวณเหงือกและลาํ ตวั ปลาจะมีอาการวา่ ยน�าํ ทุรนทุราย เมือกแตก ตกเลือด 94 95