«Σκέψεις εν μέσω Covid-19», του συγγραφέα Δημήτρη Μιχαηλίδη

των πυρκαγιών, καθόσον το περιβάλλον τραυματίστηκε σημαντικά. Πα- ρουσιάστηκαν τα έγγραφα: 1. Το Κέντρο Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας & Κλιματολογίας (ΚΕ- ΦΑΚ) της Ακαδημίας Αθηνών συνέστησε Ειδική Επιτροπή Έρευνας της Ανθεκτικότητας των Ελληνικών Δασικών Οικοσυστημάτων (ΕΑΔΟ) μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές του 2021. Τα 11+2 μέλη της Ειδικής Επιτρο- πής από ακαδημαϊκούς, καθηγητές, δόκτορες, ΚΕΦΑΚ, ΕΑΑ, ΟΦΥΚΕΚΑ και τράπεζα έχουν, μεταξύ άλλων, να κάνουν: «μελέτη εναλλακτικών πρα- κτικών διαχείρισης της βλάστησης και μείωσης της καύσιμης ύλης, καθώς και της αναγκαιότητας καθαρισμού ή και τροποποίησης της δομής περι- αστικών δασών, με στόχο τον μετριασμό του κινδύνου ανάφλεξης και συ- νακόλουθα και της συμπεριφοράς της φωτιάς υπό τις νέες συνθήκες που δημιουργεί η κλιματική αλλαγή» ([email protected], 11/8/21). 2. «Η φωτιά αποτελεί οικολογικό παράγοντα των μεσογειακών οικοσυστη- μάτων και η έντασή της εξαρτάται από τη θερμοκρασία, την υγρασία, τον άνεμο και τη συσσωρευμένη βιομάζα. Η βιομάζα είναι ο μοναδικός παρά- γοντας που μπορεί να ελεγχθεί. Η συσσώρευση βιομάζας στα δασικά οικο- συστήματα συμβαίνει λόγω έλλειψης διαχείρισης και έλλειψης ορθολογι- κής αξιοποίησής τους και χρειάζεται πρόληψη για τη μείωση της καύσιμης ύλης» (https://www.fri.gr/media/rangelands.pdf, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, ΕΛΓΟ «Δήμητρα», Θεσ/νίκη 2021). 3. Σε δελτίο Τύπου-παρέμβαση του Γεωτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλά- δος αναφέρεται: «Πυρκαγιές που, εκτός από τη βαθιά και ανείπωτη θλίψη που προκάλεσαν σε όλο τον ελληνικό λαό, δημιουργούν κοινωνικά, οικο- νομικά και περιβαλλοντικά προβλήματα με άμεσες επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας αλλά και της υγείας των κατοίκων των πληγέντων (και όχι μόνο) περιοχών. Τα παραπάνω καθιστούν επιτακτική την ανάγκη ριζικών αλλαγών στον σχεδιασμό και στην εφαρμογή της εθνι- κής πολιτικής που αφορά στην αντιμετώπιση των πυρκαγιών» (ΓΕΩΤΕΕ, 11/8/21). 4. Στη σχεδόν προφητική σωστή εκδήλωση του κόμματος των Οικολόγων Πρασίνων στα Βίλια της δυτικής Αττικής στις 30/7/21 (λίγες μόνο μέ- ρες πριν από την εκδήλωση των καταστροφικών πυρκαγιών 4/8/21) οι Οικολόγοι Πράσινοι είπαν: «Η μαζική εγκατάλειψη της ποιμενικής κτη- νοτροφίας τις τελευταίες δεκαετίες στέρησε από τα οικοσυστήματα τους φροντιστές τους, που για αιώνες διαμόρφωσαν το τοπίο και οδήγησαν σε μια πλούσια βιοποικιλότητα. Τα οικοσυστήματα αυτά είναι το αποτέλεσμα της οικολογικής συμβίωσης της αυτοφυούς χλωρίδας και πανίδας με τα εκτρεφόμενα ζώα και τις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες σε αυτά (όπως η ξύλευση, η ρητινοσυλλογή, η συλλογή καύσιμου υλικού για τις ανά- 199

γκες του νοικοκυριού, η μελισσοκομία). Η απαγόρευση της ποιμενικής βόσκησης και των άλλων παραδοσιακών δραστηριοτήτων, που εσφαλμένα αιτιολογήθηκε ως προστασία των δασικών οικοσυστημάτων, οδήγησε στο διάστημα αυτό στην πύκνωση της βλάστησης από λίγα φυτικά είδη και τη σημαντική απώλεια βιοποικιλότητας, δηλαδή σε μια «πράσινη έρημο» στις εκτάσεις αυτές, οι οποίες απειλούνται άμεσα από ανεξέλεγκτες καταστρο- φικές πυρκαγιές, που θα φέρουν την οριστική ερημοποίηση (Οικολόγοι Πράσινοι, ecogreens.gr, 9/8/21). 5. Στα συμπεράσματα της Διακυβερνητικής Επιτροπής για το Κλίμα (IPCC) επισημαίνουμε: «Πρέπει να προστατεύσουμε και να αποκαταστήσουμε τα οικοσυστήματα για να χτίσουμε την ανθεκτικότητα. Τα υγιή οικοσυστήματα είναι πιο ανθεκτικά μπροστά στις αναπόφευκτες κλιματικές αλλαγές. Πρέπει να σταματήσουμε την αποψίλωση, να αποκαταστήσουμε τα δάση και άλλα χερσαία οικοσυστήματα και να υιοθετήσουμε την αγροοικολογία, τη μείωση της παραγωγής και της κατανάλωσης ζωικών προϊόντων και μια διατροφή που να βασίζεται περισσότερο σε φρούτα και λαχανικά» (Παρίσι, 9/8/21). 6. Το WWF Ελλάς απέστειλε αναλυτικά αιτήματα στον πρωθυπουργό σχε- τικά με την πρόληψη των δασικών πυρκαγιών, υπογραφόμενα από 63.000 Έλληνες πολίτες, όπου μεταξύ πολλών άλλων επισημαίνονται: Έμφαση στην πρόληψη κυρίως στα θέματα διαχείρισης της καύσιμης ύλης σε δάση και δασικές εκτάσεις. Προτεραιότητα πρέπει να αποτελέσουν οι περιοχές μίξης δασών και οικισμών που αποτελούν την αχίλλειο πτέρνα του συστήματος δασοπροστασίας. Επικεντρώνεται στην έγκαιρη και ουσιαστική πρόληψη, δηλαδή στη διαχείριση της καύσιμης ύλης μέσω συγκεκριμένων διαχειρι- στικών σχεδίων και δασοπονίας πολλαπλών σκοπών. Τις πιο αποτελεσματι- κές λύσεις πρέπει να τις αναζητήσουμε στην ίδια τη φύση και ιδίως στα οι- κοσυστήματα που έχουν κρίσιμη σημασία ως ασπίδες προστασίας μας έναντι των χειρότερων εκδηλώσεων της κλιματικής κρίσης (11/8/2021). Στη δημόσια διαδικτυακή συζήτηση κτηνοτρόφων της Παρασκευής 13/8/21, στις 22:00, με πρόσκληση του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Περιφέρειας Αττι- κής, η κα Μάγδα Κοντογιάννη (69320 94231), μας είπε ότι ανάμεσα στα όσα ακούστηκαν είναι:  Το ισορροπημένο οικοσύστημα-περιβάλλον των δασών περιλαμβάνει τόσο τη χλωρίδα όσο και την πανίδα, αλλά και τους φροντιστές του (τους αγρότες) με την ξύλευση, τη ρητινοσυλλογή, την απομάκρυνση καυσίμων, τη μελισσοκομία, τη βόσκηση, τη χάραξη γιδόστρατων, τη φύλαξη.  Όταν τη φροντίδα των βουνών είχαν οι ιδιότυποι συνεταιρισμοί κτηνο- τρόφων, τα τσελιγκάτα, τα βουνά και τα δάση ήταν υγιή, ζωντανά, αειφόρα και δεν καίγονταν.  Η συστηματική, ανηλεής, μονομερής απομάκρυνση των παραγωγικών 200

ζώων από το φυσικό τους περιβάλλον χωρίς κανόνες καταστρέφει συνεχώς την άυλη πολιτιστική κληρονομιά της αειφορίας των δασικών οικοσυστη- μάτων, οδήγησε την ελληνική κτηνοτροφία στη χρεωκοπία, νέκρωσε την αγροτική ύπαιθρο, δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την καταστροφή της ελληνικής Περιφέρειας.  Η απόλυτη σχεδόν εξάρτηση στο μοσχαρίσιο κρέας, κατά 85% από ει- σαγόμενο μοσχαρίσιο κρέας, καταστρέφει την ελληνική οικονομία, κατα- στρέφει τη μεσογειακή διατροφή, καταστρέφει την ελληνική κτηνοτροφία, καταστρέφει την ελληνική παράδοση που στηρίζονταν κυρίως στο αιγο- πρόβειο κρέας και στα αιγοπρόβεια ζωικά προϊόντα (φέτα, ψωμοτύρι, για- ούρτι, σούβλα κ.λπ.).  Η επιλογή των πολιτικών να μη χαρακτηριστούν οι χρήσεις γης στην Ελ- λάδα στερεί συνεχώς ζωτικό χώρο παραγωγής τροφής, καθιστά την αγροτι- κή επιχειρηματικότητα ασταθή και αβέβαιη, επιτρέπει την τσιμεντοποίηση εκτός οικισμών (ακόμα και μέσα σε αγρούς, σε στάβλους και δάση).  Η έλλειψη προετοιμασίας της χώρας για ισχυρές εισβολές και λόγω κλι- ματικής αλλαγής στα μέχρι προτινός ισόρροπα και αειφόρα οικοσυστήμα- τα (λαγοκέφαλοι, μέδουσες, πλαγκτόν, μύγες Αφρικής, Covid-19, xyllela) άφησαν την Ελλάδα απροστάτευτη.  Οι περίεργες, μαξιμαλιστικές, ανεφάρμοστες προδιαγραφές για την αδει- οδότηση των κτηνοτροφικών εγκαταστάσεων επέβαλε απαράδεκτα έξοδα για κτιριακές επενδύσεις, εξανάγκασε τους κτηνοτρόφους σε σταβλισμένα ζώα, η διατροφή κατέληξε να γίνεται κυρίως από εισαγόμενες εμπορικές ζωοτροφές, η κτηνοτροφία εκδιώχθηκε από τα ορεινά και κατέληξε στα πεδινά και τελικά έπειτα από δέκα (10) χρόνια (Ν. 4056/2012) το 85% των κτηνοτρόφων στερείται τυπικών αδειών λειτουργίας με αποτέλεσμα τους εκτεθειμένους κτηνοτρόφους σε κάθε είδους ομηρίες και εκβιασμούς.  Οι κτηνοτρόφοι δεν προσκαλούνται να μετέχουν σε επιτροπές, δομές και τοπικούς φορείς.  Η απόσταση ανάμεσα στις διοικητικές-σχεδιαστικές ελίτ και στους δρώ- ντες πολίτες, παραγωγούς πραγματικού πλούτου και φροντιστές του περι- βάλλοντος, είναι αχανής. Δασικές πυρκαγιές: δύσβατες περιοχές… 17-8-2021 Από τις 4 Αυγoύστου μέχρι σήμερα (17 Αυγούστου) ακούω σχεδόν μονό- τονα από τους δημοσιογράφους, τους εκφωνητές ειδήσεων, τους σχο- λιαστές, τους αρμόδιους πυρόσβεσης και τους εκπροσώπους της διοίκησης να λένε για τις πυρκαγιές που «ξεφεύγουν» πως «είναι δύσβατες περιοχές». 201

Γιατί είναι δύσβατη μια περιοχή; 1. Ίσως διότι οι δασολόγοι υπάλληλοι της δασικής υπηρεσίας «απαγόρευ- σαν» τη φυσική λειτουργία του δάσους και απομάκρυναν τους εξ επαγγέλ- ματος φροντιστές του περιβάλλοντος που είναι οι αγρότες και για το δάσος κυρίως οι κτηνοτρόφοι. 2. Ίσως διότι η αποστέρηση της βόσκησης από την κτηνοτροφική εκμετάλ- λευση κατέστησε την εκμετάλλευση αντι-οικονομική λόγω του τεράστιου κόστους των ζωοτροφών (σχεδόν το 70% των εξόδων). 3. Ίσως διότι οι κτηνοτρόφοι «κυνηγήθηκαν» μέχρι εγκατάλειψης του επαγγέλματος και χωρίς τους «κηπουρούς» του δάσους (τα παραγωγικά ζώα), και χωρίς τις οδηγίες «κηπουρικής» λόγω υποβόσκησης, συγκεντρώ- θηκε υπερβολικά πολλή καύσιμη ύλη (από την πολλή αγάπη για το δάσος!). 4. Ίσως διότι οι άνεργοι κτηνοτρόφοι έφυγαν από την περιοχή και η ύπαι- θρος «νέκρωσε»… 5. Ίσως διότι οι καθημερινοί «φύλακες», οι κτηνοτρόφοι, οι δασοκόμοι, οι ρητινοσυλλέκτες, οι μελισσοκόμοι και οι ξυλοκόποι που ήταν σκορπισμένοι σε όλο το δάσος δεν υπάρχουν πια και οποιαδήποτε δύσκολη κατάσταση γίνεται αντιληπτή, όταν φθάσει στα κλιματιζόμενα γραφεία των δημοσίων υπαλλήλων. 6. Ίσως διότι το ετήσιο οικογενειακό εισόδημα μιας αγροτικής οικογένειας είναι συνολικά μόνο 10.000 €, δηλαδή 5.000 € ανά εργαζόμενο (40 0€/ μήνα), ενώ ο μισθός του ιδιωτικού υπαλλήλου είναι 1.100 €/ μήνα (χωρίς επενδύσεις) και του δημοσίου υπαλλήλου πάνω από 1.270€ / μήνα (χωρίς ευθύνες και χωρίς επενδύσεις). 7. Ίσως διότι στα όρη και στα δάση τα μονοπάτια τα δημιουργούσαν τα γίδια (οι γνωστές γιδόστρατες) και τα πρόβατα συντηρούσαν τα μονοπάτια και τους δρόμους. 8. Ίσως διότι σχεδόν κανένας δεν γνωρίζει τις περιοχές που έγιναν δύσβα- τες, επειδή οι κτηνοτρόφοι που τις περπατούσαν κάθε μέρα και τις ζούσαν «δεν υπάρχουν πια» και η πρόσβαση γίνεται μόνο από «δορυφόρους»… 9. Ίσως διότι η ανανεωτική διαδικασία τη βόσκησης («κούρεμα» σε ύψος 4 εκ. από το έδαφος) δεν υπάρχει. Η ανανέωση των φύλλων απορροφούσε CO2 από την ατμόσφαιρα καθαρίζοντάς τη, ενώ ταυτόχρονα δεν άφηνε να δημιουργούνται θηριώδη φυτά με ξυλώδη όγκο… 10. Ίσως διότι η υποβόσκηση άφησε να συσσωρευθεί υπερβολικά μεγάλη βιομάζα, η οποία, αν λόγω διαφόρων συνθηκών πάρει φωτιά, δεν υπάρχει περίπτωση να σβήσει. Αν πάρει φωτιά ένα τσακμάκι, το σβήνεις με τρεις σταγόνες νερό. Αν πάρει φωτιά μια δεξαμενή βενζίνης, δεν σβήνει με τίπο- τε, όσα εναέρια μέσα κι αν διαθέσεις. 11. Ίσως η προσεκτική και επιλεκτική αποφυγή οριοθέτησης χρήσεων 202

γης απομακρύνει τους εξ επαγγέλματος φροντιστές του περιβάλλοντος και προσελκύει τους καταπατητές των κοινών, δηλαδή τους κερδοσκόπους εις βάρος των κοινοτήτων και τους τσιμεντοποιητές, δημιουργώντας εκρηκτι- κές καταστάσεις που «τροφοδοτούν» τις πυρκαγιές δασών. 12. Αλλά μπορείς να μην επιτρέψεις να συσσωρευθεί υπερβολικά καύσιμη βιομάζα. 13. Αλλά μπορείς να προβλέψεις να περιορίσεις σε μικρές περιοχές τη βι- ομάζα με αντιπυρικές ζώνες, ώστε να μη μεταφέρεται η πιθανή φωτιά πα- ντού και να περιορίζεται σε μια μικρή περιοχή. 14. Αλλά μια φωτιά στο δάσος εξαρτάται από την υψηλή θερμοκρασία, από την χαμηλή υγρασία, από την ταχύτητα του αέρα και από τη συσσω- ρευμένη βιομάζα. Η βιομάζα είναι ο μοναδικός παράγοντας που μπορεί να ελεγχθεί από τους δασολόγους δημοσίους υπάλληλους. 15. Αλλά η συσσώρευση βιομάζας στα δασικά οικοσυστήματα προκύπτει λόγω εμφανούς έλλειψης διαχείρισης και προφανούς έλλειψης ορθολογι- κής αξιοποίησής τους από τους δασολόγους δημόσιους υπάλληλους. 16. Αλλά η συντεχνιακή αντίληψη φαίνεται ότι οδηγεί σε υπεξαίρεση της θέσης του «υπαλλήλου» και δείχνει να τείνει σε προσπάθεια δημιουργίας πόλου εξουσίας μορφής «δασάρχη». 17. Αλλά η αποστασιοποίηση των διαφόρων ελίτ (δημοσιοϋποαλληλικών ελίτ, συνδικαλιστικών ελίτ, πολιτικών ελίτ, επιστημονικών ελίτ κ.λπ.) από τη βάση της δημοκρατίας δημιουργεί χάσμα, το οποίο οδηγεί σε γενική αναποτελεσματικότητα. 18. Αλλά η βάση όλων των δομών είναι οι πολίτες, οι οργανώσεις της κοι- νωνίας των πολιτών και οι τοπικές κοινότητες. 19. Αλλά το ύψιστο ενδιαφέρον για όλους πρέπει να στρέφεται γύρω από:  την ανάγκη βιώσιμης ισορροπίας στο περιβάλλον σε κάθε τόπο,  την ανάγκη επαναφοράς της κυκλικής οικονομίας παντού,  την ανάγκη για σεβασμό στην τοπική άυλη πολιτιστική κληρονομιά,  την ανάγκη για σεβασμό της λαϊκής θυμοσοφίας των τοπικών κοινωνιών,  την ανάγκη για επαναφορά της αυτάρκειας-εξουσίας στις τοπικές κοι- νωνίες. Δεν υπάρχουν δύσβατες περιοχές για την κοινωνία που ζει σε εκείνη την περιοχή. Η τοπική κοινωνία ξέρει όλα τα περάσματα και τις προσβάσεις. Η διαχείριση όλων των τοπικών πόρων και δυνατοτήτων πρέπει να είναι αντικείμενο της τοπικής κοινωνίας με τη βοήθεια όλων των γνώσεων. Είναι σημαντικές οι γνώσεις των επιστημόνων, αλλά όχι η ιδιότυπη «εξου- σία» των επιστημόνων ή η υπεξαίρεση της θέσης των υπαλλήλων των δια- φόρων εξουσιών… Οι «τόποι» είναι γενικά δύσβατοι για τις «υπερκατασκευές» (περιφέρει- 203

ες, υπουργεία, φορείς, οργανισμούς, ομοσπονδίες, συνομοσπονδίες) που είναι «μακριά» από την πραγματική ζωή και από τους πολίτες, οι οποίοι παράγουν πραγματικές αξίες. Οι «υπερκατασκευές» που συγκεντρώθηκαν και ζουν στις «λεωφόρους» της πρωτεύουσας χωρίς να παράγουν αληθινές αξίες «ρουφούν» και στερούν τους πόρους από κάθε τόπο, όπως μου φά- νηκε ότι συμβαίνει με τα νερά του Μόρνου της Φωκίδας που μαστεύονται και οδηγούνται στην Αθήνα. Οι τοπικές κοινωνίες δεν έχουν δύσβατες περιοχές, ζουν σε αυτές και επι- βιώνουν προσαρμοσμένες στις περιοχές τους και στο περιβάλλον (φυσικό, κοινωνικό, πολιτιστικό, οικονομικό, τεχνολογικό κ.λπ.). Και, όταν έχουν ανάγκη που υπερβαίνει τις δυνατότητες του τόπου που δεν θα έπρεπε, διότι θα έπρεπε να ζουν προσαρμοσμένοι, ζητούν βοήθεια. Δεν εκχωρούν τη ζωή τους. Επαναπροσεγγίζοντας τη δασοφύλαξη 21-8-2021 Λύπη. Οργή! Μέσα σε τέσσερα εικοσιτετράωρα έγιναν επειγόντως και άτσαλα στα Βίλια (δυτική Αττική, 16, 17, 18 και 19/8/21) τόσα χιλιό- μετρα αντιπυρικών ζωνών όσα δεν έγιναν τα προηγούμενα 42 χρόνια (από το 1979). Γιατί; Ο πρόεδρος Δημοτικού του Διαμερίσματος Βιλίων απειλήθηκε με μήνυση, διότι κατέστρεψε δέντρα στην απεγνωσμένη προσπάθεια να διανοίξει αντι- πυρικές ζώνες ανάσχεσης της επελαύνουσας πυρκαγιάς λίγο πριν κάψει σπίτια στα Βίλια! Ο κτηνοτρόφος Γιώργος ζούσε με την οικογένειά του και τα κατσίκια του στα όρια της επιβίωσης, αξιοποιώντας καθετί, διότι ο στάβλος του βρισκό- ταν στα όρια της καμένης περιοχής του 2018. Κανένας δεν ακουμπούσε τα καμένα του 2018 και τα νεαρά πευκάκια εκεί ήταν σαν «μαλλί». Και σαν μαλλί κάηκαν πάλι στην πυρκαγιά του 2021. Δεν έχει περιθώρια να ζήσει με κανέναν τρόπο στο πλαίσιο των νέων «επιστημονικών» αλλά σκληρά απάνθρωπων και αντικοινωνικών προβλεπόμενων νέων απαγορεύσεων. Ήδη ανακοίνωσε ότι πουλά το κοπάδι του, διότι δεν έχει μέρος να το περ- πατήσει, δεν έχει μέρος να το βοσκήσει, δεν θα έχει μεσοπρόθεσμα ζωοτρο- φές για το κοπάδι του. Ανεξέλεγκτη μαίνεται (19/8/21) η πυρκαγιά στην περιοχή των Βιλίων Αττικής, στο τόξο Οινόη, Καραούλι, Άγιος Γεώργιος, Παλαιοχώρι, ΤΙΤΑΝ. Η Πυροσβεστική δήλωσε ότι επιχειρούν 461 πυροσβέστες, 166 οχήματα, δυνάμεις από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Πολιτικής Προστασίας και 143 πυροσβέστες από Πολωνία με 46 οχήματα. Στην αεροπυρόσβεση επιχει- 204

ρούν περιοδικά 22 ελικόπτερα, 2 Ε/Π από τη Ρωσία, 1 Ε/Π από τα Αρα- βικά Εμιράτα και 11 αεροσκάφη με το Beriev-200 (makthes.gr, 19/8/21, σ.σ. πάρα πολλά βυτιοφόρα ιδιωτικά, αγροτικά και των δήμων, ψεκαστικά αγροτών, χωματουργικά, αγροτικά και πάρα πολλοί εθελοντές). Ο Ζαφείρης με τους εθελοντές φίλους του της λέσχης μοτοκρός, που κάθε εβδομάδα «οργώνουν» όλη την ύπαιθρο, στήθηκαν σε όλη τη διάρκεια των πυρκαγιών στη δυτική Αττική σε κάθε σταυροδρόμι με τις μοτοσυκλέτες ανώμαλου δρόμου και καθοδηγούσαν τα πυροσβεστικά οχήματα στις δύ- σβατες και άγνωστες περιοχές για τους πυροσβέστες, που ήρθαν να βοηθή- σουν από όλη των Ελλάδα και όλη την Ε.Ε. Ο Βασίλης είδε στις προηγούμενες πυρκαγιές να μη λαμβάνεται καμιά μέριμνα μετά τις πυρκαγιές στα τρία χρόνια από το 2018 μέχρι σήμερα. Στα καμένα «όρμησαν» τότε περίοικοι και πήραν τους καμένους κορμούς, αφήνοντας την οργανική ύλη των κλαδιών «προσάναμμα» για τις επόμενες πυρκαγιές. Το ίδιο συμβαίνει και αυτές τις ημέρες, δεν υπάρχει καμιάς μορφής πρόνοια. Όταν οργανώθηκε η πρώτη γιορτή τοπικής ανάπτυξης στα Μέγαρα, εθε- λοντές με επικεφαλής εμψυχωτή τον Σωτήρη καθάρισαν τον εντός του οικιστικού ιστού χώρο «πευκάκια» και μάζεψαν τότε 600 μαύρες μεγά- λες σακούλες με σκουπίδια και πευκοβελόνες. Οι υπάλληλοι της δασικής υπηρεσίας απείλησαν με την επιβολή ποινών και με μηνύσεις για παρέμ- βαση στο δασύλλιο πεύκων. Τέτοιες ιστορίες και πάρα πολλές άλλες ακούστηκαν στις δημόσιες (ορατές από το Facebook) διαδικτυακές συζητήσεις που οργάνωσε ο Κτηνοτροφι- κός Σύλλογος Περιφέρειας Αττικής την Τρίτη (17/8/21, 21:00), την Τε- τάρτη (18/8/21, 12:00) και την Παρασκευή (20/8/21, 22:00) με υπεύθυνη την κτηνοτρόφο κα Μάγδα Κοντογιάννη (69320 94231), γραμματέα του Συλλόγου. Στις συζητήσεις καταγράφηκαν σκέψεις των: κ. Γιάννη Κοντογιάννη, κ. Κώστα Μαντζουράνη, κας Αθηνάς-Ελπίδας Μιχαηλίδου, κας Μαρίας Πο- λύζου, κ. Νίκου Κορδαλή, κ. Ζαφείρη Ναστούλη, κ. Γρηγόρη Παπαπέτρου, κας Αικατερίνης Καμηλάκη, κ. Νίκου Δημόπουλου και κας Διαμάντως Κρητικού, με host την κα Μάγδα Κοντογιάννη και συντονιστή τον γρά- φοντα. Άπειρες εμπειρίες και ιστορίες των πρωταγωνιστών περιγράφουν εύγλωτ- τα την τεράστια απόσταση της κοινωνίας των πολιτών από τις αποκολλη- θείσες-αποστασιοποιηθείσες ελίτ της δημόσιας διοίκησης χωρίς ομοθυμία. Άλλωστε γι’ αυτή την καταστροφή την ομοψυχίας έχουν εργαστεί συστη- ματικά και «φιλότιμα» πολλά στελέχη της λεγόμενης πολιτικής ελίτ του τόπου και οι κατεστημένες συντεχνίες. 205

Η «επιτυχία» στα επιχειρησιακά σχέδια των δημόσιων υπηρεσιών μοιάζει να έχει την ίδια μορφή με τη δημοφιλία στο Facebook και το να είσαι εκα- τομμυριούχος στο παιχνίδι «Monopoly». Πρόκειται για εικονική πραγμα- τικότητα, την οποία η πραγματική ζωή διαψεύδει «κλαίγοντας». Την ιδιαίτερα ακριβή οικονομικά επιτελική οργάνωση (στα χαρτιά, στα σχέδια και στη μισθοδότηση ειδικών εμπειρογνωμόνων) των κεντρικών δημόσιων υπηρεσιών αλλά τον, από ό,τι αποδείχθηκε, αναποτελεσματικό σχεδιασμό ήρθε και συμπλήρωσε ο εθελοντισμός των πολιτών και των το- πικών συλλογικοτήτων. Ο εθελοντισμός, που στην Ελλάδα λειτουργεί σε καθεστώς σχεδόν «παρα- νομίας», παρεξηγημένος, χωρίς επαρκές θεσμικό πλαίσιο και σε αρκετές περιπτώσεις «εργαλείο» κερδοσκοπίας (όπως καταγγέλθηκε αρκετές φορές για τις λεγόμενες ΜΚΟ!), έσωσε σε πάρα πολλές περιπτώσεις τις επικίνδυ- νες καταστάσεις. Αλλά ο τοπικός εθελοντισμός και οι τοπικές οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών δεν συμμετέχουν αποφασιστικά στους σχεδιασμούς για αντι- μετώπιση πιθανών εντάσεων και δύσκολων καταστάσεων. Η αναποτελεσματικότητα των δημόσιων δομών (κεντρικών, περιφερεια- κών και τοπικών) αφήνει χώρο στην κερδοσκοπική ιδιωτική επιχειρημα- τικότητα να παρουσιάζεται ως υποστηρικτική των τοπικών κοινοτήτων και καταστάσεων με τη μορφή χορηγιών, εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (!) και επιλεκτικής ενίσχυσης. Στον 20ό αιώνα (1901-2000) η Ελλάδα αντιμετώπισε ισχυρές και ρα- γδαίες αλλαγές (συνόρων, κοινωνιών, οικονομιών, πολέμων, εμφυλίων) και αναγκάστηκε να ακολουθήσει ένα διοικητικό μοντέλο κεντρικής ορ- γάνωσης. Έπειτα από 70 χρόνια χωρίς πολέμους και με φαινομενικά επαρκείς δι- εθνείς συμφωνίες που μοιάζουν να εξασφαλίζουν σταθερό περιβάλλον, η Ελλάδα ξεκίνησε την τοπική οργάνωση της διοίκησης. Μεταφέρθηκαν πάνω από 6.000 αρμοδιότητες των κεντρικών υπηρεσιών στους δήμους. Οι δήμοι έγιναν ισχυρές οντότητες (επιφάνεια, κατανάλωση, αριθμός κατοίκων, ενότητα τόπου, στελέχωση, πρόβλεψη πόρων κ.λπ.). Οι περιφερειάρχες έγιναν εκλεγόμενοι «μικροί πρωθυπουργοί» με ίδιους πό- ρους. Και, απ’ ό,τι λένε, η κυβέρνηση πρέπει να είναι επιτελική. Αλλά δεν μειώθηκαν δραστικά οι δημόσιοι υπάλληλοι. Αλλά δεν υπάρχει ισχυρό εργαλείο αξιολόγησης αποτελεσμάτων. Αλλά δεν εξαρτώνται όλοι οι δημόσιοι λειτουργοί από τις τοπικές κοινωνίες και την τοπική αυτοδι- οίκηση ακόμη (εκπαίδευση, αστυνομία, εφορία, τοπικοί πόροι). Αλλά δεν συμμετέχουν ικανοποιητικά οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών στη σύνθεση των αποφάσεων. Αλλά εξακολουθούν να υφίστανται ακόμη 206

κεντρικές δομές διαλυτικές της τοπικής δράσης (ελιτίστικα επαγγελματικά επιμελητήρια κ.λπ.). Αλλά δεν γίνεται απολύτως σεβαστή η τοπική (απο- καλούμενη υποτιμητικά «χωριάτικη») άυλη πολιτιστική κληρονομιά και πολιτισμός. Αλλά δεν προτιμώνται στα χρηματοδοτικά σχέδια ο πιστοποι- ημένος τοπικός, ενδογενής, αυτοφυής φυτικός πλούτος και το προσαρμο- σμένο ντόπιο ζωικό κεφάλαιο. Αλλά δεν πιστεύουν ούτε καν σέβονται οι κεντρικές δομές τον «βράχο τον ριγμένο στη θάλασσα», την Ελλάδα. Και πολλά «αλλά δεν…». Επαναπροσεγγίζοντας τη δασοφύλαξη πρώτα και τη δασοπυρόσβεση μετά, όλα πρέπει να αρχίζουν με τη συμμετοχή (στον προβληματισμό και τον σχεδιασμό) των τοπικών πολιτών, των εκλεγμένων τοπικών διοικήσεων και των οργανώσεων της τοπικής Κοινωνίας των Πολιτών με τη συμβου- λευτική βοήθεια άλλων δομών (κεντρικών, επιτελικών, επιστημονικών κ.λπ.) όταν τους ζητηθεί ή όταν υποχρεούνται για λόγους συνολικής ωφέ- λειας της Ελλάδος. Και η δασοπυρόσβεση, αν χρειαστεί μετά, θα πρέπει να είναι ευθύνη των εκλεγμένων τοπικών διοικήσεων, με τη συμμετοχή των τοπικών πολιτών και των τοπικών οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών, κι εφόσον ζη- τηθεί, να επικουρούνται από οποιαδήποτε άλλη δομή (κεντρική, υπερτο- πική, άλλου τόπου). Και δεν είναι θέμα μόνο της δασοφύλαξης αλλά και της πρόνοιας και όλων των θεμάτων που μπορεί να απασχολήσουν μια τοπική κοινωνία ή σε συ- νεννόηση μαζί της για υπερτοπικά θέματα. Ξαναανακαλύπτοντας τα τσελιγκάτα 26-8-2021 Στην πολύ ενδιαφέρουσα και παραγωγική συζήτηση στις 25/8/21 στη Συνεργατική Κοινωνία με συντονιστή τον κ. Γρηγόρη Παπαπέτρου ακούστηκαν, στις 2,5 περίπου ώρες, εξαιρετικές προσεγγίσεις. Στη συζήτηση «Ο ρόλος της κοινωνίας των πολιτών και της κοινωνικής οικονομίας στην οικοπροστασία των δασών» μετείχαν πολλοί και μεταξύ αυτών είδαμε τους: Αγγελική Τσιαξίρη, Δέσποινα Πλευριά, Μάγδα Κο- ντογιάννη, Μπέττυ Θεοδώρου, Σοφία Γεωργίου, Αναστασία Ρίμπα, Έλενα Τσιντανέλη, Κίμωνα Παπαδόπουλο, Γιάννη Λαγό, Δώρα Ντούλια, Κώ- στα Οικονομόπουλο, Σύρο Κοσκοβόλη, Βασίλη Τακτικό, Φωνή Υπαίθρου, Κώστα Παναγούλη, Ιωάννη Θεοδώρου, Ανδρέα Παπαγεωργόπουλο, Βα- σίλη Μάρκου, Αναστάσιο Αλατζόγλου, Γιώργο Καραμπάτο, Κώστα Διάκο, Γιάννη Κοντογιάννη, Βιβή Ξύδη, Αλέξανδρο Οικονόμου, Στέργιο Κου- μπατή και Λουκά Γεωργίου. 207

Μεταξύ πολλών και σημαντικών καταγράφουμε:  Οφείλουμε να ενεργοποιηθούμε για να χτίσουμε ένα βιώσιμο μέλλον. Η δημοκρατία, η ισότητα, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ειρήνη επίσης και η αρμονία με το περιβάλλον μας πρέπει να είναι οι κυρίαρχες λέξεις αυτού του νέου κόσμου. Οφείλουμε να βεβαιωθούμε ότι η έννοια της βιωσιμότη- τας είναι η βάση του τρόπου που ζούμε, που διευθύνουμε τα κράτη και τις κοινότητές μας, και να διαδράσουμε σε παγκόσμια κλίμακα (Edgar Morin, «Les 7 savoirs necessaires a l education du futur», UNESCO 1999, Γρ. Παπαπέτρου).  Οι πρόσφατες καταστροφές από τις πυρκαγιές των δασών μάς έδειξαν για μία ακόμα φορά ότι το μοντέλο διαχείρισης των δασών και του περι- βάλλοντος είναι απαράδεκτο. Τα δάση έγιναν απρόσιτα από την κοινωνία και από τις ήπιες γεωργικές και κτηνοτροφικές καλλιέργειες και γίνονται εύκολα παρανάλωμα πυρός. Το κράτος δεν παρεμβαίνει προληπτικά αλλά πυροσβεστικά κατόπιν της καταστροφής.  Ένα δάσος σε ένα στρέμμα δεσμεύει 400 κιλά CΟ2 και το μετατρέπει σε 400 κιλά οξυγόνου, από τα οποία τα 250 κιλά μένουν ελεύθερα και αντι- στοιχούν στην ποσότητα οξυγόνου που χρειάζεται ένας άνθρωπος για να ζήσει έναν χρόνο.  Μειώνει την ένταση του φωτός και της ακτινοβολίας με 50% σε δάση πεύκης και 90% σε δάση οξιάς.  Δάσος ή δασικό οικοσύστημα νοείται το οργανικό σύνολο άγριων φυτών με ξυλώδη κορμό πάνω στην επιφάνεια του εδάφους, τα οποία μαζί με τη συνυπάρχουσα εκεί χλωρίδα και πανίδα αποτελούν μέσω της αμοιβαίας αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασής τους ιδιαίτερη βιοκοινότητα (δασο- βιοκοινότητα) και ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον (δασογενές, Ν. 3208/2003).  Η ισχυρή παρέμβαση του κράτους μπήκε στο Ελληνικό Σύνταγμα του 1975, στηριζόμενο σε λανθασμένα στοιχεία, που έλεγαν τότε ότι η δασοκά- λυψη ήταν μόνο 18% (!). Ο μέσος όρος δασοκάλυψης στην Ε.Ε. είναι 34% και ο Copernicos (E.E.) δίνει ότι η Ελλάδα έχει δασοκάλυψη 52%, ενώ οι δασικοί χάρτες δίνουν το 72% περίπου. Στη Μεσσηνία καλύπτουν το 93% (!). Μόνο το 52% (για την ακρίβεια 50,1%) αληθεύει. Το 25,4% της έκτασης αποτελείται από δάση που είναι φυσικά (όχι φυτείες δέντρων) με υψηλή βιοποικιλότητα.  Το δάσος πεύκης δεσμεύει 3.200 κιλά και της οξιάς 6.400 κιλά CO2/ στρέμμα. Το δάσος της ερυθράς ελάτης δεσμεύει 25 κιλά και της λευκής 20 κιλά CO2/στρέμμα.  Μειώνει τη θερμοκρασία μέχρι και 10 βαθμούς, συγκρατώντας την ηλια- κή ακτινοβολία. Μειώνει την ένταση του ανέμου και τον εξαφανίζει στα 50 μέτρα με δάσος ελάτης και στα 150 μέτρα με δάσος πεύκης. 208

 Μειώνει την ένταση του θορύβου ενεργώντας σαν ηχοπέτασμα με ζώνη δάσους κωνοφόρων δέντρων στα 50 μέτρα να μειώνεται περίπου 6 ντεσι- μπέλ και σε ζώνη 100 μέτρων 30 ντεσιμπέλ (Γρ. Παπαπέτρου).  Αυξάνει μέχρι και 6% τις βροχές, μετατρέπει σε βροχή την υγρασία του αέρα, ενώ υγροποιεί την ομίχλη. Το φύλλωμα συγκρατεί μέχρι και το 50% της βροχής, αφήνοντας μόνο το 10%-20% να απορρέει επιφανειακά, απο- τρέποντας τα πλημμυρικά φαινόμενα, ενώ ταυτόχρονα ενισχύει τα υπό- γεια νερά και βελτιώνει την ποιότητά τους (Γρ. Παπαπέτρου).  Συγκρατεί το έδαφος και εμποδίζει τη διάβρωση. Στη χώρα μας η διά- βρωση τείνει να ξεπεράσει τα 100.000 στρέμματα ετησίως. Σε κάθε στρέμμα φυλλοβόλων μετρήθηκε διάβρωση 5 κιλά, όταν αντίστοιχη ποσότητα σε βοσκοτόπους και γεωργικές εκτάσεις υπολογίστηκε σε 80 και 1.000 κιλά αντίστοιχα.  Το δάσος λειτουργεί ως τράπεζα γενετικού υλικού για τη βιοποικιλότητα.  Οι αρμοδιότητες των δασαρχείων περιλαμβάνουν (1) Τμήμα προστασίας, διοίκησης, διαχείρισης δασών και δημόσιου κατηγόρου, (2) Τμήμα δασοτε- χνικών έργων, (3) Τμήμα προστασίας δασών, (4) Τμήμα ανάπτυξης θήρας, ιχθυοπονίας και δασικής αναψυχής και (5) Τμήμα διοικητικό-λογιστικό, που εκ του αποτελέσματος φαίνεται ότι δεν επιτυγχάνονται.  Το 2021 καταγράφηκε μέχρι τις 20/8/21 43% αύξηση του αριθμού δα- σικών πυρκαγιών και 500% αύξηση της καμένης έκτασης, που σε μας 66 μεγάλες δασικές πυρκαγιές κάηκαν 1.264.040 στρέμματα!  Οι φορείς της ΚτΠ (εθελοντές, συνεταιρισμοί, επιχειρήσεις, σύλλογοι δασολόγων, γεωργών, κτηνοτρόφων, μελισσοκόμων κ.λπ.) πρέπει να συ- νεργαστούν και στο πλαίσιο των γενικών επιτελικών ορίων να αναλάβουν τοπική δράση, επικουρούμενες όπου τους ζητηθεί από τις κεντρικά ελεγ- χόμενες κρατικές και περιφερειακές δομές.  Συνεταιρισμοί και κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις σε τοπικό επίπεδο με αποκλειστικό σκοπό την εκτέλεση συγκεκριμένων ενεργειών προληπτικά, οικονομικά και επουλωτικά στις καμένες περιοχές είναι η σωστή παρέμβαση.  Οι κοινόκτητοι πόροι, ή απλώς κοινά, αποτελούν μια ειδική κατηγορία πόρων (φυσικών ή τεχνητών) που γίνονται αντικείμενο υπερεκμετάλλευ- σης ή υποεκμετάλλευσης και οδηγούνται σταδιακά στην υποβάθμιση και την καταστροφή, γνωστή ως «τραγωδία των κοινών». Κλασικό παράδειγ- μα τέτοιων πόρων αποτελούν οι βοσκότοποι και τα δάση, οι οποίοι τα τε- λευταία χρόνια αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα υποβάθμισης. Ωστόσο αυτό δεν συνέβαινε παλαιότερα, όπου άτυποι θεσμοί διακυβέρνησης, τα γνωστά τσελιγκάτα, διασφάλιζαν τη βέλτιστη χρήση και διαχείριση των βο- σκοτόπων, με αποτέλεσμα τη διατήρηση και τη μακροβιότητα των πόρων, 209

των ανθρώπων και των τοπικών κοινωνιών (Π. Αρβανιτίδης, Φ. Νασιώκα, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας).  Όσο υπήρχε το καθεστώς του τσελιγκάτου, δεν είχε σημειωθεί καμιά περίπτωση υποβάθμισης των πόρων αυτών. Ως θεσμός το τσελιγκάτο είχε πολλά κοινά στοιχεία με τους σύγχρονους οικονομικούς συνεταιρισμούς (καθ. Παπαναστάσης, 2003). Σημαντικό είναι ότι δεν υπήρχε αμφισβήτηση των θεσμών του τσελιγκάτου από εξωτερικές διοικητικές αρχές. Λόγω του μικρού συστήματος λειτουργίας του τσελιγκάτου δεν υπάρχουν πολλαπλά επίπεδα λειτουργιών και οργάνωσης, ενώ το κόστος των μηχανισμών επί- λυσης διαμαχών ήταν μικρό.  Στην Ιταλία το δάσος Alto Monde έχει ανατεθεί από τον τοπικό δήμο (όχι το δασαρχείο) σε τοπική ΚΟΙΝΣΕΠ ένταξης έναντι 400.000 €/έτος με προκαταβολή 50% και το υπόλοιπο μόνο εφόσον δεν καταστραφεί πάνω από το 1%. Στα «δασαρχεία» οι μισθοί εισπράττονται χωρίς καμιά αξιολό- γηση του έργου.  Αν λόγω πολέμων ο 20ός αιώνας επέβαλε κεντρική διευθυντική διοίκη- ση, έπειτα από 70 χρόνια ειρήνης μπορούμε να επανέλθουμε σε επανατο- πιοποίηση όλων των μορφών διοίκησης. Όλα πρέπει να διοικούνται τοπικά με τη συμμετοχή των πολιτών και των φορέων της κοινωνίας των πολιτών. Οι όποιες κεντρικές δομές (κυβερνητικές, περιφερειακές, επιστημονικές, ελίτ) πρέπει να ενημερώνουν και να πείθουν τους πολίτες ενός τόπου και οι τοπικές κοινωνίες να αποφασίζουν.  Αφού απαγορεύτηκαν οι «κηπουροί» της υπαίθρου, οι κατσίκες, από τα δάση, που διαμόρφωναν τα μονοπάτια σε αυτά, η κεντρική υπηρεσία ΟΦΥΠΕΚΑ διαθέτει 30 εκατ. € για μονοπάτια σε εργολαβίες, ενώ εξει- δικευμένες ΚΟΙΝΣΕΠ θα μπορούσαν να τα κάνουν με μόνο 1.000 €/χλμ. Διότι η κοινωνική οικονομία είναι πιο αποτελεσματική τοπικά, έχει άμεσο συμφέρον και κοστίζει πολύ λιγότερο χωρίς το εργολαβικό κερδοσκοπικό ιδιωτικό κέρδος.  Η προηγούμενη άσχημη εμπειρία των κεντρικών σχεδιασμών στις πυρ- καγιές του 2007 (Ταμείο «Μολυβιάτη» κ.λπ.) δεν προδιαθέτουν ευνοϊκά για νέες κεντρικές δομές.  Το δάσος του Μαίναλου (Δασαρχείο Βυτίνας) μπορεί να δώσει 30.000 κμ/έτος ξυλείας, αλλά αποδίδει μόνο 5.000 κμ ετησίως με τις σημερινές διαχειριστικές δομές, ενώ ταυτόχρονα εισάγονται 23 εκ. € ετησίως καυσό- ξυλα και 22 εκ. € ετησίως κάρβουνα.  Η εξάλειψη της γίδας και η συνακόλουθη δάσωση και ερήμωση του χώ- ρου, που πριν βόσκονταν, είχαν ως αποτέλεσμα, πρώτον, την εξαφάνιση όλων των πηγών εξαιτίας της ανάπτυξης των δέντρων, που άπλωναν ρίζες βαθιά στη γη, και, δεύτερον, το «κλείσιμο» του τόπου με έναν τρόπο που οι 210

ντόπιοι κάτοικοι χαρακτήριζαν «ζούγκλα» (σήμερα το λέμε «πράσινη έρη- μο») και εξέφραζαν πολύ αρνητικές απόψεις για το «αγρίεμα» αυτό του τόπου και τη σημασία του. Καθώς αυξάνονταν τα δέντρα και έκλειναν τα ξέφωτα, τα μονοπάτια και τα χωράφια, καθίστατο αδύνατος ο έλεγχος και η προστασία (καθ. Β. Νιτσιάκος, 22/8/21).  Οι Γάλλοι πυροσβέστες που ήρθαν να βοηθήσουν εντυπωσιάστηκαν από την παντελή έλλειψη αντιπυρικών ζωνών. Και ότι τα πεύκα στα ελληνικά δάση φτάνουν τα 100 έως 300 ανά στρέμμα, ενώ τα διεθνή μοντέλα διαχεί- ρισης των δασών προβλέπουν μόλις 30 πεύκα/στρέμμα. Υπάρχουν πολλές ακόμα ανοιχτές πληγές, όπως τα αυθαίρετα μέσα στα ρέματα, η ανυπαρξία οδών διαφυγής από οικισμούς, η αργή αποκομιδή των κομμένων κλαδιών (KReport, Κ. Καλλίτση).  Αναφέρθηκαν σημεία της ολιστικής θεωρίας, της συστημικής προσέγ- γισης. Σύστημα ο άνθρωπος, σύστημα η οικογένεια, σύστημα η τοπική κοινωνία, σύστημα ο δήμος, σύστημα η Περιφέρεια, σύστημα το κράτος, σύστημα η Ευρωπαϊκή Ένωση, σύστημα ο πλανήτης. Η εντύπωση είναι ότι το άριστο επίπεδο για την αειφορία πρέπει να είναι ο τόπος, μια κοιλάδα, ένα βουνό, μια παραλίμνια περιοχή, ένα νησί, ένας δήμος, όχι μεγαλύτερο σύστημα. Οι υπερδομές/υπερκατασκευές αποδείχθηκε ότι δημιουργούν αναποτελεσματική απόσταση (για την ακρίβεια χάος) από τις διάφορες ελίτ καταστάσεις, διοικητικές, κυβερνητικές, επιστημονικές, επαγγελμα- τικές συντεχνίες κ.λπ.  Φαίνεται ότι η Πολιτεία προτίθεται να διαθέσει 1 δισ. € τα αμέσως προ- σεχή χρόνια για την αναζωογόνηση των καμένων περιοχών. Εκτιμάται ότι το 20% αυτών πρέπει να διατεθεί σε δομές της κοινωνικής οικονομίας, σε τοπικούς συνεταιρισμούς, δασικούς και άλλους, σε κοινωνικές συνεται- ριστικές επιχειρήσεις (ίσως μορφής «ένταξης», καθόσον οι πυρόπληκτοι πρέπει να είναι μία ακόμα κατηγορία).  «Αυτό το καλοκαίρι είναι η αρχή μιας καταστροφής οικοσυστημάτων και περιουσιών. Είναι εγκληματική η έλλειψη προετοιμασίας των ηγετών του πλανήτη για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Μη αναστρέψιμο δεν είναι τίποτα όμως ακόμη, όλα στο χέρι μας είναι (Ελένη Μυριβήλη, Chief Heat Officer, αξιωματούχος που αναλαμβάνει να ευαισθητοποιήσει τους κατοίκους για τις συνέπειες της ανόδου της θερμοκρασίας στο περιβάλλον, την καθημερινή ζωή και την οικονομία, Financial Times, in.gr, 25/8/21). Στις προσεχείς 15 ημέρες πρέπει να συνδιαμορφωθεί ένα κείμενο θέσεων για την ανάγκη να υποστηριχθεί κατά προτεραιότητα η τοπιοποίηση, να υποστηριχθούν οι οργανώσεις της τοπικής κοινωνίας των πολιτών, να δο- θεί προτεραιότητα σε τοπικούς φορείς της κοινωνικής οικονομίας (ΚΟΙΝ- ΣΕΠ, συνεταιρισμοί δασικοί, κτηνοτρόφων, μελισσοκόμων, βοτάνων κ.ά.). 211

Με φροντίδα των κ.κ. Ι. Λαγού, Ι. Θεοδώρου, κ. Διάκου και Γ. Παπαπέ- τρου θα διαμορφωθεί κείμενο προς την κυβέρνηση και κάθε εμπλεκόμενη συλλογική δομή και κάθε ενδιαφερόμενο πολίτη για τα συμπεράσματα της πολύ παραγωγικής συζήτησης στις 25/8/21. Η Συνεργατική Κοινωνία, ένα άτυπο think tank της κοινωνίας των πολι- τών για την κοινωνική οικονομία, θα είναι πάντα ανοιχτό για συζητήσεις που δημιουργούν spin-off δράσεις από πολίτες και οργανώσεις της κοι- νωνίας των πολιτών. Πληρ.: [email protected], [email protected], [email protected] & [email protected] Μετά τις πυρκαγιές ολοταχώς τοπικοποίηση 29-8-2021 Πραγματοποιήθηκε η τακτική δημόσια διαδικτυακή συζήτηση της Πα- ρασκευής 27/8/21 για κτηνοτρόφους, που οργάνωσε ο Κτηνοτροφι- κός Σύλλογος Περιφέρειας Αττικής, με αντικείμενο «Μετά τις πυρκαγιές …». Στη συζήτηση μετείχαν οι: κα Μάγδα Κοντογιάννη (κτηνοτρόφος, host), κα Σταυρούλα Παπαγεωργίου (Κιλκίς), Αθηνά Μιχαηλίδου (Πρόβειο ΚΟΡΔΑΛΗ), κ. Ζαφείρης Ναστούλης (Μέγαρα Αττικής), κα Έλενα Μπό- τση (Οικολόγοι Πράσινοι), κ. Γρηγόρης Παπαπέτρου (Συνεργατική Κοι- νωνία), κ. Νίκος Καμπερόπουλος (Ξάνθη), κ. Γιάννης Κοντογιάννης (πρόεδρος κτηνοτρόφων Αττικής), κ. Νίκος Δημόπουλος (Καβάλα), κ. Κώστας Μαντζουράνης (ΚΟΙΝΣΕΠ «Κυκεών»), κα Χριστιάννα Γαρδι- κιώτη (Άστρος Κυνουρίας), καθ. κ. Βασίλης Νιτσιάκος, κ. Στάθης Αση- μάκης, κα Ευτυχία Κουλούρη, κ. Λεωνίδας Ραβανός (Πρέβεζα), κ. Απο- στόλης Νανούσης, κ. Τάκης Περλορέντζος (Γλυφάδα Αττικής), κ. Θάνος Χασάπης (Λάρισα), κ. Θεοφάνης Λέκκας, κ. Δημήτρης Δάλκας (Βοιωτία) με συντονιστή τον γράφοντα. Η κα Κοντογιάννη (69320 94231) επεσή- μανε ότι η συζήτηση βρίσκεται στο Facebook, στο προφίλ «Κτηνοτρο- φικός Σύλλογος Περιφέρειας Αττικής», στο https://www.facebook. com/618390278198909/videos/601132947712772, ενώ στο https:// www.facebook.com/618390278198909/videos/573166217046968 βρί- σκεται η διαδικτυακή συζήτηση για την κτηνοτροφική επιχειρηματικό- τητα. Η κα Έλενα Μπότση (Οικολόγοι Πράσινοι) παρουσίασε μερικά από τα πολύ σημαντικά συμπεράσματα της προφητικής (30/7/21) –τέσσερις ημέρες πριν από τις καταστροφικές πυρκαγιές της 4ης Αυγούστου 2021– εκδή- λωσης των Οικολόγων Πρασίνων στα Βίλια Αττικής με θέμα: «Ο ρόλος της 212

εκτατικής κτηνοτροφίας και δασοπονίας στην προστασία των δασών της Αττικής». Εκεί εντοπίστηκε ότι η απαγόρευση της ποιμενικής βόσκησης και των άλλων παραδοσιακών δραστηριοτήτων, που αιτιολογήθηκε (χωρίς να επικυρωθεί ποτέ) με βάση την προστασία των δασικών οικοσυστημά- των, οδήγησε στην πύκνωση της βλάστησης από λίγα φυτικά είδη και τη σημαντική απώλεια βιοποικιλότητας, δηλαδή σε μια «πράσινη έρημο», οι οποίες απειλούνται άμεσα από ανεξέλεγκτες καταστροφικές πυρκαγιές, που θα φέρουν την οριστική ερημοποίηση. Η κάποτε ισχυρή κτηνοτροφία στις εν λόγω περιοχές της Αττικής είχε σημαντική συμβολή στη διατρο- φική αυτάρκεια των κοινοτήτων, αλλά και σε μια εύρωστη και ανθεκτική τοπική οικονομία. Στη συζήτηση παρουσιάστηκε απόσπασμα από δημοσίευση του καθ. Βασί- λη Νιτσιάκου σε ΜΜΕ (22/8/21), όπου περίπου αναγράφονταν: Η εξάλει- ψη της δαιμονοποιημένης γίδας και η συνακόλουθη δάσωση και ερήμωση του χώρου, που πριν βόσκονταν, είχαν ως αποτέλεσμα, πρώτον, την εξα- φάνιση όλων των επιφανειακών υδάτων, δηλαδή των πηγών, εξαιτίας της ανάπτυξης των δέντρων, που άπλωναν ρίζες βαθιά στη γη, και, δεύτερον, το «κλείσιμο» του τόπου με έναν τρόπο που οι ντόπιοι κάτοικοι χαρακτή- ριζαν «ζούγκλα». Το παρελθόν της αυτονομίας και αυτοδιαχείρισης των κοινοτήτων, η πα- ρουσία του ανθρώπου καλλιεργητή, βοσκού, ξυλοκόπου, ρητινοσυλλέκτη, τροφοσυλλέκτη κ.λπ. και το ευρύτερο σύστημα αξιών μπορούν να αποτε- λέσουν πυξίδα για μια άλλη πορεία στο μέλλον, για μια άλλη σχέση με το φυσικό περιβάλλον, για την απο-ανάπτυξη, την αειφορία και την ισορρο- πία που περνά μέσα από την αλλαγή του κοινωνικοπολιτικού συστήματος μιας αδηφάγου κερδοσκοπικής ιδιωτικής οικονομικής, η οποία θέτει τα κέρδη πάνω από τους ανθρώπους και τη φύση. Η δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, π. διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, με όραμα ο λαϊκός πολιτισμός να ενσωματωθεί στη σύγχρονη αειφόρο ανάπτυξη και θέμα «Ο λαϊκός πολιτι- σμός δεν είναι μουσειακό είδος», έχει ήδη επισημάνει: Επιβάλλεται η επι- στροφή στην τοπικότητα για να αποκαταστήσουμε τις ζημιές που κάναμε στη φύση και στο κλίμα. Η επιστημονική καταγραφή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς πρέπει να αξιοποιηθεί εάν συνειδητοποιήσουμε ότι πρόκειται για πολύτιμη παρακαταθήκη, η οποία με τις αξίες της, που επανέρχονται σήμερα ως νεωτερικές απόψεις (κυκλική οικονομία, αειφορία κ.λπ.) αλλά και με την επιβίωσή της (τεχνικές, γαστρονομία, δρώμενα κ.ο.κ.) μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών, ανταποκρινόμενες στις απαιτήσεις της κλιματικής αλλαγής και των νέων περιβαλλοντικών δεδομένων. 213

Στην πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση προσεγγίστηκαν πάρα πολλά θέματα, τα οποία θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα παρακάτω:  Το επίπεδο σχεδιασμού και υλοποίησης πρέπει να είναι ο τόπος (ούτε η Περιφέρεια ούτε η Κυβέρνηση ούτε κεντρικές δομές) με τη συνδρομή γνώσεων και στρατηγικών υπερτοπικών δομών όπου τους ζητηθεί.  Οι οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών (σύλλογοι, εθελοντικές ορ- γανώσεις, επαγγελματικές ενώσεις κ.λπ.) πρέπει να συμμετέχουν θεσμικά σε κάθε τοπικό σχεδιασμό.  Οι τοπικές επιχειρηματικές δομές, όπως τοπικές κοινωνικές συνεταιρι- στικές επιχειρήσεις, τοπικές δομές πυροπλήκτων, τοπικοί συνεταιρισμοί (παραγωγικοί, αγροτικοί, οικοδομικοί, καταναλωτικοί, προμηθευτικοί, δα- σικοί), Ομάδες Τοπικής Δράσης κ.λπ. πρέπει να συμμετέχουν στην υλο- ποίηση κάθε προγράμματος στον τόπο τους.  Η απαξίωση του αγροτικού τρόπου ζωής, το κοινωνικό bullying εις βά- ρος των αγροτών, η δραματική υποτίμηση της φύσης, η υπερτίμηση της τεχνητής, εικονικής πραγματικότητας, η απόσταση μεταξύ της φυσικής αγροτικής ζωής και του τεχνητού αστικού χώρου, πρέπει να γεφυρωθούν με ορίζοντα το 2040 και ξεκίνημα από ευαισθητοποίηση όλων και κυρίως των παιδιών και μαθητών σχολείων για τον σεβασμό των ιδιαιτεροτήτων και αναγκών κάθε τόπου/ομάδας.  Η επαναφορά της ισορροπίας της ζωής και της φύσης στα «έρημα» δάση και στην «έρημη» ύπαιθρο επιβάλλει διαμόρφωση προγραμμάτων για μια ελκυστική ύπαιθρο ώστε να στηριχθεί και η ζωή στον τεχνητό πολυάν- θρωπο αστικό χώρο. Ο Κτηνοτροφικός Σύλλογος Περιφέρειας Αττικής θα προσπαθήσει να κα- ταγράψει τα αποτελέσματα της «δαιμονοποιημένης» δασοπροστασίας μετά τις εμπειρίες στα Βίλια-Πατέρα, στη Βαρυμπόμπη-Πάρνηθα και στην Κε- ρατέα-Σούνιο με τη συνδρομή της ΚΟΙΝΣΕΠ «Κυκεών». Η φύση στο τεχνητό αστικό περιβάλλον 1-9-2021 «Ε ίναι τέλεια σχηματισμένο! Ένα θαύμα της μικρομηχανικής έτοιμο για το σύντομο πέρασμά του από τον κόσμο. Διάφανα φτερά, άθι- κτα ακόμη, διπλωμένα προσεκτικά πάνω απ’ την κοιλιά, που ανασηκώ- νεται ανεπαίσθητα με την αναπνοή. Ακουμπισμένα ανάλαφρα πάνω στον τοίχο, έξι επιδέξια ποδαράκια σε άριστη κατάσταση - το καθένα με το πλήρες σετ των εννέα κομματιών του, αλώβητα ακόμη από επικίνδυνες επαφές με ανεμιστήρες εξαερισμού ή αράχνες. Ο θώρακας, καλυμμένος με χρυσαφένιο χνούδι, κρύβει συσπειρωμένους τους μυς που προορίζονται 214

για πτήση. Είναι τόσο ογκώδης, που σχεδόν κρύβει το ήρεμο πρόσωπο, πίσω από το οποίο ένας μικροσκοπικός εγκέφαλος συντονίζει κανάλια επικοινωνίας των κεραιών, προσακτρίδες, «παντεπόπτες» οφθαλμούς και τα οκτώ συνδεδεμένα περιβλήματα της παρασιτικής προβοσκίδας. Θαυ- μάζω αυτό το θαυμάσιο δείγμα οικιακού κουνουπιού, το Culex molestus, στον Σταθμό Λίβερπουλ του λονδρέζικου μετρό. Για έναν βιολόγο η πόλη είναι ένα αναγκαίο κακό, όπου ο πραγματικός βιολόγος φροντίζει να μέ- νει όσο γίνεται λιγότερο. Ο πραγματικός κόσμος βρίσκεται έξω από την αστική επικράτεια, στα δάση, στις κοιλάδες και στα λιβάδια. Εκεί που τα ζώα ζουν ελεύθερα. »Στον υπόγειο διάδρομο του μετρό του Λονδίνου φαντάζομαι τις αόρατες προσαρμογές στο μικροσκοπικό, εύθραυστο κουνούπι. Κάποιες πρωτεΐνες στις κεραίες του έχουν αλλάξει σχήμα για να ανταποκρίνονται στις οσμές του ανθρώπου και όχι στις μυρωδιές των πτηνών. Γονίδια που ελέγχουν το βιολογικό του ρολόι έχουν ρυθμιστεί ξανά ή αδρανοποιηθεί, ώστε το εν λόγω κουνούπι να μην πέφτει σε χειμερία νάρκη, αφού εκεί κάτω πάντα βρίσκει ανθρώπινο αίμα και ποτέ δεν κάνει πολύ κρύο. Και σεξουαλικά, από ένα είδος στο οποίο τα αρσενικά σχηματίζουν νέφη μέσα στα οποία μπαινοβγαίνουν τα θηλυκά για να γονιμοποιηθούν, σε ένα είδος που το ζευγάρωμα αφορά δύο άτομα στους περιορισμένους χώρους όπου τυχαί- νει να συναντηθούν, στο αραιοκατοικημένο υπόγειο» (απόσπασμα από το βιβλίο «Ο Δαρβίνος πάει στην πόλη» του Menno Schilthuizen, Πανεπιστη- μιακές Εκδόσεις Κρήτης, ISBN 978-960-524-602-0, Ιαν. 2021). Ο Ολλανδός επιστήμονας της εξελικτικής βιολογίας M. Schilthuizen ανα- φέρεται στο φαινόμενο της «αστικής εξέλιξης», δηλαδή στην εντυπωσια- κή προσαρμοστικότητα που έχουν αναπτύξει ορισμένα είδη της φυσικής πανίδας και χλωρίδας να επιβιώνουν μέσα στο φαινομενικά αφιλόξενο περιβάλλον των ανθρώπινων πόλεων. Επιδεικνύουν μάλιστα τέτοια ανθε- κτικότητα, αναφέρει ο συγγραφέας, σε βαθμό που ούτε ο Δαρβίνος δεν θα μπορούσε να διανοηθεί! Παράλληλα, παρακολουθώ πρωτοβουλίες πόλεων για στρατηγικές «urban rewilding» που τολμούν τη φυσική «αγριότητα» στους δημόσιους χώρους, αλλά και σε όποιους υπολειμματικούς ελεύθε- ρους χώρους, επιτρέποντας στη φύση να δημιουργήσει μικρο-οικοσυστή- ματα και κύκλους ζωής (Paraskevi Tarani, Facebook, 23/8/21). Η κα Μάγδα Κοντογιάννη (κτηνοτρόφος, Μενίδι, 69320 94231) ανέφερε ότι στο συνέδριο του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Περιφέρειας Αττικής (Βα- ρυμπόμπη, 20/11/16) ο καθηγητής Ι. Μπιζέλης (ΓΠΑ) με θέμα «Αστική κτηνοτροφία: Η εκτροφή αγροτικών ζώων μέσα στις πόλεις» παρουσίασε τα αγροκτήματα μέσα στις πόλεις (city farms) ως έναν ζωντανό σύνδεσμο μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών. 215

Οι city farms είναι αγροτικά κομμάτια φυσικού περιβάλλοντος μέσα στις πόλεις όπου παιδιά, νέοι και ενήλικες μπορούν να μάθουν για το αγρο- τικό περιβάλλον, τη στενή εσωτερική τους σχέση με τα φυτά και τα ζώα, καθώς και τη σημασία των εποχών. Φέρνουν σε επαφή τους επισκέπτες με τα ζώα, τη φύση και το περιβάλλον μέσω πρακτικών δραστηριοτήτων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων και πληροφόρησης και αποτελούν σημεία κοινωνικών συναναστροφών, δημιουργικής δραστηριότητας και ψυχολο- γικής υποστήριξης μέσω των ζώων (animal therapy). Οι city farms είναι μια μορφή εξουδετέρωσης των αστικών θερμικών νησίδων. Το 1950 το 30% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε τσιμεντουπό- λεις. Μέχρι πριν από λίγο ο πληθυσμός ήταν 50-50. Ο ΟΗΕ προβλέπει ότι το 2050 το 66% των ανθρώπων θα έχουν κλειστεί σε τεχνητό αστι- κό τσιμεντένιο περιβάλλον. Ταυτόχρονα ο FAO (Οργανισμός Τροφίμων & Γεωργίας ΟΗΕ) αναφέρει ότι 800 εκατ. άνθρωποι σε όλο τον κόσμο καλλιεργούν λαχανικά και φρούτα ή εκτρέφουν ζώα μέσα σε πόλεις. Η παραγωγή αυτή μέσα στις μεγάλες αστικές πόλεις αντιστοιχεί στο 15%- 20% της συνολικής παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων στον κόσμο (www. cityfarms.org)! Στρατηγικά δεν πρέπει να ξεχνάμε το project «Victory Farm», όταν οι προωθούμενες από την κυβέρνηση καλλιέργειες μέσα στις πόλεις (βερά- ντες, ταράτσες, εγκαταλελειμμένα οικόπεδα κ.λπ.) στις ΗΠΑ αποδέσμευ- σαν τις στρατηγικές μεταφορές για να διατεθούν για τις ανάγκες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήδη τα τελευταία χρόνια η σύγχρονη ιατρική δίνει συνταγογραφούμενες θεραπείες με περιπάτους σε κήπους ή στα δάση (όπου δεν κάηκαν ακό- μα…) και βέβαια προσφέροντας «αγκαλιές» από πρόβατα ή από άλογα σε κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις μέσα στις πόλεις. Μελέτη που εκπονήθηκε από τη δρα Σ. Μπράουν-Φαρλάντερ (Ινστιτούτο Κοινωνικής Προληπτικής Ιατρικής, Βασιλεία, Ελβετία), διαπίστωσε πως τα παιδιά που μεγάλωσαν σε αγροκτήματα έχουν πολύ λιγότερες πιθανό- τητες να εμφανίσουν αλλεργίες και άσθμα συγκριτικά με τα παιδιά που μεγάλωσαν στα αποστειρωμένα διαμερίσματα των πόλεων (kathimerini. gr, 21/9/2002). Στις μέρες μας ένας σημαντικός αριθμός του πληθυσμού υποφέρει από αλ- λεργίες και άσθμα, με το 30% των παιδιών να εμφανίζουν συμπτώματα αυ- τών των παθήσεων. Εξαίρεση σε αυτό το ποσοστό αποτελούν τα παιδιά που μεγαλώνουν σε αγροτικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικά, ακόμα και μεταξύ παιδιών που ζουν στο ίδιο χωριό, εκείνα που ζουν σε φάρμα εμφανίζουν σημαντικά λιγότερες αλλεργίες και άσθμα σε σύγκριση με συμμαθητές τους οι οποίοι όμως δεν ζουν σε κάποιο αγρόκτημα. Ερευνητές εντόπισαν πως 216

ένα σιαλικό οξύ που περιέχεται στα ζώα της φάρμας έχει αντιφλεγμονώδη δράση έναντι λοιμώξεων των πνευμόνων (Πανεπιστήμιο Ζυρίχης, www. kyriakakou.gr, 22/8/17). Το ανθρώπινο μικροβίωμα, όπως ονομάζεται το σύνολο των μικροοργανι- σμών που ζουν πάνω και μέσα μας, έχει συνδεθεί τα τελευταία χρόνια με μια πληθώρα παθήσεων, από την παχυσαρκία και τον διαβήτη μέχρι τις συμπεριφορικές διαταραχές. «Διαπιστώσαμε ότι ένα σχετικά μεγάλο μέρος της προστατευτικής δράσης έναντι του άσθματος την οποία προσφέρουν τα αγροκτήματα συνδέεται με την ωρίμανση του εντερικού μικροβιώμα- τος κατά το πρώτο έτος ζωής» (δρ Μ. Νέπνερ, «Nature medicine», in.gr, 3/11/20). Η καταστροφή της ισορροπίας του φυσικού περιβάλλοντος δημιουργεί όλα σχεδόν τα προβλήματα που έχουν γιγαντωθεί στις ημέρες μας. Και τα προβλήματα επιτείνονται από την περίεργη ανεξήγητη μονομανία των καρεκλοκένταυρων διοικητικών υπαλλήλων σε αγαστή συνέργεια με τους εργολάβους της κερδοσκοπικής ιδιωτικής οικονομικής για να τσιμεντοποι- ηθούν τα πάντα και να ανατραπεί η αιωνόβια αειφόρος αττική ύπαιθρος. Όμως μια υγιής ισόρροπη αττική ύπαιθρος είναι απαραίτητη για να υπο- στηρίξει την επιβίωση της μεγαλούπολης στο λεκανοπέδιο της Αττικής, που έχει εποικιστεί από το περίεργο αστικό ζώο «Homo Atticus»… Μέχρι το 2030 περίπου το 10% της στεριάς του πλανήτη μας θα έχει αστι- κοποιηθεί και το υπόλοιπο θα καλύπτεται από δημιουργήματα του ανθρώ- που, όπως φάρμες, βοσκοτόπια και φυτείες. Πρέπει να εξασφαλίσουμε τη συμβίωση αστικού χώρου με αγροτικές δράσεις. Πέραν της στοιχειώδους νομικής απαίτησης του σεβασμού των συμπολι- τών κτηνοτρόφων της Αττικής, του σεβασμού του τρόπου ζωής και του πο- λιτισμού των φροντιστών (κτηνοτρόφων) της αττικής υπαίθρου, του σεβα- σμού των θυσιών των βοσκών της Αττικής (Πάρνηθα, 1944) και της ηθικής αξίας ότι όσοι ήρθαν μετά «τους βρήκαν εκεί τους κτηνοτρόφους» είναι και λόγοι επιβίωσης των νεοαστών, οι οποίοι συνεχώς αποκαλύπτονται από έρευνες που επιβάλλουν να βρεθεί συμβιβαστική, συμβιωτική λύση πριν καεί και το τελευταίο δέντρο στην Αττική και συνειδητοποιήσουν οι αστοί ότι το τσιμέντο δεν τρώγεται όσα λεφτά κι αν έχεις. Η κα Κοντογιάννη ανέφερε ότι στις 8 Σεπτεμβρίου 2021, στις 12:00, ο Κτηνοτροφικός Σύλλογος Περιφέρειας Αττικής οργανώνει δημόσια διαδι- κτυακή συζήτηση για την τοπική ανάπτυξη της υπαίθρου της Αττικής για να καταγράψει δημόσια τις προτάσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης, θα μετέ- χει στο συνέδριο «Το όραμα της Ρουμελιώτισσας» (Λιδωρίκι, 18-19/9/21), ενώ στις 15 Οκτωβρίου 2021 είναι η Παγκόσμια Ημέρα της Αγρότισσας και στις 16 Οκτωβρίου 2021 η Παγκόσμια Ημέρα της Διατροφής. 217

Για μια βιώσιμη και ευημερούσα αττική ύπαιθρο 10-9-2021 ΟΚτηνοτροφικός Σύλλογος Περιφέρειας Αττικής, ως νόμιμη και τυ- πικά λειτουργούσα οργάνωση της Κοινωνίας των Πολιτών, σε τρεις δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις διαμορφώνει προτάσεις για μια βιώσιμη (αειφόρα), ευημερούσα για τους κατοίκους της και ελκυστική αγροτική ύπαιθρο στην Αττική. Οι δημόσιες συζητήσεις με θέμα «Ολοκληρωμένη τοπική ανάπτυξη» έγι- ναν την Τρίτη 7/9/21 (21:00) με αγρότισσες, την Τετάρτη 8/9/21 (12:00) με οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών και την Παρασκευή 10/9/21 (22:00) κυρίως με κτηνοτρόφους. Η ιδέα καλλιεργήθηκε με πρωτοβουλία του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Περιφέρειας Αττικής σε τριάντα τέσσερις (34) δημόσιες εκδηλώσεις με συνεργασία με τοπικούς συλλόγους και φορείς σε διάφορες περιοχές σε όλη την αττική ύπαιθρο. Οι εκδηλώσεις οργανώθηκαν με προδημοσιεύ- σεις, προσκλήσεις και ευρεία δημοσιότητα των συμπερασμάτων έπειτα από κάθε εκδήλωση. Άλλωστε η δραστηριότητα του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Περιφέρειας Αττικής αποτέλεσε συγγραφικό αντικείμενο που εκδόθηκε από τις εκδό- σεις Στέντορας με τίτλο «Σκέψεις για την τοπική ανάπτυξη», ISBN 978- 618-84431-2-9. Είχαν προηγηθεί επίσης δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις στις 12/9/20, στις 5/1/21, στις 13/1/21, στις 26/1/21 και στις 27/1/21 με θέμα «Όραμα 2040 για την αττική ύπαιθρο». Τα συμπεράσματά τους με το όνομα «ΑΡΑΤΤΙΚΑ» (δηλαδή γη Αττικής) είχαν υποβληθεί στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή (31/1/21), ενώ παρουσιά- στηκαν (1) στην ηγεσία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης & Τρο- φίμων (8/2/21), (2) στη Διεθνή Έκθεση στις Βρυξέλλες από το Ελληνικό Αγροτικό Δίκτυο (25/3/21) και (3) σε δημόσια διαδικτυακή εκδήλωση στις 14/4/21. Την τελευταία δύσκολη περίοδο με την πανδημία του Covid-19 ο Κτη- νοτροφικός Σύλλογος Περιφέρειας Αττικής, με απόφαση του προέδρου κ. Γιάννη Κοντογιάννη, με την τεχνική υποστήριξη του Skywalker-Εργασία στην Ελλάδα, με υπεύθυνη την κα Μάγδα Κοντογιάννη (κτηνοτρόφο, 69320 94231, γραμματέα του Συλλόγου) και με συντονιστή τον γράφοντα, καθιέρωσε τις δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις. Ξεκίνησαν στις 2/6/20 με θέμα την αττική κτηνοτροφία μετά τον Covid-19 (έτσι νόμιζαν τότε), συζήτηση με 6.500 προβολές, και καθιερώθηκαν κάθε Τετάρτη, στις 12:00. Μέχρι σήμερα στις Τετάρτες έγιναν σαράντα δύο (45) 218

δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις με δημόσια διαθέσιμα βίντεο σε θέμα- τα αγροτικής επιχειρηματικότητας, όπως: Συνεργατισμός και κλιματική αλλαγή, Αγορές παραγωγών, Κτηνοτροφία, Τυροκόμηση, Φορολογικά- Survivor, Αγορές καταναλωτών, Βοσκήσιμες γαίες, Μεταποίηση, Οι αγρό- τες οδηγούν τη μετά Covid-19 εποχή, Η καινοτομία στην αγροδιατροφή, Βιώσιμα αγροδιατροφικά συστήματα, Παγκόσμια Ημέρα Αγρότισσας, Το- πική αγροδιατροφική ασφάλεια, Αγροτική εκπαίδευση, Ασφάλιση αγροτι- κής δραστηριότητας, Οι chef και η ελληνική κτηνοτροφία, Άδειες στάβλων, Αγροτική επαγγελματική κατάρτιση, Ανάπτυξη υπαίθρου, Food forest, καρποί δάσους, δάση και κτηνοτροφία, Αττική ύπαιθρος 2040, Σπουδή στο πρόβειο κρέας, Nutri Score-Foodomics, Δασικοί χάρτες, Ιχνοστοιχεία και διατροφή, Λαϊκές αγορές, Νέοι γεωργοί, Επισκέψιμα αγροκτήματα/ αγρο- τουρισμός, Χρήσεις γης, Η ποιότητα εδράζεται στη σωστή εκτροφή, Ψά- χνοντας για ΚΓΠ, Κτηνοτροφική εκπαίδευση, Βοσκοτόπια, Άδειες κτηνο- τροφικής επιχειρηματικότητας, Αγροτικοί συνεταιρισμοί, Τοπικοποίηση, Ζωοτροφές, Θυσίες βοσκών, Για το κρέας, Συλλογική δράση κτηνοτρόφων και Καμένη αγροτική επιχειρηματικότητα. Από τις 14/10/21 καθιερώθηκαν οι δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις για τις αγρότισσες κάθε Τρίτη βράδυ (21:00) με εξήντα (60) δημόσιες συζητή- σεις με αγρότισσες από όλη σχεδόν την Ελλάδα. Τώρα πλέον σχεδιάζεται η συμμετοχή στην Παγκόσμια Ημέρα της Αγρότισσας στις 15 Οκτωβρίου 2021. Από τις 2/2/21 καθιερώθηκαν οι δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις κάθε Παρασκευή βράδυ στις 22:00. Έκτοτε το ελεύθερο δημόσιο βήμα των κτη- νοτρόφων λειτούργησε σε είκοσι πέντε (25) δημόσιες συζητήσεις. Οι σκέψεις και οι προτάσεις για την ολοκληρωμένη τοπική ανάπτυξη της αττικής υπαίθρου οδηγήθηκαν στην κυρίαρχη πρόταση να δημιουργηθούν «από τα κάτω» τρεις Ομάδες Τοπικής Δράσης (ΟΤΔ), στη δυτική Αττική, στη βόρεια και στην ανατολική, για να συνθέσουν προτάσεις προγραμμά- των τοπικής ανάπτυξης σε κάθε Περιφερειακή Ενότητα για την προγραμ- ματική περίοδο 2023-2027. Μνημονεύθηκαν οι πιθανότητες να χρηματοδοτηθούν τα όποια σχέδια διαμορφωθούν, όπως τα έργα μορφής LEADER, μορφής CLLD, μορφής ΧΟΕ των ΠΕΠ, όπως επίσης τα έργα που προσελκύουν χορηγούς και ευ- εργέτες ή ακόμα και άλλα χρηματοδοτικά μέσα. Η αγροτική ύπαιθρος της Αττικής αξίζει να αναπτυχθεί τοπικά: 1. για να ευημερήσουν οι αγροτικές κοινωνίες (που καίγονται…) και να επανέλθει μια κάποια βιώσιμη ισορροπία στο περιβάλλον (φυσικό, κοινω- νικό, πολιτιστικό) της αττικής υπαίθρου και 2. διότι έχει ανάγκη την αγροτική ύπαιθρο της Αττικής η μεγάλη πολυ- 219

πληθής αστική τεχνητή πρωτεύουσα της Ελλάδας για να επιβιώσουν τα εκατομμύρια των ανθρώπων που ζουν στην πόλη. Οι ΟΤΔ της Κοινωνίας των Πολιτών, οι οποίες αναπτύχθηκαν από το 1991 μέχρι σήμερα «από κάτω», κάλυψαν όλους του «τόπους» της Ελλά- δας εκτός από την αγροτική ύπαιθρο στις Π.Ε. Αττικής και ήδη υπάρχει μεγάλη εμπειρία τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση από πετυχημένες καλές πρακτικές και σημεία προσοχής που πρέπει να απο- φευχθούν. Στόχος θα μπορούσε να είναι και η πρόβλεψη για κρατικές και Ε.Ε. προ- γραμματικές χρονικές περιόδους, που οδηγεί στην προετοιμασία για συμ- μετοχή στα προγράμματα 2023-2027 μέσα στον επόμενο 1,5 χρόνο. Το Όραμα 2040 για την Αγροτική Ύπαιθρο της Αττικής μπορεί να περι- λαμβάνει:  Κέντρο διάχυσης γνώσεων, έρευνας και πληροφοριών, όπως οι γεωργι- κές εφαρμογές.  Λειτουργία αγροτικού σχολείου στην Αττική με τη μορφή της μαθητείας. Στήριξη της συνεχιζόμενης κατάρτισης με επισκέψεις μελέτης σε επιλεγ- μένα αγροκτήματα.  Υποστήριξη πειραματικών αγροκτημάτων (καλλιέργειες και εκτροφές) και city farm, όπως ακριβώς συμβαίνει με τις θερμοκοιτίδες επιχειρηματι- κότητας για τα αστικά επαγγέλματα.  Αξιοποίηση διαχείρισης των υδάτων ακόμα και με επαναχρησιμοποίηση για άρδευση νερών πάντα με επισπεύδοντες τους χρήστες-αγρότες.  Δημιουργία γραφείων one-stop shop για να την επιχειρηματικότητα στην ύπαιθρο.  Δημιουργία θεματικών πάρκων στην Αττική για φιλοξενία απαραίτητων επιχειρήσεων.  Γιορτές μόνο με τοπικώς παραγόμενα αγροτικά προϊόντα και τοπικά ξε- νοδοχεία και εστιατόρια που καταναλώνουν τοπικά προϊόντα με τοπικές συνταγές.  Ανάπτυξη της τοπικής γαστρονομίας της Αττικής από οικοτεχνικές μο- νάδες  Σπίτι του Αγρότη για την υποστήριξη συλλογικοτήτων (σύλλογοι, σωμα- τεία, πολιτιστικά, καλλιτεχνικά, συνεταιρισμοί κ.λπ.).  Λειτουργία αποτελεσματικής τοπικής εφοδιαστικής αλυσίδας με τοπι- κές στεγασμένες αγορές παραγωγών και με συμβολαιακές σχέσεις, τοπι- κά σύμφωνα, τοπικά σημεία κατανάλωσης (ξενοδοχεία, εστιατόρια κ.λπ.) μαζί με συλλογικές δομές παραγωγών, που θα εξασφαλίζουν σταθερή ποιότητα, συνέπεια και συνέχεια τροφοδοσίας. Επίσης, μπορεί να είναι τα σημεία συγκέντρωσης της μη τοπικά διαθέσιμης αγροτικής παραγω- 220

γής για προώθηση και εξεύρεση αγορών αλλού, ακόμα και στο εξωτερικό.  Επιβάλλεται να οριστούν οι χρήσεις γης με σεβασμό στην ισόρροπη ανά- πτυξη και την ποικιλομορφία τόσο του τοπίου, όσο και της επιβαλλόμενης εναλλαγής χρήσεων, όπως είναι η φύση και το αειφόρο περιβάλλον, αλλά και η αυτάρκεια στην παραγωγή τροφής.  Η μείωση της επιβάρυνσης της υπαίθρου της Αττικής από τον γειτονικό αστικό χώρο (αστικά απορρίμματα, βιομηχανικά, δηλητήρια κ.λπ.).  Η μετά Covid-19 εποχή επαναξιολόγησε τις προτεραιότητες, με πρώτη επιλογή την εξασφάλιση της ζωής και την αγροδιατροφική αυτάρκεια των τοπικών κοινωνιών.  Επιβάλλεται η ενεργοποίηση του ενδογενούς δυναμικού για την τοπική βιωσιμότητα.  Η κοινωνική οικονομία είναι το μελλοντικό εργαλείο της τοπικής ανά- πτυξης με συνεργατισμούς (καταναλωτικούς, εργασιακούς, παραγωγικούς, ενεργειακούς, αγροτικούς, οικοδομικούς, πιστωτικούς).  Τα αγροτικά επιμελητήρια θα δώσουν μια καλή επιχειρησιακή ώθηση στην ύπαιθρο. Η πλήρης απαξίωση και υποτίμηση των αγροτικών περιοχών και των αγροτών, που έγινε εντονότερη από τη δεκαετία του 1950, με ισχυρότερη καταστροφή στην περιαστική αγροτική ύπαιθρο της Αττικής και τους κτη- νοτρόφους της, σε επίπεδο διακηρύξεων ξεκίνησε να αντιστρέφεται με το Άτυπο Συμβούλιο Υπουργών Γεωργίας της Ε.Ε. (Γ. Στύλος, Λιουμπλιάνα, 7/9/21), όπου το θέμα ήταν «Μακροπρόθεσμο όραμα για τις αγροτικές πε- ριοχές της Ε.Ε. – Προς ισχυρότερες, συνδεδεμένες, ανθεκτικές και ευημε- ρούσες αγροτικές περιοχές έως το 2040». Η υπουργική συνάντηση πήρε έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, καθώς οι υπουρ- γοί συζήτησαν για μια σημαντική πτυχή της επιβίωσης και περαιτέρω ανά- πτυξης των αγροτικών περιοχών και της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της αλιείας, της δασοκομίας: την ενίσχυση του διαλόγου μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών. Αλλά για αυτό είναι προϋπόθεση η αυτοοργάνωση των κατεστραμμένων αγροτικών περιοχών, διότι αλλιώς κάποιοι αστοί (γραφειοκράτες και επιστήμονες) θα μιλάνε εξ ονόματος των αγροτών χω- ρίς τους αγρότες… Η νέα διακήρυξη για «συνύπαρξη πόλεων και αγροτικών περιοχών» αντι- μετωπίζει τις προκλήσεις της συνύπαρξης και προσπαθεί να σταματήσει τις αντιθέσεις ή/και επιθέσεις. Η Κοινή Γεωργική Πολιτική θα μπορούσε να συνεισφέρει θετικά αν είχαν ενημερωθεί και συμμετείχαν και οι αγρό- τες στη σύνθεσή της και βέβαια εάν δεν υπέκλεπταν οι αστοί τα χρήματα του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΠΑ), όπως συμβαίνει ακόμη στα λεγόμενα προγράμματα μορφής LEADER και CLLD. Τα χρήματα του 221

ΠΑΑ είναι για τους αγρότες, ούτε για μοναστήρια ούτε για εξαγωγείς ούτε για βιομηχάνους ούτε για αλυσίδες σουπερμάρκετ ούτε για τσιφλικάδες ούτε για αεροδρόμια ούτε για αστούς συνταξιούχους ούτε για συγγενείς αστών διαχειριστών εθνικού αποθέματος… Ο υφυπουργός ΑΑΤ κ. Γεώργιος Στύλος δήλωσε: «Το στοίχημα για την πράσινη μετάβαση, σε συνδυασμό με την ολοκληρωμένη στήριξη των αν- θρώπων και των περιοχών της υπαίθρου, μπορεί και πρέπει να αναμορ- φώσει την Ευρώπη στο σύνολό της». Ωστόσο στην Ελλάδα το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων αγνοεί με έμφαση τις περιαστικές αγροτικές περιοχές της Αττικής, μη ανταποκρινόμενο πολιτικά στα γραπτά ερωτήματα του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Περιφέρειας Αττικής, ούτε καν απαντώντας υπηρεσιακά στα αι- τήματα που του υποβάλλονται. Πλήρης απαξίωση στην πράξη αλλά πολλές ελπίδες στις διακηρύξεις. Τελικά, μόνο οι ίδιοι οι αγρότες μπορούν να «επιβάλλουν πολιτικά» τον σεβασμό των αγροτών-πολιτών με τις τυπικά λειτουργούσες συλλογικότη- τές τους, με σεβασμό στη συνεχή, επί 365 μέρες απασχόληση στη φροντίδα της φύσης. Ο κ. Κοντογιάννης ήδη από τον Ιούλιο του 2018 διακήρυξε την ανάγκη για «βιώσιμες κοινωνίες με συνεργασία», αλλά μέχρι σήμερα ως ανταπόκριση εισέπραξε μόνο νέο πλέγμα ποινών και προστίμων και σχε- δόν πλήρη απαξίωση με τη μη πρόσκληση για συμμετοχή σε δομές δήμων, Περιφέρειας και ΥΠΑΑΤ. Την Παρασκευή 10 Σεπτεμβρίου 2021, στις 22:00, το θέμα της συζήτησης είναι η τοπική ανάπτυξη, την οποία μπορεί να παρακολουθήσει κανείς στο https://us02web.zoom.us/j/88035576563?pwd=VHdkc3NWVFUvT 1hCZUhVbDNyeEdWQT09 και στο Facebook, στον «Κτηνοτροφικό Σύλ- λογο Περιφέρειας Αττικής». Το Όραμα της Ρουμελιώτισσας στο Λιδωρίκι 21-9-2021 Πραγματοποιήθηκε στις 18/9/21 το συνέδριο «1821-2021: Το Όραμα της Ρουμελιώτισσας και οι σύγχρονες προοπτικές της» στο κτίριο του δημαρχείου στο Λιδωρίκι, που οργανώθηκε από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Λιδωρικίου. Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε εξ αναβολής λόγω πυρκα- γιών, ήταν να γίνει στις 8-9/8/21. Στο συνέδριο έδωσαν το παρών πολλοί τοπικοί άρχοντες και εξειδικευμέ- νοι συμπολίτες, μεταξύ των οποίων ο κ. Ιωάννης Μπούγας (βουλευτής), ο κ. Γιώργος Δελμούζος (αντιπεριφερειάρχης), ο κ. Γεώργιος Καπετζώ- νης (δήμαρχος), η κα Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη (εκπρόσωπος 222

Επιτροπής 2021), ο π. Δημήτρης Ζαχαρόπουλος (ιερέας), ο κ. Δημήτρης Καραχάλιος (πρόεδρος Οργανισμού Παιδείας & Πολιτισμού Δωρίδας), η κα Έφη Κάππα (Σύλλογος Αρτοτινών), ο κ. Θάνος Ασημάκης (δημοτικός σύμβουλος), ο κ. Τάσος Φλώρος (περιφερειακός σύμβουλος), η κα Σοφία Κλώσσα (υπεύθυνη Λαογραφικού Μουσείου Λιδωρικίου), ο κ. Λάμπρος Ρόδης (γραφείο Τύπου Περιφέρειας), ο κ. Κώστας Κουτσούμπας (αντι- πρόεδρος Κτηνοτροφικού Συλλόγου Δωρίδας), ο κ. Φώτης Κατσούδας (συγγραφέας), ο κ. Δημήτρης Γλυμής (αντιστράτηγος ε.α.), η κα Γιάννα Μίχου (Skywalker), ο κ. Νίκος Ασημακόπουλος (πρόεδρος Κτηνοτροφι- κού Συλλόγου Δωρίδας), ο κ. Νίκος Πέτρου (πρόεδρος Λιδωρικίου), η κα Νέγκα Γκρέπτσεβα (παραγωγός τοπικών προϊόντων), ο κ. Ηλίας Τσίγκας (ΚΟΙΝΣΕΠ «Nowtopia») κ.ά. Χαιρετισμούς απηύθυναν ο κ. Σ. Λιβανός (υπουργός Αγροτικής Ανάπτυ- ξης & Τροφίμων), η κα Γιάννα Δασκαλάκη-Αγγελοπούλου (πρόεδρος Επιτροπής 2021), ο κ. Ι. Μπούγας (βουλευτής), ο κ. Γ. Δελμούζος (αντιπε- ριφερειάρχης), ο κ. Γ. Καπεζώνης (δήμαρχος), ο κ. Ν. Νούλας (πρόεδρος Πνευματικού Κέντρου Ρουμελιωτών, πρόεδρος Λεοντείων Σχολών) κ.ά. Το συνέδριο «1821-2021: Το Όραμα της Ρουμελιώτισσας και οι σύγχρο- νες προοπτικές της» μπόρεσε να πραγματοποιηθεί χάρις στην αιγίδα της Επιτροπής 2021 και την υποστήριξη της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδος, του Οργανισμού Πολιτιστικής Ανάπτυξης Στερεάς Ελλάδος, της Εταιρείας Ύδρευσης / Αποχέτευσης Πρωτευούσης, των Ασφαλειών ΜΙΝΕΤΤΑ, της Γαλαξίδι-Θαλάσσιες Καλλιέργειες, του Skywalker-Εργασία στην Ελλάδα, του δήμου Δωρίδας και του Star Κεντρικής Ελλάδος. Και βέβαια, με τη συμβολή της οργανωτικής επιτροπής με τους: κα Αρ- γυρώ Λαγγουράνη, κα Αικατερίνη Πολύμερου-Καμηλάκη, τον γράφοντα, κα Άννα Σταφιδά και κ. Δημήτρη Καραχάλιο, καθώς και πλήθους συνερ- γατών, όπως: κα Σοφία Κλόσσα, κα Παρασκευή Κολοκύθα και κα Άνθια Προδρομίδου. Με πρόεδρο την κα Άννα Σταφιδά (δημοσιογράφο, Ερευνήτρια Επικοινω- νίας Πανεπιστημίου Λευκωσίας, συγγραφέα), οι εισηγητές του συνεδρίου ήταν οι:  κ. Νικόλαος Δεσύπρης (Pixel Plant): Παρουσίαση βίντεο έρευνας και ανάλυσης προοπτικών όπως τις βλέπουν οι Ρουμελιώτισσες (κα Γιαννούλα Λαγγουράνη, κα Αλεξάνδρα Παλιατσούρα, κα Αναστασία Τσακανίκα και κα Νέγκα Γκρέπτσεβα).  κ. Γεώργιος Κουτσοκλένης (απ. αξιωματικός, πρόεδρος Φωκικών Μελε- τών, συγγραφέας, λαογράφος) με θέμα «Οι γυναίκες της Φωκίδας και το Κάργιο στον Ιερό Αγώνα του ’21». 223

 κα Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη (τ. δ/ντρια Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών, πρόεδρος Επιτροπής Χειρο- τεχνίας ΥΠ.ΑΝ., μέλος Επιτροπής «Ελλάδα 2021») με θέμα «Η Ρουμελιώ- τισσα της υπαίθρου στυλοβάτης της αγροτικής κοινωνίας και οικονομίας».  κ. Νίκος Πανάγος (Λεύκωμα Πολιτιστικού Συλλόγου Λιδωρικίου «Λι- δωρίκι: Φωτογραφικές μνήμες 1860-1960) με θέμα «Η παραδοσιακή φο- ρεσιά στο Λιδωρίκι».  κ. Απόστολος Λιάπης από τον Κονιάκο με δημοτικά τραγούδια.  κ. Νίκος Κούκης (πρόεδρος Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού) με θέμα «Η Ελληνίδα του αγώνα και ο αγώνας της αξιοπρέπειας».  κα Άννα Παναγιωτοπούλου (δρ Xορολογίας, επίτιμος σχολικός σύμβου- λος) με θέμα «Η γυναίκα ως σημαντικός φορέας για τη συνέχεια και διάρ- κεια της ελληνικής λαϊκής παράδοσης – η περίπτωση της Δωρίδας».  κ. Χρήστος Γάτος (γεν. δ/ντής και συντονιστής CLLD / LEADER της ΑΝΦΩ Α.Ε.) και κα Πηνελόπη Πατρινού (πολιτικός μηχανικός, στέλεχος της ΑΝΦΩ Α.Ε.) με θέμα: «Προοπτικές τοπικής ανάπτυξης μέσω συγχρη- ματοδοτούμενων από την Ε.Ε. Προγραμμάτων LEADER».  Δημήτρης Μιχαηλίδης (ο γράφων) (συγγραφέας, «Αγρονέα») με θέμα «Η ανάπτυξη της υπαίθρου: Το Όραμα 2040». Στο εξαιρετικό συνέδριο ακούστηκαν πάρα πολύ ενδιαφέροντα, μεταξύ των οποίων: 1. Στην έρευνα με ερωτηματολόγια καταγράφηκε ότι το 57,1% των αγρο- τισσών πιστεύουν ότι οικονομικά η δουλειά του αγρότη πηγαίνει χειρό- τερα. Το 53,2% προβλέπουν ότι οι συνθήκες τα επόμενα χρόνια θα είναι χειρότερες. Ενώ το 45,5% βλέπει ότι το επάγγελμα του αγρότη θα σβήσει! 2. Οι συνεντεύξεις με την ευκαιρία του συνεδρίου «1821-2021: Το Όραμα της Ρουμελιώτισσας και οι σύγχρονες προοπτικές της» είναι στο https:// www.youtube.com/watch?v=EsvUKL5nOoE. 3. Εάν έχεις 20 άνδρες, έχεις 20 άνδρες. Αν τους εκπαιδεύσεις, μπορεί να έχεις έναν λόχο. Αν έχεις 20 γυναίκες, έχεις ένα χωριό. Η ψυχή της αγρο- τικής κοινωνίας είναι οι γυναίκες. 4. Η στοχοθεσία, για να είναι ρεαλιστική, θα πρέπει να έχει ορίζοντα του- λάχιστον 20ετίας, περιλαμβάνοντας αλλαγή νοοτροπίας στους δασκάλους και καθηγητές, ώστε η επόμενη γενιά πολιτών να είναι προσανατολισμένη στο συμφωνημένο Όραμα 2040. 5. Η Επιτροπή 2021 σχεδιάζει συνέδριο στην Αθήνα στις 19 Οκτωβρίου 2021 στο Ζάππειο με θέμα «Η Ελλάδα του 2040». 6. Η γυναίκα της υπαίθρου είναι «πολυεργαλείο». Οι αγρότισσες, πέρα από τις δικές τους δουλειές, στις οποίες δεν συμμετείχαν οι άνδρες, και ήταν 224

πολλές, συχνά βοηθούσαν ή αναλάμβαναν εξ ολοκλήρου ανδρικές δου- λειές: στο όργωμα-θέρο, αλώνι, στον μύλο, στο μαντάνι και στη ντριστέλα, στην οικοδομική, στο σιδεράδικο κ.α. (Παν. Καμηλάκης). 7. Η Ρουμελιώτισσα είναι η «σταθερά» αναφοράς όλης της οικογένειας. Ο «τό- πος» είναι συγκεκριμένος και αλλάζει μόνο σε περιπτώσεις γάμου. Είναι ο χώρος του σπιτιού, της κοινότητας, της αγροτικής περιοχής, όπου ευρίσκεται η οικογενειακή περιουσία (χωράφι, στάνη, εργαστήριο) και όπου εξαντλεί τη δραστηριότητά της. Ακόμη για τις μεταβατικές κοινότητες των Σαρακατσάνων υπάρχει σταθερότητα των χειμαδιών και ορεινών βοσκοτόπων. 8. Οι αγρότισσες ζούσαν (ή μήπως εξακολουθούν να ζουν;) σε μια κατά- σταση «λανθάνουσας δουλείας» και όλες τους οι δραστηριότητες διέπονταν από την προσπάθεια να εξισορροπήσουν τον διπλό κοινωνικό τους ρόλο της παραγωγής και της αναπαραγωγής κάτω από την αντρική καθοδήγηση / κυριαρχία. Άλλωστε η ΕΛ.ΣΤΑΤ. έχει καταγράψει ότι στα έσοδα της οικογέ- νειας περιλαμβάνεται μόνο το 20% της συνολικής εργασίας της οικογένειας. 9. Η οικιακή οικονομία βασίζεται στην παραγωγή και την οικοτεχνία, οι οποίες εξασφάλιζαν την αυτάρκεια, με συμπληρωματική την εμπορική συναλλαγή στις εμποροπανηγύρεις του ηπειρωτικού χώρου (παζάρια). Η οικιακή υφαντική παρείχε την οικοσκευή αλλά και τη δυνατότητα ανταλ- λαγής των προϊόντων της με άλλα είδη, κυρίως διατροφής. Η υφαντική ήταν κυρίως έργο των γυναικών, οι οποίες επιπλέον έγνεθαν και έκλωθαν την πρώτη ύλη (μαλλί, βαμβάκι, μετάξι, λινάρι κ.ά.), κεντούσαν, έπλεκαν και γενικά προσπαθούσαν να καλύπτουν τις ανάγκες της οικογένειας. 10. Η ενεργός συμμετοχή των Ρουμελιωτισσών στην παραγωγή και στην εκπλήρωση των βιοτικών αναγκών συντελεί στην αναγνώρισή τους. Με- ταβαίνοντας στην πόλη, οι συνθήκες αλλάζουν άρδην εις βάρος των γυ- ναικών, εφόσον η οργάνωση της ζωής μεταβάλλει ριζικά την παραδοσιακή κοινωνικότητά τους. Οι γυναίκες πληρώνουν ακριβά το κόστος της «πολυ- πόθητης» αστικοποίησης, καθώς αφήνουν πίσω στο χωριό όποιες δυνατό- τητες αυτοκαθορισμού υπήρχαν. 11. Η τοπικότητα (locality) εξάλλου με τη μορφή των παραδοσιακών τοπι- κών προϊόντων ή της άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς φαίνεται ότι απο- τελεί τη μετανεωτερική απάντηση στην παγκοσμιοποίηση. Η έννοια της τοπικότητας επανεισάγει τη θετική αξιολόγηση της παράδοσης, η αυθε- ντική έκφραση της οποίας ενσωματώνει το φυσικό περιβάλλον, τις πολιτι- σμικές ιδιαιτερότητες, τους ιστορικούς κοινωνικούς δεσμούς και τις συλ- λογικές συμπεριφορές των παραδοσιακά δομημένων κοινωνιών, τα υλικά στοιχεία και τα άυλα που συνοδεύουν τη δραστηριότητα των ανθρώπων (Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη). 12. Το γεγονός ότι αργήσαμε να κατανοήσουμε τι αξία θα είχε να πουλή- 225

σουμε π.χ. φέτα, σφέλα και γιαούρτι από κόκκινο βλάχικο, καραγκούνι- κο κ.λπ. πρόβατο, κρέας από κατσικάκι και αρνάκι Ελασσόνας (ΠΟΠ) ή από κατσίκες της Κύμης, μαλλί από χιώτικο πρόβατο και γίδινο τυρί από κατσίκια της ουλοκερατικής φυλής, γραβιέρα Κρήτης ή Αγράφων (ΠΟΠ) είναι η βασική αιτία που επέτρεψε στις αμφίβολης παραγωγικότητας και ασφάλειας «βελτιωμένες» ξένες φυλές να εκτοπίσουν αυτά τα πανάρχαια ζώα από τις εκτροφές τους και τους περισσότερους κτηνοτρόφους από το επάγγελμα (Αικ. Πολύμερου-Καμηλάκη). 13. Τον Μάιο του 1825, όταν έφταναν οι Τούρκοι, τα γυναικόπαιδα του Λευκαδιτίου ανέβηκαν στην «αποκλείστρα» Κάρυο μαζί με λίγους άνδρες του καπετάνιου Σαφάκα και με 14 οπλισμένους Λευκαδιώτες. Οι γυναί- κες, κάθε φορά που οι Τούρκοι επιτίθεντο, κατρακυλούσαν κοτρώνια και λιθάρια και τους ανάγκαζαν να υποχωρήσουν. Ένας προδότης τους οδήγη- σε από ένα μονοπάτι, που τους πήραν χαμπάρι και έναν έναν καθώς ανέ- βαινε τον κάρφωναν με δικράνια και τον πετούσαν στον φοβερό γκρεμό. Λίγοι γλίτωσαν και έφυγαν τρέχοντας (Γ. Κουτσοκλένης). 14. Για να πετύχεις τον στόχο, (1) πρέπει να τον επιλέξεις / προσδιορίσεις συλλογικά, (2) να έχεις τον κατάλληλο εξοπλισμό στην τοξοβολία (τόξο, χορ- δή, βέλος, χρηματοδότηση, ικανότητες) και (3) να εκπαιδευτείς επαρκώς. 15. Η αγροτική εκπαίδευση, για να είναι αποτελεσματική, πρέπει να πε- ριλαμβάνει τόσο γνώσεις, όσο και ικανότητες, αλλά κυρίως θέληση και δε- οντολογία σε έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, που να εξυπηρετεί το περι- βάλλον, καθόσον ο αγρότης (γεωργός, κτηνοτρόφος, ψαράς και δασοκόμος) είναι ο φροντιστής του περιβάλλοντος (φυσικού, κοινωνικού, πολιτιστικού, τεχνολογικού). Τα μόνα ενδεδειγμένα σχολεία είναι τα σχολεία μαθητείας και πάντως τα αστικού τύπου σχολεία καταστρέφουν τις τοπικές αγροτικές κοινωνίες και μαζί και την τοπική διατροφική αυτάρκεια. 16. Μια εξαιρετική δουλειά έγινε με το έργο «Ορέα Κρήτη», όπου ομά- δες κτηνοτρόφων που είναι περήφανοι για τη δουλειά τους συμφώνησαν να αποτυπώσουν ποιοτικές υπηρεσίες φιλοξενίας και να τις προσφέρουν συλλογικά σε ομάδες επισκεπτών έναντι ανταμοιβής. Θα μπορούσε να εί- ναι μια εναλλακτική για κτηνοτρόφους στη Δωρίδα. 17. Η έξι εβδομάδων Scarborough Fair (Αγγλία, Γιόρκσαϊρ) ήταν το πρό- τυπο για την υιοθέτηση από την Ε.Ε. της πρωτοβουλίας LEADER πριν από 30 χρόνια και από την περιγραφή της ιδέας και της εφαρμογής φάνηκε ότι θα μπορούσε να αποτελέσει πάρα πολύ ωραίο παράδειγμα για εφαρμογή και στη Δωρίδα της Φωκίδας. 18. Η διεθνώς καλή πρακτική επίλυσης προβλημάτων τοπικής ανάπτυξης που οι κάτοικοι της πόλης Trehornigsjo του δήμου Ornskoldsvik στην αραιοκατοικημένη βορειοανατολική Σουηδία επέλεξαν για να επιλύσουν 226

συλλογικά ήταν πάρα πολύ καλή και ταίριαζε με αντίστοιχες καταστάσεις στη Δωρίδα. 19. Μια ενδεδειγμένη διαδικασία θα μπορούσε να περιλαμβάνει τη δια- μόρφωση μιας Ομάδας Πρωτοβουλίας, η οποία θα οργανώσει 8μελείς επι- σκέψεις μελέτης σε περιοχές ενδιαφέροντος και ακολούθως θα συντεθεί το Όραμα 2040 της Δωρίδας. Στη σύνθεση θα πρέπει να περιλαμβάνονται και οι απόδημοι – όλοι μαζί. 20. Για την υλοποίηση του Οράματος 2040 μπορεί να διαμορφωθεί μια Ομάδα Τοπικής Δράσης ή να αξιοποιηθούν υπάρχουσες δομές και δυνα- τότητες χρηματοδότησης. Στους παριστάμενους μοιράστηκαν:  Το βιβλίο «Γυναίκες της Φωκίδας στην Επανάσταση του ’21», Μ. Δασκα- λοπούλου, Σύλλογος Γυναικών Φωκίδας.  Η εφημερίδα «Εν Δελφοίς», 10/9/21, σελ. 9 Συνέδριο: «Το Όραμα της Ρουμελιώτισσας» και σελ. 16 «Ανακαλύπτοντας ξανά τα τσελιγκάτα».  Το ανάτυπο της Ακαδημίας Αθηνών «Αιγοπροβατοτροφία: Παραδοσιακή απασχόληση με μέλλον», Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη.  Το βιβλίο «Ιστορικά και κλέφτικα δημοτικά τραγούδια Δωρίδας», Κων. Μάρκου, δήμος Δωρίδας.  Το έντυπο «Αειφόρος αιγοτροφία και προβατοτροφία», ΕΔΟΚ, Signed by nature.  Το βιβλίο «Παροιμίες και εκφράσεις της Δωρίδας», Φ. Κατσούδα.  Το βιβλίο «Σκέψεις για την τοπική ανάπτυξη», Δημ. Μιχαηλίδη (του γρά- φοντος), εκδόσεις Στέντορας. Για όσους ήθελαν υπήρχαν καλαίσθητα συσκευασμένο τσάι του βουνού, ρίγανη, χυμός αρώνιας και μαρμελάδα αρώνιας της κας Νέγκα Γκρέπτσε- βα (Λιδωρίκι). Η οργανωτική επιτροπή δήλωσε ότι θα προσπαθήσει να εκδώσει τα πρα- κτικά του συνεδρίου. Φαίνεται ότι θα μπορούσε να οργανωθεί παρουσίαση της έρευνας και των συμπερασμάτων του συνεδρίου στην Αθήνα, καθώς και ένα 3ήμερο / 5ήμερο στο Λιδωρίκι με προβληματισμό για το μέλλον του τόπου και την ευημερία των κατοίκων του. Καλό φθινόπωρο στην ελληνική αγροτιά 24-9-2021 Την Παρασκευή 24/9/21 στην εκπομπή «Η ώρα του αγρότη» του κ. Λεωνίδα Ραβανού στο ραδιόφωνο Prisma 91,6 καλωσορίστηκε το «ελ- ληνικό φθινόπωρο του αγροτικού κόσμου», καθόσον λόγω γεωγραφικού 227

πλάτους (περίπου 38ο) φτάνει σε εμάς η ισημερία της 21ης Σεπτ. περίπου στις 24 με 25 Σεπτ. Αν μάλιστα συνδυαστεί με τα μερομήνια του 2021, προβλέπεται ο χειμώνας να είναι πολύ βαρύς με πολλά περίεργα «βάρη»: Βάρος 1: Η μεταβολή του ΦΠΑ των ζωοτροφών από 13% στο 6% που ανακοινώθηκε δεν παρεμβαίνει στο τελικό κόστος των ζωικών προϊόντων. Το κράτος θα εισπράξει όσα ακριβώς θα εισέπραττε και πριν. Ο κτηνοτρό- φος είναι απλώς ο άμισθος εισπράκτορας του κράτους για να αποδώσει τον ΦΠΑ, ο οποίος δεν είναι δαπάνη. Απλώς ο κτηνοτρόφος κερδίζει μια μικρή ταμειακή διευκόλυνση της τάξης του 5% της τελικής πώλησης των ζωικών προϊόντων για 1 ή 2 ή 3 μήνες, ανάλογα με την υποχρέωση απόδοσης του ΦΠΑ. Οι μόνοι πιθανώς ωφελούμενοι δεν είναι οι επαγγελματίες κτηνο- τρόφοι αλλά οι ιδιώτες ερασιτέχνες με οικόσιτα ζώα, οι οποίοι συμπεριφέ- ρονται λογιστικά ως τελικοί καταναλωτές. Πάντως δεν κερδίζουν κάτι οι κτηνοτρόφοι. Βάρος 2: Το ιδανικό μέγεθος αγροτικής εκμετάλλευσης στην Ελλάδα πρέ- πει να είναι οικογενειακού μεγέθους (2-3 μονάδες ανθρώπινης εργασίας). Μάλιστα η Eurostat καταγράφει ότι στην Ελλάδα αμείβεται μόνο το 20% της προσφερόμενης αδήλωτης εργασίας ή πρόκειται για μια μορφή που οι αστοί θα την έλεγαν «οικογενειακή δουλεία». Μεγαλύτερες μονάδες / εκμεταλλεύσεις (από 150-200 πρόβατα ή ισοδύναμες σε ζωικό κεφάλαιο) δημιουργούν τοπική ανισορροπία στο περιβάλλον και ως εκ τούτου αιτίες θνησιγένειας, καθόσον η ανισορροπία στο περιβάλλον σημαίνει θάνατο στο σύστημα του περιβάλλοντος (φυσικού, κοινωνικού, οικονομικού, πολιτι- στικού κ.λπ.). Οι εκμεταλλεύσεις στην Ελλάδα δεν πρέπει να είναι μεγάλες. Βάρος 3: Η Ελλάδα είναι «ένας βράχος ριγμένος στη θάλασσα» και, για την ακρίβεια, το 76% του εδάφους της είναι σε υψόμετρο πάνω από 600 μέτρα. Η αγροτική οικονομία της Ελλάδος πρέπει να υπακούει στους κα- νόνες «ορεινής οικονομίας» ή αλλιώς «οικονομίας περιορισμένων πόρων». Η Ελλάδα δεν έχει μεγάλες πεδιάδες και δεν μπορεί να μιλά για μεγάλες μονάδες οικονομίας κλίμακος. Τα μεγέθη κλίμακος μπορεί να επιτευχθούν στην Ελλάδα μόνο μέσω ελεύθερης εθελοντικής συνεταιριστικής δράσης, κι εκεί ο «χειμώνας είναι πολύ βαρύς»… Βάρος 4: Ο αγρότης είναι εξ ορισμού επιχειρηματίας, αφού επιχειρημα- τικότητα είναι η διάθεση για δράση με μεγάλες αβεβαιότητες. Και οι αβε- βαιότητες στα αγροτικά είναι πάρα πολλές και απρόβλεπτες, ιδιαίτερα όσες έχουν σχέση με πιθανές προβλέψεις του Θεού. Τα τελευταία 200 χρόνια τα σχολεία στην Ελλάδα, με τον δάσκαλο σε έδρα και τους 25 μαθητές να τον βλέπουν, προετοιμάζουν / εκπαιδεύουν τα μελλοντικά μέλη της κοι- νωνίας να γίνουν καλοί στρατιώτες, που υπακούν τον αξιωματικό, καλοί εργάτες, που κάνουν ό,τι τους πει ο εργοδηγός και καλούς υπαλλήλους, 228

που εκτελούν τις οδηγίες των προϊσταμένων. Αλλά ο αγρότης ως εξ επαγ- γέλματος επιχειρηματίας (επενδύει, παίρνει αποφάσεις, δημιουργεί αξίες κ.λπ.) έμεινε μόνος και τα νεότερα μέλη (τα παιδιά του) δεν θέλουν και δεν μπορούν να ασχοληθούν με αγροτικά επαγγέλματα και εγκαταλείπουν. Ο «χειμώνας» θα είναι βαρύς… Βάρος 5: Η εξαρτημένη μισθωτή εργασία στη σύγχρονη εποχή μειώνεται και δεν θα ανακάμψει ποτέ. Κάθε επιχειρηματική προσπάθεια θεωρείται θετική ενέργεια, αλλά οι αγρότες δεν αναγνωρίζονται ως επιχειρηματίες, δεν τους δέχονται στα τοπικά επιμελήτρια, δεν υπάρχουν αγροτικά επι- μελητήρια. Χωρίς θερμοκοιτίδες αγροτικής επιχειρηματικότητας, χωρίς επαρκή αγροτικά χρηματοδοτικά εργαλεία, χωρίς συλλογική υποστήριξη αγροτικής επιχειρηματικότητας ο αγροτικός «χειμώνας» προβλέπεται ιδι- αίτερα βαρύς… Βάρος 6: Η πανδημία του Covid-19 επέφερε ιδιαίτερα μεγάλα προβλή- ματα στα logistics (οδηγοί, ναύτες, μεταφορές θαλάσσιες, οδικές κ.λπ.). Ένα κοντέινερ από την Κίνα έχει περίπου δεκαπλασιαστεί σε κόστος και έχει διπλασιαστεί σε χρόνο εξυπηρέτησης. Όσοι εξαρτώνται από το διεθνές εμπόριο είναι εκτεθειμένοι σε απρόβλεπτες εξελίξεις τιμών και χρόνων, ίσως και διαθεσιμότητας. Η τοπικοποίηση έχει ξαναέρθει ως πιθανή επιλο- γή απέναντι στην άκριτη παγκοσμιοποίηση, αλλά η ελληνική αγορά είναι ανοχύρωτη στο διεθνές εμπόριο. Και οι Έλληνες αγρότες δεν έχουν εθιστεί στην υποστήριξη της τοπικής αγοράς, δεν λειτουργούν αγορές αγροτών, ούτε τοπικές εφοδιαστικές αλυσίδες, ενώ εκλιπαρούν για την προώθηση των τοπικών τους αγροτικών προϊόντων. Χωρίς τοπικό «σκέπασμα» οι το- πικές κοινωνίες θα «κρυώσουν» πολύ… Βάρος 7: Μέχρι τις 29 Σεπτ. 2021, στις 22:00, το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων έχει θέσει σε διαβούλευση τα 10 άρθρα του προ- τεινόμενου νομοσχεδίου για την αδειοδότηση των κτηνοτροφικών εγκα- ταστάσεων. Με τον υφιστάμενο Ν. 4056/2012 η γραφειοκρατία και οι μα- ξιμαλιστικές προδιαγραφές όχι μόνο δεν διευκόλυναν την όλη διαδικασία αλλά αποθάρρυναν τους νέους κτηνοτρόφους και τους εν ενεργεία από κάθε προσπάθεια για νομιμοποίηση και εκσυγχρονισμό των κτηνοτρο- φικών τους εγκαταστάσεων. Με το 85% των κτηνοτρόφων να μην έχουν άδεια λειτουργίας, η ελληνική κτηνοτροφία έχει μπροστά της πάρα πολύ βαρύ «χειμώνα». Βάρος 8: Μπήκαν σε διαβούλευση τέσσερα κείμενα-προτάσεις του ΥΠΑ- ΑΤ για την, όπως λέει το υπουργείο, «Κοινή Αγροτική Πολιτική». Δυστυχώς εκεί στο ΥΠΑΑΤ άσχετοι νομίζουν ότι υπάρχει στην Ε.Ε. «Κοινή Αγροτική Πολιτική». Δεν υπάρχει «Κοινή Αγροτική Πολιτική» στην Ε.Ε. Η μόνη κοινή πολιτική που υπάρχει είναι η Common Agricultural Policy (CAP), δηλ. Κοι- 229

νή Γεωργική Πολιτική (ΚΓΠ). Άλλο γεωργική πολιτική, άλλο αγροτική. Και ο «χειμώνας» επιδεινώνεται και λόγω των άσχετων συμβούλων και ανεύθυνων υπευθύνων για την ΚΓΠ. Βάρος 9: Στις 23 Σεπτ. ήταν η Ευρωπαϊκή Ημέρα Βιολογικής Παραγωγής. Ενόσω η προσπάθεια στα βιολογικά εστιάζεται στην επιδότηση των βιολογι- κών καλλιεργειών και δεν αποτυπώνεται στην αγορά με εμφανή παραγωγή βιολογικών αγροτικών προϊόντων, ο «χειμώνας» στα βιολογικά θα είναι βα- ρύς… Βάρος 10: Στις 4 Οκτ. είναι η Παγκόσμια Ημέρα Ζώων. Σε μια παγκόσμια κοινότητα ελλόγων, όπου τα ένστικτα έχουν τιθασευτεί, τα συναισθήματα έχουν προσδιοριστεί και η νοητική καλλιέργεια επιτρέπει συζήτηση για με- τοίκηση σε άλλο πλανήτη, η ενδεδειγμένη σχέση του ανθρώπου με τα υπό- λοιπα έμβια της Γης εξακολουθεί να προσδιορίζεται από τον αδιαπραγμάτευτο αξιακό κώδικα που επιβάλλει σεβασμό για όλα τα «φέροντα ζωήν» όντα: σε- βασμό στα γατάκια, σεβασμό στα σκυλάκια, σεβασμό στα άλογα, σεβασμό στα γουρούνια, σεβασμό στις αγελάδες, σεβασμό, στα πρόβατα, σεβασμό στις κότες, σεβασμό στους κτηνοτρόφους. Αισιοδοξία 11: Στις 15 Οκτ. είναι η Παγκόσμια Ημέρα Αγρότισσας. Η αγρό- τισσα είναι το πολυεργαλείο της υπαίθρου και η ψυχή της αγροτικής κοινωνί- ας. Λένε ότι αν έχεις 20 άνδρες, τότε έχεις 20 άνδρες. Εάν τους εκπαιδεύσεις, μπορεί να έχεις έναν λόχο. Εάν έχεις 20 γυναίκες, έχεις ένα χωριό! Καλό φθινόπωρο σε όλους τους Έλληνες αγρότες και αγρότισσες με το τακτικό ραντεβού στην «Ώρα του αγρότη» με τον κ. Λεωνίδα Ραβανό στον Prisma 91,6 κάθε Παρασκευή στις 10:10 και σε όλες τις αγροτικές εκπομπές, αλλά και με τη συμμετοχή στις τακτικές δημόσιες διαδικτυακές συζητήσεις στο Facebook στον Κτηνοτροφικό Σύλλογο Περιφέρειας Αττικής με την κα Μάγδα Κοντο- γιάννη κάθε Τρίτη, 21:00, για αγρότισσες, κάθε Τετάρτη, 12:00, για την αγρο- τική επιχειρηματικότητα και κάθε Παρασκευή, 22.00, για όλη την κτηνοτρο- φία και με την ευχή να ξεπεράσουμε τον επερχόμενο βαρύ αγροτικό χειμώνα. Άλλο αγροτουρισμός, άλλο τουρισμός υπαίθρου 27-9-2021 Η27η Σεπτεμβρίου έχει οριστεί ως Παγκόσμια Ημέρα Τουρισμού από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού το 1970. Κύριος στόχος της εί- ναι η ανάδειξη της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής συμβολής του τουρισμού στην ευδαιμονία της διεθνούς κοινότητας. Το θέμα της Παγκόσμιας Ημέρας Τουρισμού του 2021 είναι «Τουρισμός για την ανάκαμψη χωρίς αποκλεισμούς». 230

Ο αγροτουρισμός είναι αγροτικό επάγγελμα που ασκείται μόνο από αγρό- τες. Τα αγροτικά επαγγέλματα είναι η γεωργία, η κτηνοτροφία, η αλιεία και η δασοπονία, και μόνο συμπληρωματικά (όχι αποκλειστικά, ούτε κυ- ρίαρχα) η παραγωγή ενέργειας, η μεταποίηση η εμπορία της δικής τους παραγωγής και ο αγροτουρισμός. Δηλαδή αγροτουρισμός είναι η παροχή τουριστικών υπηρεσιών (εστίαση, διαμονή, ξενάγηση κ.λπ.) από αγρότες στις εγκαταστάσεις τους σε φιλοξενούμενους. Τουρισμός υπαίθρου είναι μια επιχειρηματική μορφή ειδικής μορφής του- ρισμού ο οποίος αναπτύσσεται στην ύπαιθρο, έχει ίσως αρκετά στοιχεία που μοιάζουν με τη ζωή στην ύπαιθρο, αλλά δεν προσφέρονται από επαγ- γελματία αγρότη. Για τον τουρισμό λειτουργούν εξειδικευμένα Ινστιτούτα Επαγγελματικής Κατάρτισης, Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και Πανεπιστημιακές Σχολές, καθώς και πληθώρα ιδιωτικών επιχειρηματικών εκπαιδευτικών υπηρεσιών. Για τον αγροτουρισμό ως αγροτικό επάγγελμα δεν λειτουρ- γούν γνωστές σχολές. Με μια επιστημονική διαστροφή ως εκπαιδευτική διαδικασία θεωρούν κά- ποιοι ανεγκέφαλοι καρεκλοκένταυροι μόνο ότι γίνεται:  μέσα σε τέσσερις τοίχους  με μια υψωμένη έδρα για τον δάσκαλο / καθηγητή ως πομπό γνώσεων  με μαθητές / σπουδαστές καθισμένους απέναντι στον δάσκαλο ως δέκτες  σε 45λεπτες διδακτικές ώρες  για 5-6 ώρες ημερησίως επί 5ήμερη εβδομάδα Από όσες παιδαγωγικές μεθόδους εντοπίστηκαν σε διάφορες πηγές κατα- γράφηκαν: 1. η εισήγηση / διάλεξη, 2. η επίδειξη, 3. η διήγηση, 4. η ατομική μελέτη, 5. η παρακολούθηση διδασκαλιών, 6. ο διάλογος, 7. η μαιευτική (κατευθύνεται από το δάσκαλο), 8. οι ερωταποκρίσεις, 9. ο ελεύθερος διά- λογος, 10. το στρογγυλό τραπέζι / πάνελ, 11. η ιδεοθύελλα (brainstorming), 12. η διερευνητική μέθοδος, 13. η μελέτη περίπτωσης, 14. η λύση προβλή- ματος, 15. η λήψη απόφασης (συμβούλια), 16. τα σχέδια εργασίας (μέθοδος project), 17. οι ομάδες εργασίας, 18. η μικροδιδασκαλία, 19. η προσομοίωση, 20. τα παιχνίδια ρόλων, 21. η βιωματική μάθηση, 22. η πειραματική μέθο- δος, 23. η δραματοποίηση, 24. το παιχνίδι, 25. η έρευνα, 26. εκπαιδευτικές επισκέψεις, 27. συνεντεύξεις με επιστήμονες, καλλιτέχνες, πολιτικούς κ.λπ., 28. η διδασκαλία με ηλεκτρονικά μέσα, 29. η θεατρική παράσταση, 30. οι ομάδες συνάντησης, 31. η συμβουλευτική, 32. η κριτική διδασκαλία και 33. ο κριτικός στοχασμός (reflection). Ωστόσο πουθενά δεν εντοπίσαμε τη μαθητεία, τη μαθητεία σε αγρόκτημα. Πιθανόν οι αστοί θεωρούν τη μαθητεία ανυπόληπτη παιδαγωγική μέθο- 231

δο ή προσπαθούν να κρατήσουν μακριά τα νεότερα μέλη της κοινωνίας από τις αρχές και την ηθική της τοπικής αγροτικής κοινωνίας, που είναι ενσωματωμένες στην τοπική εκπαίδευση όταν γίνεται με τη μέθοδο της μαθητείας! Η κα Μάγδα Κοντογιάννη, κτηνοτρόφος, γραμματέας του Κτηνοτροφικού Συλλόγου Περιφέρειας Αττικής (69320 94231) διευκρινίζει: Αγρότης δεν είναι επάγγελμα, είναι τρόπος ζωής. Ο αγρότης είναι ο φροντιστής του πε- ριβάλλοντος (φυσικού, πολιτιστικού, οικονομικού, κοινωνικού). Ο αγρότης είναι «πολυεργαλείο». Ξέρει τη λειτουργία της φύσης για να τη φροντίσει. Ξέρει από πρώτες βοήθειες μόνος μέσα στην αραιοκατοικημένη ύπαιθρο. Ξέρει από πλήρη αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων πόρων. Ξέρει από δι- αχείριση ως επιχειρηματίας. Καταλαβαίνει από φορολογικά και λογιστι- κά. Κάνει επενδύσεις. Διαπραγματεύεται τις τιμές πώλησης της αγροτικής παραγωγής και των αγροτικών υπηρεσιών του (αγροτουρισμός). Ξέρει από συντήρηση των μηχανικών εργαλείων του. Ξέρει από απλές υδραυλικές εργασίες. Μπορεί να κάνει απλές ηλεκτρικές εγκαταστάσεις. Έχει ακόμα και μια μικρή ηλεκτροκόλληση. Μπορεί να χειριστεί τα σύγχρονα ηλε- κτρονικά μέσα. Εντοπίζει όλες τις απαραίτητες παραμέτρους για την υγεία και την ανάπτυξη φυτών και ζώων. Πρέπει να μπορεί να συνεργαστεί σε τοπικό επίπεδο για δημιουργία μεγεθών κλίμακας. Πρέπει να παρακολου- θεί τις εξελίξεις στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Υποστηρίζει την τοπική διατροφική αυτάρκεια. Συμμετέχει ενεργά στην τοπική ανάπτυξη. Μπορεί να παράγει / μεταποιεί την τροφή του (οικοτεχνία). Η σήμερα λεγόμενη κυκλική οικονομία είναι βασικό αξίωμα της ύπαρξης του αγρότη. Ζει και εργάζεται 365 μέρες τον χρόνο, 7 ημέρες της εβδομάδα, 24 ώρες την ημέ- ρα. Η μονάδα εργασίας στον αγροτικό κόσμο είναι η οικογένεια (με 80% μη αμειβόμενη εργασία, Eurostat) και όχι ο επιβληθείς από τους αστούς 8ωρος εργάτης. Ο αγρότης ζει μέσα ή δίπλα στην εκμετάλλευσή του. Ο αγρότης είναι σχεδόν ενσωματωμένος στην ελληνική γη. Τώρα τελευταία ο σεβαστός φίλος Κώστας με ενημέρωσε ότι φέτος (2021- 22) θα λειτουργήσει σε ΔΙΕΚ στη δυτική Μακεδονία η ειδικότητα «Τε- χνικός Αγροτουρισμού» στην Ομάδα Προσανατολισμού «Επαγγέλματα Τουριστικών Επιχειρήσεων και Επιχειρήσεων Φιλοξενίας». Στο αναλυτικό πρόγραμμα της ειδικότητας «Τεχνικός Αγροτουρισμού» εντοπίζουμε: • Ίδρυση και διοίκηση αμιγώς αγροτουριστικής μονάδας (απαράδεκτη έν- νοια, δεν υπάρχει «αμιγώς αγροτουριστική μονάδα», υπάρχουν μόνο χώροι φιλοξενίας σε αγροικία. Και μάλιστα σε ποσότητα που δεν θα αλλοιώνει το περιβάλλον από αγροικία / κατοικία αγρότη. Αγροτουριστική μονάδα δεν πρέπει να υπάρχει. Είναι υφαρπαγή ενός καθαρά αγροτικού επαγγέλματος από επιχειρηματίες αγροτουρισμού! 232

Η ανάδειξη και ενίσχυση του γαστρονομικού τουρισμού μέσω της αξιοποί- ησης τοπικών προϊόντων (ο γαστρονομικός τουρισμός δεν είναι αγροτουρι- σμός, είναι μια ειδική μορφή τουρισμού). Ο κ Γ. Τάσιος, πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ξενοδόχων (ΠΟΞ) δήλωσε: «Η Παγκόσμια Ημέρα Τουρισμού βρίσκει την Ελλάδα στο βάθρο του νικητή της φετινής σεζόν. Το ελληνικό ξενοδοχείο αποδείχθηκε η ήρεμη δύναμη μιας μεγάλης εθνικής επιτυχίας. Καταφέραμε να ανοίξει ο τουρισμός με ασφάλεια για όλους και πετύχαμε να έχουμε μια σεζόν που ξεπέρασε τις προβλέψεις, καθιστώντας απόλυτα ρεαλιστικό τον στόχο για τουριστικά έσοδα στο 50% των αντίστοιχων του 2019. Ο τουρισμός και το ξενοδοχείο απέδειξαν για μία ακόμα φορά τη μεγάλη θετική συνεισφορά τους στην οικονομία και στην κοινωνία, ακόμα και υπό τις πιο αντίξοες συνθήκες». Με μόνο 7% των συνολικών εξόδων των ελληνικών ξενοδοχείων να διοχε- τεύονται σε ελληνικά προϊόντα και υπηρεσίες (2017, PwC), ενώ στη γει- τονική Ιταλία οι Ιταλοί ξενοδόχοι διαθέτουν το 70% σε ιταλικά προϊόντα, ο ελληνικός τουρισμός δεν μοιάζει να υποστηρίζει την ελληνική οικονομία και κοινωνία. Περισσότερο μοιάζει να γίνονται αποικιοκρατικής μορφής business στην Ελλάδα από κάποιους επιχειρηματίες τουρισμού. Ο τουρι- σμός συμβάλλει στην ανάκαμψη όταν χρησιμοποιεί τοπικά προϊόντα και υπηρεσίες. Παγκόσμια Ημέρα Ηλικιωμένων... αγροτών 1-10-2021 ΗΠαγκόσμια Ημέρα των Ηλικιωμένων εορτάζεται κάθε χρόνο την 1η Οκτ μετά την υιοθέτηση από τον ΟΗΕ το 1990, για να αποτίσει τον οφειλόμενο φόρο τιμής στους ηλικιωμένους, αλλά και να επισημάνει τα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο σημαντι- κός είναι ο ρόλος των ατόμων της τρίτης ηλικίας σε μία σύγχρονη κοινω- νία καθώς όχι μόνο είναι αξιοποιήσιμες η εμπειρία και οι γνώσεις τους, αλλά ταυτόχρονα είναι καθοριστικής σημασίας η βοήθεια που προσφέρουν στα παιδιά τους, σε πολλές περιπτώσεις και ειδικά στην Ελλάδα, αναλαμ- βάνοντας και την ανατροφή των εγγονιών. Ελληνική Γεροντολογική Γηρι- ατρική Εταιρεία. www.gerontology.gr Στην Ελλάδα λειτουργεί ο Σύλλογος «50+» και μάλιστα οργανώνει εκδήλωση στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, στις 17.30, την Παρασκευή, 1 Οκτ 2021. Ο όρος ηλικιωμένος συνήθως αφορά ανθρώπους άνω των 65 ετών ενώ κατά άλλους άνω των 70 ετών. Σήμερα τα άτομα άνω των 65 ετών αντιπροσωπεύ- ουν πάνω από 1/3 των ασθενών της πρωτοβάθμιας περίθαλψης. 233

Στον αγροτικό τομέα οι άνω των 55 ετών επαγγελματίες (δηλαδή δηλω- μένοι στην εκμετάλλευση) ήταν το 2013 το 65%, ενώ οι κάτω των 35 ετών ήταν μόνο 6% … Και η ψαλίδα συνεχίζει να διευρύνεται. Και αυτοί είναι οι δηλωμένοι. Αλλά στην ύπαιθρο οι ηλικιωμένοι συνεχίζουν να παρέχουν «εθελοντική οικογενειακή δουλεία» στις αγροτικές δουλειές … αδήλωτα. Σύμφωνα με τρέχοντα στοιχεία της Eurostat, o μέσος όρος της ηλικίας αρ- χηγού γεωργικής εκμετάλλευσης στην Ευρώπη των 28 είναι τα 55 έτη, ενώ το 1/3 των γεωργών είναι άνω των 65 ετών (Eurostat, Rural Development Report, 2013). ΕΚΠΑ. Μια υγιής, σταθερή, βιώσιμη (αειφόρα) εικόνα θα ήταν μια ηλικιακή πυ- ραμίδα όπου οι ηλικιακές ομάδες θα ήταν αγρότες 20-35 ετών=το 40%, 35-50 ετών=το 30%, 50-65 ετών= το 20% και ηλικιωμένοι αγρότες άνω των 65 ετών= το 10%. Αυτό που έχουμε μπροστά μας είναι η πλήρης ΑΝΙ- ΣΟΡΡΟΠΙΑ, η οποία είναι θνησιγενής, καθώς κάθε ανισορροπία σημαίνει ΘΑΝΑΤΟΣ στο σύστημα. Σήμερα μοιάζει η πυραμίδα να είναι ανεστραμ- μένη με 6% νέους και 65% ηλικιωμένους… στον αγροτικό τομέα. Στον αστικό χώρο, όπου η μονάδα εργασίας είναι το άτομο, οι διάφορες ορ- γανώσεις για ηλικιωμένους, προσπαθούν να βρουν τρόπους για δημιουργι- κή απασχόληση, ψυχαγωγία και διατήρηση του ενδιαφέροντος για την ζωή στους συνταξιούχους. Άλλωστε η μεγάλη ανερχόμενη τάση στον τουρισμό είναι ο τουρισμός ηλικιωμένων, που συνήθως έχουν σταθερό εξασφαλι- σμένο εισόδημα, έχουν διαθεσιμότητα όλες τις ημέρες της εβδομάδας, και μάλιστα σε όλους τους μήνες. Στα αγροτικές κοινωνίες η μονάδα εργασίας είναι η οικογένεια. Όλα τα μέλη συμβάλλουν όπως μπορούν στην επιβίωση της οικογένειας, όλες τις ώρες και μέρες και μήνες του χρόνου, και δεν περισσεύει κανένας. Με πολύ χαμηλές αγροτικές συντάξεις μάλιστα ΔΕΝ περισσεύουν χρήματα για δημιουργική απασχόληση, ούτε για ψυχαγωγία, ούτε για τουρισμό. Οι ηλικιωμένοι αγρότες είναι ενσωματωμένοι στην λειτουργία της αγροτι- κής οικογένειας και είναι απαραίτητοι, τόσο λόγω εμπειρίας (αφού ΔΕΝ υπάρχουν αγροτικά σχολεία, ούτε γεωργικές εφαρμογές ακόμα), όσο και ως εθελοντές στήριξης της οικογένειας (ακόμα και οι «νταντάδες της γειτο- νιάς» αφορούν εργαζόμενες με τον αστικό τρόπο αντίληψης, αποκλείοντας εμμέσως τις αδήλωτες σκληρά εργαζόμενες αγρότισσες…). Ο Ελβετός φιλόσοφος λέει: «Η εμπειρία κάθε ανθρώπου μηδενίζεται με τον θάνατό του. Μόνο οι συλλογικές δομές αθροίζουν την εμπειρία όλων και γίνονται εμπειρότερες-σοφότερες». Στον αστικό χώρο που έχει γίνει εξατομίκευση σχεδόν σε όλα, ισχύει πλήρως και προσπαθούν να το αντι- μετωπίσουν οι ενεργοί αστοί με οργανώσεις ηλικιωμένων εθελοντών σε διάφορους τομείς. Στην αγροτική κοινωνία που λειτουργεί ακόμα ο θεσμός 234

της οικογένειας και οι κοινωνίες μπορεί να είναι ακόμα λειτουργικές οι ηλικιωμένοι έχουν ρόλο και μπορούν να αισθάνονται ότι μετέχουν στην αγροτική κοινωνία και να εισπράττουν αναγνώριση και αυτοπραγμάτωση. Από καθαρά οικονομίστικη θεώρηση είναι αδικία να μηδενίζουμε την εμπειρία ενός ηλικιωμένου πεπειραμένου μέλους, που για την ενσωμά- τωσή της στα ηλικιωμένα μέλη της κοινωνίας δαπανήθηκαν πάρα πολύ σημαντικοί πόροι της κοινωνίας. Πρέπει να βρεθεί τρόπος, χωρίς χρημα- τορροές και χωρίς πρόσθετες οικονομικές δοσοληψίες, να αξιοποιούνται καλύτερα τα ηλικιωμένα μέλη της κοινωνίας μας. Δυστυχώς καταγράφουμε υπερήλικους συνανθρώπους μας να καρπούνται περίεργες πολλαπλές μεγάλες συντάξεις ενώ οι ανάγκες τους είναι ίσως μόνο ένα τσάι, φάρμακα και συναισθηματική αναγνώριση, αφήνοντας τα νεότερα μέλη εκτός επαγγελματικού γίγνεσθαι. Τα εξαγγελλόμενα κατά περιόδους χρηματικά bonus για να προσελκυ- σθούν νέοι στην επαγγελματική ζωή, και να συνεχίζει η ομαλή ζωή στην κοινωνία είναι μια ιδιόμορφη τεχνική «παγίδευσης» των νέων, αφού οι μεσήλικες δεν αφήνουν χώρο για «νέους». Τα «ιστορικά δικαιώματα» των αγροτών στην λεγόμενη ενιαία ενίσχυση της ΚΓΠ είναι μια απάνθρωπη, ανήθικη, ρύθμιση που λειτουργεί εις βά- ρος των νέων αγροτών, και οι κυβερνήσεις την συντηρούν. Έτσι αναγκάζει τους νέους & νέες να αισθάνονται μια διάσπαση και αντιπάθεια προς τους μεσήλικες, διότι μοιάζει σαν να τους «αρπάζουν» το μέλλον στις επαγγελ- ματικές, αλλά και οικογενειακές και κοινωνικές δυνατότητες. Και ενώ θεωρητικά οι στατιστικές θεωρούν την ηλικιακή ομάδα 20-35 ετών ως νέους & νέες (άντε ίσως και μέχρι 40 ετών), παρακολουθούμε με έκπληξη να λένε μεσήλικες, ή ίσως και ηλικιωμένοι (50+), ότι εκπροσω- πούν τους νέους. Ίσως είναι και αυτός ένα ακόμη λόγος που οι νέοι και νέες ΔΕΝ μπορεί να έχουν μέλλον τουλάχιστον στον αγροτικό τομέα, όπου το 65% είναι πάνω από 55 ετών! Η δημογραφική γήρανση της Ευρώπης είναι ένα από τα σημαντικότερα θέ- ματα που απασχολούν την Ευρ. Ένωση. Ο πληθυσμός της Ε.Ε το 2015 ήταν 508,5 εκατομμύρια με τους άνω των 65 ετών να αντιπροσωπεύουν το 20% του πληθυσμού (Ελλάδα 20.9% που συνεχώς αυξάνει). Eurostat, Ιούν 2016. Η πολιτιστική επιβίωση μιας κοινωνίας συμβαίνει όταν σε κάθε γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας (18-50 ετών) αντιστοιχούν κ=2,1 παιδιά. Στην Ελλάδα ο συντελεστής κ είναι 1,2!!!, στην ΕΕ είναι 1,8. Στον κόσμο όλο είναι 4 και στην ανατολική γειτονιά μας, στην Μικρά Ασία (Τουρκία, Συ- ρία, Ιορδανία, Αίγυπτος, Λιβύη κλπ) ο συντελεστής κ είναι 8! … Πρέπει να προσαρμοσθούμε αναλόγως και κατάλληλα αν θέλουμε να επιβιώσουμε ως πολιτισμός και να φροντίσουμε τους ηλικιωμένους μας γονείς. 235



Λίγα λόγια για την εταιρεία Skywalker Οι εκδόσεις «Στέντορας» συνδέονται άμεσα με την εφημερίδα «Στέντορας», που κυκλοφόρησε το 2018 στα περίπτερα για 1 έτος και στις 64 σελίδες της παρουσίαζε ισόποσα αγγελίες με χιλιάδες θέσεις εργασίας στον ιδιωτικό, τον δημόσιο και τον τρίτο τομέα, καθώς και περιεχόμενο για την εργασία, την επιχειρηματικότητα, την προσωπική ανάπτυξη και την κοινωνική αντίληψη. Η εφημερίδα «Στέντορας» υπήρξε η εξέλιξη της εφημερίδας «Skywalker FreePress», που για πέντε έτη (2013-2017) είχε εβδομαδιαία κυκλοφορία με 25.000 αντίτυπα σε περισσότερα από 240 σημεία διανομής και παραλαβής σε όλη την Ελλάδα, προσφέροντας σε όσους το χρειάζονταν πρόσβαση σε πληροφορίες για τη βελτίωση της επαγγελματικής τους ζωής. Σήμερα το περιεχόμενο της «Στέντορας», ανανεωμένο και επίκαιρο, φιλοξενείται στον ιστότοπο stentoras.gr με ενημέρωση πάνω στην εργασία, την επιχειρηματικότητα, την ανάπτυξη, την εκπαίδευση, την κοινωνία, την πολιτική, αλλά και στις ερασιτεχνικές ασχολίες και στην ευζωία, σε καθημερινή βάση. Οι εκδόσεις «Στέντορας», καθώς και o ιστότοπος stentoras.gr, δημιουργήθηκαν από τη Skywalker ΕΠΕ, η οποία το 1999 ξεκίνησε την πρώτη και μόνη αμιγώς ελληνική πλατφόρμα σύγκλισης αναγκών που αφορούν στην εργασία, το skywalker.gr, λειτουργώντας ως εργαλείο ζεύξης προσφοράς και ζήτησης μέχρι σήμερα. Από το 2012 η Skywalker ΕΠΕ στηρίζει την κοινωνία με πρωτοβουλίες που αφορούν στην εργασία, την εκπαίδευση, την επιχειρηματικότητα, στον εθελοντισμό και στις ερασιτεχνικές ασχολίες. Μέσα από δράσεις όπως οι Athens #JobFestival, Thessaloniki #JobFestival, #JobDays, HR Community Conference & Awards, HR Community Actions, Εducation Festival, Μονοπάτια, GR Bossible, Φεστιβάλ Εθελοντισμού «Voluntary Action» και Hobby Festival η Skywalker ΕΠΕ συμβάλλει στη δημιουργία αποτελεσματικών δικτύων/κοινοτήτων σε αυτούς τους πέντε βασικούς κοινωνικούς πυλώνες. Τέλος, στο πλαίσιο της συμμετοχής της εταιρείας στην αναδόμηση της ελληνικής αγοράς εργασίας, δημιούργησε το 2016 την HR Community, μια ανοιχτή κοινότητα στελεχών και επαγγελματιών των ανθρώπινων πόρων και του οικοσυστήματός τους, με σκοπό τη συμβολή στην αξιοποίηση των ελληνικών παραγωγικών δυνάμεων.

«...Οι αγρότες, οι φροντιστές του περιβάλλο- ντος, είναι σχεδόν αυτάρκεις σε τοπικό, κοινοτικό επίπεδο και, ως μη εξαρτώμενοι, είναι εν δυνάμει “αποδυναμωτές” του κατε- στημένου πολιτικού συστήματος. Συστηματικά τα κεντρικά πολιτικά σχήματα αφαιρούν κάθε δυνατότητα πιθανής οικονομικής ανεξαρτησίας των αγροτών με την αξιοποίηση του παραγόμενου από τους ίδιους πλούτου. Συμπιέζουν τις τιμές της αγροτικής παραγωγής. Υπο- τιμολογούν την αγροτική εργασία έναντι της αστικής απασχόλησης. Και για να επιζήσουν οι αγρότες, τους παρέχουν εξαρτώμενες από το πολιτικό σύστημα επιδοτήσεις. Έτσι, καθιστούν τους αγρότες εξαρτώμενους, που στην ουσία ενισχύουν το κατεστημένο σύστημα πολιτικής εξουσίας». Εκδόσεις www.stentoras.gr