ความหมายของวรรณกรรมท้องถิ่น ๑.๒.๓

โคราชอีกด฾วย เช฽น “จะร฾องให฾ระหิมระหามเดินตามพ฽อ จะเงียดงอลงกอดก฽ุงพยุงถือ” (ระหิมระ หาม- รีบเรง฽ , เงียดงอ-เศรา฾ สลด , ก฽งุ -เกาะหลัง) นอกจากนี้การสัมผัสของกลอนสุภาพในเร่ืองนี้ จะมีลักษณะเดียวกับกลอนสุนทรภู฽ คือสัมผัสในทุกวรรค แสดงให฾เห็นว฽ากวีโคราชผู฾นี้ได฾เลียนแบบกลอนสุนทรภ฽ูได฾อย฽างดีย่ิง พิจารณา ทางด฾านสํานวนโวหารและกระบวนการกลอนรวมทั้งเนื้อเร่ืองแล฾ว พอจะสรุปได฾ว฽า กลอนนิทานสุภ มิตเกสินีนี้เป็นบทประพันธแช้นั ครูทีเดยี ว ฉะน้ันจงึ เป็นเร่อื งทีแ่ พร฽หลายมากเรอ่ื งหนึง่ ของโคราช ๑) พรรณนาโวหาร กลอนนทิ านเรื่องสุภมิตนี้เด฽นในเชิงพรรณนาโวหารมาก กวีได฾รําพันการ พลัดพราก ระหว฽างผัว-เมีย พ฽อ แม฽ ลูกไว฾อย฽างยอดเยี่ยม ให฾สังเกตโวหารตอนท่ีนางเกสินีถูกนาย สําเภาจําตวั ไป นางไดร฾ ําพันถงึ ลูกและสามีดงั น้ี ๏ พระคุณเอยเ ทรามเชยกระหม฽อมน฾อย เจ฾าคงคอยหวิ รอจนคอขม จะรอ฾ งไหว฾ อนพ฽อขอกนิ นม จะอมอมแล฾วกด็ ิ้นกนิ นา้ํ ตา ๏ จะอุม฾ ลูกผูกแหเ฽ ที่ยวเร฽รอ฽ น เล้ียงลูกออ฽ นยง่ิ จะโศกกันแสงหา จะอุ฾มลกู น฾อยลกู ใหญ฽อยู฽ไปมา จะโศกาพาลูกเที่ยวหาเมีย ๏ จะพยงุ อ฾ุมลูกข฾ามพุม฽ โศก น่ังวิโยกโหยหาทาํ หนา฾ เสีย จะอ฾ุมลูกเป็นบา฾ กําพรา฾ เมีย ละห฾อยละเห่ียอยหู฽ นอ฽ พ฽อพระคณุ ๏ ลูกหิวนมแม฽ปรารมภแเป็นทุกขหแ นัก จะฮกึ ฮกั พัวพันอย฽ูหันหุน จะพาโลโซผอมเปน็ จอมจุน จะมว฾ ยมุน฽ ชวี ิตเพราะติดนม ๏ จะกอดลกู ทกุ ขโแ ศกอยโ฽ู งกเงก จะโยกเยกกนั เข฾าปาุ พฤกษาสม จะรอ฾ งไห฾ไมเ฽ สบยเงยงม จะนง่ั ตรมเลย้ี งลูกทุกขถแ งึ ตวั ๏ โอ฾สมเพชแมเ฽ กสนิ ีเอยเ แม฽ทรามเชยคดิ บญุ พระคณุ ผัว จากสมบตั พิ ลัดบา฾ นสงสารตวั พระทนู หัวอ฾ุมลูกอ฽อนอยร฽ู อ฽ นแร฽ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถน่ิ ชน้ั มัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๕๐

๏ จะร฾องไห฾เงียดงอให฾พ฽ออุ฾ม จะโซซุมเสือกโซเป็นโผเผ ครั้นเหนอื่ ยนอ฽อนกจ็ ะนอนลงโมเม จะผกู เปลแกว฽งไกวร฾องไหพ฾ ลาง ๏ โอ฾ลูกใหญก฽ จ็ ะออ฾ นข้ึนนอนอู฽ ทง้ั ผ฾าปสู ารพดั จะขัดขวาง จะเดด็ เอาใบตองมารองกลาง จะอุม฾ ขวางพยงุ ตวั กลวั ยงุ กนิ ๏ ต่นื ผวาแล฾วคว฾าหานมแม฽ จะร฾องแซ฽เสียงระงมพอ฽ โฉมฉิน จะออ฾ นพ฽องอระเงียวจะเคยี วกิน จะเดือดดน้ิ รอ฾ งไหด฾ ฾วยใจเร็ว ๏ สงสารพ฽อเจา฾ จะรออยเ฽ู ปน็ บ฾า จะอุ฾มหาเทยี่ วตะครุบตามหุบเหว จะยกลูกนอ฾ ยลกู ใหญข฽ ึน้ ใสเ฽ อว จะเกาเกวกอดกุ฽งอยู฽รงุ รัง คําศพั ทแ งอระเงยี ว – หงุดหงดิ เกาเกว – รบกวน กอดกุ฽ง - เกาะหลงั ๒.) ทศั นะต่อสังคม กลอนนทิ านเรอื่ งสุภมตเกสินีได฾ชใี้ หเ฾ หน็ ว฽า หญิงกับชายเป็นสิ่งท่ีคู฽กัน ฉะน้ันหญิงท่ีร฾าง สามีย฽อมไม฽สมบรู ณแ เหมอื นทะเลขาดน้ําและเมืองไม฽มีกษัตริยแ ดังเช฽นตอนท่ีนางเกสินีขอติดตามพระ สุภมิตเสด็จไปอย฽ูในปุา นางได฾รําพันว฽านางได฾เป็นหม฾ายอยู฽ ในวังวนนั้นเป็นชีวิตที่ขาดความสมบูรณแ ดงั นี้ ๏ หวงั จะตามสามภิ กั ด์ิไปรกั ษา จนชีวาน฾องกําจดั ลงตักษัย ชา฽ งจะหนีไปแต฽องคแพระทรงชัย จะท้งิ ไวเ฾ ป็นรา฾ งอยกู฽ ลางเมือง ๏ เหมอื นธํารงวงแหวนแสนประเสริฐ ท่เี ป็นเลศิ กเ็ พราะแต฽งจึงแดงเหลอื ง ไม฽มีใครหลอ฽ หลอมย฽อมบรรเทอื ง กง็ ฾างเงอื้ งเสยพลอยดอ฾ ยราคา ๏ เหมือนสมทุ รสุดเซทะเลลาด ครน้ั เหือดแหง฾ แล฾งขาดสินธุแมหา เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถน่ิ ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรียง ๕๑

ไมช฽ น่ื ชุ฽มคุมขังวงั ชลา เหือดในแขวงแหง฾ ในท฽าสาคโร ๏ ฝงู มจั ฉาปลาแปลงก็แหนงหนี กุมภาภีมากมายหลายอกั โข ก็เส่ือมสญู ม฽นุ ตามลําชโล แตกระแหแลง฾ โผในท฽าธาร ๏ บรุ ไี ม฽มีเชือ้ กษัตริยแ ครองสมบัติอย฽ปู ราสาททราชฐาน ไม฽มีบอ฽ นครกึ คร้ืนจะชนื่ บาน เกดิ ราํ คาญราํ่ ไปทง้ั ไพร฽พล ฯลฯ ให฾ทัศนะคติว฽าการเป็นหญิงร฾างสามีหรือหญิงหม฾ายครองตนลําบากย่ิง เพราะสังคม ไมย฽ อมรบั จะมคี นมารังแก เยาะเยย฾ ถากถางดังน้ี ๏ ท้งั ชายหญิงกว็ ิง่ มาเยา฾ ยว่ั มาพดู พาดพนั พัวสล฾างสลอน จรงิ ไมจ฽ ริงมันกว็ ิ่งมาว฽าวอน มายอแยแงง฽ อนให฾หลงงาม ๏ ตีสนิทคดิ หลอกจะปลอกเปลือก มากลง้ิ เกลือกครื้นเครงไม฽เกรงขาม มาไม฽ไดม฾ าชนวนมาลวนลาม คอยตะกรามพูดผลอล฽อดว฾ ยลม ๏ หญิงกห็ ลายชายกม็ ากที่ปากผลอ จะหัวร฽อเยาะเยย฾ อกเอยเ ขม สารพนั มนั จะเยาะเคาะระงม ทุกขรแ ะทมง฽วงเหงาอยเู฽ มามัว ๏ จะผลัดผา฾ ทาขม้ินใหส฾ ้นิ เหงื่อ ใหเ฾ หลอื งเร่อื แตล฽ ะทีจะหวีหวั นึกสบายหมายแกลง฾ จะแตง฽ ตวั ให฾สว฽างทางท่มี วั ระทมทน ๏ สารพนั มันจะวา฽ ให฾หน฾าเจ็บ มนั แนมเหน็บสารพดั ว฽าผลัดขน อยากได฾ผวั แต฽งตัวให฾ตืน่ ตน กระวายวนจบั เขม฽าอย฽ุเมามัว ๏ จะทานาํ้ มันกนั หนา฾ ผลดั ผ฾าใหม฽ มันยวั่ ให฾พอกระดากปดิ ปากหวั ทํากระบวนชวนใหช฾ ายอยากได฾ตวั อยากไดผ฾ ัวอกี แลว฾ หนอจงึ ลอ฽ นวล เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถนิ่ ชนั้ มธั ยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๕๒

๏ จะดาํ เนนิ เดนิ ไปในถนน ท้ังฝงู คนกว็ ฽าพากนั สรวล ชา฽ งผดั แปูงแต฽งตวั ทํายว่ั ยวน ทาํ กระบวนอ฾มุ ลูกถอนหัวไร ๏ จนลูกสองยงั ลาํ พองถอนไรรมุ ทาํ ออ฾ ปูอลอ฽ เจา฾ หนม฽ุ ไปถงึ ไหน มนั ย้ิมแยม฾ แนมเหน็บเจบ็ น้าํ ใจ แลดใู ครมนั กว็ ฽าเล฽นจริง ๏ แตช฽ ั้นกม฾ ห฽มผ฾าหน฾าไม฾เหลยี ว นกึ อยากเกี้ยวมันกว็ ฽ามารยาทหญิง ทํากระบิดผิดกระบวนชวนประวงิ ทําเป็นน่ิงมันวา฽ กรกึ นึกอยากชม ฯ ลฯ คําศพั ทแ ปากผลอ - พูดเลอื่ ยเปือ่ ย ออ฾ ปูอ - กรีดกราย ให฾ทัศนะว฽าสตรีเจ฾าช฾ูนั้นไม฽เป็นท่ียอมรับของสังคม พร฾อมทั้งช้ีให฾เห็นถึงการแต฽งตัว จรติ กริยาของสตรีเจ฾าชูใ฾ นสมยั อดีต ดงั น้ี ๏ หญงิ ท่ีชัว่ เขามกิ ลวั จะเป็นร฾าง ถงึ ทง้ิ ขวา฾ งเขาก็มที ่อี นื่ หมาย เทยี่ วแสวงแกล฾งกระดบื สืบหาชาย ลอ฽ แตล฽ ายหม฽ แตเ฽ พลาะใหเ฾ หมาะตา ๏ ผมน้ันตดั มใิ ห฾ลัดข้นึ มาได฾ ถอนแต฽ไรลอ฽ แต฽เลห฽ แเสน฽หา ถกขนออ฽ นถอนขนค้ิวหล่ิวลกู ตา แล฾วผลัดผา฾ ลอ฽ นวลให฾ยวนยี ๏ ได฾เวลาหาเพื่อนลงเรอื นฉิบ เอามอื หยบิ แคะสีผึง้ มาคลึสี ประเดี๋ยวกนั ประเดีย๋ วสอยสักรอ฾ ยที จนไม฽มบี ฽อแตง฽ ทาํ แสร฾งไป ๏ ให฾ผวิ ผ฽องเปน็ ละอองออกลกึ พก่ึ ยังเอาหมกึ เข฾ามาแตม฾ แนมเปน็ ไฝ เจ฾าจมิ้ แตม฾ ตอ฾ ยตามรอยไร ลงบนั ไดเทยี่ วผลอเทีย่ วลอ฽ ชม ๏ ทําไมกบั ผัวดีชัว่ คงหาได฾ ทุกขอแ ะไรช่วั กบั ดมี ีอยถ฽ู ม จะแก฾ไขใหม฾ ิขาดสวาสดชิ์ ม ร฽วมภริ มยแรกั ร่ําไปตามเพลง ฯลฯ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชัน้ มธั ยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรียง ๕๓

คําศัพทแ กระดบื – ขยับเข฾าไปหา , ลึกพ่ึก – คําวิเศษณแประกอบสีขาว , ต฾อย – ปูายสี , ผลอ – พูด เร่ือยเปือ่ ย ๔.๓ ธรรมเนียมการประพนั ธ์ กลอนนทิ านเรื่องสุภมิตเกสินีฉบับโคราชมีลักษณะเด฽นเชิงกวีโวหารมากเรื่องหน่ึง ไม฽ เพียงแต฽จะใช฾กระบวนกลอนสุภาพแนวสุนทรภู฽เท฽านั้น ยังสามารถนําคําภาษาถ่ินมาใช฾ในกลอนอีก ด฾วยนอกจากน้ียังใช฾ธรรมเนียมการประพันธแตามแนวชาดกมาผสมผสานกับแนวประพันธแท฾องถ่ิ น ดังน้ี ๑.) มีปรารภชาดก คือกลา฽ วนาํ เรื่องสมัยพระพุทธองคแสถิตอย฽ูที่เชตุวันวิหาร ได฾ตรัสเล฽าเร่ือง อดีตชาติแก฽พระภิกษุ (แต฽ตอนท฾ายเร่ืองไม฽มีประชุมชาดก คือการกลับชาติมาเกิดสมัยพุทธกาล) ดงั น้ี ๏ วา฽ เอกงั สมยังในครั้งหน่งึ พระท่พี ่ึงไตรภพจบทัง้ สาม สถติ ทเ่ี ชตวุ นั วนาราม รําพึงพันแยม฾ โอษฐแองคแสัมมา ฯลฯ ๒.) มีนิทานซ฾อนนิทาน ซึ่งเป็นธรรมเนียมที่นิยมท่ัวไปของชาดกประการหนึ่ง นั้นคือ ตอนทีท่ ั้งส่กี ษตั ริยแไดพลัดพรากจากกันท่รี ิมฝง่ใ แม฽น้าํ ไดก฾ ลา฽ วถงึ อดตี ชาติของกษัตรยิ ทแ ง้ั สีไ่ ดถ฾ ือกําเนิด เป็นพ฽อแม฽ – ลูกได฾สร฾างบุรพกรรมไว฾ คือ พรากลูกนกแขนเต฾าจากพ฽อแม฽นก จึงได฾รับวิบากกรรมใน ชาตนิ ี้ ตามคําสาปแช฽งของพ฽อแมน฽ กแขนเตา฾ ดังน้ี ๏ จงึ ร฾องด฽าวา฽ ไปกบั พอ฽ แม฽ คนแทแ฾ ทฉ฾ กลูกเตา฾ ของเรานี้ ถงึ ตัวจ฾อยน฾อยหรือคือชวี ี ท฽านเห็นดฤี ามาฉกทารกเรา ..................................... ๖ คํากลอน........................................ ๏ คงเปน็ เวรกรรมหา฾ รอยชาติ ฤาประมาททารกลกู นกหนู เวรกรรมจะตามทันสัพพัญโู ทุกชาตไิ ปทา฽ นสู฾อยู฽นัวเนยี เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถน่ิ ช้นั มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกิตศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๕๔

๓.) มีการวิสาสะกับผูอ้ ่านผู้ฟ๎ง กวีได้วิสาสะกับผูอ้ ่าน ผูฟ้ ๎งอยตู่ อนที่มกี รเปลย่ี นตอน เชน฽ “ ขอหยุดยัง้ รงั้ นยิ ายเอาไวก฾ ฽อน จะยกั ย฾อนเวยี นวนไปหนหลัง” หรือ “ ขอยับยง้ั ขา฾ งนยิ ายเอาไวก฾ อ฽ น เปน็ ทอ฽ นทอ฽ นเรอ่ื งนิทานท฽านเจ฾าขา” สรปุ พื้นที่ภาคกลางเป็นชุมชนกว฾างใหญ฽และเป็นศูนยแกลางของศิลปะและ วัฒนธรรมของชาติ สามารถติดต฽อกับพื้นท่ีอ่ืนๆได฾สะดวก จึงทําให฾ได฾รับศิลปวัฒนธรรมมา จากหลากหลายแหล฽งด฾วยกันขนาดเดียวกันก็ถ฽ายทอดศิลปวัฒนธรรมไปส฽ูส่ีภาคอ่ืนด฾วย สําหรับวรรณกรรมท฾องถ่ินภาคกลางถ฾าจัดแบ฽งตามฉันทลักษณแ จะจําแนกได฾เป็นประเภท กลอนสด กลอนบทละคร กลอนนทิ าน และกลอนแหล฽ และแต฽ละเร่ืองของแต฽ละประเภทก็ จะมหี ลายสํานวน ตังอยา฽ งวรรณกรรมท฾องถ่ิน เรื่องเด฽นของภาคกลาง เช฽น สังขแศิลป฼ชัย พิกุล ทอง เป็นต฾น การศึกษาเรียนรู฾วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคกลาง จะทําให฾เราเกิดความร฾ูความ เข฾าใจลักษณะของวรรณกรรมท฾องถิ่นที่มีต฽อสังคมชุมชนที่ตั้งอย฽ูทีภาคกลาง รวมท้ัง ศลิ ปวฒั นธรรมบางอยา฽ งของภาคกลางได฾ดยี ิ่งข้นึ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถนิ่ ช้นั มัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกิตศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๕๕

วรรณกรรมท้องถน่ิ ภาคเหนือ ๑. ประเภทของวรรณกรรมท้องถิน่ ภาคเหนอื วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคเหนือท่ีชาวภาคเหนือนิยมนํามาอ฽านหรือขับลําในท่ีประชุม น้ัน ส฽วนใหญ฽เป็นเร่ืองราวที่ปรับเปล่ียนมาจากนิทานที่ปรากฏอย฽ูในปใญญาสชาดก โดยกวี ท฾องถ่ินภาคเหนือได฾นําเน้ือเรื่องนิทานเหล฽าน้ันมาประพันธแตามฉันทลักษณแท่ีนิยมใน ภาคเหนือ โคลง ค฽าวธรรม (สํานวนท่ีใช฾เทศนแ) ค฽าวซอ เป็นต฾น ฉะนั้นจึงพบว฽าวรรณกรรม ภาคเหนือเรื่องหน่ึงๆ อาจจะมีหลายฉันทลักษณแ เช฽น เร่ืองหงสแดิน เจ฾าสุธน จําปาส่ีต฾น แสง เมอื งหลงถ้ํา เปน็ เนอื้ เรื่องของวรรณกรรมจะคล฾ายคลึงกับเรอ่ื งจกั รๆ วงศแ ๆ ของภาคกลาง การจัดประเภทวรรณกรรมภาคเหนือจึงนยิ มยึดรูปแบบฉนั ทลกั ษณแ ๔ ประเภทคือ ๑. วรรณกรรมประเภทโคลง ๒. วรรณกรรมประเภทค฽าวธรรม ๓. วรรณกรรมประเภทค฽าวซอ ๔. วรรณกรรมเบ็ดเตลด็ ๑.๑ วรรณกรรมภาคเหนอื ประเภทโคลง โคลงเป็นฉันทลักษณแท฾องถ่ินภาคเหนือ เจริญร฽ุงเรืองในราชวงศแมังรายตอน ปลาย โคลงเรียงตามสําเนียงภาคเหนือว฽า “ กะลง” มีท้ังกะลงใหญ฽ ( หรือกะลงส่ีห฾อง)และ กะลงน฾อย (หรือกะลงสองห฾องและกะลงสามห฾อง) เช่ือกันว฽าปราชญแในสมัยอยุธยาได แบบอย฽างการแตง฽ โคลงมาจากภาคเหนือมีกําหนดอักษรนับเป็นบาท ๒ บาท ๓ บาท ๔ บาท เปน็ บทเรยี กวา฽ โคลงสอง โคลงสาม โคลงส่ี เม่ือภาคกลางรบั มาใช฾ในการประพันธแ กะลงใหญ฽ คอื โคลงส่ี ส฽วนกะลงน฾อย คอื โคลงสองและโคลงสาม ฉนั ทลักษณขแ องโคลงภาคเหนือคลา฾ ยกบั โคลงภาคกลาง โคลงได฾รับความนิยม น฾อยลงในสมัยหลังๆ เม่ือมีวรรณกรรมประเภทค฽าวซอขึ้นมาแทน วรรณกรรมประเภทโคลง ของภาคเหนือ มดี ังนี้ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ช้ันมัธยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรียง ๕๖

โคลงนิราศหริภุญชยั โคลงพรหมทตั โคลงหงสผแ าคาํ โคลงปทมุ สงกา โคลงอมราพิศวาส โคลงเจ฾าวทิ ูรสอนหลาน โคลงพระลอสอนโลก ๑.๒ วรรณกรรมภาคเหนอื ประเภทคา่ วธรรม วรรณกรรมประเภทคา฽ วธรรมหรอื ธรรมคา฽ ว คือ วรรณกรรมทปี่ ระพันธตแ ามแนวชาดก ๑.) ปรารภชาดก เพื่อบอกสาเหตุว฽าเหตุใดพระพุทธองคแจึงเล฽าถึงอดีตชาติให฾สาวกฟใงและ เพื่อจะบอกวา฽ เป็นเรอ่ื งจากพระโอษฐขแ องพระพุทธเจ฾า ๒.) เนอื้ เรอ่ื ง คือเร่อื งนทิ านทีจ่ ะเลา฽ แตก฽ ป็ รากฏวา฽ มคี าถาภาษาบาลสี อดแทรกอยูท฽ ั่วไป ๓.) ประชุมชาดก คือ มตี อนทีก่ ล฽าวถึงตัวละครในเร่ืองกลับชาติมาเกิดเป็นพระพุทธเจ฾าและ พระญาติในชาตปิ จใ จบุ นั ฉันทลักษณแของค฽าวธรรม ส฽วนใหญ฽พบว฽าประพันธแเป็น “ร฽ายยาว” หรือ “กลอนเทศนแ” แทรกภาษาบาลีบ฾าง ค฽าวธรรมเหล฽าน้ีพระภิกษุนิยมนํามาเทศนแให฾อุบาสก อุบาสิกาฟใงในวันอุโบสถศีล ถ฾าพิจารณาทางด฾านเนื้อเรื่องแล฾วพบว฽า ค฽าวธรรมส฽วนใหญ฽จะ ได฾เนอ้ื เรอ่ื งมาจากนทิ านพืน้ บ฾านนั้นเอง เพยี งประพนั ธแอีกสํานวนหนึ่งซึ่งเหมาะท่ีจะใช฾เทศนแ ตามทํานองของภาคเหนอื เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถนิ่ ชั้นมธั ยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิติศักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรียง ๕๗

วรรณกรรมประเภทค฽าวธรรมน้ี ถา฾ พิจารณาทางด฾านธรรมเนียมการประพันธแ จะจัดอยใู฽ นวรรณกรรมพุทธศาสนา วรรณกรรมชาดกภาคเหนอื มี ๒๐๐-๓๐๐ เรื่อง พรหมจักร (๙ผูก) สังขสแ งิ หแธนชู ัย (๑๐ผกู ) บวั รมบัวเรียว ( ๕ผูก ) สุรวิ งศแไกรสร (๕ผกู ) แสงเมอื งหลงถํา้ (๕ผกู ) วณั พราหมณแ (๕ผกู ) มหาวงสแแ ตงออ฽ น ( ๑๐ ผูก) หงสผแ าดํา (๓ ผูก) สุพรหมโมขะ (๗ ผูก ) จาํ ปาสี่ตน฾ (๓๒ ผูก ) ชวิ หาลิ้นทอง (๑๔ ผูก ) สุวัตตาชาดก (๕ ผกู ) (เจา฾ สวุ ตั ร) ช฾างโพงนางผมหอม ( ๑ผกู ) อสุ สาบารส (๑๕ ผูก) ฯลฯ ๑.๓ วรรณกรรมภาคเหนอื ประเภทคา฽ วซอ ค฽าวซอเป็นวรรณกรรมภาคเหนือประเภทหน่ึง เจริญรุ฽งเรืองราว พ.ศ.๒๓๐๐– ๒๔๗๐ คําว฽า ค฽าวซอ มีความหมาย ๒ นัย คือ หมายถึง ฉันทลักษณแค฽าวซอ อย฽างหนึ่ง และ หมายถึงสญั ลกั ษณปแ ระเภทค฽าวซอ อีกอย฽างหน่ึง วรรณกรรมประเภทค฽าวซอเหมาะท่ีจะนํามาขับลํา หรืออ฽านทํานองเสนาะในที่ประชุมชน ซึ่งฉันทลักษณแจะเน฾นสัมผัสสระและเน้ือเร่ืองเป็นนิทาน พ้ืนบ฾าน (คล฾ายเรื่อง จักร ๆ วงศแ ๆ) ซึ่งการขับลําหรอเรียกตามภาษาถิ่นว฽า เล฽าค฽าว เป็นท่ีนิยมของ ชาวบา฾ นมากในอดตี เพราะไดร฾ ับความบันเทิงจากการฟงใ ทํานองขับลําและเรอื่ งเล฽านิทาน ประเพณีการเล฽าค฽าวนั้นกระทํากันทั้งท่ีเป็นพิธีการและแบบครัวเรือน ส฽วนท่ีเป็นพิธีการเจ฾าภาพจะ จ฾างคนมาอา฽ นในทปี่ ระชุมชน เช฽น งานขึ้นบา฾ นใหม฽ งานแต฽งงาน งานบวชลูกแก฾ว (บวชเณร) เรียกว฽า จ฾าวมา ใส฽คา฽ ว เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถ่ิน ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๕๘

วรรณกรรมค฽าวซอท่ีสาํ คัญไดแ฾ ก฽ วรรณพราหมณแ จําปาสตี่ น฾ แสงเมือง (แสงเมอื งหลงถํา้ ) กา่ํ กาเ ดํา ช฾างโพงหรือช฾างโพงนางผมหอม เจา฾ สวุ ัตรหรอื เจ฾าสวุ ัตรนางบวั คาํ ชวิ หาลิน้ คาํ บัวระวงศหแ งสแอาํ มาตยแ จันตะ฿ คา สงั ขทแ อง ( หรือสวุ รรณะหอยสังขแ) เจ฾าสุธน บัวระวงศแแตงออ฽ น หงสแหิน พระยาพรหม ฯลฯ ๑.๔ วรรณกรรมเบด็ เตล็ด วรรณกรรมเบ็ดเตล็ด คือ วรรณกรรมภาคเหนือส้ันๆ ท้ังที่จดบันทึกและจําสืบต฽อๆ กันมาแต฽วรรณกรรมเหล฽านี้ประชาชนภาคเหนือได฾ร฾องได฾ลําได฾ขับลําและฟใงผ฾ูอ่ืนขับลําและฟใงผ฾ูอื่น ขับลาํ อยท฽ู ่วั ไป เชน฽ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชั้นมัธยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกติ ิศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๕๙

๑. คาํ อู฾บ฽าวอ฾ู สาว สําเนยี งเก้ยี วพาราสีระหวา฽ งหนม฽ุ สาว ๒. การจอ฿ ย คือการขบั ลําของพวกหน฽ุมๆ ระหว฽างเดนิ เลน฽ เพอ่ื ไปเกยี้ วสาว ๓. คําเรียงขวัญหรือไปร฾องขวัญ คือบทสวดสู฽ขวัญ ใช฾ในพิธีกรรมสู฽ขวัญมีเจ฾าพิธีมาเป็นผ฾ูทําพิธี แสดงคาํ เรียกขวัญ เชน฽ คาํ ขวญั ค฽บู า฽ วสาว คําเรียกขวญั ควาย เปน็ ตน฾ ๔. การซอหรอื ซอ เปน็ การขบั ลาํ คอ฽ นข฾างจะมีพธิ ีรีตอง คือช฽างซอต฾องได฾รับการฝึกฝน และมีดนตรี ประกอบการซอด฾วย รวมเป็นวงซอ โดยทั่วไปจะเป็นการขับซอเกี้ยวหน฽ุมสาว หรอนําเนื้อเร่ือง ในนทิ านตอนใดตอนหนงึ่ มาซอ เชน฽ ซอเร่ืองนอ฾ ยไจยา นางแวน฽ แก฾ว ซอพระลอ เปน็ ต฾น ปรทิ รรศน์วรรณกรรมเร่ือง โคลงพรหมทตั วรรณกรรมประเภทโคลงของภาคเหนือมีปรากฏหลายเร่ืองดังกล฽าวแล฾ว ในทีน้ีจะ นําเสนอแต฽โคลงพรหมทตั มาเปน็ ตัวอยา฽ งในการศึกษาเพียงเรอ่ื งเดยี ว ดว฾ ยเหตผุ ลดงั นี้ ๏ โคลงเรื่องดี สนกุ สนาน และมีอนุภาคคล฾ายกับเรื่องสรรพสิทธิชาดกของภาคกลาง และเรอื่ งนกกระจอกของภาคอสี าน ๏ ปรากฏสมัยท่ีประพันธแแน฽ชัด คือประพันธแเม่ือ พ. ศ. ๒๑๖๔ ดังในโคลงบทที่ ๑ ว฽า “ เกา฾ รอ฾ ยแปสบิ สามตั้งหมั้นเหมยี ด หมายอตั ร” ( คอื จ.ศ.๙๘๓ ตรงกบั พ.ศ.๒๑๖๔ ) ๏ มคี วามยาวมากพอสมควร คอื ประพนั ธเแ ป็นโคลงสีท่ ัง้ หมด ๔๖๑ บท ๏ มีวรรณศิลป฼สูงและมีสาํ นวนโวหารทองถนิ่ ของภาคเหนือปรากฏอยู฽จํานวนมาก ๒.๑ เนือ้ เรอ่ื งย่อ ท฾าวพรหมทัตเป็นโอรสเจ฾าเมืองพาราณสี เมื่อเจริญพระชนมายุได฾ครองราชสมบัติมี มเหสีชอ่ื นางเขมามีอมาตยแคูพระทัย ๒ นาย คือ ขุนจิต อมาตยแฝุายทหาร และขุนพัตอมาตยแฝุายพล เรอื น ต฽อท฾าวพรหมทตั ไดอ฾ ําลานางเขมาไปศกึ ษาศลิ ปศาสตรแทเี่ มืองตกั สิลากับขุนจิต ไปตามทางพระ ฤๅษีตนหน่งึ ซง่ึ ไดบ฾ รรลฌุ านวเิ ศษ สามารถร฾ูเหตุการณแร฽วงหน฾าได฾ว฽า ขุนจิตคิดทรยศต฾อท฾าวพรหมทัต พระฤๅษีจึงพูดจาหวา฽ นลอ฾ มไม฽ให฾ท฾าวพรหมทตั ไมไ฽ ปเมอื งตักกสิลา โดยเสนอว฽าถ฾าท฾าวพรหมทัตอยาก เรียนศลิ ปะศาสตรแ ตนสามรถสอนได฾ดง่ั พระประสงคเแ พราว฽าพระฤๅษีรูพระเวทในการถอดดวงจิตจาก พระยาครุฑ ซ่ึงมาเขียนพระเวทถอดดวงจิตไว฾ท่ีแผ฽นกระดาน และในท่ีสุดท฾าวพรหมทัตก็เรียนถอด พระเวทจากพระฤๅษจี นประสบความสาํ เรจ็ จึงลากลบั เมือง เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่ิน ช้ันมัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๖๐

ระหว฽างเดนิ ทางกลบั เมืองไดพ฾ บกับกวางทพี่ งึ่ ตายใหมๆ฽ จงึ อยากจะทดลองวิชากัน ขุน จิตจึงวางแผนให฾ท฾าวพรหมทัตถอดดวงจิตของตังเองให฾ไปอย฽ูในร฽างกวาง ท฾าวพรหมทัตทําได฾สําเร็จ ขุนจิตจึงถอดดวงจิตของตนเองไปสิงในร฽างของท฾าวพรหมทัต แล฾วเอาพระขรรคแกวัดแกว฽งไล฽กวาง พระราชาใหเ฾ ข฾าไปในปุา ขุนจิตในร฽างท฾าวพรหมทัตกได฾เดินทางกลับเมือง ฝุายอํามาตยแและพระนาง เขมาต฽างก็ยินดีท่ีเห็นร฽างของท฾าวพรหมทัตนิวัติส฽ูนคร แต฽ภายหลังท้ังอํามาตยแและพระนางเขมาต฽าง สงสยั ในอากปั กิริยาของท฾าวพรหมทตั ปลอมอยา฽ งยงิ่ ส฽วนดวงจิตของท฾าวพรหมทัตในร฽างของกวางน้ันระหงระเหินไปตามยะถากรรม วัน หน่ึงพบนกแขนเตา฾ ตายอยจู฽ ิตถอดดวงจติ ออกจากร฽างกวางเข฾าสิงร฽างนกแขนเต฾า นกแขนเต฾าก็บินมา อาศัยท่ีอุทยานนกแขนเต฾าพระราชา จึงเล฽าความจริงให฾พระนางฟใง พร฾อมทั้งแนะนําอุบายให฾พระ นางลวงท฾าวพรหมทัตปลอมลองถอดดวงจิตให฾พระนางดู ท฾าวพรหมทัตจึงให฾ไปล฽าเนื้อทรายมาหน่ึง ตัว แล฾วขุนจิตในร฽างท฾าวพรหมทัต จึงร฽างเวทมนตแถอดดวงจิตเข฾าสิงในร฽างเนื้อทราย ส฽วนร฽างท฾าว พรหมตัวจริงในร฽างนกแขนเต฾า จึงได฾ถอดดวงจิตเข฾าสิงในร฽างเดิมของตนทันที แล฾วทรงบริภาษเน้ือ ทรายในรา฽ งขุนจติ ที่คิดทรยศตอ฽ พระองคแ เนือ้ ทรายขุนจิตต฾องนี้เข฾าปุาพเนจรไปเสวยทุกขเวทนาตาม กฎแห฽งกรรม ต฽อมาพระนางเขมาต฾องการเรียนพระเวทถอดดวงจิตจากท฾าวพรหมทัตแต฽พระองคแไม฽ ยินยอม พระนางเสียใจมาก จนส้ินพระชนมแต฽อมาท฾าวพรหมทัตได฾สอนพระเวทถอดดวงจิตให฾แก฽ ขุนพัตอมาตยแผ฾ูซื่อสัตยแแล฾วสั่งให฾ขุนพันธแไปหาพระมเหสีผ฾ูท่ีมีสติปใญญาเฉลียวฉลาดท่ีค฽ูควรกับ พระองคแ ในทีส่ ดุ ก็ไดพ฾ บกับนางคันธาธดิ าลกู เจ฾าเมือง พระนางเป็นกุลสตรีที่มีสิริโฉมแต฽ไม฽ยอมพูดไม฽ ว฽าจะเป็นกับผ฾ูใด พระเจ฾าสังขัตจะยกพระธิดาให฾กับเจ฾าชายท่ีสามารถทําให฾พระนางตรัสได฾ และจะ จบั ขังถ฾าทําไมส฽ าํ เร็จ มีเจ฾าชายจาํ นวนมากทข่ี ัดอาสาแตไ฽ มม฽ ีพระองคแใดทาํ ได฾สําเรจ็ ท฾าวพรหมทัตกับขุนพัตจึงยกไพร฽พลไปยังเมืองสังขัตและข฾าอาสากับพระเจ฾าสังขัต ท฾าวพรหมทตั จึงตรสั สั่งใหข฾ ุนพัตถอดดวงจิตตอดตามไปด฾วย พระองคแเข฾าไปในปราสาทของพระนาง คันธาและให฾ดวงจิตของขุนพัตไปสิงอยู฽กับพานพระศรีบ฾าง ในกระจกบ฾าง ครั้นแล฾วพระองคแก็เล฽า นิทานปริศนาจนจบแล฾ว ก็ไต฽ถามพานพระศรีเฉลยปริศนาบ฾าง กระจกเงาเฉลยบ฾าง แต฽ขุนพัตก็แก฾ ตอบปรศิ นาผิดๆ พระนางคนั ธาก็รส฾ู กึ ราํ คาญจงึ แกป฾ รศิ นาแทนพานพระศรี เม่ือพนักงานมโหรีได฾ยิน พระราชธิดาตรัสคร้ังใดก็ประโคมมโหรี เพ่ือเป็นสัญญาณว฽าพระนางตรัสแล฾ว ท฾าวสังขัตจึงอภิเษก พระราชธิดากับท฾าวพรหมทัตและยกเมืองสังขัตให฾ท฾าวพรหมครอบครองอีกด฾วย ท฾าวพรหมทัตสั่ง เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ชัน้ มธั ยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ิศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผูเ้ รยี บเรยี ง ๖๑

ปล฽อยเจ฾าเมืองต฽างๆที่ติดคุกเพราะทําให฾พระนางตรัสได฾สําเร็จกลับเมืองของตน ท฾าวพรหมทัตมี พระโอรสและพระธิดากับพระนางคันธา ๒ พระองคแ คร้ันได฾ครองเมืองสังขัตแล฾ว ท฾าวพรหมทัตจึง ตรสั ใหข฾ ุนพัตกลับไปครองเมอื งพาราณสพี ร฾อมทั้งสอนราชธรรมสบิ ประการ (ทศพิธราชธรรม) ๒.๒ ธรรมเนยี มการประพนั ธ์ เรื่องโคลงพรหมทัตดําเนินเรื่องตั้งแต฽ต฾นจนจบด฾วยโคลงสี่ ๔๖๑ บท เริ่มต฾นด฾วยการบอก ศักราชปีท่ีประพันธแ ไหว฾ครู พระรัตนตรัย และแจ฾งจุดหมายในการประพันธแ เพ่ือที่จะได฾เป็น แบบอย฽างท่ีดีของมนุษยแท่ีจะได฾วางใจคนใกล฾ชิด การดําเนินเร่ืองเป็นแบบนิทานชาดกคือมีนิทาน ซ฾อนนิทาน เช฽นตอนฤๅษีชวนให฾ท฾าวพรหมทัตศึกษาอย฽ูด฾วย ท฽านได฾ยกนิทานปริศนาเพ่ือเป็น อทุ าหรณใแ ห฾ท฾าวพรหมทัตทรงวินจิ ฉยั ด฾วยพระองคแเอง โคลงเร่ืองทั่วไปเป็นนิทานคติธรรมเปรียบเทียบกรรมดี ( ขุนพัต) และกรรมช่ัว (ขุนจิต) โดยแทรก ดว฾ ยนิทานปริศนามาผูกเป็นโคลงเร่ืองใหญ฽ อันนําไปส฽ูแก฽นเร่ืองท่ีนิยมทางภูมิปใญญา คือ ผูมีปใญญา ย฽อมบรรลเุ ปาู หมายและสมหวงั ด฾วยปใญญา ๒.๓ สานวนโวหาร เรื่องโคลงพรหมทัตเป็นกวีนิพนธแท่ีมีโวหารเด฽นเร่ืองหนึ่งของภาคเหนือ กวีได฾พรรณนาชมความ งามของธรรมชาติและสตรีไว฾หลายตอน และยังสอดแทรกภาษติ ท฾องถน่ิ ไว฾ด฾วย ๑) โวหารพรรณนาความงามของสตรี กวีได฾พรรณนาความงามของนางคันธาไว฾ด฾วย วรรณศิลปเ฼ ชงิ อปุ มาอุปไมย โคลงท่ี ๒๘๒ คนั ธาพเิ ศษลํา้ ไตรจักร พิโรจนแเรืองศภุ ลักษณแ ยิง่ แย฾ม ยามศรดี าํ เนนิ หนัก จกั โลก เล็งเอ พระโอษฐแคือตอ฾ งแต฾ม แต฽ฟาู ลงเฉลา เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ชน้ั มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๖๒

โคลงท่ี ๒๘๔ คันธาพรายผ฽องแผว฾ ใสสะบอน มขุ มาศวรรษดาออน แวน฽ ฟูา เจียรจาดง่ั จักถอน อกเทพทิพเฮย สองเนตรปนู ข่ันข฾า ขาดขวั้นขวญั ชาย ๒) ภาษติ พบวา฽ ภาษติ ทสี่ อดแทรกอยใู฽ นโคลงพรหมทัตน้ีมีจํานวนมาก ที่ใช฾กันอย฽ูท่ัวไป ของชาวไทยทุกภาคทุกท฾องถ่ิน ต฽างแต฽ภาษาถิ่นเท฽าน้ัน ส฽วนเนื้อความจะเป็นสาระเดียวกัน เช฽น โคลงท่ี๘๙ เราน้นี ้ําเชอ้ื ชาติ พงศพแ นั ธุแ เป็นเผา฽ หงสแสพุ รรณ แว฽นฟูา อย฽าไปเสพกับกัน กาแกน฽ เฉาเฮย พาหมม฽ู วลนี้ช฾า ชีพเจ฾าเสียตน โคลงที่๔๐๖ ดงั ฤาหิ่งหอ฾ ยอยู฽ ดงหนา จักเทยี มสรุ ิยา ยากแท฾ หงสทแ องดังฤากา ไปเพ่ือน เพราชา ตนมอ฽ นพรองพร฾อมแก฽ เย้ืองนี้อปุ มา ๒.๔ ข้อคิดจากเรื่อง โคลงพรหมทัตนอกจากเน้ือหาจะอิงอยู฽กับชาดกแล฾ว กวียังสอดแทรก หลักธรรมอย฽ูในสว฽ นทเี่ ป็นเนอื้ หาและการดําเนนิ เร่อื งอยูท฽ ว่ั ไป เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิน่ ชั้นมธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๖๓

๓. ปรทิ รรศนว์ รรณกรรมคา่ วซอเรือ่ ง หงสห์ นิ การเลือกค฽าซอเรืองหงสแหิน มาเป็นตัวอย฽างในกรศึกษาเพียงเร่ืองเดียว เพราะเป็นเร่ืองที่ชาวเหนือนิยมกันมาก โดยฉบับค฽าวซอ ถือว฽าเป็นกวีท่ีมีสํานวนโวหารไพเราะ และนิยมนาํ มาคา฽ วกันเสมอ ๆ ในอดีต นอกจากน้ียังเช่อื ว฽าเรื่องหงสแหินของภาคเหนือเรียกชื่อว฽า โคลงหงสแผาคํา ประพันธแเป็นโคลงยาวถึง ๙๐๔ บท และยังพบว฽าฉบับท่ีแต฽งเป็นค฽าวธรรม (สาํ หรบั เทศนแ) กม็ ี เร่ืองย่อ พระเจ฾ากรุงพาราณสี มีอัครมเหสีชื่อนางวิมาลาและมีมเหสีรองอีก ๖ คน ต฽อมาท้ัง มเหสีทั้ง๗ คนของพระองคแนั้นตั้งครรภแพร฾อมกัน มีพระมเหสีท้ัง ๖ คนประสูติพระโอรสออกมา ก฽อน สว฽ นพระนางวิมาลานั้นยงั ไมไ฽ ด฾ประสตู ิ ต฽อมาพระเจา฾ กรงุ พาราณสีให฾โหรทํานาย โหรหลวง ทํานายว฽าจะมพี ระโอรสท่ีมีบุญญาธิการมาเกิด เมื่อพระมเหสีท้ัง ๖ คนได฾ฟใงดังน้ันก็เสียพระทัย ท่ีพระโอรสของตนนัน้ ไมม฽ ีบญุ ญาธิการ จงึ ปรกึ ษากันแล฾วคิดกําจัดพระโอรส โดยนําลูกสุนัขมา ไว฾แทนลูก แลว฾ นาํ พระโอรส ไปท้ิงไว฾ท่ีใต฾ปราสาท ส฽วนอินทรแทราบข฽าว เม่ือเห็นว฽าพระโพธ์ิสัตวแ ถูกรังแก จึงให฾พระวิษณุกรรม ให฾รีบไปรีบพระโอรสไปเล้ียงไว฾ ส฽วนมเหสีท้ัง ๖คนก็รีบไป กราบทูลพระเจ฾ากรุงพาราณสีว฽าพระนางวิมาลาน้ันคลอดลูกเป็นลูกสุนัข พระองคแโกรธมาก เพราะคิดว฽าพระนางนั้นไปสมสู฽กับสุนัข จึงขับไล฽พระนางกับลูกสุนัขน้ันออกจากวัง พระนาง หอบห้ิวลูกสุนัขซึ่งคิดว฽าเป็นลูกของตัวเองพเนจรไปอยู฽กับตายายผัวเมียคู฽หน่ึง ซึ่งอาศัยอย฽ูใน สวน เมืองพระโอรสท้ัง หก เจริญวัยข้ึน พระราชาโปรดเกล฾าให฾หาเด็กท่ีสหชาติโยธา (เด็กที่เกิดวันเดียวกัน) มาเป็นบริวารและรับใช฾โอรสทั้งหก แต฽มีพระราชโองการรับสั่งไม฽ให฾ไป เล฽นท่ีประตูท฽ ิศใตข฾ องเมือง เพราะจะมียักษแมาจับกินทุกๆเจ็ดวัน ฝุายโอรสของนางวิมาลานั้นก็ ได฾เติบโตข้ึนบนสวรรคแพบว฽าตนน้ันไม฽มีแม฽ ก็รบเร฾าถามพระอินทรแ พระองคแจึงเล฽าความจริงให฾ ฟใงและบอกวา฽ บัดนพ้ี ระมารดานน้ั ไดอาศยั อยูก฽ บั ตายายในสวน พระโพธ์ิสัตวแจึงขออนุญาตไปหา พระมารดาวิมาลา พระอินเห็นว฽าเติบโตพอสมควรแล฾วจึงอนุญาต และให฾ของวิเศษสองอย฽าง คือพระขรรคแและหงสแหิน ( หงสแหินพระอินทรแเสกจากหิน เม่ือพระโพธิ์สัตวแ จะเดินทางจะกลับ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิ่น ชนั้ มัธยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๖๔

รา฽ งเปน็ หงสทแ อง) เพอื่ ใช฾เป็นพาชนะไปเมืองพาราณาสี ครั้งเม่ือไปถึงพระโอรสก็เล฽าความจริงให฾ ตากับยายฟใง ตากับยายจึงนําเรื่องไปเล฽าให฾นางวิมาลาฟใง พระมารดวิมาลาไม฽เช่ือ พระโอรสจึง อธิษฐานวา฽ ถ฾าเป็นพระมารดาจรงิ ๆ ก็ขอให฾มีนํ้านมไหลออกมาจากพระถัน ปรากฏว฽าน้ํานมไหล พง฽ุ เขา฾ สพู฽ ระโอษฐแพระโพธิสัตวแพอเห็นประจักษแท้ังมารดาและพระโอรสก็ดีพระทัยและอาศัยอย฽ู กับตายายอย฽างมีความสุข อย฽ูมาวันหนึ่งพระโอรสได฾ไปเล฽นกับกุมารท้ังหก เห็นกุมารท้ังหกมีลูกสะบ฾าทอง พระโอรสจึงกลับมาอ฾อนพระมารดาหาสะบ฾าให฾ แต฽พระมารดาจนใจจึงหาลูกหมากนิมแดงให฾ พระโพธิ์สัตวแจึงเอาลูกหมากนิมแดงไปเล฽นพนันกับสะบ฾าทองของกุมารทั้งหก เมื่อได฾ลูกสะบ฾า ทองก็ให฾ตากับยายนําไปขาย เพื่อนําเงินมาจับจ฽ายซ้ือของจําเป็น วันหน่ึงหลังจากล฽นลูกสะบ฾า ทองเสร็จแล฾วกลับบ฾านพระกุมารทั้งหกบอกให฾พระโพธิ์สัตวแเดินทางกลับทางท่ีมียักษแมาคอยจับ กินเป็นอาหาร พระโพธ์ิสัตวแบอกว฽าไม฽กลัว วันร฽ุงข้ึนพระโอรสก็ยังเห็นพระโพธ์ิมาเล฽นลูกสะบ฾า จึงถามถงึ ยักษแ พระโพธสิ์ ัตวแบอกว฽าไดฆ฾ า฽ ยกั ษแตายแลว฾ พระกมุ ารท้ังหกจึงให฾ทองทั้งหมดแก฽พระ โพธ์สิ ัตวแ แล฾วขอร฾องพระโพธว์ิ า฽ อยา฽ บอกใครว฽าเป็นผู฾ฆ฽ายักษแพระกุมารท้ังหมดได฾ไปเฝูาพระบิดา แล฾วอ฾างว฽าพวกตนน้ันเป็นผ฾ูฆ฽ายักษแได฾ พระราชบิดาทรงปราบปลื้มมากที่กุมารทั้งน้ันมี ความสามารถ จึงจัดงานรับขวัญโอรสทั้งหก พระเจ฾ากรุงพาราณสีน้ันเข฾าใจว฽าลูกของพระองคแ น้ันมีอิทธิฤทธิ์และมีเดชานุภาพจริงๆ จึงตรัสให฾กุมารทั้งน้ันติดตามเจ฾าย฽า ซ่ึงถูกยักษแจับไปนาน แลว฾ กุมารท้ังหกจึงไปขอความช฽วยเหลือจะพระโพธ์ิสัตวแ พระโพธ์ิสัตวแจึงไปทูลลาพระมารดาวิ มาลาพระนางจึงคัดค฾านแต฽ตากับยายจึงตรวจดูดวงชะตาว฽าการเดินทางในคร้ังนี้นั้นจะทําให฾รับ โชค ทําให฾พระนาน้ันยินยอม พระโพธิ์จึงออกเดินทางตามหาพร฾อมกองโยธาของกุมารท้ังหก พระโพธ์สิ ตั วแจงึ ใหก฾ มุ ารทั้งหกและโยธานั้นพักอยู฽ริมน้ํา ส฽วนพระองคแจะอาสาจะตามหาพระเจ฾า ย฽าเพียงพระองคเแ ดยี ว หลังจากน้ันพระองคแได฾ข่ีหงสแทองเดินทางกลางอากาศ ได฾ผ฽านเมืองยักษแแล฾วได฾พระ ราชธิดาของเมืองยักษแเป็นนั้นเป็นมเหสีทุกเมือง ชื่อว฽านางมุกขะวดี นางจุละกันธา และนาง สะหรีจนั ตา แล฾วก็รํ่าลาพระชายาท้ังหมดเพื่อออกตามหาเจ฾าย฽า ในท่ีสุดก็พบและบอกว฽าตนนั้น จะพาเจ฾าย฽าน้ันกลับเมืองพาราณสี พระเจ฾าย฽าจึงข่ีหงสแหินมาด฾วยกับพระโพธิสัตวแ ฝุายยักษแ ทราบว฽าพระเจา฾ หนไี ปก็ออกติดตาม และมาพบพระโพธสิ ตั วจแ งึ เกิดสู฾รบกัน พระโพธิสัตวแฆ฽ายักษแ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ชนั้ มัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๖๕

ตายหมดทั้งกอทัพแล฾วพาพระเจ฾าย฽าผ฽านเมืองท่ีพระโพธิสัตวแได฾ชายาและเชิญชวนพระชายาทั้ง สามพระองคแติดตามมาด฾วย ด฾วยอานุภาพของพระโพธิสัตวแปราสาทของพระชายาจึงลอยตาม หงสแหินมาถึงฝ่ใงนํ้าท่ีกุมารทั้งหกคอยอย฽ูพระโพธิสัตวแ จึงให฾ปราสาทลอยส฽ูพ้ืนคอยพระองคแพระ เจา฾ ย฽าไปหากมุ ารทงั้ หก ทั้งหกกุมารเห็นได฾ตัวพระเจ฾าย฽าตามประสงคแแล฾วจึงคิดจะกําจัดพระโพธิสัตวแเสีย และชว฽ ยกนั รุมทาํ รา฾ ยพระโพธิสัตวแจนถึงแก฽ชีวิต แล฾วจึงนําตัวพระเจ฾าย฽าเสด็จบนหลังช฾างกลับสู฽ เมอื ง พระเจ฾ากรงุ พาราณสีทรงดีพระทัยทไี่ ด฾รบั พระมารดากลบั คืนมา ชมเชยว฽าพระกุมารท้ังหก เป็นผท฾ู ่ีมีอิทธฤิ ทธิ์และบุญญาบารมสี ามารถฆา฽ ยักษแไดส฾ าํ เรจ็ จึงทรงให฾จัดงานฉลองเป็นการใหญ฽ เพ่อื รับขวญั พระเจา฾ ย฽า ฝุายพระชายาทั้งสามคอยพะโพธิสัตวแไม฽เห็นกลับมาเป็นเวลานาน จึงพากันออก ติดตามค฾นหาจนพบศพ ท้ังสามนางต฽างครํ่าครวญด฾วยความอาลัย จุดธูปเทียนบวงสรวงส่ิง ศักดิ์สิทธ์ิร฾อนถึงพระอินทรแจะต฾องมาช฽วย จึงแปลงกายเป็นมานพหนุ฽มน฾อยเข฾ามาเก้ียวพาราสี นางท้ังสามและอาสาเล้ียงดูให฾เป็นพระมเหสี นางทั้งสามก็ไม฽ยินดี ยังมั่นคงต฽อพระโพธิสัตวแ เช฽นเดิม ครัน้ พระอนิ ทรแแ ปลงกายเปน็ ยักษชแ รามาขอซากศพไปกิน นางกไ็ ม฽ยอมกลับยินดีให฾ชีวิต ของตนท้ังสามแทนศพสามี ขอให฾ยักษแชราจงกินตัวนางตามแต฽ใจยักษแเถิด ยักษแจําแลงเห็นว฽า นางทั้งสามม่ันคงต฽อสามีมากจึงร฽ายมนตแชุบชีวิตสามีคืนให฾นางจากนั้นพระอินทรแก็ลาพระ โพธสิ ตั วแแ ละนางทั้งสามกลับไป พระโพธิสัตวจแ งึ พาชายาทั้งสามเดนิ ทางกลับเมอื งพาราณสีตอ฽ ไป พระเจ฾าย฽าอยู฽ในเมืองพาราณสีด฾วยความอาลัยหลานที่ได฾ช฽วยชีวิตนางมาจากยักษแ พระเจ฾าย฽าจึงเล฽าเรื่องให฾พระเจ฾ากรุงพาราณสีตามความจริงท้ังหมด และประกาศให฾ประชาชน ทุกทิศมาร฽วมสมโภชพระนครด฾วย พระเจ฾าย฽าพยายามสอดส฽องดูผู฾คนที่มาเที่ยวชมงานในที่สุดก็ พบพระโพธสิ ตั วแ จงึ ใหเ฾ สนาไปเรยี กตวั มาเขา฾ เฝูาพระเจ฾ากรุงพาราณสี พระโพธิสัตวแตรัสเล฽าเร่ือง ของตนแต฽หนหลังมาโดยตลอด พระเจ฾ากรุงพาราณสีจึงให฾ไต฽สวนคดีความโอรสท้ังหกและพระ มเหสีท้ังหก เมื่อทรงประจักษแความจริงจึงสั่งประหารทั้ง ๑๒ องคแ คร้ันเพชฌฆาตประหาศีรษะ ถงึ พื้นแผ฽นดนิ แยกรับบคุ คลท้ัง ๑๒ คนลงไปสน฽ู รกทันที เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่ิน ชัน้ มัธยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกิติศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๖๖

หลังจากน้ันพระเจ฾ากรุงพาราณสีจึงให฾คนไปทูลเชิญนางวิมาลาอยู฽หลายครั้งหลาย คราไมส฽ าํ เรจ็ จนกระทง่ั พระเจ฾ากรุงพาราณสีต฾องเสด็จไปขอโทษนางด฾วยตัวพระองคแเองและให฾ จัดกระบวนแห฽นางเข฾าเมืองอย฽างสมพระเกียรติ และอภิเษกพระโพธิสัตวแครองเมืองพาราณสี แทนสืบตอ฽ ไป ตอนท฾ายเรื่องมีประชุมชาดกไว฾ คือ กล฽าวว฽าตัวละครใดกลับชาติมาเกิดเป็น พระพุทธเจ฾า และพระญาติไวด฾ ว฾ ย ๓.๒ สานวนโวหาร ค฽าวซอเรื่องหงสแหิน เป็นเร่ืองหน่ึงที่นิยมกันมากในภาคเหนือ นอกจากเน้ือเร่ืองจะ สนุกสนานตามแนวจักร ๆ วงศแ ๆ แล฾วสํานวนโวหารยังมีความไพเราะตามกระบวนของค฽าวซอ ดงั น้ี ๑) การพรรณนาฉาก กวีภาคเหนือมีความสามารถใช฾ภาษาในการพรรณนาฉาก ธรรมชาติ โดยเรียกช่ือไม฾ นก สัตวแปุาตามภาษาถิ่นเหนือ โดยเฉพาะค฽าวซอเรื่องหงสแหินน้ีได฾รับ การยกยอ฽ งวา฽ มวี รรณศิลป฼ดเี ยย่ี ม ๒) โวหารนารีปราโมทย์ คือ การพูดจาเก้ียวพาราสีระหว฽างหนุ฽มสาว แสดงถึงความ เสน฽หาอาวรณแซึ่งกันและกัน สํานวนโวหารดังกล฽าว หนุ฽มสาวสมันอดีตมักจะจดจํามาพูดจา หยอกล฾อกนั หรอื เกี้ยวกนั ทเ่ี รยี กว฽า “คําอ฾บู ฽าวอส฾ู าว” ๓) โวหารสัลลาป๎งคพิสัย คือ โวหารสะเทือนอารมณแเป็นโวหารเด฽นอย฽างหนึ่งของ วรรณกรรมท฾องถ่ินไทยทกุ ภาค รวมทง้ั วรรณคดีด฾วย ซ่ึกวีพ้ืนบ฾านนิยมรําพันความเศร฾าสลดของ ตัวละครตอนประสบยุคเข็ญ การรําพันความทุกเวทนา ความวิปโยคจากคนรัก เหล฽านี้เป็นการ ยา้ํ ถึงหลักธรรมของระพุทธศาสนาอีกด฾วย แต฽อย฽างไรก็ตามกวีมักจะตอกยํ้าให฾เห็นความวิปโยค โศกเศร฾า เพ่ือสร฾างความสะเทือนอารมณแให฾แก฽ผู฾อ฽านผู฾ฟใง และปลุกมโนคติให฾ผู฾อ฽านมีอารมณแ คลอ฾ ยตามตัวละครในเรอื่ ง อนั เปน็ จุดเด฽นทางด฾านวรรณศลิ ป฼ของวรรณกรรมพื้นบ฾านของไทยอีก ดว฾ ย เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชนั้ มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรยี ง ๖๗

๔) สานวนภาษิต กวีภาคเหนือพยายามท่ีจะใช฾สํานวนภาษิตท฾องถ่ินที่เรียกว฽า “ประหยา” (ปรัชญา) แทรกอยู฽ในเร่ือง ซ่ึงเป็นการเพิ่มความชัดเจนและแสดงถึงฝีปากกวีอีก ด฾วย เชน฽ ตอนพระโพธิสัตวจแ ะฆ฽ายักษแ ได฾พูดทา฾ ทายยักษวแ า฽ “เลก็ พรกิ ขี้หน”ู สรุป วรรณกรรมท฾องถ่ินภาคเหนือมีท้ังท่ีได฾รับอิทธิพลมาจากรัฐ ชุมชนท่ีอยู฽ภายนอก เพยี งแต฽ฉาก ช่อื ตัวละครอาจจะเรียกแตกตา฽ งกันออกไป รวมท้ังมีการสร฾างสรรคแประพันธแข้ึนมา เองด฾วยซ่ึงบางเร่ืองก็ใช฾ภาษาถิ่นภาคเหนือ ทั้งน้ีการจัดประเภทของวรรณกรรมท฾องถิ่น ภาคเหนือจะจัดแบ฽งออกเป็นวรรณกรรมประเภท โคลง ค฽าวธรรม ค฽าวซอ และเบ็ดเตล็ด ท้ังนี้ วรรณกรรมท฾องถิ่นภาคเหนือจํานวนมากจะมีเน้ือเร่ืองเกี่ยวข฾องกับพระพุทธศาสนา ซ่ึงผ฾ูคนใน สังคมเคารพนับถือปใจจุบนั แม฾ความนิยมในการศกึ ษาวรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ จะลดน฾อยลงไปบ฾าง แต฽ ก็ยงั มผี ค฾ู นอกี มากใส฽ใจศกึ ษาอย฽ู ในฐานะที่เปน็ รากฐานทางวัฒนธรรมอย฽างหนึ่งของล฾านนา เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิ่น ชัน้ มธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิติศักดิ์ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรยี ง ๖๘

วรรณกรรมท้องถน่ิ ภาคอีสาน ๑. ประเภทของวรรณกรรมท้องถิน่ ภาคอีสาน วรรณกรรมภาคอีสานนิยมจัดแบ฽งประเภทโดยยึดเน้ือหา นิยมประพันธแเป็นโครงสาร หรือกลอนลําเป็นส฽วนใหญ฽ และมีประพันธแเป็น “ฮาย” และ “กาพยแเซ้ิง” บ฾างซ่ึงเป็นวรรณกรรม เรอ่ื งสัน้ ๆ เช฽น อนิ ทญาณสอนลูก กาพยปแ ูสุ อนหลาน เป็นตน฾ การจัดประเภทวรรณกรรมอีสาน โดยยึดเน้ือหาเป็นเกณฑแแบ฽งได฾ ๕ ประเภท ได฾แก฽ วรรณกรรมพระพุทธศาสนา วรรณกรรมประวัติศาสตรแ วรรณกรรมนิทาน วรรณกรรมคําสอน และ วรรณกรรมเบด็ เตลด็ ๑.๑ วรรณกรรมพระพทุ ธศาสนา วรรณกรรมพระพุทธศาสนา ได฾แก฽ วรรณกรรมชาดกนิบาต (หรือชาดกนอกนิบาตที่ ดาํ เนินเรอ่ื งตามแบบการประพนั ธแชาดก) และวรรณกรรมตาํ นานพทุ ธศาสนา ๑) วรรณกรรมชาดก หรือชาดกนอกนิบาต คือ วรรณกรรมท่ีใช฾กลวิธีการประพันธแแบบ ชาดก เช฽น ซ่งึ มกั จะมอี งคแประกอบ ดงั น้ี ๑. ปรารภชาดก คือ การกล฽าวเท฾าความว฽าเป็นเรื่องท่ีออกจากพระโอษฐแของ พระพทุ ธศาสนาและสาเหตทุ ่ีจะทรงเลา฽ ถงึ อดีตชาติ เชน฽ การเกดิ ฝนโบกขรพรรษ เป็นตน฾ ๒. เนื้อเรื่อง กล฽าวถึงอดีตชาติท่ีพระพุทธองคแต฾องเกิดเพื่อใช฾หน้ีกรรมและบําเพ็ญ บารมตี า฽ ง ๆ เช฽น ทาน ศีล สมาธิ ปใญญา ฯลฯ (ทศบารี) ๓. ประชมุ ชาดก คือ ตอนท฾ายเร่ืองจะกล฽าวถึงตัวละครต฽าง ๆ ในเร่ืองจะกลับชาติมา เกดิ ใหมเ฽ ปน็ พระพุทธองคแ พระนางสริ มิ หามายา หรอื เป็นพุทธบิดา พทุ ธมารดา ๔. บทประพันธแมีภาษาบาลี (คาถาบาลี) แทรกอยู฽ทั่วไป เพื่อให฾เห็นว฽าโครงเรื่องเป็น ภาษาบาลีอย฽ูนนั่ เอง ในการศึกษาวรรณกรรมอีสาน พบว฽าวรรณกรรมอีสานนิทานนิยายจํานวนมาก ได฾ใช฾ กลวธิ ีการประพันธแแบบวรรณกรรมาดก และพระภิกษุก็นําเร่ืองนิทานเหล฽าน้ันมาเทศฯให฾ประชาชน เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชัน้ มัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๖๙

ฟใงด฾วย เช฽น ท฾าวคัชนาม ท฾าวสีทน (พระสุธน-มโนหแรา) เป็นต฾น ตัวอย฽างวรรณกรรมชาดกทํ่าคัญ ๆ ของภาคอีสานมดี งั น้ี ลํามหาชาติ (มหาเวสสนั ดรชสาดก) สวุ รรณหอยสงั ขแ (สุวรรณสังขชาดก) ท฾าวคชั นามหรอื ท฾าวคนั ธนาม เสยี วสวาดหรอื ศรเี สลียวเสียวสวาด ท฾าวโสวัต แลนมูล (แลน-ตะกวด) นกกระจอก (โครงเร่ืองเดยี วกับเรอ่ื งนกกระจอกของภาคกลาง หรือสรรพสิทธิชาดก) พระยาคนั คาก (คากคก) พระเจา฾ สิบชาติ (ทศชาติชาดก) มาลัยหมื่นมาลัยแสน ๒. วรรณกรรมตํานานพระพุทธศาสนา ได฾แก฽ ประวัติการสืบพระพุทธศาสนาในสุวรรณ ภูมิและล฾านช฾าง ซ่ึงเน้ือหาสาระของเรื่องกล฽าวถึงตํานานพุทธเจดียแสําคัญในภาคอีสานรวมท้ังล฾าน ช฾างและล฾านนาดว฾ ย เช฽น อุรังคนิทาน (ตาํ นานพระธาตุพนม) พระเจา฾ เลยี บโลก (การสบื ศาสนาในดนิ แดนแหลมทอง) ชนิ ธาตุ พ้นื ธาตุพนม (โครงเร่ืองเดียวกบั อรุ ังคนทิ าน) สงั ฮอมธาตุ (กลา฽ วถงึ พระธาตเุ จดียสแ ําคัญ ๆ ในล฾านชา฾ งและลา฾ นนา) เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชน้ั มัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกติ ิศักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๗๐

ชมพูทวปี (กล฽าวถึงกําเนิดโลก จกั รวาล การสบื ศากยวงศแ และการแพร฽ศาสนา) เชตพุ นหรอื เสตพน (การสืบพระพุทธศาสนาบริเวณลุ฽มแม฽นาํ้ โขง) ปจุ ฉาพยากรณแ (ถาม-ตอบหลกั ธรรมตามแนวพทุ ธทํานาย) สมาสสงสาร (หลกั ธรรม การดําเนนิ ชวี ิตตามแนวพทุ ธ) พน้ื เมือง (การเผยแพร฽พระพุทธศาสนาในภาคอสี านและลา฾ นชา฾ ง มลู สถาปนาหรือปฐมฐาปนา (การกําเนดิ โลกและจักรวาลตามแนวคิดทอ฾ งถิ่น) ปฐมกปั ปฐมกลั ป฼ (การกาํ เนิดโลกและสรรพส่ิงตามแนวคดิ พระพุทธศาสนา) ปฐมมูล (การกําเนดิ โลกและสรรพสง่ิ ตา฽ ง ๆ ตามแนวคิดทอ฾ งถิ่น) การนับมือ้ สว฾ ย (การส้นิ สดุ ศาสนา พ.ศ. ๕๐๐๐ และกลยี คุ ตามแนวพุทธทาํ นาย) ๑.๒ วรรณกรรมประวตั ิศาสตร์ วรรณกรรมประวัติศาสตรแภาคอีสานมีจํานวนน฾อย เพราะเหตุว฽าวรรณกรรมพื้นบ฾าน อีสานน้ันเจริญร฽ุงเรืองอย฽ูในกล฽ุมชาวบ฾านและชาววัด ฉะนั้นเร่ืองราวประวัติศาสตรแจึงอยู฽ในความ สนใจของชาวบ฾านนอ฾ ยกว฽าวรรณกรรมพระพุทธศาสนา แต฽กระนั้นก็ยังวรรณกรรมประวัติศาสตรแอย฽ู บา฾ ง เช฽น ๑) ท้าวฮุ่งหรือเจือง มหาสีลา วีรวงศแ ได฾ถอดจากต฾นฉบับใบลานอักษณไทยน฾อย ฉบับ หอสมุดแห฽งชาติ ซ่ึงชื่อว฽า “ท฾าวบาเจือง” และจัดพิมพแเผยแพร฽เม่ือ พ.ศ. ๒๔๘๖ โดยได฾ต้ังชื่อเร่ือง ใหม฽ “ท฾าวฮุ฽งหรือเจือง” ประพันธแเป็นโคลงทั้งเรื่อง เน้ือเร่ืองกล฽าวถึงวีรบุรุษของไทยท่ีได฾รวบรวม อาณาจักรไทยเป็นปึกแผ฽นในบริเวณล฽ุมนํ้าโขงซึ่งกว฾างใหญ฽ไพศาลมาก รวมท้ังดินแดนภาคเหนือ (ลา฾ นนา) ทําสงครามขยายดนิ แดนถึงญวนเหนือและจนี ตอนใต฾ ในพงศาวดารโยนกได฾จัดพระยาเจือง เปฯ็ กษตั ริยอแ งคแท่ี ๑๙ ก฽อนพระยามงั รายซง่ึ พงศาวดารโยนกได฾จัดลําดับเป็นองคแที่ ๒๕ ซ่ึงเหตุการณแ ในเร่อื งทา฾ วฮงุ฽ หรอื เจืองนี้ จึงเปน็ เหตุการณแกอ฽ นที่ชนชาตไิ ทยจะต้ังอาณาจกั รสุโขทยั เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ช้ันมธั ยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกิติศักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๗๑

วรรณกรรมเร่ืองท฾าวฮ฽ุงหรือเจือง (ท฾าวบาเจือง) ดร. ประคอง นิมมานเหมินทแ ได฾ ศึกษาวิจัยสรปุ วา฽ วรรณกรรมทีแ่ พร฽กระจายอยูแ฽ ถบล฾านช฾าง ภาคอีสาน ภาคเหนือ และในดินแดนสิบ สองปในนา ส฽วนรูปแบบของโคลงนั้น เป็นรูปแบบโคลงยุตเริ่มต฾นของไทย และมีความไพเราะทาง สํานวนโวหาร นอกจากนี้ยังเป็นวรรณกรรมประเภทโคลงที่มีความยากมาก จึงใช฾ช่ือว฽า “มหากาพยแ เร่ืองทา฾ วบาเจอื ง” ๒) พนื้ เมืองเวียงจันทร์ เป็นวรรณกรรมท่ีกล฽าวถึงตํานานการสร฾างเมืองเวียงจันทรแและ เมอื งนครพนมท่ีเรียกว฽า “โคตรบอง” หรือ “โคตรบูรณแ” และกล฽าวถึงการสืบสันตติวงศแของกษัตริยแ ล฾านช฾างบางสมัย ๓) พ้ืนเวียง เป็นวรรณกรรมที่กล฽าวเฉพาะเหตุการณแสมัยรัชกาลท่ี ๓ กรณีกบฏเจ฾า อนุวงศแและสงครามไทย-ญวณ ประพันธแโคลงสาร บางฉบับช่ือว฽า “ลําพื้นเวียง” เป็นวรรณกรรม ประวัติศาสตรแท่ีแพร฽หลายมาก คือ พบต฾นฉบับในภาคอีสานจํานวนมาก จากการศึกษาเน้ือหาของ พื้นเวยี งแลว฾ พบว฽ามีเน้อื หาตรงกับกรณีกบฏเจ฾าอนุวงศตแ ฽างทศั นคตเิ ข฾าข฾างและเห็นใจเจ฾าอนุวงศแ น่ัน คือเสนอความเห็นว฽าราชธานีไทยและเจ฾าเมืองโคราชปกครองกดข่ีหัวเมืองอีสานและล฾านช฾าง เจ฾า อนวุ งศแจงึ ดน้ิ รนทจี่ ะเปน็ อสิ ระ และได฾รับความรว฽ มมือจากเจา฾ เมอื งต฽าง ๆ ในภาคอสี าน ๔) นิทานเร่ืองขุนบรม หรือตํานานขุนบรม หรือพงศาวดารล฾านช฾าง กล฽าวถึงตํานาน การสรา฾ งบา฾ นแปลงเมอื งของคนลม฽ุ แมน฽ ้ําโขง นับตัง้ แต฽เมืองนาน฾อยอ฾อยหนู เชียงดงเชียงทอง (หลวง พระบาง) และพงศาวงดารล฾านช฾าง การสืบสันตติวงศแกษัตรยิ ลแ ฾านชา฾ ง ๕) พงศวดารจาปาศกั ดิ์ ๖) ตานานพระพทุ ธรูปต่าง ๆ เช฽น พื้นพระบาง พื้นพระแทรกคํา พ้ืนพระแก฾ว พ้ืนพระ แก฽นจนั ทรแ ฯลฯ ตาํ นานพระพทุ ธรปู สําคญั เหล฽านี้ไดก฾ ล฽าวถึงกษัตริยแแ ละลาํ ดับกษตั รยิ แรวมถงึ ราชวงศแ ท่ีเก่ียวข฾องค฽อนข฾างมาก คือ ให฾ข฾อมูลทางด฾านประวัติศาสตรแ จึงจัดไว฾ในกลุ฽มวรรณกรรม ประวตั ศิ าสตรแ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ชน้ั มัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๗๒

๑.๓ วรรณกรรมนิทาน วรรณกรรมพื้นบ฾านอีสานน้ันอุดมไปด฾วยวรรณกรรมนิทาน เนื่องจากในสมัยอดีตนั้น วรรณกรรมเป็นประหนึง่ มหรสพของประชาชนทั่วไป นน่ั คือใชอ฾ ฽านทํานองเสนาะ(ลํา) ในที่ประชุมชน เช฽น ในงันเฮือนดี (งานศพ) หรือพระภิกษุนํามาเทศนแให฾อุบาสกอุบาสิกาและชาวบ฾านฟใงในระหว฽าง เข฾าพรรษาทเี่ รยี กว฽า “เทศนแไตรมาส” นอกจากนี้หมอลํามักจะนําวรรณกรรมนิทานมาลําให฾ชาวบ฾าน ฟงใ อกี ด฾วย ทีเ่ รียกว฽าลําพน้ื หรือลาํ เรื่อง เป็นต฾น การท่ีวรรณกรรมอีสานอย฽ูในความสนใจของชาวบ฾านเป็นอย฽างมากดังกล฽าว ถือเป็น ปใจจัยสําคัญที่เร฾าให฾กวีได฾สร฾างสรรคแวรรณกรรมนิทานจํานวนมาก แม฾ว฽าวรรณกรรมอีสานจะดําเนิน เรอื่ งตามแบบวรรณกรรมนิทานคือ ม฽ุงให฾ความบันเทิงใจ สนุกสนานไปกับเน้ือเรื่อง แต฽หากพิจารณา ทางด฾านสารประโยชนแทางจิตใจแล฾ว พบว฽ากวีได฾พยายามสอดแทรกจริยธรรม การสอนคติธรรมอย฽ู ในเนื้อเรื่อง และอุปนสิ ยั ของตวั ละครอนั เปน็ แบบอยา฽ งในการดาํ เนนิ ชวี ิตของพระพทุ ธเจ฾า เช฽น กล฽าว ว฽ามีอย฽ูในพระเจ฾าห฾าสิบชาติ (ปใญญาสชาดก) บ฾าง มีอย฽ูในพระบาลีบ฾าง ซ่ึงตามความเป็นจริงส฽วน ใหญ฽โครงเรื่องเปน็ วรรณกรรมนิทานพื้นบ฾านนนั่ เอง แตช฽ าวอีสานโดยทั่วไปยอมรับว฽าเป็น “ชาดก” ทั้งนี้พบว฽าวรรณกรรมอีสานจํานวนมากมีโครงเร่ืองเหมือนกับวรรณกรรมภาคเหนือต฽าง แต฽สํานวนโวหาร ภาษาถ่ิน และฉันทลักษณแถ่ินเท฽านั้น แสงดให฾เห็นว฽าอาณาจักรล฾านนาเชียงใหม฽ และล฾านช฾าง หรือประชาชนคนล฽ุมแม฽นํ้าโขง (รวมทั้งภาคอีสานด฾วย) ในอดีตก็มีความสัมพันธแกัน ใกล฾ชิดทางด฾านวัฒนธรรม โดยเฉพาะทางด฾านวรรณกรรมและอักษรศาสตรแ (ตัวอักษร) วรรณกรรม นิทานท่ีสําคัญ เช฽น จําปาส่ีต฾น นางผมหอม สินไซ ท฾าวสีทน ไก฽แก฾ว กาละเกด นางแตงอ฽อน ขุนทึง ขุนเทอื ง ท฾าวขูลู-นางอวั้ ฯลฯ ๑.๔ วรรณกรรมคาสอน วรรณกรรมคําสอนในภาคอีสานมีจํานวนมาก และค฽อนข฾างจะโดดเด฽นอยู฽ในความสนใจ ของประชาชน เช฽น พบว฽าหมอลํามักจะหยิบยกขึ้นมาลําในที่ประชุมชนอย฽ูเนือง ๆ โดยเฉพาะเนื้อหา ตอนทส่ี อนใจ สอนแนวปฏบิ ัติของสมาชิกในครอบครัวและสงั คม การดําเนินเร่ืองของวรรณกรรมคําสอนน้ันจะเป็นเทศนาโวหารตลอดเรื่อง เช฽นเดียวกับ “โคลงโลกนิติ” น่ันคือไม฽มีตัวละคร โครงเรื่อง ฉาก แต฽เน฾นสํานวนโวหารและการสัมผัสคล฾องจอง เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ชน้ั มัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ิศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๗๓

ตามฉันทลกั ษณแของท฾องถนิ่ ทีเ่ รยี กวา฽ “ผญาหรือสุภาษิต” เนื้อหาส฽วนใหญ฽เป็นคําสอนแนวประพฤติ ปฏิบัติโดยยึดคติธรรมทางพระพุทธศาสนาและจารีตของท฾องถิ่น เช฽น ธรรมดาสอนโลก (สอนการ ดําเนนิ ชวี ิตตามฮตี บา฾ นครองเมือง โดยยึดแนวคตนิ ยิ มทางพระพทุ ธศาสนา และจารีตท฾องถ่ิน) ฮีตสิบ สองคองสิบสี่ (จารีตประเพณีบ฾านเมืองไทยในรอบ ๑๒ เดือน และครรลองแห฽งธรรมของผ฾ูปกครอง และผูใ฾ หญ฽ ๑๔ ประการ เป็นต฾น ๑.๕ วรรณกรรมเบ็ดเตล็ดอ่นื ๆ วรรณกรรมเบ็ดเตล็ด คือ วรรณกรรมที่อาจจะไม฽จัดกล฽ุมอยู฽ในประเภทหนึ่งประเภทใด ได฾เพราะการสร฾างสรรคแวรรณกรรมเหล฽านี้สร฾างขึ้นมาด฾วยมีจุดมุ฽งหมายเฉพาะกิจงานใดงานหนึ่งซึ่ง สว฽ นใหญ฽จะใชใ฾ นพิธีกรรม เช฽น ๑) วรรณกรรมทีใ่ ช้ในพิธีกรรมสูดขวน (บทสขู่ วัญ) เช฽น บทสดู ขวน (บทสขู฽ วญั ทั่วไป) บทสูดขวนอย฽ูกรรม (บทส฽ขู วัญแม฽ลูกออ฽ น ก฽อนจะออกจากการอยูไ฽ ฟ) บทสูดขวนเดก็ (บทสขู฽ วัญเด็กเมือ่ ตกใจหรือเดินทางไกล) บทสูดขวนใหญ฽ (บทสขู฽ วญั เม่อื เจ็บไข฾ หรือปุวยหาสาเหตไุ ม฽ได฾) บทสูดขวนเฮือน (บทสูข฽ วญั ขึ้นบ฾านใหม฽) บทสูดขวนวัวควาย (บทสู฽ขวัญวัวควาย กล฽าวถึงบุญคุณวัวควายที่ช฽วยทํานาและขอโทษ ท่ีทบุ ตี ๒) วรรณกรรมท่ีใช้ในพิธีกรรมขอฝนหรือการแห่บั้งไฟ ได฾แก฽ คําเซิ้งต฽าง ๆ ไม฽มีการจดเป็น ลายลักษณแอกั ษร (มขุ ปาฐะ) เช฽น คาํ เซ้งิ บัง้ ไฟ (ส฽วนใหญ฽ด฾นกลอนสดและกลอนท่ีจําสืบ ๆ มา กล฽าวถึงเร่ืองเพศสัมพันธแบ฾า คํา หยอกล฾อหนมุ฽ -สาวบ฾าง คําลอ฾ เลียนบา฾ ง ซึ่งท้ังหมดจะเนน฾ ความสนุกสนานรนื่ เรงิ ) คําเซง้ิ นางแมว (แห฽นางแมว) เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถน่ิ ชัน้ มธั ยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกิตศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๗๔

๓) วรรณกรรมที่ใช้เก้ียวพาราสีระหว่างหนุ่มสาว ที่เรียกว฽า “ผญาเครือ” คือคําพูดโต฾ตอบ หนุม฽ สาวทีเ่ กย้ี วกัน โดยโวหารสํานวนเชงิ เปรียบเทียบบา฾ ง ยกภาษิตท฾องถ่ินมาอ฾างองิ เพอื่ ฝากรักบา฾ ง ๔) นทิ านท่ีเลา่ เพ่อื ความสนกุ สนานและตลกขบขนั นิทานพน้ื บา฾ นตา฽ ง ๆ นิทานขบขนั เชงิ ปญใ ญา เชน฽ เรือ่ งเซียงเมยี้ ง นทิ านตลก เชน฽ นิทานโตงโตย นทิ านขบขนั เชิงหยาบโลน เชน฽ นิทานก฾อม (นทิ านสน้ั ) ๒. ปริทรรศนว์ รรณกรรมเรื่อง นางผมหอม การที่นําเร่ืองนางผมหอมมาเป็นตัวอย฽างในการปริทรรศนแนี้ เพราะว฽าเรื่องนางผมหอม เป็นวรรณกรรมทีแ่ พรห฽ ลายเร่อื งหน่งึ เชน฽ เดยี วกับเรื่องสนิ ไซ การะเกด จาํ ปาสต่ี ฾น สุริวงศแ ฯลฯ แต฽ว฽า เรอ่ื งนางผมหอมนคี้ อ฽ นข฾างจะสั้นกว฽าเร่ืองอ่นื ๆ ดงั กลา฽ วขา฾ งตน฾ อีกประการหนึ่งเร่ืองนางผมหอมนี้มี โครงเร่ืองเดียวกับเรื่องช฾างโพงนางผมหอมของภาคเหนือ ซึ่งจะเห็นถึงการถ฽ายโอนวรรณกรรม พนื้ บา฾ นของไทยระหว฽างภาคเหนอื และอีสาน แต฽กระนัน้ ก็ตามน้มี อี ิทธพิ ลต฽อชาวอีสานมาก เพราะว฽า ชาวอีสานเช่ือว฽าเป็นเรื่องราวที่เกดอย฽ูในภาคอีสาน ดังท่ียอมรับสืบต฽อกันมาว฽า ๓หอ (เทือกเขาใน เขตอําเภอภูกระดึง จังหวัดเลย) เป็นสาถานที่อยู฽ของนางผมหอม ที่พระยาช฾างผ฾ูเป็นพ฽อได฾เนรมิต ปราสาทให฾นางประทบั พรอ฾ มกับบ฽าวไพร฽ เหตุผลสําคัญอีกประการหน่ึงก็คือ ต฾องการแสดงให฾เห็นโครงเร่ืองย฽อย ในเรื่องนางผม หอมนน้ั มสี ว฽ นเหมอื นกบั โครงเร่ืองย฽อยของวรรณกรรมท฾องถ่ินเรื่องอื่น ๆ ทั้งในภาคกลาง ภาคเหนือ และภาคใต฾อีกด฾วย เช฽น ตอนท฾ายเร่ืองท่ีนางผีโพง (ผีกระสือ) ผลักนางผมหอมตกน้ําแล฾วปลอมตน เปน็ นางผมหอมมาอยู฽วงั กับเจา฾ ชาย (ตวั เอก) นางผมหอมตอ฾ งไปอาศยั อยก฽ู บั ลิงกบั สีลาลูกชายผ฾ูพี่ของ นางผมหอม ต฾องพาน฾องตามหานางเพ่ือจะขอนํ้านมให฾น฾องกว฽าเจ฾าชายจะทรายความจริงและคิด กาํ จัดนางผีโพง โครงเรือ่ งยอ฽ ยสว฽ นนี้จะตรงกบั เรื่องพิกลุ ทองของภาคกลาง เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิ่น ช้ันมัธยมศึกษาปที ่ี ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๗๕

เนื้อเรื่องยอ่ เร่ิมกล฽าวประณามพจนแและอ฾างถึงว฽าพระโพธิสัตวแเมื่อชาติปางก฽อนได฾เสวยพระชาติเป็น ลกู ท฾าวพระยา ในอดตี กาลยังมีเมืองนครศรี พระราชาและพรมเหสีมีธิดางามนามว฽า “นางสีดา” เม่ือ อายุได฾ ๑๖ ปี ได฾เสด็จประพาสปุา ระหว฽างที่ชมปุาเก็บดอกไม฾นานาชนิดได฾พลัดหลงจากพวกนาง สนมกํานัลไปตามลาํ พงั ผู฾เดยี ว เดนิ ทางรอนแรมอยูห฽ ลายวันทัง้ หวิ และกระหายจึงด่ืมนํ้าที่รอยเท฾าช฾าง (เป็นนํ้าปใสสาวะช฾าง) และรอยเท฾ากระทิงด฾วย หลายวันนางก็กลับถึงเมือง ต฽อมานางก็ต้ังครรภแจาก การด่ืมน้ําจากรอยเท฾าช฾างและกระทิงไดป฾ ระสูตธิ ดิ า ๒ องคแ คอื นางผมหอมและนางลุน นางผมหอม น้ันมีผมหอมเหมือนเกสรดอกไม฾นานาชนิด เมื่อนางทั้งสองเจริญวัยก็พยายามไต฽ถามมารดาถึงบิดา ของตนแต฽ก็ไม฽ได฾คําตอบท่ีดี คร้ันเมื่อไปเล฽นกับลูกชาวบ฾านก็ถูกเด็ก ๆ ชาวบ฾านล฾อเลียนว฽าเป็นลูก สัตวปแ าุ บา฾ ง ลูกผีสางบ฾าง นางเสียใจกลับมาสอบถามมารดาเร่ืองพ฽อของตนเอง ในที่สุดนางสีดาก็เล฽า เรื่องให฾ลูกทั้งสองฟใง คร้ันเมื่อนางผมหอมและนางลุนเจริญวัยได฾ ๑๓ ปี นางจึงขออนุญาตมารดาไป ตามหาพอ฽ ในปาุ ใหญ฽ มารดาหา฾ มไว฾เพราะในปาุ ใหญ฽นั้นมีอันตรายนานัปการ โดยเฉพาะพระยาช฾างน้ี เปน็ ช฾างผีสิงกินสัตวแและมนุษยแเป็นอาหาร แต฽หากผ฾ูนั้นเป็นผ฾ูมีบุญญาธิการเป็นเช้ือสายของตน พระ ยาช฾างจะยอมให฾ไต฽ตามงาข้ึนไปน่ังบนหลังได฾ นางสีดาตระหนักดีว฽านางลุนผ฾ูน฾องนั้นไม฽ใช฽เช้ือสาย พระยาชา฾ งเหมือนนางผมหอม แต฽กส็ ุดจะทัดทานนางลุนหลังจากนั้นธิดาท้ังสองก็เดินปุาออกติดตาม พระยาชา฾ งผพู฾ อ฽ ครั้นพบพระยาช฾างสาร พระยาช฾างสารจึงทําการเสี่ยงทายว฽าเป็นเช้ือสายแล฾ว จะมี บุญญาธิการไต฽ตามงาขึ้นนงั่ บนหลังช฾างได฾ นางลนุ ใชเ฾ วลานานเท฽าไรๆ กไ็ ต฽ข้ึนไมไ฽ ด฾ เพราะนางเป็นลูก กระทิง ช฾างจึงจับกินเป็นอาหาร นางผมหอมเสียใจมากที่พระยาช฾างฆ฽าน฾องตนแต฽ต฾องจําใจไปกับ พระยาช฾างสาร พระยาช฾างจึงส่ังฝูงช฾างให฾สร฾างปราสาทเสาสูง เพ่ือปูองกันภัยอันตรายตอนที่พระยา ช฾างไม฽อย฽ู นางผมหอมได฾อาศัยอยู฽ในปราสาทน้ัน พระยาช฾างได฾พยายามแสวงหาเครื่องใช฾ของมนุษยแ มาให฾นางผมหอม ตลอดจนอาหารการกินอย฽างอุดมสมบูรณแ และจับหญิงชาวบ฾านมาให฾เป็นทาสรับ ใชน฾ างผมหอมอีกด฾วย เมื่อนางผมหอมอายุได฾ ๑๖ ปี คิดอยากจะได฾ค฽ูครอง จึงนําผมในผอบทองลอยน้ําเส่ียง ทายว฽า หากคูค฽ รองของนางอยู฽ทิศทางใด บ฾านเมืองใด ก็ขอให฾ผอบทองลอยนํ้าไปถึงเมืองนั้น ในผอบ ทองนางผมหอมได฾ใสส฽ ารแจ฾งความจํานงของนางไปดว฾ ย เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ชั้นมัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๗๖

กล฽าวถึงเมืองหน่ึง (ไม฽ได฾บอกชื่อเมืองและชื่อพระราชา มเหสี) มีพระโอรสอายุ ๑๖ ชันษา ได฾จัดพิธีให฾เจ฾าชายเลือกค฽ูเพ่ืออภิเษกและสืบสันตติวงศแครองเมืองแทน พระบิดาพร฾อมทั้งส่ัง ให฾หัวเมืองต฽าง ๆ สง฽ พระราชธดิ ามาให฾เจ฾าชายเลือกคู฽ครองเมืองแทนพระบิดาพร฾อมทั้งสั่งให฾หัวเมือง ต฽าง ๆ ส฽งพระธิดามาให฾เจ฾าชายเลือกเป็นคู฽ครอง ในงานพิธีนั้นเสนาอมาตยแได฾พบผอบทองเสี่ยงทาย ของนางผมหอม จึงนํามาถวายเจ฾าชาย เม่ือเจ฾าชายเปิดพบสารเส่ียงทายและเส฾นผมอันหอมอบอวล เจ฾าชายคลั่งไคล฾นางผมหอมมากจึงขอลาพระบิดามารดาไปติดตามมหานางผมหอมให฾จงได฾ เจ฾าชาย เดินทางผ฽านเมืองนางผีโพง นางผีโพงได฾จําแลงเป็นนางผมหอมให฾เจ฾าชายหลง แต฽เจ฾าชายก็จับได฾ เพราะมกี ล่นิ เหม็นสาบ เจ฾าชายเดินทางต฽อไปถึงแดนพระยาช฾าง พบนางทาสีของนางผมหอม นางก็เชิญไปบน ปราสาทพบกับนางผมหอม เจ฾าชายก็มอบผอบทองและสารเส่ียงทายของนาง นางจึงยอมรับว฽าเป็น เนอ้ื คข฽ู องนางที่เส่ียงทายไป นางผมหอมซ฽อนเจ฾าชายไว฾บนปราสาทสูง (หอสูง) ไม฽ได฾บอกพระยาช฾าง ผ฾ูเป็นพ฽อทราบ จนมีบุตรธิดา ๒ องคแ ผ฾ูพี่เปน็ ชายชื่อ สลี า ผนู฾ ฾องเป็นหญงิ ชือ่ ชาดา เจ฾าชาย (พบตอนทา฾ ยชื่อว฽า สีลา เหมือนบุตรชาย) กับนางผมหอมคิดจะกลับเมืองจึงพา ลูกทั้งสองหนีพระยาช฾าง เมื่อพระยาช฾างกลับจากปุาเรียกหานางผมหอมไม฽พบ พระยาช฾างโกรธ ทําลายปราสาทแล฾วติดตามนางผมหอมกับเจ฾าชาย ตามมาทันท่ีภูเขาสูงแห฽งหน่ึงพระยาช฾างข้ึนภูเขา ไม฽ได฾ เพียงแตอ฽ อ฾ นวอนให฾นางผมหอมลงมาหา และกล฽าวว฽าจะอย฽ูเป็นค฽ูสามีภรรยากันก็ไม฽ว฽า แต฽นาง ผมหอมไมก฽ ลา฾ ลงมาหาเพราะกลัวจะถูกทําร฾าย ก฽อนตายพระยาช฾างได฾บอกให฾เอางาของตนติดตัวไป งาข฾างขวาเป็นอาวุธทําลายศัตรูได฾ทุกประเภทไม฽ว฽าจะเป็นยักษแ ผีเสื้อ ครุฑ นาค ส฽วนงาข฾างซ฾าย สามารถเป็นพาหนะได฾ทุกชนิดตามที่ต฾องการ หลังจากสั่งเสียลูกแล฾ว พระยาช฾างก็ได฾ตายท่ีเชิงเขา นั่นเอง เจา฾ ชายสลี ากบั นางผมหอมจงึ พาโอรสธิดาทั้งสองเดินทางกลับเมือง โดยใช฾งาพระยาช฾าง เป็นเรือ ระหว฽างทางต฾องผ฽านเขตเมืองผีโพง นางผีโพงหาโอกาสผลักนางผมหอมตกนํ้า และจําแลง ตนเป็นนางผมหอม ส฽วนนางผมหอมพยายามร฾องเรียกให฾เจ฾าชายกลับมารับนางเท฽าไร ๆ ก็ไม฽ได฾ยิน โอรสและธิดาทั้งสองเห็นพระมารดาเรียกหาอย฽ูแต฽พระบิดาไม฽เห็นเพราะถูกเวทมนตแของนางผีโพง คร้ันอ฾อนวอนพ฽อให฾จอดเรือคอยแม฽ก็ถูกนางผีโพงจําแลงขู฽จะทําร฾าย ทั้งสองร฾องไห฾รําพันดุด฽าอีก ใน ท่สี ดุ เจา฾ ชายกพ็ านางผีโพงและลูกทัง้ สองเขา฾ เมอื ง เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิน่ ช้ันมัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผูเ้ รยี บเรียง ๗๗

ลูกท้ังสองได฾ปรึกษาท่ีจะหนีไปหาแม฽ เพราะชาดาทนต฽อการหิวนมแม฽ไม฽ได฾ในที่สุด พระโอรสสลี าจึงพาน฾องไปตามหาแม฽ในปุาซ่ึงนางผมหอมได฾ไปอาศัยอยู฽กับฝูงลิงกัง ครั้นพบแล฾วก็พา กันกลับมา ฝุายเจ฾าชายทราบว฽าลูกท้ังสองกลับจากปุาจะลงโทษ ลูกท้ังสองจึงเล฽าความจริงให฾ฟใง เจ฾าชายเองกร็ ส฾ู กึ สงั หรณใแ จอยแู฽ ล฾วว฽านางผมหอมจําแลงน้ี แตกตา฽ งไปจากพระชายาเดิมอย฽างมาก จึง พากันประพาสปุามาพบนางผมหอมจริง ๆ จึงกลับเมืองคิดจะกําจัดผีโพงเสีย จึงพานางผมหอมกลับ เข฾าเมืองประทับอยู฽ท่ีอุทยาน ให฾อํามาตยแไปหลอกให฾นางผมหองจําแลงสระผมแล฾วลอบฆ฽านางเสีย ให฾เอาน้ําสระผมและเลือดนางผีโพงใส฽คนโทนํ้ามาให฾ แล฾วจึงนํานํ้าสระผมและเลือดนางผีโพงมาให฾ นางผมหอมสระผมชาํ ระร฽างกายนางจึงฟน้ื จากภวังคแ และผมนางกม็ กี ลน่ิ หอมเชน฽ เดิม ทั้งสจี่ งึ พากันเขา฾ เมอื งและจัดงามเฉลิมฉลองพระนคร เจ฾าชายและนางผมหอมก็อย฽ูอย฽าง สันติสขุ สบื มาจนชั่วอายุขัย ตอนท฾ายเร่ืองได฾กล฽าวประชุมชาดกด฾วย คือนางสีดากลับชาติมาเกิดเป็น นางปชาบดโี คตรมี นางลุนเปน็ นางวสิ าขา พระยาชา฾ งสารเปน็ พระโมคคัลลานะ เจ฾าชายลีลาเป็นพระ พทุ ธองคแ นางผมหอมเปน็ เมียขวญั (ไม฽ไดบ฾ อตรง ๆ ว฽าเปน็ พระนางพิมพา) ฯลฯ สานวนโวหาร สํานวนโวหารในเรื่องนางผมหอมนั้นถือว฽าเป็นสํานวนดีเด฽นเรื่องหน่ึงของวรรณกรรม อีสานนั่นคือดําเนินเร่ืองตามลําดับนิทาน แต฽ถ฾าตอนใดท่ีกวีมีโอกาสแสดงฝีปาก ก็มักจะพรรณนา โวหารอย฽างประณีต ซ่งึ สรา฾ งความพอใจให฾กับผู฾ฟใงอย฽างยิ่ง โดยเฉพาะพรรณนาฉากภูมิประเทศ เช฽น ชมเมือง ปาุ ดงพงพี หรอื สวนอุทยาน ให฾เห็นว฽าเปน็ สถานทร่ี ม฽ ร่ืนน฽าเริงรมยแยิ่งนัก แต฽ตอนใดเนื้อเรื่อง เศร฾ากวีก็พรรณนาให฾เห็นความเศร฾าสร฾อยของธรรมชาติ ซึ่งแสดงให฾เห็นว฽าอารมณแกวีน้ันสอดคล฾อง เขา฾ กับเน้ือเรื่องและอารมณตแ ัวละครในเรอ่ื ง ดังตัวอยา฽ ง การพรรณนาฉาก ในเร่ืองนางผมหอมกวีได฾พรรณนาฉากภูมิประเทศในปุาแทบทุกตอน ของเนอ้ื เรอ่ื ง เช฽น ตอนทีน่ างสีดาชมสวนอทุ ยานกบั หมู฽นางกํานัล กวีได฾พรรณนาอากัปกิริยาของนาง กํานลั ทีห่ ยอกล฾อกันในหม฽ูสาว ๆ และยังมีการพรรณนาหยอกล฾อกับหน฽ุม ๆ อีกด฾วย ซึ่งน฽าจะจําลอง มาจากชวี ิตจริง ๆ หรือประสบการณขแ องกวเี อง ดงั นี้ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิ่น ชนั้ มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๗๘

ฝงู หมู฽ สาวสาํ่ น฾อย สงวนเลน฽ นีนัน สีดาน฾อย นางงามชมชื่น หลิน่ เห็น ยวั ระยาตรยา฾ ย ไปพร฾อมพร่ํามวล เขาก็ ศรแี จ฽มเจา฾ แพงลา฾ นค฽อยไป แต฽นน้ั เถิงแห฽งหอ฾ ง เขาเล฽าเซาแรง มาลาจมู จอจจี ําก฾าน ตั้งหาก ฝงู สาวใช฾ น฾อยหน฽มุ สาวราม ลางพ฽อง เอามาลา ดอกงามถวายเจ฾า สดี าเจา฾ นางงามชมชืน่ แตน฽ ้ัน เกบ็ ดอกไม฾ มาร฾อยทัดทรง เมอื่ นั้น หอมดอกไม฾ มาลาดวงดอก โรยโรยหอม ซดุ วงมมี ว่ั จจี มู สร฾อย ใสงามบานเรือ่ หอมกล่นั กล้วั ดวงแก฾วกล่นิ หอม มบี ไ฽ ร฾ สัพพะสิง่ มาลา เปน็ ทคี่ วร ม฽วนกระสนั ดอมนอ฾ ย ฝูงบ฽าวต฾าน จาหยอกไยสาว มาลาหอม จ฽อจีเปน็ เชื่อ ทั้งหลายเล฽น ในดงชมชน่ื เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ชั้นมธั ยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกติ ศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๗๙

สาวส่าํ นอ฾ ย จาตอบเสนห฽ า อันวา฽ ดวงดอกซ฾อน ชมคูล฽ ําดวน อวนเอย น฾องจัก เอายอถวาย บถ฽ กึ ตาพระอวนอ฾าย ผวิ า฽ บรสิ ทุ ธแ์ิ ท฾ สิชมเจ฾าชว่ั ชวี งั น่ันแลว฽ อันวา฽ พระพ่แี มง฾ ภายพน฾ู ก็หากยงั อวนเอย ชายก็ ต฾านตอบถ฾อย เสยี งม฽วนออนซอน จาเสยี ดสวย หน฽มุ สาวสะหาวเล฽น โอนอแต฽ทอ฽ คนเดียวอ฾าย นอนเดยี วบม฽ ีค฽ู เมยี บ฽ มเี บียดข฾าง ทงั้ ชก฾ู บ็ ฽มี ผวิ ฽า พมี่ ีเมยี ซ฾อน เรียมบ฽จาคําม฽วน เสียแล฽ว ผวิ ฽านอ฾ งหาก ผาดโผดอ฾าว เหน็ ท่ีค้ําชว฽ ยบญุ แท฾แล฾ว อันที่ มโนจติ คึดอยากเฝือแฝงหอ฾ ง แต฽น่นั หลายกันเลน฽ สัพพะสงิ่ นานา ลางคนเขา ค฽อยจาคําน฾อย ลางคน จับจอ฽ งผ฾า สไบกางกนั้ ผกู ก็มี แซวแซวเสยี ง หนุ฽มสาวชมเล฽น ฯลฯ ตอนท่ีเจ฾าชายได฾ผอบทองบรรจุเส฾นผมของนางผมหอม กวีได฾พรรณนากลิ่นหอมของนางว฽า หอมขจรไปท่วั เมอื งยิง่ กวา฽ กลน่ิ จวงจันทรแ กลน่ิ แสน เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ช้ันมัธยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๘๐

ทศั นะคตติ ่อสังคม กวีพยายามที่จะอธิบายหลักธรรมของพระพุทธศาสนาที่มนุษยแเกิดมาต฾องใช฾หนี้กรรม เม่ือชาติปางก฽อน ฉะนั้นตัวเอกของเร่ืองจะต฾องพลัดพรากจากกัน เพื่อใช฾หนี้กรรมที่เคยสร฾างไว฾ใน ขณะเดียวกันก็เป็นการอธิบายถึงสัจธรรมท่ีว฽า “โลกนี้เป็นทุกขแ” ไม฽มีผู฾ใดจะประสบความสันติสุข ตามใจปรารถนาได฾ เช฽น ตอนที่นางผีโพงผลักนางผมหอมตกน้ํามัน กวียังได฾อธิบายว฽าเมื่อพระ โพธิสัตวแเสวยพระชาติเป็นพุทธเสน เคยกระทํากรรมไว฾จึงต฾องใชห฾ นีก้ รรมในชาตินี้ เปน็ ต฾น นอกจากนีก้ วยี ังให฾ทศั นะเรอ่ื งความรักระหว฽างพ฽อกับลูก (พระยาช฾างกับนางผมหอม) ไว฾ อยา฽ งประณตี ชี้ให฾เห็นวา฽ แม฾เป็นสัตวแแต฽ก็มีความรักลูกอันเป็นเช้ือสายของตน แม฾ตนจะตายก็ยังเป็น หว฽ งใยใหส฾ ฽วนหนงึ่ ของรา฽ งกายมาเป็นเครื่องคุ฾มครองสายเลอื ดอีก อีกตอนหน่ึงกวีได฾ให฾ทัศนะความรักระหว฽างแม฽กับลูก คือ ตอนที่นางผมหอมถูกทอดทิ้ง อยู฽ผู฾เดียว นางก็พยายามติดตามเรียกหาลูก เกรงว฽าลูกสาวจะหิวนม กวีได฾พรรณนาความรักความ กงั วลของนางท่มี ีตอ฽ ลูกทั้งสองไว฾ ส฽วนความรักระหว฽างพี่กับน฾องน้ัน กวีได฾รําพันถึงความรักความผูกพันระหว฽างสีลากับชา ดานอ฾ งสาวแม฾ท้งั สองยังเล็กอยู฽มาก แต฽พี่ชายทนต฽อคําอ฾อนวอนของน฾องซึ่งร฾องหิวนมไม฽ได฾ จึงพากัน หนีออกมาจากเมืองตามหามารดาในปุาดงพงพี ขณะเดียวกันพี่ก็ต฾องดูแลน฾องในยามทุกขแยาก หา อาหารเจือจานน฾องซึ่งยังไม฽เดียงสา ปากก็ตะโกนเรียกหาแม฽ด฾วยความโหยหา ซึ่งกวีเจตนาที่จะปลุก มโนคตขิ องผ฾อู า฽ นผู฾ฟงใ ใหเ฾ กิดอารมณสแ ะเทือนใจ เกิดความสงสาร เห็นอกเห็นใจเด็กน฾อยท้ังสองท่ีต฾อง มาผจญภยั อยา฽ งโดดเดีย่ วเดยี วดายทา฽ มกลางภยนั ตรายนานาชนดิ สรปุ วรรณกรรมทอ฾ งถ่ินภาคอีสานส฽วนใหญจ฽ ะมีเรื้อหาสาระเป็นนิทาน โดยมีทงั้ โครงเร่ืองที่กวีนํามา จากแหล฽งวัฒนธรรมอื่น แล฾วนํามาปรับแต฽งให฾สอดคล฾องกับสภาพแวดล฾อมและบริบทของสังคมภค อีสาน ตลอดจนคิดสร฾างสรรคแขึ้นมาใหม฽ ลักษณะวรรณกรรมท฾องถ่ินของภาคอีสานจะมีลักษณะ ผสมผสาน ทําให฾บางเร่ืองยากที่จะจัดว฽าเป็นวรรณกรรมประเภทใด และด฾วยเหตุที่ภาคอีสานมีพื้นที่ กว฾างใหญ฽มาก ดังน้ัน แม฾จะเป็นวรรณกรรมเร่ืองเดียวกนั แต฽รายละเอียดต฽าง ๆ ของวรรณกรรมที่อยู฽ ต฽างพื้นท่ีกัน ก็อาจจะมีความแตกต฽างกันตามไปด฾วย การศึกษาเรียนรู฾วรรณกรรมท฾องถิ่นจะช฽วยทํา เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถน่ิ ชนั้ มธั ยมศกึ ษาปีท่ี ๖ | นายกิตศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๘๑

ให฾เรามีความรู฾ความเข฾าใจสภาพสังคมและศิลปวัฒนธรรม ตลอดจนการใช฾ภาษาของชุมชนในภาค อีสานได฾ดยี ่งิ ขึ้น เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชน้ั มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกติ ศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๘๒

วรรณกรรมทอ้ งถนิ่ ภาคใต้ ๑. ประเภทของวรรณกรรมทอ้ งถิ่นภาคใต้ การแบ฽งประเภทของวรรณกรรมพน้ื บ฾านภาคใต฾ สามารถแบง฽ ได฾เปน็ ๒ รปู แบบ ดังนี้ ๑.๑ การแบ่งโดยพิจารณาความเป็นพื้นบ้านแท้และการรับอิทธิพลจากวรรณกรรมภาค กลาง ในการพิจารณาวรรณกรรมท฾องถิ่นภาคใต฾แท฾กับวรรณกรรมที่ได฾รับอิทธิพลจากภาค กลางน้ัน เราอาจจะพิจารณาได฾โดยยึดโครงเร่ืองและฉันทลักษณแเป็นเกณฑแ ในด฾านฉันทลักษณแจะ พิจารณาว฽าแม฾ว฽าจะมีโครงเรื่องเดียวกัน แต฽ถ฾าใช฾ฉันทลักษณแต฽างไปจากภาคกลางและใช฾ภาษาถิ่น หรือสํานวนทอ฾ งถ่นิ อยูด฽ ว฾ ย กถ็ อื วา฽ เปน็ วรรณกรรมภาคใต฾ เชน฽ สังขแทองฉบับภาคใต฾ซ่ึงแต฽งเป็นกาพยแ (แต฽ภาคกลางเป็นกลอนบทละคร) เปน็ ต฾น ตามเกณฑแการพิจารณาดังกล฽าว สามารถกําหนดประเภท ของวรรณกรรมภาคใตไ฾ ด฾ ดงั นี้ ๑) วรรณกรรมภาคใต้ท่ีรับอิทธิพลจากต้นฉบับวรรณกรรมภาคกลาง หมายถึง วรรณกรรมที่ปรากฏอย฽ูในภาคใต฾ แต฽ได฾รับต฾นฉบับเดินมาจากวรรณกรรมพ้ืนบ฾านภาคกลาง การ คัดลอกอาจจะมีการปรับปรุง เพิ่มเติมบางตอนตามความเห็นหรือความพึงพอใจของผู฾คัดลอก จึง ปรากฏว฽ามีสาํ นวนภาษาถนิ่ ปะปนอยบ฽ู า฾ ง วรรณกรรมกลุ฽มน้ีจะต฾องมีโครงเร่ืองเดียวกัน (ช่ือตัวละคร สถานทเ่ี พ้ยี นไปบา฾ ง) ฉนั ทลักษณแเดียวกันฉบับภาคกลาง ไดแ฾ ก฽ ๑. บทละครเรือ่ งอุณรทุ ๒. กลอนนิทานเรื่องลักษณวงศแ ๓. รามเกยี รติ์ ๔. พระรถเสนคํากาพยแ (ฉบับภาคกลางมที ั้งกลอน บทละคร และกาพยแ) ๕. กลอนนทิ านเร่อื งหลวิชยั คาวี ๖. กลอนนทิ านเรื่องจนั ทโครพ เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ช้นั มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๘๓

๗. บทละครเรอ่ื งการะเกด ๘. พระมหาเวสสนั ดรชาดก ๙. สุบนิ กุมาร ๑๐. พระมาลัยคาํ กาพยแหรอื กลอนสวด ๑๑. วรรณกรรมศาสนาอ่นื ๆ ๑๒. วรรณกรรมแบบเรียน เช฽น จนิ ดามณี ประถม ก กาและประถมมาลา เป็นต฾น ๒) วรรณกรรมท้องถนิ่ ภาคใต้ หมายถงึ วรรณกรรมทกี่ วภี าคใตไ฾ ด฾สร฾างสรรคแข้ึนเองโดย จะได฾โครงสร฾างเรื่องมาจากนิทานพ้ืนภาคใต฾ หรืออาจจะได฾โครงเร่ืองจากภาคกลาง แต฽กวีภาคใต฾ได฾ ประพนั ธขแ ้ึนมาด฾วยฉันทลักษณแใหม฽เป็นสํานวนใหม฽ ในลักษณะหลังน้ีก็นับว฽าเป็นวรรณกรรมท฾องถ่ิน ภาคใต฾เช฽นเดยี วกนั เชน฽ ๑. สินนุราชคํากาพยแ (ตอนต฾นใช฾โครงเรื่องสุธนนูชาดก ตอนท฾ายผูกเรื่องเองตามแนว นทิ านจักร ๆ วงศแๆ) ๒. ชาลวนั คาํ กาพยแ (ไดโ฾ ครงเร่ืองจากบทละครเร่ืองไกรทอง) ๓. สวุ รรณสิ (โครงเรอ่ื งคลา฾ ยรามเกยี รติ์ ต฽างแตช฽ อ่ื ตัวละคร) ๔. วรวงศแคํากาพยแ (โครงเรอ่ื งเดียวกบั วรวงศแในปใญญาสชาดก แตค฽ า฽ วซอเร่ืองวรวงศแของ ภาคเหนอื ) ๕. สัปดนคาํ กาพยแ (โครงเร่อื งเดยี วกันกบั นางแก฾วหน฾ามา฾ แต฽ตวั เอชื่อวา฽ นางสัปดน) ๖. สวุ รรณหงสคแ ํากาพยแ (โครงเรอื่ งเดียวกันกบั บทละครนอกเรือ่ งสุวรรณหงสแ) ๗. โคบุตรคํากาพยแ (โครงเรื่องเดียวกนั กับเรอ่ื งโคบตุ รภาคกลาง) ๘. พระแสงสุรยิ ฉายคํากาพยแ (ผกู เรื่องเองโดยใชแ฾ นวเรอื่ งบางตอนจากเรอื่ งรามเกียรติ)์ ๙. สงั ขทแ องคาํ กาพยแ (โครงเรื่องเดยี วกันกับบทละครเรอ่ื งสงั ขแทอง) เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถน่ิ ช้นั มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรยี ง ๘๔

๑๐. พระวรเนตรคาํ กาพยแ (โครงเรือ่ งคล฾ายเร่ืองสังขแทองมาก ต฽างแต฽ชื่อตัวละครและช่ือ เมือง) ฯลฯ ข้อสังเกต วรรณกรรมท฾องถ่ินภาคใต฾ จะนิยมฉันทลักษณแประเภทกาพยแ มีกลอนนิทาน อยู฽เพียงเร่ืองเดียว แสดงให฾เห็นว฽ากวีพื้นบ฾านภาคใต฾ได฾ประพันธแวรรณกรรมเพ่ือใช฾ในการสวดซ่ึงใน ภาคใต฾เรียกว฽า “สวดด฾าน” คือสวดตามวัดหรือตามวิหารราย ซ่ึงตรงกับความต฾องการของท฾องถิ่นท่ี นิยมประชุมฟใงการอ฽านหนังสือกลวนสวด อีกประการหนึ่งกวีภาคใต฾อาจจะมีความชํานาญในการ ประพันธแกาพยแ ซ่ึงกวีได฾เรียนร฾ูมาจากบทพากยแหนังตะลุงซึ่งนิยมใช฾กาพยแโดยเฉพาะกาพยแ สุรางคนางคแเป็นบทพากยแหนังตะลุงท่ีเรียกว฽า “บทพากยแลอดโหม฽ง” ส฽วนกาพยแยานีน้ันเป็นบทขับ ร฾องหลักของ “โนรา” ฉะน้ันกวีจึงนิยมใช฾กาพยแการประพันธแวรรณกรรมท฾องถิ่นภาคใต฾ ซ่ึงจะพบว฽า กลอนนทิ านหรอื กลอนบทละครของภาคกลางเม่อื มาปรากฏอยูใ฽ นวรรณกรรมพนื้ บ฾านภาคใต฾แล฾ว จะ ถูกแปลงฉันทลักษณแให฾เป็นกาพยแ (กลอนสวด) เช฽น ชาลวันคํากาพยแ (แปลงจากบทละครเรื่อง ไกร ทอง) และสังขแทองคํากาพยแ (แปลงจากบทละครเรือ่ งสงั ขแทอง) เปน็ ตน฾ ๑.๒ การแบง่ ประเภทวรรณกรรมภาคใต้โดยพิจารณาทางด้านเนื้อหา การพิจารณาประเภทของวรรณกรรมภาคใต฾ใช฾เนื้อหาสาระของเนื้อเร่ืองเป็นเกณฑแนั้น นิยมใช฾กนั อยู฽โดยทัว่ ไป ๖ ประเภท คอื ๑) วรรณกรรมศาสนา ได฾แก฽ วรรณกรรมท่ีมีเนื้อเร่ืองอย฽ูในนิบาตชาดก และอ฾างว฽าเป็น ชาติหนึ่งของพระพุทธเจ฾า และยังรวมถึงนิทานคติธรรมหรือธรรมนิยาย ท่ีกวีพื้นบ฾านได฾ประพันธแ เลียนแบบชาดกและอ฾างว฽าเป็นชาดกซึ่งเรียกว฽า “ชาดกนอกนิบาต” วรรณกรรมเหล฽านี้ก็นํามาใช฾ อา฽ นสวดกันในวัด เช฽น มหาชาดก (พระมหาเวสสนั ดรชาดก) พมิ พาคาํ กาพยแ (ส฽วนหนงึ่ ของพทุ ธประวตั )ิ สุทธิกรรมชาดก พระพทุ ธโกษา พระมโหสถ พระเจา฾ หา฾ องคแ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถ่นิ ชนั้ มัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกติ ิศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรียง ๘๕

พระมาลยั คาํ กาพยแ มหาชนก พระชินสี พระมาลัยสูตร พระปฐมโพธกิ ถาคํากาพยแ พระโพธิสตั วแ ๒) วรรณกรรมนิทาน คือ วรรณกรรมท่ีเป็นเรื่องของท฾องถ่ินภาคใต฾เอง หรือได฾โครง เร่ืองไปจากวรรณกรรมภาคกลางท่ีประพันธแเป็นกลอนสวดส฽วนใหญ฽ ซ่ึงส฽วนใหญ฽เป็นเร่ืองนิทาน ประเภทจักร ๆ วงศแ ๆ บางท฽านเรียกว฽า “นิทานประโลมโลก” ดังได฾กล฽าวอย฽ูในหัวข฾อวรรณกรรม พนื้ บ฾านภาคใต฾แลว฾ ๓) วรรณกรรมตานานและประวัติศาสตร์ วรรณกรรมประเภทตํานานและ ประวัติศาสตรแปรากฏว฽าพบน฾อยในภาคใต฾ เนื่องจากภาคใต฾ภายหลังจากเป็นหัวเมืองของกรุงศรี อยุธยาแล฾วความสําคัญท่ีจะบันทึกประวัติศาสตรแในส฽วนท฾องถิ่นลดน฾อยลงไป ฉะน้ันจึงพบตํานาน การเผยแผพ฽ ระพุทธศาสนามากกว฽าพงศาวดาร เช฽น พงศาวดารหงสาวดีคํากาพยแ พระพุทธโฆษาจารยไแ ปลงั กา พระธาตเุ มืองรา฽ งกุ฾ง พระเขยี้ วแกว฾ นิพพานโสด (นิพานสตู ร) ตาํ นานนางเลือดขาว ประวตั ิการสรา฾ งพระปรางคแเมืองหงสาวดี ฯลฯ ๔) วรรณกรรมนริ าศ เชน฽ นิราศปะเหลยี น เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชั้นมธั ยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรียง ๘๖

นิราศชื่น นริ าศเมอื งทลุง ๕) วรรณกรรมคาสอน ได฾แก฽ วรรณกรรมที่เป็นพรรณนาโวหาร มุ฽งการสอนศีลธรรม และจรยิ ธรรม ซ่งึ ส฽วนใหญ฽ดําเนนิ เรอ่ื งโดยไมม฽ ีตัวละคร เชน฽ ศลี ธรรมคาํ กาพยแ คดีโลก-คดธี รรม กฤษณาสอนนอ฾ ง คําสอนเร่ืองบาปบญุ คณุ โทษ พาลีสอนนอ฾ ง ภาษิต ๑๐๘ ๖) วรรณกรรมตาราและแบบเรียน ๖.๑) ตารา เช฽น ตาํ ราดูลกั ษณะสตรี ตําราดูลักษณะสัตวแ วัว ช฾าง นกเขา แมว ตํารา หมอดู ตําราพิชัยสงคราม ตํารายา หนังสือศาสตรา ตําราดูโชคชะตาราศี หนังสือห฽วง (ตํารากฤษแ ยาม) ฯลฯ ๖.๒) แบบเรียน (คัดลอกจากฉบับภาคกลาง) ได฾แก฽ จินดามณี ประถม ก กา และ ประถมมาลา เป็นต฾น ๒. สานวนโวหารจากวรรณกรรมทอ้ งถิ่นภาคใต้ ๒.๑ ภาษาและสานวนโวหาร พบว฽ากวีภาคใต฾ได฾ใช฾สํานวนโวหารภาษาถ่ิน ส฽วนสํานวนความเปรียบก็พบว฽าเป็น ความเปรียบท่ีนิยมกันในท฾องถิ่นภาคใต฾ เช฽น “นั่งนํ้าตาราวงวงตาล” (นํ้าตาไหลรินเหมือนงวงตาลที่ น้ําตาลไหลออกมาเวลาปาดทํานํ้าตาล) หรือ “อย฽าทําเณรรู฾กว฽าขรัว” (เณรร฾ูดีหรืออวดดีร฾ูกว฽า สมภาร) หรือ “ว฽านะผัวเหมือนแรดไฟ” (หญิงข฽มผัวเหมือนแรดท่ีว่ิงเข฾าหาไฟ) เช฽น จากเร่ือง วันคาร ตอนนางคนั ธมาลาสอน ธดิ าคือนางวันพธุ กอ฽ นทีจ่ ะส฽งตวั มาใหว฾ นั คาร ดงั น้ี ๏ มีผัวคอื หวั แหวน ชายดูแคลนไดท฾ ่ไี หน ไม฽มีคูร฽ ฽วมใจ เหมอื นตน฾ ไมช฾ ายทางเดนิ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถนิ่ ช้นั มัธยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรียง ๘๗

๏ ใครนัง่ ใต฾ตน฾ ไทร สับฟในไปเลน฽ เพลินเพลนิ มหี นาวคนครา฾ มเกนิ แตจ฽ ะเดินก็อ฾อมไกล ๏ มีผัวอยก฽ู บั กาย จงึ ผู฾ชายไม฽ไยไพ แมท฽ กุ ขแแ ตห฽ กู ไน ฝูายทิ่มตาํ ไมท฽ าํ เลย ๏ ทั้งนน้ั ผวั ไม฽โกรธ แม฽ไมโ฽ ทษเจา฾ ไม฽เคย โฉมงามแม฽ทรามเชย ไมห฽ ฽อนเลยจะหยิบทํา ๏ แมส฽ อนจงจาํ หมาย อยา฽ นอนสายเจา฾ งามขํา ยามนอนอุตสา฽ หหแ ยํา คลําบีบบาทให฾ภัสตา ๏ เจา฾ ไมเ฽ คยได฾ผวั แมส฽ ากลัวพ฾นปญใ ญา ผัวโกรธผัวเจ฾าด฽า น่ังนํา้ ตาราวงวงตาล ๏ ผวั โกรธอย฽าโกรธกนั จงอดกลัน้ เถิดนงคราญ อย฽าทาํ หลิดหญงิ พาล ลงกลางบ฾านร฾องดา฽ ผัว ๏ ทาํ กรรมอย฽าทําเวร อย฽าทําเณรร฾กู ว฽าขรัว เพ่ือนบา฾ นเขาจะหวั วา฽ นะผวั เหมือนแรดไฟ (วันคารคากาพย์) คาศพั ท์ ไยไพ-เยาะเยา฾ , หยาํ -ขยาํ นวด, สา-ร฾ูสกึ , สากลวั -ร฾ูสึกเกรงกลวั , โกรธกัน-โกรธตอบ, หลิด-จริต,หัว-หัวเราะ ขาํ ขนั , นะ-ชนะ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่ิน ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รียบเรียง ๘๘

๒.๒ ความเป็นพื้นบา้ นในวรรณกรรมท้องถิน่ ภาคใต้ กวีพ้ืนบ฾านมักจะแทรกความเป็นกันเองกับผ฾ูอ฽าน เช฽น บางตอนกวีแทรกเร่ือง ขอหมาก พลู ฯลฯ การแทรกนี้เป็นส฽วนหน่ึงของดําเนินเรื่อง เช฽น ตอนวันคารและนางวันพุธเดินทางมาถึงเขา นิลกรรณ เห็นทําเลดจี ึงจะเนรมิตเมือง กวีก็แทรกเนือ้ ความวสิ าสะกบั ผฟ฾ู งใ วา฽ ๏ ขา฾ ขอยกไว฾ ญาติกาขวาซา฾ ย จงได฾เมตตา ฟใงเรือ่ งนิทาน อยา฽ พาลนนิ ทา พน่ี อ฾ งนา฾ ปาู ไดม฾ าโปรดปราน ๏ ซ฾ายขวาหน฾าหลัง ท่ปี ระดามานง่ั ฟงใ เรอื่ งวันคาร หมากพลปู ูนยา โปรดปรานีฉาน(ฉนั ) มิไดร฾ ับประทาน ผู฾อา฽ นเต็มที่ ๏ คอแห฾งแรงหยอ฽ น ซุกเซาหาวนอน กล฽าวกลอนไมด฽ ี ศพั ทแเสียงของข฾า โรยราเตม็ ท่ี ผ฾ฟู งใ ทั้งนี้ อยา฽ มีฉันทา ฯลฯ ปรทิ รรศน์วรรณกรรมเรอ่ื ง วันคาร การที่ยกเรื่องวันคารเป็นตัวอย฽างในการปริทรรศนแวรรณกรรมพ้ืนบ฾านภาคใต฾น้ัน มี เหตุผลหลายประการ คือ เรื่องวันคารเป็นเร่ืองที่กวีภาคใต฾ได฾ผูกขึ้นเอง ไม฽ปรากฏโครงเรื่องเดียวกัน นใ้ี นวรรณกรรมพน้ื บา฾ นภาคอนื่ ๆ เป็นเรอื่ งเดียวของวรรณกรรมพนื้ บ฾านที่ใช฾ช่ือว฽าท่ีตัวละครเกิดเป็น ช่ือตัวละคร และแม฾ว฽าจะเป็นโครงเร่ืองท่ีกวีภาคใต฾ผูกข้ึนเอง แต฽ก็ปรากฏว฽าได฾มีบางตอนไป คล฾ายคลึงกบั เร่ืองท฾าวบุสบา (หรือปลายแดกปลาสมอ) ของภาคอีสาน คือ การฝากปลาเค็มไปค฾ายัง เมืองไกล และได฾แก฾วแหวนเงินทองฝากกลับมา แต฽ก็ยังฝากไปค฾าอีกเมืองหน่ึง จนได฾ลูกสาวเจ฾าเมือง กลับมา โดยซุกซ฽อนอย฽ูในหีบ และได฾เป็นเน้ือคู฽กันเมื่อทราบความจริง แต฽เรื่องท฾าวบุสบาของภาค อสี านยงั มีความต฽อไปอกี ต฾นฉบับเดินเป็นสมุดข฽อย (บุดดํา) ได฾พิมพแเป็นอักษรไทยปใจจุบันครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๕ พระเทพปใญญา (เพิ่ม นาควานิช) ได฾เขียนคํานําว฽า “เร่ืองวันคารนี้เป็นหนังสืออ฽านของคน เรียนหนังสือวัดตามวิธีเก฽า ได฾ยินผ฾ูเฒ฽าผ฾ูแก฽พูดถึงกันนาน เคยได฾ยินท฽านท฽องให฾ฟใงบางบทบางตอน รู฾สึกว฽าเพราะและขําขัน...ตัวละครสําคัญในเร่ืองใช฾ชื่อตามวัน เช฽น อาทิตยแ จันทรแ อังคาร พุธ...” เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่ิน ชัน้ มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิตศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรียง ๘๙

ภายหลังมีการพิมพแเผยแพร฽อีกครั้งหน่ึงรวมเล฽มอย฽ูกับเรื่องนายด่ัน วันคาร และโสฬสนิมิตโดยศูนยแ วัฒนธรรมภาคใต฾วิทยาลัยครูนครศรีธรรมราช เม่ือปี พ.ศ. ๒๕๒๑ ในด฾านระยะเวลาประพันธแ ปรากฏว฽ามีบริบทตอนเริ่มเร่ืองเขียนเป็นกลอนสุภาพบอช่ือ ผู฾เขียน (ผ฾ูคัดลอก) ว฽า “รูปชื่อท฽ุมผ฾ูเขียนแม฾เพี้ยนผิด หม฽ูบัณฑิตเห็นด฾วยช฽วยซ฽อมใส฽” (พระภิกษุท฽ุม เป็นผู฾คัดลอก) และมีการบอกศักราชอยู฽ตอนหนึ่งว฽า “จะว฽าไม฽หก (โกหก) จอจัตวาศก เดือนสิบเอ็ด หนา฾ ขึน้ คํ่าวันพฤหัส ยอนมัสครบู า ปใญจะพรหมา จตุพกั ตรพแ รหมี”... สรุปว฽าว฽าประพันธแเสร็จ (หรือ คัดลอก) เม่ือปีจอจัตวาศก เดือนสิบเอ็ด ข้ึนหน่ึงคํ่า วันพฤหัส ตรวจสอบจากปฏิทินร฾อยปีแล฾ว ตรง กับ พ.ศ. ๒๔๖๕ (สมันรัชกาลท่ี ๖) ในความเห็นของผ฾ูเขียนเช่ือว฽าจะเป็นปีคัดลอกมากกว฽าปี ประพันธแ และเห็นจะประพันธแก฽อนหน฾าน้ี คือ สมัยรัตนโกสินทรแตอนต฾น อันเป็นสมัยที่วรรณกรรม ภาคใต฾ประเภทกาพยเแ จริญรุง฽ เรอื ง การดาํ เนินเรอ่ื งคลา฾ ยกับเรื่องจักร ๆ วงศแ ๆ ทั่วไป คือ ดําเนินเร่ืองตามลําดับเหมือนเล฽า นิทานประพันธแด฾วยกาพยแยานีและกาพยแสุรางคนางคแ มีกาพยแฉบังสลับอย฽ูบ฾างแต฽น฾อยมาก เริ่มต฾นมี กลอนสุภาพเป็นคํานําอย฽ูบทหน่ึง ไม฽ทราบว฽าจะประพันธแขึ้นภายหลังหรือต฾นฉบับเดิมมีมาอย฽างน้ัน และที่นา฽ สนใจอีกอย฽างหนึ่งคือ ไม฽มีตอนใดที่บอกว฽าเป็นชาดกหรือเป็นปางหนึ่งของพระโพธิสัตวแ ซ่ึง ผิดกบั วรรณกรรมประเภทกาพยเแ ร่ืองอน่ื ๆ ของภาคใต฾ เนอื้ เร่ืองยอ่ วันคารเปน็ บุตรเศรษฐีกับนางวรลักษณแ นางวรลักษณแเป็นน฾องสาวเจ฾าเมืองพรรณรังสีช่ือ ท฾าวอาทิตยแกับนางวันจันทรแ เม่ือวันคารเกิดแม฽ตายตอนคลอด พ฽อจึงกระโดดเข฾ากองไฟตายพร฾อม ภรรยา ท฾าวอาทิตยแจึงให฾แม฽นมช่ือนางทองประสากับตาใสเลี้ยงดูวันคาร วันคารเป็นเด็กกําพร฾าท่ีคิด ชว฽ ยตวั เองเสมอ มาวันหนึ่งตอนอายสุ บิ ห฾าปไี ดท฾ ราบว฽านายสําเภาจะไปค฾ายังเมืองไพศาลีจึงฝากปลา เค็มไปขายด฾วย ท฾าวอําไพเจ฾าเมืองมีมเหสีช่ือนางวันจันทรแ (ช่ือเดียวกับมเหสีท฾าวอาทิตยแ) นางวัน จันทรแประชวรต฾องการเสวยปลาเค็มแต฽บังเอิญขณะน้ันหาไม฽ได฾ในเมืองไพศาลี ครั้นนายสําเภานํา ปลาเค็มของวันคารไปถวายพระนางเสวยแล฾วหายประชวรทันที ท฾าวอําไพจึงพระราชทานมะพร฾าว ให฾ ๒ ผล โดยเงนิ และทองในผลมะพรา฾ วไวเ฾ ต็ม นายสําเภานํามะพร฾าวมาให฾วันคารโดยไม฽มีใครทราบ มีเงินทองอย฽ูภายใน ต฽อมานายสําเภาไปค฾าท่ีเมืองไกรลาส ท฾าวพาลวงศแเจ฾าเมืองชรามากจึงอยากจะ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชั้นมัธยมศึกษาปที ี่ ๖ | นายกติ ิศกั ดิ์ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๙๐

เสวยมะพร฾าวกะทิ นายสําเภานํามะพร฾าว ๒ ผลนั้นไปถวาย เมื่อท฾าวพาลวงศแผ฽าออกมาเห็นเงินทอง มากมาย ด฾วยความดีพระทัยจึงลืมการปุวยไข฾ (นัยว฽าลืมความชราอีกด฾วย) ท฾าวพาลวงศแจึง พระราชทานนครชยั ให฾นําไปให฾เจา฾ นายของมะพร฾าว ศรชัยนมี้ อี ิทธิฤทธิ์ปราบยักษแได฾แต฽วันคารไม฽ร฾ูจึง ฝากนายสาํ เภาไปขายตอ฽ ยังเมืองปใญจา ท฾าวปใญจามีธิดาชื่อว฽านางวันพุธมีกลิ่นกายหอมถึงเมืองสวรรคแ ยักษแส่ีเศียรอสุรามาขอ นางแต฽ท฾าวปใญจาไม฽ยินยอม ยักษแจึงยกทัพมาติดเมือง ท฾าวปใญจาประกาศหาศรชัยซึ่งพระอินทรแได฾ ให฾พระวิศนุกรรมแปลงกายมาช฽วยท฾าวปใญจา และบอกว฽าศรชัยเท฽านั้นที่จะปราบยักษแได฾ เมื่อนาย สําเภานําศณชัยไปถวายเจ฾าเมอื ง และพระวศิ นกุ รรมปลอมตวั ใชศ฾ รชยั ปราบยักษแได฾ ท฾าวปใญจานึกถึง บญุ คณุ ผ฾ูเปน็ เจ฾าของศรชยั มาก และเหน็ วา฽ ต฾องเป็นบุคคลท่ีมีบญุ ญาธกิ ารมากจงึ มศี รชัยประจําตัว จึง ยกธิดาใหเ฾ ปน็ มเหสโี ดยนาํ นางวันพุธใส฽หีบฝากนายสําเภาให฾วันคาร วันคารไม฽ร฾ูวิธีเปิดหีบจึงนําหีบไป ไว฾ที่ใต฾ต฾นสาเก ทุกวันวันคารจะพบอาหารเนรมิต (นางวันพุธมีแก฾วจินดาขณะท่ีเกิดสามารถเนรมิต สิ่งของได฾ทุกอย฽างเรียกว฽า “ชบ”) ร฾อนถึงพระอินทรแอีก จึงใช฾ให฾พระวิศนุกรรมแปลงกายมารับเป็น นางรับใช฾ และสาวใช฾ได฾บอกวิธีเปิดหีบ วันคารจึงเปิดหีบพบนางวันพุธ ทั้งสองจึงเป็นพระคู฽ครองกัน ไดแ฾ ละนางเนรมิตเมอื งนลิ กรรม ท้ังสองปกครองบ฾านเมอื งอยา฽ งสนั ติสขุ ข้อสังเกต เรื่องวันคารน้ีแม฾ไม฽ได฾กล฽าวว฽าเป็นชาดก แต฽กวีก็ได฾บอกว฽าเป็นเรื่องท่ีใช฾อ฽าน ในท่ีประชุมชนเช฽นกัน น่ันคือกวีได฾บอกไว฾ตอนไหว฾ครูครั้งหน่ึง และขณะท่ีดําเนินเร่ืองกวียังไม฽ได฾ แทรกไว฾อีกคร้ังหนง่ึ ทําให฾เราเหน็ กรรมวิธีของการอ฽านหนังสือในท่ปี ระชุมหรอื “สวดหนังสือ” คือกวี เองทาํ ตวั เหมือนผู฾สวดหนังสือ หรือมีประสบการณแในการสวดหนังสืออย฽างดียิ่ง ฉะน้ันเวลาแต฽งเรื่อง ยังนึกถึงตอนที่จะต฾องหยุดพักสูบบุหร่ี กินหมาก ด่ืมนํ้าของผู฾สวดอีกด฾วย กวีได฾ประพันธแให฾เป็นส฽วน หนง่ึ ของการดําเนนิ เรอ่ื งอยา฽ งแนบเนยี น เช฽น ตอนท่นี างวันพุธเดนิ ทางมาถึงเขานิลกรรณ เห็นทําเลดี เหมาะแก฽การเนรมิตเมืองจึงน่ังพักผ฽อน กวีก็แทรกเนื้อความให฾หาหมากพลู บุหรี่ น้ําด่ืมจากผู฾ฟใงทํา ให฾เน้ือเรือ่ งเข฾ากนั ไดโ฾ ดยไม฽ขัดเขิน สานวนโวหาร เร่ืองวันคารเด฽นในด฾านการใช฾สํานวนท฾องถ่ินภาคใต฾ น่ันคือกวีนิยมใช฾สํานวนท฾องถิ่น ที่ใชพูดท่ัว ๆ ไป มาเป็นบทโต฾ตอบระหว฽างตัวละคร นอกจากน้ีการชมดงพงพีกวีได฾รักษาแบบครูไว฾ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถน่ิ ชน้ั มธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกติ ศิ กั ด์ิ สขุ วโรดม ผูเ้ รยี บเรียง ๙๑

อย฽างครบถ฾วน จึงพบว฽ามีการชมดงสลับการดําเนินเร่ืองบ฾าง แต฽ท่ีน฽าสังเกตคือวีได฾แสดงความความ เป็นตวั ของตวั เองอย฽ูหลายตอน เช฽น การวสิ าสะกับอ฽านผู฾ฟใง เปน็ ตน฾ ๑) การพรรณนาฉาก กวีได฾พรรณนาฉากความวุ฽นวายของเมืองปใญจา ตอนท่ียักษแยก ทัพมาประชิดเมือง กวีได฾พรรณนาความว฽ุนวายโกลาหลของประชาชนท่ีต่ืนตระหนกตกใจ และ กล฽าวถึงพฤติกรรมของมนษุ ยแในขณะทต่ี ่ืนตกใจอยา฽ งน฽าขัน และทีน่ า฽ สังเกตคือการกล฽าวถึงจีนท่ีงก ๆ เง่ิน ๆ ด฾วยความกลัวแต฽ก็ไม฽ลืมถุงเงิน ซึ่งน฽าจะเป็นทัศนะหน่ึงของคนภาคใต฾ต฽อชนชาติจีนอีกด฾วย ดงั นี้ ๏ อาํ มาตยแพวกเขา฾ เฝูา ว่งิ ตาขาวดว฾ ยตกใจ ลางคนไม฽สาไหร เขา฾ เล฾าไกแ฽ ลท฽าทาง ๏ ลางคนผ฾าล฽ยุ หลดุ วงิ่ สะดดุ ล฾มโพกด฽าง วิ่นว฽ุนกันโหยงหยาง ผ฾ากบั ร฽างไม฽ติดพัน ๏ วิ่งสะดุดเอาผห฾ู ญิง ลม฾ ลงกลงิ้ พาดพงิ กนั ทวารล฽อนเหมือนหัวมนั คุดคไ฾ู วไ฾ ม฽อายใคร ๏ ตาบอดกอดตาดี ช฽วยพีท่ ียกั ษแทไ่ี หน กอดไว฾เพื่อนปล้ําไป ถดสองคนเขา฾ เรอื นพลัน ๏ คนงอ฽ ยแลน฽ ไม฽ไหว ว฽าเจา฾ ไหมจูงหวากนั ฉวยเจ฿กยุงหัวลั่น ยักหงายตงึ รอ฾ งไอล฾ า ๏ ลกู ออ฽ นวง่ิ ฉวยลูก ครบุ ฉวยถูกแคบ฽ ้นั ขา หว้ิ แล฽นเหมอื นลกู หมา พทุ โธร฽ ฾องเหมอื นลกู หมู ๏ คนแก฽แล฽นยอ็ งย็อง แลหลังกอ็ งเหมือนธนู ไม฾เทา฾ ทิ่มเปน็ รู ล฾มลงนอนลดี ล้ินพลาม เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถิ่น ชน้ั มธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกติ ศิ กั ดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รยี บเรยี ง ๙๒

๏ จนี เฒ฽ากินขา฾ วเปียก ยนิ เพือ่ นเรียกแล฽นคาบชาม นางเมยี ผดุ แล฽นตาม ทนู ถุงเบ้ียว฽าเงินเหรยี ญ ๏ คนหนง่ึ หัวเภตรา แล฽นเทย่ี วหนา฾ ราวฉกี เรยี น เอาหวั ตะโพกเห้ยี น มอื กมุ พรกไปละหน฽วย ๏ จีนแก฽กินกล฾วยไล ฤทธิ์ตกใจจนก฾างกล฾วย เรยี กเมียช฽วยเหวยช฽วย ครุบหน฽วยกล฾วยร฾องไอล฾ า ๏ กลว฾ ยหลดุ ออกมาเสยี รอ฾ งด฽าเมียตวิ้ หน฾าหมา ลหิ มุ฽งพไู มช฽ ฽วยหวา หกั ขาเมยี ขีจ้ มเบน ๏ ปูาชเี้ รียกปากส่ัน ท฽าเจา฾ กนั วะเจ฾าเณร แลน฽ ลม฾ ขีจ้ มเบน ตาเณรวา฽ วะเตม็ ที ฯลฯ คาศพั ท์ สา-รู฾สึก, ไหร-อะไร, โพก-ตะโพก, ถด-ถดถอย, ยงุ -พยุง, หวั -หัวเราะ, ครุบ-ตะครุบ, กอ็ ง-โก฽งงอ, ขา฾ วเปียก-ขา฾ วต฾ม, เรยี น-ทุเรียน, พรก-กะลามะพร฾าว, เบน-ผา฾ โจงกระเบน ๒) โวหารท่ีเป็นภาษิตและสานวนท้องถิ่น สํานวนโวหารโดดเด฽นในเร่ืองวันคาร คือกวีใส฽ สํานวนโวหารท฾องถิ่นท่ีเป็นภาษิตพื้นบ฾านที่ชาวภาคใต฾ใช฾พูดจากันอยู฽โดยทั่วไป ซึ่งเป็นการปรุงแต฽ง ใหเ฾ ร่อื งวนั คารงามประณตี ในทางวรรณศลิ ป฼ ดังน้ี ๒.๑) ตอนนางวรลักษณ์คลอดบุตรแล้วตาย พ฽อวันคารโกระวันคารมากจะฆ฽าวันคารทิ้งเสีย ท฾าวอาทิตยแได฾เตือนสติว฽า “โกรธตัวเรือดแต฽มาเผาบ฾าน เสือกินควายเลยปล฽อยควายประชดไม฽ถูก” ดังสํานวนต฽อไปน้ี ๏ โกรธเรือดเผาไฟเรือน คิดผิดเพื่อนฟใงไม฽ได฾ เสอื เฒา฽ เขา฾ กนิ ควาย พงั คอกทลายไม฽ขดั ตอ฽ เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถ่นิ ชน้ั มัธยมศึกษาปีท่ี ๖ | นายกิตศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรยี ง ๙๓

๏ ท่นี นั่ ควายพลา฽ นเลา฽ เหน็ เสอื เฒ฽านั่งหัวร฽อ ชาวเมืองจะเสียดสอ฽ วา฽ ใจคอไม฽สมกาย (พลา฽ น-แตกพลา฽ น) ๒.๒) การหาสามีต้องถูกใจ เหมือนซอื้ สนิ ค฾าถ฾าไม฽พอใจก็เลือกที่อ่ืน ตอนนางคันธามารดานาง วันพธุ กล฽าวสนับสนุนนางวันพุธที่ไมแ฽ ตง฽ งานกบั ยกั ษแ นางไม฽ห฾ามเพราะสนิ คา฾ ต฾องถูกใจคนซ้อื ๒.๓) สานวนว฽า “นํ้าตาลใกล฾มด” ตอนวันคารเปิดหีบพบนางวันพุธ นางวันพุธห฾ามมิให฾เปิด วนั คารได฾ยกสาํ นวนวา฽ เม่อื มดคนั มาพบไหนาํ้ ผงึ้ แลว฾ อยา฽ ขบั ไลใ฽ ห฾เสียเวลา ๒.๔) ส่ิงตา่ ง ๆ ในโลกต้องเป็นคู่กันตามความเหมาะสม หากผิดเพศแปลกจากธรรมดาย฽อม เป็นไปไม฽ได฾ ดังที่ท฾าวปใญจาตอบสารยักษแว฽า ตอนยกพระธิดานางวันพุธให฾เป็นมเหสีไม฽ได฾ เพราะมัน ผดิ เพศผดิ วิสัยอยด฽ู ว฾ ยกันไมไ฽ ด฾ เหมอื นกากับหงสแ กวางกับราชสหี แ ค฽างกบั ชะนี ฯลฯ จะเห็นได฾ว฽า สํานวนพูดในท฾องถิ่นภาคใต฾ที่กวีนํามาเป็นส฽วนหนึ่งของการเจรจาระหว฽างตัว ละครน้ัน เป็นส฽วนหนึ่งท่ีแสดงความประณีตทางกวีโวหารในเรื่องวันคารไม฽น฾อย และทีเด฽น ๆ ก็คือ กวีใชค฾ าํ ภาษาถิน่ ภาคใตอ฾ กี ด฾วย ทศั นะต่อสังคม ๑) การครองเรือน วรรณกรรมพื้นบ฾านภาคใต฾เรื่องนางวันคาร กวีได฾สะท฾อนค฽านิยมของสังคม ภาคใต฾ในการครองเรือนว฽า ให฾ความสําคัญฝุายชายเป็นใหญ฽กว฽าฝุายหญิง ซึ่งก็เช฽นเดียวกับค฽านิยม ของสังคมไทยในภาคอื่น ๆ นั่นคือ ภรรยาพร฾อมท่ีจะสมัครใจเป็นเบ้ียล฽างสามีเสมอไม฽ว฽ากรณีใด ๆ เชน฽ นางคันธมาลาสอนนางวันพุธตอนที่จะส฽งนางวนั พธุ มาใหเ฾ ปน็ ภรรยาวนั คาร ๒) การทาแทง้ กวีแสดงทศั นะว฽าการทําแท฾งเป็นบาป และยังเชื่อกฎแห฽งกรรมว฽าเร่ืองใดสิ่งใด จะเกิดมันย฽อมเกิด ไม฽มีใครขัดขวางได฾ การที่ลูกมาเกิดย฽อมเป็นกรรมแต฽หนหลัง ฉะน้ันจะแก฾ไข อย฽างไรย฽อมไม฽อาจจะพ฾นหนี้กรรมไปได฾ ดังตอนที่โหรทํานายว฽าเมื่อคลอดบุตรนางวรลักษณแ (วันวัน คาร) จะตาย เพราะเด็กท่ีเกิดมานี้เป็นเด็กที่มีบุญญาธิการ เศรษฐีและนางวรลักษณแจึงปรึกษาหา วธิ แี ก฾ไขว฽า หย฽าร฾างกันชั่วคราวหรือทําแท฾งเสียจะแก฾ไขได฾ไหม หมอโหรกล฽าวว฽าจะทําอย฽างไรก็ไม฽ได฾ เพราะเปน็ เวรกรรมทผ่ี กู พันกันมาแต฽ชาตปิ างกอ฽ น จะกนิ ยาสักกีถ่ ังก็ไม฽แท฾ง เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถ่นิ ชัน้ มธั ยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ิศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผูเ้ รียบเรยี ง ๙๔

สรปุ วรรณกรรมท฾องถ่ินภาคใต฾มีความคล฾ายคลึงกับวรรณกรรมท฾องถ่ินภาคกลาง โดย บางส฽วนได฾รับอิทธิพลจากภาคกลาง แต฽กวีท฾องถ่ินได฾ปรับปรุงใหม฽โดยใช฾ภาษาใต฾และสอกแทรก ทัศนะความเชื่อ บริบทของผ฾ูคนในท฾องถ่ินภาคใต฾ลงไป ทําให฾เป็นวรรณกรรมที่มีเอกลักษณแเฉพาะ ท้ังน้ีวรรณกรรมท฾องถ่ินภาคใต฾มีเรื่องเด฽นท่ีผ฾ูคนร฾ูจักอยู฽หลายเรื่อง ไม฽ว฽าจะเป็นวันคาร สุทธิกรรม ชาดก นายดั่น เป็นต฾น การศึกษาเรียนร฾ูวรรณกรรมท฾องถิ่นภาคใต฾ จะช฽วยทําให฾เราเข฾าใจลักษณะ สังคม คติความเช่ือ ศิลปวัฒนธรรมของภาคใต฾ได฾ดีขึ้น ทั้งน้ีคติความเช่ือ คําสอนจากวรรณกรรม ท฾องถ่นิ หลายเรอ่ื ง ก็ยังคงมอี ทิ ธพิ ลตอ฽ วถิ ชี วี ิตของผ฾ูคนอยู฽แม฾ในสภาพสังคมปใจจุบัน (ธวัช ปุณโณทก, หนา฾ ๗๑-๑๗๙) เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ชั้นมัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกิติศักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรียง ๙๕

บทท่ี ๓ นิทานพื้นบา้ น เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมท฾องถ่นิ ช้นั มัธยมศกึ ษาปที ่ี ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผ้เู รยี บเรยี ง ๙๖

นิทานพ้ืนบ้าน นิทานเป็นเรื่องเล฽าที่มีสืบต฽อกันมาหลายชั่วอายุคน เป็นที่นิยมแพร฽หลายท่ัวไปของคน ทุกชนช้ันและทุกถ่ิน นิทานเป็นข฾อมูลที่พบมากที่สุดและมีความสําคัญในการศึกษาวรรณกรรม ท฾องถิ่น เพราะนิทานจะเป็นแหล฽งข฾อมูลท่ีประมวลเร่ืองราว ความร฾ูสึกนึกคิด วัฒนธรรม ความเช่ือ ของคนในแตล฽ ะทอ฾ งถิ่นไว฾อย฽างชัดเจนและหลากหลาย สะท฾อนให฾เห็นถึงภูมิปใญญา และจินตนาการ ของคนในท฾องถิ่นซึ่งเป็นเจ฾าของนิทานนั้น ๆ นิทานในแต฽ละท฾องถ่ินเน้ือเรื่องส฽วนใหญ฽คล฾ายคลึงกัน คือ สภาพความเป็นมนุษยแ อารมณแ ความร฾ูสึกรัก เกลียด ความโง฽ ฉลาด ขบขัน อาฆาตแค฾น หรือ ทุกขแ สุข ส฽วนรายละเอยี ดจะแตกต฽างไปบ฾างตามสภาพแวดล฾อมและอิทธิพลของวัฒนธรรมความเชื่อ ของแตล฽ ะท฾องถน่ิ สุมามาลยแ พงษแไพบูลยแ, ๒๕๔๒, หน฾า ๗ อ฾างใน (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หน฾า ๒๘) กล฽าวว฽า นิทานเป็นคําศัพทแภาษาบาลี หมายถึง คําเล฽าเรื่อง ไม฽ว฽าเป็นเร่ืองประเภทใด แต฽อย฽ูที่ ลักษณะการเล฽าท่ีเป็นกันเอง แม฾จะเป็นข฾อเขียนมีลักษณะคล฾ายกับการเล฽าท่ีเป็นวาจา โดยใช฾ภาษา พดู หรือภาษาปากในการเลา฽ กล฽าวโดยสรุป นิทาน คือ เร่ืองเล฽าท่ีมนุษยแผูกเรื่องขึ้นด฾วยภูมิปใญญา โดยส฽วนใหญ฽จะ ถ฽ายทอดด฾วยวิธีมขุ ปาฐะ เนื้อเรือ่ งมหี ลากหลายและใชเ฾ ลา฽ เพอื่ จุดประสงคตแ ฽าง ๆ กัน ตามโอกาสและ สภาพแวดล฾อมของแต฽ละทอ฾ งถน่ิ คําที่ใช฾เรียกนิทานมีต฽าง ๆ กันไป เช฽น นิทานชาวบ฾าน นิทานพื้นบ฾าน นิทานพ้ืนเมือง วรรณกรรมมุขปาฐะ เปน็ ตน฾ ในทน่ี จี้ ะใช฾วา฽ นิทานพนื้ บ฾าน ลกั ษณะของนทิ านพืน้ บ้าน นิทานพื้นบ฾านมีลักษณะเฉพาะที่เห็นเด฽นชัด คือ เป็นเรื่องเล฽าที่มีการดําเนินเรื่องอย฽าง ง฽าย ๆ โครงเรื่องไม฽ซับซ฾อน วิธีการท่ีเล฽าก็เป็นไปอย฽างง฽าย ๆ ตรงไปตรงมา มักจะเร่ิมเร่ืองโดยการ กลา฽ วถงึ ตัวละครสาํ คญั ของเรื่อง ซง่ึ อาจจะเปน็ รุน฽ พอ฽ – แมข฽ องพระเอกหรือนางเอก แล฾วดําเนินเร่ือง ไปตามเวลาปฏิทิน ตัวละครเอกพบอุปสรรคปใญหา แล฾วก็ฟในฝุาอุปสรรคหรือแก฾ปใญหาลุล฽วงไปจน จบเรือ่ ง ซ่ึงมกั จะจบแบบมีความสขุ หรอื สขุ นาฏกรรม ถ฾าเป็นนิทานคติก็มักจะจบลงว฽า “นิทานเรื่อง นี้สอนให฾รว฾ู ฽า....” ถา฾ เป็นนทิ านชาดกก็จะบอกว฽าตัวละครสําคัญของเรื่องในชาติต฽อไป ไปเกิดเป็นใคร เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมท฾องถิ่น ช้นั มัธยมศกึ ษาปีที่ ๖ | นายกิตศิ ักดิ์ สขุ วโรดม ผเู้ รียบเรียง ๙๗

บ฾าง ถ฾าเป็นนิทานปรศิ นากจ็ ะจบลงด฾วยประโยคคําถาม ลักษณะของนิทานพื้นบ฾าน กุหลาบ มัลลิกะ มาส, ๒๕๑๘, หน฾า ๙๙-๑๐๐ อ฾างใน (เรไร ไพรวรรณ,แ ๒๕๕๑, หนา฾ ๒๘) ไดส฾ รปุ ไวด฾ งั นี้ ๑. เปน็ เร่ืองเล฽าด฾วยถอ฾ ยคาํ ธรรมดา เปน็ ภาษาร฾อยแกว฾ ไมใ฽ ช฽รอ฾ ยกรอง ๒. เล฽ากันดว฾ ยปากสืบทอดกันมาเปน็ เวลาช฾านาน และเม่ือการเขียนเจริญขึ้นก็อาจมีการ เขยี นขนึ้ ตามเคา฾ เดิมทเี่ คยเลา฽ ดว฾ ยปาก ๓. ไม฽ปรากฏว฽าผ฾ูเล฽าด้ังเดิมเป็นใคร อ฾างแต฽ว฽าเป็นของเก฽าฟใงมาจากผู฾เล฽า ซ่ึงเป็นบุคคล สําคัญย่ิงในอดีตต฽อหน่ึง ผิดกับนิยายสมัยใหม฽ท่ีทราบผู฾แต฽ง แม฾นิทานท่ีปรากฏช่ือผ฾ูแต฽งเช฽น นิทาน ของกรมิ มแ ก็อ฾างวา฽ เลา฽ ตามเคา฾ นทิ านที่มมี าแตเ฽ ดมิ ไมใ฽ ช฽ตนแต฽งข้นึ เอง เจือ สตะเวทิน, ๒๕๑๗, หน฾า ๑๖ อ฾างใน (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หน฾า ๒๙) ให฾ คาํ อธบิ ายลกั ษณะสําคญั ของนิทานพื้นเมอื งไวด฾ งั น้ี ๑. ต฾องเป็นเรือ่ งเก฽า ๒. ต฾องเลา฽ กนั ด฾วยภาษาร฾อยแกว฾ ๓. ต฾องเล฽ากนั ด฾วยปากมากอ฽ น ๔. ต฾องแสดงความคดิ ความเชอ่ื ของชาวบ฾าน ๕. เรอ่ื งจริงทมี่ ีคตนิ ับอนโุ ลมเป็นนิทานได฾ เช฽น มะกะโท ชาวบ฾านบางระจนั เป็นตน฾ โดยนัยดังกล฽าวจะเห็นว฽าลักษณะท่ีสําคัญท่ีสุดของนิทานพื้นบ฾านเป็นเรื่องเล฽าท่ีสืบทอด กนั มาดว฾ ยปากและไมท฽ ราบว฽าผ฾ูใดแต฽ง (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หนา฾ ๒๙) ลักษณะเน้อื เรอ่ื งนทิ านพน้ื บ้าน ลักษณะเรื้อเร่ืองนิทานพื้นบ฾านเป็นเสมือนกฎเกณฑแการเล฽าเรื่องและการผูก เร่ืองของ นิทาน ลักษณะเนื้อเรื่องของนิทานพ้ืนบ฾าน เอเซล ออลริค (Axel Olrik) นักคติชนวิทยา ชาวเดนมารแก ได฾เสนองานการศึกษาเรื่องกฎดึกดําบรรพแเก่ียวกับนิทานพื้นบ฾าน หรือกฎเกณฑแการเล฽านิทาน เอกสารประกอบการสอนรายวิชา วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ชนั้ มัธยมศกึ ษาปที ี่ ๖ | นายกติ ศิ ักด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรยี บเรยี ง ๙๘

พน้ื บา฾ น ปรีชา อุยตระกูล, ๒๕๒๑, หน฾า ๑๒-๑๓ อ฾างใน (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หน฾า ๒๙) ซึ่งสรุป ไดด฾ ังน้ี ๑. กฎเกณฑ์การเริ่มเร่ืองและการจบเร่ือง การเร่ิมเรื่องในนิทานพื้นบ฾านจะไม฽นําเข฾าส฽ู เหตุการณแสําคัญในทันที และไม฽จบอย฽างกะทันหัน เน้ือเร่ืองจะเร่ิมจากภาวะท่ีสงบไปสู฾เหตุการณแท่ี ตื่นเต฾น และในตอนจบเรื่องนั้นเหตุการณแจะคล่ีคลายไปสู฽ภาวะปกติก฽อนยุติ เช฽น เรื่องปลาบ฽ูทอง เปน็ ตน฾ ๒. กฎแห่งการซ้า การซํ้าในนิทานพ้ืนบ฾านมักจะยึดจํานวน ๓ เป็นส฽วนมาก ไม฽ว฽าจะ เปน็ ตวั ละครหรือสง่ิ ของหรือการกระทาํ เช฽น ชายหน฽มุ หลงเข฾าไปในท่ีอยู฽ยักษแถึง ๓ วัน แต฽ละวันก็ฆ฽า ยักษแ อศั วนิ พยายามถึง ๓ คร้ังทไ่ี ตภ฽ ูเขากระจกจํานวน ๓ เป็นจํานวนที่นิยมใช฾มากท่ีสุดเกี่ยวกับการ ซาํ้ ๓. กฎแหง่ ตัวละคร ๒ ตัวใน ๑ ฉาก ในฉากหนึ่ง ๆ ของวรรณกรรมพื้นบ฾าน มักจะมีตัว ละครทมี่ ีบทบาทอยูเ฽ พียง ๒ ตัว ประคอง นิมมานเหมินทร,แ ๒๕๔๓,หน฾า ๔๕ อ฾างใน (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หน฾า ๒๙) ให฾ข฾อสังเกตว฽า กฎข฾อน้ีเป็นกฎท่ีเคร฽งครัดมาก แม฾ว฽าในบางฉากจะมีตัวละคร มากกว฽า ๒ ตวั แตก฽ ็จะมีตวั ละครท่ีมบี ทบาทสําคัญเพียง ๒ ตัวเทา฽ นน้ั ๓.๑ เอกภาพของโครงเรื่อง คือ อนุภาคหรือเหตุการณแที่นํามาเล฽ามีส฽วนสนับสนุนโครง เรือ่ งใหญ฽อย฽างเหน็ ได฾ชดั ๓.๒ การเพ่งจุดสนใจที่ตัวละครเอกเพียงตัวเดียว คือ นิทานพื้นบ฾านจะมีการบรรยาย ถึงตัวละครเอก และพฤติกรรมของตัวละครเอกหนักมากกว฽าตัวอ่ืน ๆ มากมาย เช฽น เรื่องบู฽ทองจะ เน฾นพฤติกรรมเอือ้ ยซ่งึ เป็นนางเอกโดยตลอดเร่ือง ความสาคญั ของนิทานพน้ื บา้ น นิทานพ้ืนบ฾านมีบทบาทสําคัญต฽อการถ฽ายทอดการเรียนร฾ู เสริมสร฾างบุคลิกภาพมีพลัง โน฾มน฾าวความคิด ทัศนคติ และพฤตกรรมของแต฽ละบุคคล รวมท้ังมีความสําคัญต฽อชีวิตมนุษยแและ สงั คมในหลายด฾าน กล฽าวโดยสรุปได฾ดังน้ี ประยูร ทรงศิลป฼, ๒๕๔๒, หน฾า ๖ อ฾างใน (เรไร ไพรวรรณแ, ๒๕๕๑, หนา฾ ๓๑) เอกสารประกอบการสอนรายวชิ า วรรณกรรมทอ฾ งถิน่ ช้ันมธั ยมศึกษาปีที่ ๖ | นายกิติศกั ด์ิ สขุ วโรดม ผู้เรียบเรยี ง ๙๙