หนังสืออัมพราลังการ บุญประดับฟ้า

๑๖ สมเดจ็ พระสังฆราช อา่ น: สม-เดด็ -พระ-สงั -คะ-ราด แปลรวมความ: ทรงเปน็ ราชาแหง่ หม่สู งฆ์ แยกศัพท:์ สมเดจ็ + พระ + สงั ฆ + ราช อธบิ าย : (๑) “สมเดจ็ ” ค�ำว่า “สมเด็จ” ผู้รู้ทางภาษาสันนิษฐานว่าเราได้มาจากเขมร จะเป็นค�ำเขมรแท้ ๆ หรือเขมรได้มาจากใครอีกต่อหน่ึงเป็นข้อที่ควร ศึกษาสืบค้นตอ่ ไป พจนานุกรมฉบบั ราชบัณฑติ ยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ บอกไว้วา่ - “สมเด็จ : (ค�ำนาม) คํายกย่องหน้าช่ือฐานันดรศักด์ิโดยก�ำเนิด หรือแตง่ ต้งั หมายความวา่ ยง่ิ ใหญ่หรอื ประเสริฐ เชน่ สมเดจ็ พระราชินี สมเด็จเจา้ ฟา้ สมเดจ็ เจ้าพระยา สมเดจ็ พระราชาคณะ, ใชแ้ ต่ล�ำพงั ว่า สมเดจ็ กม็ .ี ”

(๒) “พระ” ค�ำว่า “พระ” มีผู้ให้ความเห็นว่าน่าจะมาจาก “วร” (วะ-ระ) ในบาลสี ันสกฤต แปลว่า “ผู้ประเสริฐ” แปลง ว เปน็ พ ออกเสยี งว่า พะ-ระ แลว้ กลายเสียงเป็น พฺระ (ร กล้ำ� ) ในทนี่ ใี้ ชต้ ามทพ่ี จนานกุ รมฉบบั ราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ บอกไว้ตอนหนง่ึ ว่า - “... ใช้ประกอบหน้าคําอ่ืนแสดงความยกย่อง ๑. เทพเจ้าหรือ เทวดาผเู้ ปน็ ใหญ่ ... ๒. พระเจา้ แผน่ ดนิ หรอื ของทเ่ี กย่ี วขอ้ งกบั พระเจา้ แผ่นดินและเจา้ นายชน้ั สูง เช่น พระมหากษัตริย์ พระราชวงศ์ ...” (๓) “สงั ฆราช” แยกศพั ทเ์ ป็น สงั ฆ + ราช (ก) “สงั ฆ” บาลีเปน็ “สงฺฆ” (สัง-คะ) รากศพั ทม์ าจาก สํ (ค�ำอปุ สรรค = พรอ้ มกนั , รว่ มกนั ) + หนฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อ ปัจจยั , แปลง นคิ หติ ที่ สํ เปน็ ง (สํ > สง)ฺ , แปลง หนฺ เป็น ฆ : สํ > สงฺ + หนฺ > ฆ : สงฺ + ฆ = สงฆฺ + อ = สงฆฺ แปล ตามศัพท์วา่ - (๑) “หมู่เป็นท่ีไปรวมกันแห่งส่วนย่อยโดยไม่แปลกกัน” หมายความว่า ส่วนย่อยท่ีมีคุณสมบัติหลัก ๆ “ไม่แปลกกัน” คือมี คุณสมบัติตรงกัน เหมือนกัน ส่วนย่อยดังกล่าวน้ีไปอยู่รวมกัน คือ เกาะกล่มุ กนั ดงั นเี้ รยี กวา่ “สงฺฆ” 200

(๒) “หมทู่ ี่รวมกนั โดยมีความเห็นและศลี เสมอกนั ” ความหมาย น้ีเลง็ ท่บี รรพชิตหรอื สาวกที่เปน็ นักบวชในลัทธิศาสนาต่าง ๆ เช่นภกิ ษุ ในพระพุทธศาสนาเป็นต้น ต้องมีความคิดเห็นและความประพฤติ ลงรอยกนั จงึ จะรวมเปน็ “สงฺฆ” อย่ไู ด้ “สงฺฆ” จงึ หมายถึง หมู่, กอง, กลมุ่ , คณะ พจนานกุ รมบาลี-องั กฤษ แปล “สงฆฺ ” เปน็ องั กฤษวา่ - (๑) multitude, assemblage (ฝูงชน, ชุมนมุ ชน, หม,ู่ ฝูง) (๒) the Order, the priesthood, the clergy, the Buddhist church (คณะสงฆ,์ พระ, นกั บวช, พทุ ธจักร) (๓) a larger assemblage, a community (กลุ่มใหญ่, ประชาคม) 201



“สงฺฆ” ปกติในภาษาไทยใชว้ ่า “สงฆ”์ ถ้าอยหู่ นา้ คำ� สมาสมกั ใช้เปน็ “สังฆ-” “สงฆ์” ในภาษาไทย อาจหมายถึงภิกษุที่รวมกันเป็นหมู่คณะ ก็ได้ หมายถึงภกิ ษุแตล่ ะรูปก็ได้ (ข) “ราช” บาลอี ่านวา่ รา-ชะ แปลตามรากศพั ท์วา่ - (๑) “ผรู้ ุง่ เรืองโดยย่งิ เพราะมีเดชานภุ าพมาก” ความหมายน้ีประกอบข้ึนจาก ราชฺ (ธาตุ = รุ่งเรือง) + อ (ปัจจยั ) = ราช หมายความว่า ผู้เป็นพระราชาย่อมมีเดชานุภาพมากกว่าคน ทั้งหลาย (๒) “ผยู้ งั คนทั้งหลายให้ยินด”ี ความหมายน้ีประกอบข้ึนจาก รญฺชฺ (ธาตุ = ยินดี พอใจ) + ณ (ปจั จัย) ลบ ณ ลบ ญฺ แผลง ร เป็น รา = ราช หมายความว่า เป็นผู้อ�ำนวยความสุขให้ทวยราษฎร์ จนคน ทัง้ หลายรอ้ งออกมาว่า “ราชา ราชา” (พอใจ พอใจ) “ราช” หมายถึง พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน ใช้น�ำหน้าค�ำให้ มีความหมายว่า เป็นของพระเจ้าแผ่นดิน, เก่ียวกับพระเจ้าแผ่นดิน หรือเป็นของหลวง 203

พจนานกุ รมฉบับราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ บอกไวว้ า่ - “ราช ๑, ราช- : (ค�ำนาม) พระเจ้าแผ่นดิน, พญา (ใชแ้ กส่ ตั ว)์ เช่น นาคราช คือ พญานาค สีหราช คือ พญาราชสีห์, คําน้ีมักใช้ ประกอบกบั คาํ อนื่ , ถา้ คําเดียวมักใช้วา่ ราชา.” สงฆฺ + ราชา = สงฺฆราชา แปลตามศพั ทว์ ่า “ราชาแห่งสงฆ”์ หรือ “จอมสงฆ”์ “สงฆฺ ราชา” เขยี นแบบไทยเป็น “สงั ฆราช” (สงั -คะ-ราด) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ บอก ความหมายไวว้ า่ - “สังฆราช : (ค�ำนาม) ตําแหน่งพระมหาเถระผู้เป็นใหญ่สูงสุด ในสงั ฆมณฑล. (ป.).” 204

สมเด็จ + พระ + สงั ฆ + ราช = สมเด็จพระสงั ฆราช พจนานุกรมฉบบั ราชบัณฑติ ยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ บอกไวว้ า่ - “สมเด็จพระสังฆราช : (ค�ำท่ีใช้ในกฎหมาย) (ค�ำนาม) ประมุข แห่งคณะสงฆ์ซ่ึงพระมหากษัตริย์ทรงสถาปนาให้ด�ำรงต�ำแหน่ง สกลมหาสังฆปรณิ ายก.” ตอ่ มา พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ปรับ แกค้ �ำนิยามใหมเ่ ป็นดงั นี้ - “สมเด็จพระสังฆราช : (ค�ำนาม) ประมุขแห่งคณะสงฆ์ ซง่ึ ตาม กฎหมายคณะสงฆ์บัญญัติให้สมเด็จพระสังฆราชทรงด�ำรงต�ำแหน่ง สกลมหาสังฆปริณายก.” 205



นิคมพจน์ สงฆฺ ราชา มหาเถโร อมพฺ โร ราชปูชโิ ต วุฑฺฒึ วิรุฬฺหเิ วปลุ ฺลํ ปปโฺ ปตุ พทุ ฺธสาสเน. สมเดจ็ พระสงั ฆราช อัมพรมหาเถระ อันสมเด็จพระเจา้ อยู่หวั ทรงบชู าแล้ว ขอทรงประลุถงึ ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย์ ในพระพุทธศาสนา เทอญ นาวาเอก ทองย้อย แสงสินชัย มีนาคม ๒๕๖๐

อัมพราลังการ บญุ ประดับฟา้ คณะวัดราชบพธิ สถติ มหาสมี ารามจัดพิมพโ์ ดยเสด็จพระราชกศุ ลงานในพระบรมราชูปถัมภ์ เนือ่ งในโอกาสท่ี สมเดจ็ พระอรยิ วงศาคตญาณ สมเดจ็ พระสังฆราช สกลมหาสงั ฆปริณายก ทรงเจรญิ พระชนมายุ ๙๔ พรรษา ๒๖ มถิ ุนายน ๒๕๖๔ ที่ปรึกษา สมเดจ็ พระมหาวีรวงศ์ (อคฺคชินเถร) พระเทพวัชรเมธี (จินตฺ ามโย) พระราชสิทธิโมลี (วีรธมฺโม) ผู้เรียบเรียง นาวาเอก ทองยอ้ ย แสงสินชยั กองบรรณาธิการ พระมหาอานนท์ อคฺควโิ ท พระมหาไมตรี ปญุ ฺามรนิ ฺโท พระมหาเตชนิ ท์ อนิ ทฺ เตโช พระมหาสริ ชิ ัย สขุ าโณ คณะท�ำงาน พระมหาธนทตั คณุ โชโต พระมหายุทธนา ธรี ยทุ โฺ ธ นางนุชนาฏ อชุ ชนิ นางสาวปวีณ์ กมลวรรณ นางสาวอุรสา บรรณกิจโศภน นางสาวอนงค์ จนั มาลา ดร.ชชั วาล อัชฌากุล รองศาสตราจารย์ ดร.ปรดี ี พศิ ภูมวิ ิถี นายปกรัฐ กนกธนาพร นายรชั ตะ จติ ตโรภาส อาจารย์ศิรธชั ศริ ชิ มุ แสง นายแพทยณ์ ัฐ ไกรภัสสร์พงษ์ นายอภิรักษ์ นามวชิ า นายปรัชญ์ ทินราช นายทศพล ตง้ั จิตสามคั คี นายอนาวิล วิภาสวัสด ิ์ นายกฤษณะ สง่ แสง นายนพณัฐ ศรจี ันทร ์ ออกแบบหนา้ ปก อาจารยศ์ ุภชยั เสรมิ สขุ เจรญิ ชยั พระมหาสิริชยั สขุ าโณ ขอ้ มูลการพมิ พ์ พมิ พค์ รงั้ ที่ ๑ / ๒๕๖๔ จำ� นวน ๓,๐๐๐ เล่ม พิมพท์ ่ี สาละพมิ พการ อำ� เภอสามพราน จังหวัดนครปฐม โทร. ๐-๒๔๒๙๒๔๕๒, ๐๙๒-๒๕๔-๔๑๑๖