ٟٝؼُ ٚطَ٣وش حُلٔخد حُؼَ٘٣ش ٝاىهخُٜخ ٓ٫ظؼٔخٍ حُٜلَ ك ٢حُؼي ٝحُلٔخد ٝهي َٗف حُوٞحٍُٓ٤ً ٢ل٤ش حٓظؼٔخٍ حُٜلَ رو \" ُٚٞحٗ ٚاًح ُْ ٘ٛ ٌٖ٣خى ٍهْ ٣وغ كَٓ ٢طزش حُؼَ٘س حٓظؼ ٞ٤ػ٘ ٚريحثَس حكظلخظخ رخُِِٔٔش حُلٔخر٤ش ٝأٟخف حُِٔٔٔٗ ٕٞظخّ حُٜلَ ٓٔخ ؿؼَ حَُ٣خ ٖ٤٤ٟحُؼَد ٣لِ ٕٞحٌُؼٖٓ َ٤ حُٔؼخى٫ص حَُ٣خ٤ٟش ٖٓ ٓوظِق حُيٍؿخص كوي ٓ َٜحٓظؼٔخُُ ٚـٔ٤غ أػٔخٍ حُلٔخد ٝ هِٗ ٚظخّ حُظَهٓ ْ٤ض حُظؼو٤ي ُ ٝوي أى ٟحٓظؼٔخٍ حُٜلَ ك ٢حُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش اُ٠ حًظ٘خف حٌَُٔ حُؼَ٘ ١حٌٍُٝ ١ى كً ٢ظخد ٓلظخف حُلٔخد ُِؼخُْ حَُ٣خ ٢ٟؿٔ٤٘٤ي رٖ ٓلٔٞى ؿ٤خع حُي ٖ٣حٌُخٗ( ٢ص ٓٗٛ 8ـ ً ٝ ) ّ ٖٔٗٙخٕ ٌٛح حٌُ٘ق حُٔويٓش حُلو٤و٤ش ُِيٍحٓخص ٝحُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش حُٔظ٘خ٤ٛش ك ٢حُٜلَ ٝحٓظوَؽ ارَح ْ٤ٛحُلِحٍ ١ؿي٫ٝ كٌِ٤خ ٣زٞٓ ٖ٤حهغ حُ٘ـ ٝ ّٞكٔخد كًَظٜخ ٓ ٞٛ ٝخ ػَف رخُِ٣ؾ ً ٝخٕ ٖٓ ػِٔخء ر٤ض حُلٌٔش ك ٢رـيحى ٓلٔي رٖ ٓ ٠ٓٞحُوٞحٍُٓ( ٢ص ٕٖٕ ٛـ )ّ 8ٗٙحٌُ ١ػٜي اُٚ٤ حُٔؤٓ ٕٞرٟٞغ ًظخد ك ٢ػِْ حُـزَ كٟٞغ ًظخر \" : ٚحُٔوظ َٜك ٢كٔخد حُـزَ ٝ حُٔوخرِش ٌٛ ٝح حٌُظخد ٞٛحٌُ ١أى ٟاُٟٝ ٠غ ُلع حُـزَ ٝاػطخثٓ ٚيُ ُٚٞهخٍ حرٖ هِي \" ٕٝػِْ حُـزَ ٝحُٔوخرِش ( أ ١حُٔؼخىُش ) ٖٓ كَٝع ػِ ّٞحُؼيى ٘ٛ ٞٛ ٝخػش ٔ٣ظوَؽ رٜخ حُؼيى حُٔـ ٖٓ ٍٜٞحُؼيى حُٔؼِ ّٞاًح ًخٕ رٜٔ٘٤خ ِٛش طوظًُ ٢٠ي ك٤وخرَ رزؼٜ٠خ حُزؼ٣ ٝ ٞـزَ ٓخ كٜ٤خ ٖٓ حٌَُٔ كظٛ َ٤ٜ٣ ٠ل٤لخ كخُـزَ ػِْ ػَرٔٓ ٢خٙ حُؼَد رِلع ٖٓ ُلظ ٝ ْٜحُوٞحٍُٓ ٞٛ ٢حٌُ ١هِغ ػٌِٛ ٚ٤ح ح ْٓ٫حٌُ ١حٗظوَ اُ٠ حُِـخص ح٧هَ ٟرِـش حُؼَر ٝ ALGEBRA ٢طَؿْ ٌٛح حٌُظخد ُ٬ط٤٘٤ش حُـ ٍٞطٔ٢ ALGERISMOػْ ػيٍ ُِـَُُِ ALGERISMO ٞٓٝيُ٫ش ػِٗ ٠ظخّ ح٧ػيحى ٝ ػِْ حُلٔخد ٝحُـزَ ٣َ١ ٝوش كَ حُٔٔخثَ حُلٔخر٤ش ٝظَٜص ػزوَ٣ش حُوٞحٍُٓ ٢ك٢ حُِ٣ؾ أ ٝحُـي ٍٝحُلٌِ ٢حٌُ٘ٛ ١ؼ ٝ ٚأِ١ن ػِ ٚ٤حْٓ \" حُٔ٘ي ٘ٛي حُٜـ ٝ \" َ٤هي ؿخٓغ ك ٚ٤رٌٛٓ ٖ٤ذ حُٜ٘ي ٌٛٓ ٝذ حُلَّ ٌٛٓٝذ رطِ ) َٜٓ ( ّٞٔ٤كخٓظلٔ٘ ٚأَٛ ُٓخًُٗ ٚي ٝحٗظلؼٞح رٓ ٚيس ِ٣ٞ١ش كٌحػض َٜٗطٛٝ ٚخٍ ٌُٜح حُِ٣ؾ أػَ ًز َ٤ك٢ حَُ٘م ٝحُـَد ٝهي ٗوَ حُـَد حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ػٖ حُؼَد ٍٛٝٞ١ٝخ ٝػَف 41
حُلٔخد أرخً ABACUS ّٞأ ٝأرخًْ ُٞكش حُؼي ٢ٛ ٝػزخٍس ػٖ ا١خٍ ٟٝؼض رٚ ًَحص ُِؼي حُ٤يً ٝ ١ٝخٗض ٌٙٛحُِٞكش ٔ٣ظؼِٜٔخ ح٩ؿَ٣ن ٝحُٔٝ ٕٞ٣َٜحَُٓٝخٕ ٝرؼ ٞحُزِيحٕ حٍٝٝ٧ر٤ش هزَ ٍٞٛٝحُلٔخد حُؼَر ٢أٍٝٝرخ ك ٢حُوَٕ ٖٔ ًٝخٕ ٣ـَ ٖٓ ١هُٞ ٍ٬كش حُؼي حُـٔغ ٝحُطَف ٝحُؤٔش ٝحَُ٠د . ُوي رَع حُؼَد ك ٢حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ٝأؿخىٝح كٜ٤خ ٝأٟخكٞح اُٜ٤خ اٟخكخص ٛخٓش أػخٍص ح٩ػـخد ٝحُي٘ٛش ُي ٟػِٔخء حُـَد كخػظَكٞح رل َ٠حُؼَد ٝأػَ ْٛحٌُز َ٤ك ٢طويّ حُؼِْ ٝحُؼَٔحٕ ُوي حِ١غ حُؼَد ػِ ٠كٔخد حُٜٞ٘ى كؤهٌٝح ػ٘ٗ ٚظخّ حُظَه ْ٤اً أْٜٗ ٍأٝح أٗ ٚأك ٖٓ َ٠حُ٘ظخّ حُ٘خثغ رٗ ٞٛ ٝ ْٜ٘٤ظخّ حُظَه ْ٤ػِ ٠كٔخد حُـَٔ ً ٝخٕ ُي ٟحُٜٞ٘ى أٌٗخٍ ػي٣يس ٍُ٨هخّ ٌٛد حُؼَد رؼٜ٠خ ًٞٗٞ ٝح ٖٓ ًُي ِِٓٔظ ٖ٤ػَكض اكيحٔٛخ رخٍ٧هخّ حُٜ٘ي٣ش ٢ٛ ٝحُظ ٢طٔظؼِٜٔخ ٌٙٛحُز٬ى ٝأًؼَ ح٧هطخٍ حُؼَر٤ش ٝ ح٤ٓ٬ٓ٩ش ٝ ) 9 ، 8 ، 7 ، ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ، ٕ ، ٔ ( ٢ٛ ٝػَكض حُؼخٗ٤ش رخٍ٧هخّ حُـزخٍ٣ش ٝهي حٗظَ٘ حٓظؼٔخُٜخ ك ٢ر٬ى حُـَد ٝحٗ٧يُْ ٝػٖ ٣َ١ن حٗ٧يُْ ىهِض ٌٙٛحٍ٧هخّ اُ ٠أٍٝٝرخ ٝػَكض رخْٓ حٍ٧هخّ حُؼَر٤ش ( ) ARABIC NUMBER ْ٤ُ ٝ ) 9 ، 8 ، 7 ، ٙ ، ٘ ، ٗ ، ٖ ، ٕ ، ٔ ( ٢ٛ ٝحُٔ٘ٛ ْٜخ ط٣ٌٜذ حُؼَد ٍُ٨هخّ ٝطٞك٤و ْٜك ٢حهظ٤خٍ ٛخط ٖ٤حُِِٔٔظ ٖ٤أ ،اىهخُٜٔخ اُ ٠أٍٝٝرخ رَ حُٔ ٞٛ ْٜا٣ـخى ٣َ١وش ؿي٣يس ُٜخ ٣َ١ ٢ٛ ٝوش ح٩كٜخء حُؼَ٘ ٝ ١حٓظؼٔخٍ حُٜلَ ُ٘لْ حُـخ٣ش حُظٔٗ ٢ظؼِٜٔخ ح. ٕ٥ اٌّغبّ٘بد اٌؼشث١خ ف ٟاٌش٠بػ١بد أ :٫ٝكٓ ٢ـخٍ حُلٔخد: ٣ؼظزَ ػِٔخء حُؼَد أ ٍٞ١ ٖٓ ٍٝحُؼِٔ٤خص حُلٔخر٤ش حٍ٧رغ ،حُـٔغ ٝحُظ٠ؼ٤ق حُظ٘٤ٜق حُظلَ٣ن ،حَُ٠د ٝهي هخٓٞح رظؤ ْ٤ح٧ػيحى اُ ٠ػ٬ػش أٗٞحع :٢ٛ 40
ٔ.أػذاد ربِخ ٢ٛٝ :حُظ ٢هٜ٘٘خ أر ٞحُز٘خ حَُٔحً٘ ٢رو ُٚٞإ حُؼيى حُظخّ ٞٛحُؼيى حٌُ١ ٔ٣خٓ ١ٝـٔٞع أؿِحء( ٙهٞحٓٔ)ٚ حُؼيى ٙػيى طخّ ٖ+ٕ+ٔ = ٙ ٕ٧ ٕ.أػذاد صائذح :حُؼيى حُِحثي ٓ ٞٛخ ٌٕٞ٣أهَ ٖٓ ٓـٔٞع أؿِحء( ٙهٞحٓٔ.)ٚ حُؼيى ٕٔ ػيى ُحثي ٙ+ٗ+ٖ+ٕ+ٔ < ٕ٧ ٖ.اٌؼذد إٌبلض ٞٛ :حُؼيى حٌُ ٌٕٞ٣ ١أًزَ ٖٓ ٓـٔٞػش أؿِحءٙ ٓؼَ حُؼيى ٓٔ > ٔ٘+ٕ+ ًٔخ أٝؿي ػخرض رٖ هَس هخػيس ُ٨ػيحى حُٔظلخرش ٢ٛٝإٔ ٓ ٌٕٞ٣ـٔٞع هٞحْٓ أكي حُؼيىٔٓ ٖ٣خ٣ٝخ ُ٨هَ كٔؼ )ٕ8ٗ ،ٕٕٓ( :٬ػيىحٕ ٓظلخرخٕ :ٕ٧ ٓـٔٞػش هٞحْٓ ٕٕٕٓ8ٗ=ٔٔٓ+٘٘+ٗٗ+ٕٕ+ٕٓ+ٔٔ+ٔٓ+٘+ٗ+ٕ+ٔ : ٓـٔٞػش هٞحْٓ ٕٕٔٓ=ٕٔٗ+7ٔ+ٗ+ٕ+ٕ8ٗ: ًٔخ هخّ حٌُخٗ ٢رٟٞغ حٌُٔ ٍٞحُؼَ٘٣ش كً ٢ظخد حَُٓخُش حُٔل٤ط٤ش َٓ ٍٝ٧ٝس رخُظخٍ٣ن ،ك٤غ ػزَ ػٖ: ٕٙ.ٕ8ٖٔ8٘.7ٔ798ٙ٘= ١ ػخٗ٤خ :كٓ ٢ـخٍ حُـزَ: أً ٍٝظخد ػَف ك ٢حُـزَ ٞٛوزبة اٌخٛاسصِ :ٟحُـزَ ٝحُٔوخرِشٝ ،حٌُ١ ٘ٛق ر ٚحُٔؼخى٫ص ٝهي ًًَ حُوٞحٍُٓ ٢رؤٕ حُـزَ ٣و ّٞػِ ٠ػ٬ع َٟٝد :٢ٛؿٌٝ ٍٝأٓٞحٍ ٝػيى. أْٓ كٔخد حُِٞؿخٍ٣ظٔخص ٓٔ٤ض ٌٌٛح ٗٔزش حُوٞحٍُٓٝ ٢حٟؼٜخ. 41
حُِٞؿخٍ٣ظٔخص ٢ٛحُلٔخد حٌُ٣ ١ل ٍٞػِٔ٤خص حَُ٠د اُ ٠ؿٔغ ٝػِٔ٤خص حُؤٔش اَُ١ ٠ف. ٟٝ غ ٓؼخى٫ص ٓظؼيىس ًٝؼٜ٘ٓ َ٤خ ِ٣ ٫حٍ ٓٔظؼٔ ٬حُ.ّٞ٤ ّٕ ّٕ = ٘ + ّٕ ٕٗ = ّ٘ + ٝ هي ط َٛٞاُ ٠كَ حُٔؼخى٫ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخٗ٤ش ٝحٓظوَحؽ هٔ٤ش ؿٌٍٛٝخ. ٝ ػِْ حُٔٔؤُش حُلٔخر٤ش ٝحُـزَ٣ش رؤِٓٞد ٝحٟق ٓٝظَِٔٔ. ُ وي ٟٝغ كِ٘ٛ ٫ٞيٓ٤ش ُٔؼخى٫ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخٗ٤ش. ٝ هي هيّ حُؼَد كُِٔ ٫ٞؼخى٫ص ٖٓ حُيٍؿش حُؼخُؼش ٝحَُحرؼش ٝحًظ٘لٞح حُ٘ظَ٣ش حُظ ٢طو:ٍٞ ٓ ـٔٞع ٌٓؼز ٌٕٞ٣ ٫ ٖ٤ػيىح ٌٓؼزخ ٌٙٛٝأٓخّ ٗظَ٣ش كَٓ٤خ حَُ٘٤ٜس: أ ٕ +د ٕ = ؿـ ٕ حُظ ٌٖٔ٣ ٫ ٢كِٜخ ػ٘ي ٕ > ٕ كٓ ٢ـخٍ كٔخد حُٔؼِؼخص ٝحُٜ٘يٓش: ُوي طَؿْ حُؼَد ًظخد أ ٍٞٛاهِ٤يّ ُٝحىٝح ػِ ٚ٤ك٤غ هيّ حرٖ حُ٤ٜؼْ ٗظَ٣خص ٔٓٝخثَ ٜٓ٘خ٤ً :ق طَْٓ ٓٔظوٗ ٖٓ ٖ٤ٔ٤وطظٓ ٖ٤لَٟٝظ ٖ٤ىحهَ ىحثَس ٓؼِٓٞش اُ ٠أٗ ١وطش ٓلَٟٝش ػِٓ ٠ل٤طٜخ رل٤غ ٜ٘٣ؼخٕ ٓغ حُٔٔخّ حَُٖٔٓٔٓ ّٞ طِي حُ٘وطش ُح٣ٝظٓ ٖ٤ظٔخ٣ٝظ.ٖ٤ وّب لذَ اٌج١ش ٟٔٚرَٛخٗخ ُٔٔخكش حُٔؼِغ ريُ٫ش أ٬ٟػًٔ ٚخ إٔ حُـَد ػَكٞح ٘ٛيٓش اهِ٤يّ ػٖ ٣َ١ن حُؼَد ٓ ٖٓٝآػَ حُؼَد ك ٢كٔخد حُٔؼِؼخص ٞٛحٓظويحٓ ْٜحُ٘ٔذ حُٔؼِؼ٤ش حُٔض ك٤غ ً٘ق حُظزخٗ٤ش حُؼ٬هش: ؿظخ أ = ؿظخ د ؿظخ ؿـ +ؿخ د ؿخ ؿـ ؿظخ أ حُوخٛش رخُٔؼِغ حٌَُ ١ٝحُٔخثَ ك٤غ إٔ أ ،د ،ؿـ طٔؼَ أ٬ٟع حُٔؼِغ ،أ ُح٣ٝش أ رخُٔؼِغ 42
ٚاوزشف خبثش ثٓ الأفٍر اٌؼلالخ: ؿظخ د = ؿظخ د ؿخ أ حُوخٛش رخُٔؼِغ حٌَُ ١ٝحُوخثْ حُِح٣ٝش ك ٢ؿـ ًٔخ حًظ٘ق حُظزخٗ ٢هخٗ ٕٞا٣ـخى حٍطلخع حُْ٘ٔ: ّ = أ ؿخ (ٓ-9أ) /ؿخ أ ٝهي حًظ٘ق حُؼَد حُؼ٬هخص ر ٖ٤حُـ٤ذ ٝحُٔٔخّ ٝحُوخ١غ ٗٝظخثَٔٛخ ٓٝؼَكش حُوخػيس حٓ٧خٓ٤ش ُٔٔخكش حُٔؼِؼخص حٌَُ٣ٝش ٝػِٔٞح حُـيح ٍٝحَُ٣خ٤ٟش ُِٔٔخّ ٝحُوخ١غ ٝهخ١غ حُظٔخّ ٝهي كَ حُوزخٗ ٢حُٔؼخىُش ؿخ ّ/ؿظخ ّ=ٔ ك٤غ ط َٛٞاُ ٠إٔ: ؿخ ّ= ّ( /ؿٌٍ ّ ٕ)ٔ+ ٝط َٛٞحرٖ ْٗٞ٣اُ ٠هخٗ:ٕٞ ؿظخ ّ ؿظخ ٕ/ٔ=ٙؿظخ (ّ ٕ/ٔ+ )ٙ +ؿظخ (ّ )ٙ - ِٕب٘ح اٌش٠بػ١بد ٚاٌّؼشفخ اٌش٠بػ١خ ٣زيُِِٛٞ ٝش ح ٠ُٝ٧إٔ حَُ٣خ٤ٟخص ٓوظِلش ػٖ ٓخثَ حُؼِ ،ّٞك ٢ٜطٌَ٘ ػخُ ًٔخ ٓٔظوً٬ ٝأَ٣ ً٬٤ٛطٌِ ػِ ٠حُؼوَ حُ٘ظَ ١حُٔل ٖٓ ٞى ٕٝحُِـٞء اُ ٠حُٞحهغ حُوخٍؿ ٢أٝ اُ ٠حُٔوظزَحص ٝح٧ىٝحص ٓٞحء حُزٔ٤طش أ ٝحُٔؼويس ٜٓ٘خُٝ .وي ًٛذ حُزؼ ٞاُ ٠ك ّي حُو ٍٞأ ّٕ ػخُِْ حَُ٣خ٤ٟخص ٣ ٫لظخؽ ا ٫اُُٞ ٠ف أٓٞى ١ٝزٍ٘ٞس ٖٓ .ؿٜش أهَ ٟػِ٘٤خ إٔ ٗ٬كع ٛؼٞرش حُظؼَ٣ق رخَُ٣خ٤ٟخص رٔزذ كَٝػٜخ حُٔظ٘ٞػش ٟٞٞٓٝػخطٜخ ٤ٓٝخىٜ٘٣خ حُـ٘٤ش. ٓغ ًُي ٌٖٔ٣ح٧هٌ ثزؼش٠ف د٠ىبسد ٌٍش٠بػ١بد ػِ ٠أٜٗخ ػِْ حُ٘ظخّ ٝحُو٤خّٝ .حُٞحهغ أٌٖٗٔ٣ ٫ ٚ 43
حٌُ ّ٬ػٖ ٍ٣خ٤ٟخص ٝحكيس رؼٜ٘٤خ ّ٬ً ًَ ٌُٖٝ .ػِ ٠حَُ٣خ٤ٟخص ٫ر ّي ٝإٔ ٘٣ظَٔ ػًِ ٠خكش كَٝػٜخ .كخُلٔخد ٞٛػِْ حٌُ ّْ حُٔ٘ل َٜأ ٝػِْ حُؼيىٝ ،حُـزَ ٞٛحُلٔخد حُظؼٔٝ ،٢ٔ٤حُٜ٘يٓش ٢ٛػِْ حٌُْ حُٔظ َٜأ ٝح٧كـخّ حُوخرِش ُِو٤خّ ٌ٘ٓٝ ،حُويً ْ٣خٕ َُِ٣خ٤ٟخص ٗؤٕ ػظ ْ٤اً إٔ ك٤ؼخؿ ٍّٞحٓظطخع إٔ ٞ٣كي حُؼخُْ كٗ ٢ظخّ ٍ٣خ٢ٟ ٝكٔخرٝ ٢أٗخٍ أك ٖٓ ٕٞ١٬ؿٜظ ٚاُ ٠أ٤ٔٛش حَُ٣خ٤ٟخص ٖٓ هٓ ٍ٬خ ًظز ٚػِٓ ٠يهَ ٓيٍٓظ ٚحً٧خى٤ٔ٣ش٣ٍ ْ٤ُ ٖٓ :خ٣ ٫ ٢ٟيهَ ٘ٛخ. * -أطً ِٚظذس اٌش٠بػ١بد ٓخ ٞٛأٜٓٝ َٛيٍ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش؟ ٌٙٛ َٛحُٔلخٓ ْ٤ٛظؤط٤ش ٖٓ حُظـَرش حُلٔ٤ش أّ إٔ ٜٓيٍٛخ ٞٛحُؼوَ حُٔلٞ؟ أ -إٌظش٠خ اٌزدش٠ج١خ: إ ِٗػش حُظـَ٣ذ طؼظٔي ػِ ٠حٌُٔٛذ حُوخثَ رؤ٤ُٝش حُظـَرش ٝأٓزو٤ظٜخ .كخُلو٤وش ُٔ٤ض ٓٔظوِش ػٖ حُظـَرش رَ ٢ٛطخرؼش ُٜخ ٗٝخرؼش ٜٓ٘خٝ .حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٢ٛكوخثن ٓٔظٔيس ٓزخَٗس ٖٓ حُظـَرش حُلٔ٤ش ٖٓٝحُٔ٬كظشٝ .كٌٛ ٢ح حُٜيى ًظذ ؿٕٞ ٓظٞ٤حٍص ٓ )J.S. Mill( َ٤إٔ حُ٘وخٝ ١حُوطٝ ١ٞحُيٝحثَ حُٔٞؿٞىس ك ٢طلٌَٗ٤خ ُٔ٤ض ًٓ ٔٗ ٟٞوخ ٖٓ حُوطٝ ١ٞحُ٘وخٝ ١حُيٝحثَ حُظ ٢ػَك٘خٛخ رخُظـَرش ٝهزَٗخٛخ رخُلْ. كخُٞهخثغ ٝحُٟٔٞٞػخص ٢ٛحُظٜٓ ٢يص ُظ ٍٜٞحُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ،كٖٔ ح٧كن حٓظٞك٠ حُلٌَ حَُ٣خٓ ٢ٟل ّٜٞحُو ٖٓٝ ،٢حُْ٘ٔ ٛيٍص كٌَس حُيحثَسٝ ،ػٖ ؿٌع حُ٘ـَس ُٝي ٓل ّٜٞحٓ٧طٞحٗشًٌُ ،ي كبٕ كٌَس حُؼيى ؿخءط٘خ ٖٓ ه ٍ٬اىٍحً٘خ ُظؼيى٣ش حُٟٔٞٞػخص حُٔلٔٓٞش. ٝرخَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش طظزيٓ ٟؼخُ٤ش ،كبٗ٘خ ٗ٬كع أٜٗخ ط٘طزن ػِ ٠حُٞهخثغ ٝػِ ٠حُظـَرش .كخَُ٣خ٤ٟخص طٔظويّ ػًِٔ٤خ ُو٤خّ حُظٞح َٛحُلِ٣خث٤ش٧ ٌٖٔ٣ ٫ٝ .كي إٔ ٔ٣خٍ ١ك ٢حُظ٘خر ٚحُٔٞؿٞى ٓخ ر ٖ٤حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٖٓ ؿٜش ٓٝخ ر ٖ٤حُٞهخثغ 44
حُظـَ٣ز٤ش ٖٓ ؿٜش أهٌَٛٝ .ٟح حُظطخرن ٓخ ر ٖ٤حُظَٓ ِ٤حَُ٣خٝ ٢ٟحُٞحهغ ك َّٔ ٙحطزخع حُظـَ٣ذ رؤٓزو٤ش حُظـَرش ػِ ٠حُٞحهغٝ ،رٌ ٕٞحُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٗٔ ًوخ ػٖ حُٔؼط٠ حُلٔٝ ٢حُظـَ٣زٌٛٝ ،٢ح ٓخ ٍك٠ظ ٚحُ٘ظَ٣خص حُٔؼخُ٤ش حُظ ٢ه ّيٓض حُلٌَ ػِ ٠حُٞحهغ. ة -إٌظش٠خ اٌّثبٌ١خ (اٌؼمٍ١خ) َٟ٣رؼ ٞحُلٓ٬لش حُٔؼخُ ٕٞ٤إٔ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٓ ٢ٛزخىة هَ ْزِ٤ش ( )a prioriري٣جش ٓخروش ػِ ٠حُظـَرش ٔٓٝظوِش ػٜ٘خ ،كخُؼوَ ٞٛحٌُ٘٣ ١ظـٜخ رـ ّ ٞحُ٘ظَ ػٖ حُٞهخثغ. ٣ٝؼظوي أك ٕٞ١٬رٞؿٞى ػخُْ ٓؼخُ ٢أ ١ػخُْ ٖٓ ح٧كٌخٍ ٝحُـٞح .َٛاٗ ٚحُؼخُْ حُلو٤و٢ ك٤غ طٔؼ ٠حُٟٔٞٞػخص حُٞحهؼ٤ش حُلٔ٤ش آُ ٠لخًخطٔٓٝ ٚخػِظ.ٚ ٣ٝو ٍٞؿٞرِ )Goblot( ٞاًح ًخٗض ٟٓٞٞػخص حُؼِ ّٞحُظـَ٣ز٤ش ٓلٌٓٞش روٞحٖٗ٤ طـَ٣ي٣ش طٔظٜيف طلٔٓٝ َ٤ؼَكش حُٞحهغ ،كبٕ حَُ٣خ٤ٟخص ٖٓ ؿٜظٜخٓ ٢ٛ ،ؼَكش ٓٔظوِش ػٖ حُٞهخثغٔ٤ُٝ ،ض رلخؿش ٕ٧طٌٟٞٞٓ ٕٞػخطٜخ ٝحهؼ٤ش ٌُ ٢طٌٛ ٕٞل٤لش ٝٝحٟلش .رٌٜح حٌَُ٘ ،كبٕ حٌُٔخٕ حُٜ٘يٓ ٞٛ ٢حٓظيحى ػوٓ ٢ٗ٬ل ْ٤ُٝ ٞحٓظيح ًىح ٓلًٔٓ ٞخ .كخُو ٢حًٌٌُٝ َٚٔٓٗ ١ح حُيحثَس ٫ ،طظٔظغ رخٌُٔخٍ أٓخ كٌَس حُوٝ ٢كٌَس حُيحثَس كٜٔخ طخرؼظخٕ ُؼخُْ ح٧كٌخٍ ٝحُـٞحٔٛٝ ،َٛخ أكٌخٍ ٍ٣خ٤ٟش ًخِٓش كٔزٔخ ٣يػ٢ أك.ٕٞ١٬ كخُٔل ّٜٞحَُ٣خ ٞٛ ٢ٟحُلٌَس حٌُٔظِٔش حُظ٣ ٢لظٌ ١ػخُْ حَُ٣خ٤ٟخص كٌٛٝخ ٘٣ٝظـَ ك٢ ػِٔ٤خط ٖٓ ٚهُٜ٬خٌٛ .ح ٣ؼ٘ ٢إٔ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٓٞؿٞىس ك ٢ػخُْ ٓؼخُٓ ٢لِن ٌٓٝظَٔ ،ػْ طؤط ٢حُٟٔٞٞػخص ٝحٌٗ٧خٍ حُٞحهؼ٤ش ُظٔظٞكٜ٘ٓ ٢خ ١خرؼٜخ حَُ٣خ.٢ٟ ًٔٝخ طليع أك ٕٞ١٬ػٖ ػخُْ ٓؼَ ٘٣ظَٔ ػِ ٠أكٌخٍ ٍ٣خ٤ٟش ،كوي حػظزَ ًخٗE. ( ٢ )Kantحٌُٔخٕ ٌٗ ً٬هزًِ٤خ ُِلٞحّٝ ،حٌُٔ٤ش ٓوُٞش هَ ْزِ٤ش ٖٓ ٓو٫ٞص حٌُ .ٖٛكخُٔلخْ٤ٛ حَُ٣خ٤ٟش ١ ٖٓ ٢ٛز٤ؼش حُؼوَ ًحط ٚك ٢ٜػخٓش ٣ٍَٟٝٝش ٝػخرظش رؼٌْ حُٞهخثغ ح٫هظزخٍ٣ش. 45
ج -إٌظش٠خ اٌؼّلأ١خ: ٣ؼٞى حُوطؤ ك ٢حُ٘ظَ٣ظ ٖ٤حُٔخروظ ٖ٤اُ ٠أٛخٍ حُـخٗذ حُز٘خث ٢حُؼِٔLe caractère ( ٢ )opératoireك ٢حُلٌَ حَُ٣خ .٢ٟكخَُ٣خ٤ٟخص ُٔ٤ض حٗؼٌخ ًٓخ ِٓزً٤خ ُِٞهخثغ حُٔلٔٓٞش ٝحُظـَ٣ز٤ش ٢ٛ ٫ٝحٗؼٌخّ ُِلٌَ حُٔـَى .اٜٗخ طُٔؼَ حُ٘٘خ ١حُٔزيع ك ٢حُلٌَ حٔٗ٩خٗ٢ ٖٓٝحُٔٔظل َ٤إٔ ٗل َٜحُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش ػٖ حُلٌَ أ ٝػٖ حُظـَرش .كخ٫طـخٙ حُؼو٣ ٢ٗ٬ـِ ٢رـؼِ ٚحُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٓلِوش ك ٢ػخُْ ٓؼخُ٘ٓ ٢وطغ ػٖ حُٞحهغ. كخَُ٣خ٤ٟخص ُٔ٤ض ػًِٓ ٞخ ػوِ٤ش هخُٜش رَ ٓ ٢ٛظِٜش رؤِٜٛخ ح٫هظزخٍٝ ١رٔطخروظٜخ ُِؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش .كخُٔلخٝ ْ٤ٛحُزي٤ٜ٣خص حَُ٣خ٤ٟشٝ ،إ ًخٗض ًحص ١خرغ ػوِ٢ ٝاريحػ ،٢ا ٫اٜٗخ ٝػ٤وش حُِٜش رؤِٜٛخ حُلٔ.٢ ٝرخُلؼَ كبٕ حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش حُ٘ظَ٣ش ًخٗض ك ٢ح َٛ٧طو٘٤خص ػٔ٤ٗ٬ش ٓلٔٓٞش. كخُٜ٘يٓش ًخٗض ػِٔ٤ش ٓٔق ٍُ٨ح ٢ٟرطَ٣وش حُؤٔش حُظَر٤ؼ٤شٝ .ح٧ػيحى ًخٗض َٓطزطش رؤػ٠خء حُـْٔ ٝهًٛ ٜٞخ ح٣٧يٝ ١حٛ٧خرغ .كخ٧ػيحى حَُٓٝخٗ٤ش ٢ٛػٌَِٗ ٠ حٛ٧خرغ حُٔ٘لَؿش ،Vأ ٝحُٔظٞحُ٣ش ،IIIأ ٝحُٔظوخ١ؼش .X ًٔخ إٔ كٔخد حُز٤غ ًخٕ ٣ؼظٔي هئً ٣خ ػِٔٓ ٠خػِش ًٔ٤خص ح٧ؿَح ٝرٌٔ٤خص ٖٓ حُل ،٠ٜكوي ًخٗض ًٔ٤خص حُلٞٗ ٠ٜحٛي ٓلٔٓٞش ػِ ٠ػِٔ٤خص حُز٤غ رخُل.٠ٜ رٌٜح حٌَُ٘ كبٕ حٌُخث٘خص حَُ٣خ٤ٟش ُٔ٤ض ٫أٗ٤خء ٓيًٍش رخُلْ ٫ٝأكٌخٍ ٓظؤِٓش رخُ٘ظَ حُؼوٌُِٜ٘ٝ .٢خ أىٝحص طو٘٤ش ٝػٔ٤ٗ٬ش ،أ ١أىٝحص ٛخُلش ٩ؿَحء حُؼِٔ٤خص. ًٌُي كبٕ ٓلخ ْ٤ٛحُؼيىُٜ ،خ أ َٛطو٘ٝ ٢ػِٔٗ ٢ز ٚ٤طٔخ ًٓخ رٔخ ٍأ٘٣خ ٙػٖ حُٜ٘يٓش حُٔظؤط٤ش ٖٓ ٓٔق حٍ٧ح .٢ٟكخُؼيى ريأ ٝػ٤ن حُِٜش رخُٟٔٞٞػخص حُٔخى٣ش حُظٗ ٢لٜٔخ ػْ حٗطِوض حُؼِٔ٤خص ٗل ٞحُطخرغ حُظـَ٣ي ١حُظؼٔٝ .٢ٔ٤حُؤ٤ش حُظ ٢طظوٌٛخ ح٧ػيحى ك٢ ػخُْ حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش طظؤط٬ٛ ٖٓ ٠ك٤ظٜخ ُِؼِٔ٤خص ٜٓ ٖٓ ْ٤ُٝخىٍٛخ ٓٞحء ٜٓ٘خ حُٔؼخُ٤ش أّ حُٞحهؼ٤ش. 46
فبٌؼذد طفش ػٍ ٝعج ً١اٌّثبي ٔ٣ ٫ؼَ ٗ٤جًخ ػِ ٠أٍ ٝحُٞحهغٓ ،غ ًُي ٫ؿ٘ ٠ػ٘ ٚك٢ حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟشًٌُ .ي ٞٛح َٓ٧رخُ٘ٔزش ُ٨ػيحى حُِٔز٤ش ()nb. négatives ٝحٌُٔٝ ٍٞح٧ػيحى حُٔظوِ٤ش ،ك ٢ٜؿًٔ ٤ؼخ طٔظخُ رويٍطٜخ ػِ ٠اؿَحء حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش. د– اٌجشٕ٘خ: حُزَ٘ٛش كٔذ ٣٫ز٘ظِ ٣َ١ ٢ٛوش ٓ٘طو٤ش ٖٓ ،هُٜ٬خ ،طٜزق ه٤٠ش ٖٓ حُو٠خ٣خ ًحص ١خرغ ٣وٝ .٢٘٤ك ٢حُويً ْ٣خٕ حُو٤خّ حٍٓ٧طً ًٞٔٗ ٢ؿخ ُِزَٛخٕ حُ٣ ٚٗ٧ ١ٍَٝ٠ئٖٓ ٓطخروش ًخِٓش ر ٖ٤حُ٘ظ٤ـش ٝحُٔويٓخص ،كًٞٔٗ ٜٞؽ ُِزَٛخٕ حُل٘.١ٞ ٝاٟخكش اٌُٛ ٠ح حُزَٛخٕ حٍٓ٧ط ٢حٓ٫ظي ٢ُ٫كوي ٝؿي رَٛخٕ آهَ ػ٘ي أٍٓط٢َ ِّٔ ُٓ ٞ رخٓ٫ظوَحءًٞٔٗ ٞٛٝ ،ؽ ُِزَ٘ٛش حُوٜزشٞ٣ ٫ ٌُٚ٘ ،كَ حٍَُٝ٠س ٝحُ٤و ،ٖ٤رَ اٗٗ ٚوِش ؿ٣ َ٤و٤٘٤ش ٖٓ ح٧ؿِحء اُ ٠حٌَُ ك٣ ٜٞلظوَ رخُظخُ ٢اُ ٠حُٔ٠خٗش حُٔ٘طو٤ش. أٓخ حُزَٛخٕ حَُ٣خ ٢ٟك٣ ٜٞلون ك ٢حُٞهض ًحط ٚحٍَُٝ٠س حُٔ٘طو٤ش حٓ٫ظي٤ُ٫ش ٝحُوٜٞرش حٓ٫ظوَحث٤ش .ك ٜٞك ٢حٓ٧خّ رَٛخٕ ك٘( ١ٞطٌَحٍ٣ )١ؼظٔي حٓ٫ظيٍ٫ ُٞ٤كَ ٓٔخػِش ًخِٓش ىحهَ حُو٠خ٣خ ًحطٜخٝ ،رٜ٘٤خ ٝر ٖ٤حُٔويٓخصٓ .غ ًُي كبٕ حُزَٛخٕ حَُ٣خ ْ٤ُ ٢ٟػزخٍس ػٖ حٓظي ٍ٫رٔ ٢٤أ ٝه٤خّ اػزخط ٢ػِ ٠حُ٘ٔ ٢حٍٓ٧ط .٢كخُو٤خّ ٝإ ًخٕ ١ٍَٟٝرخ٬١٩م ،ا ٫أٗ ٚطٌَحٍ٤٠٣ ٫ٝ ١ق ٗ٤جًخ آُ ٠ؼَكظ٘خ. كؼ٘يٓخ ٗٔظ٘ظؾ رخُو٤خّ ح٩ػزخط ٢إٔ ٓوَح ١كخ ٍٕ = (ٓخثض) ،كبٕ ٌٙٛحُ٘ظ٤ـش ٢ٛأٓخ ًٓخ ٓظ٘ٔ٠ش ك ٢حُٔويٓش حُؼخٓش حٌُزَ ًَ :ٟاٗٔخٕ كخٕ. كخُو٤خّ حٍٓ٧ط ٢حٌُ ٠ٔٔ٣ ١حٓظي ً٫٫أ ٝحٓظ٘ٔخ ًهخ ٓخ ٞٛا ٫رَٛخٕ ػو٘٣ ٫( = ْ٤ظؾ ٓؼِٓٞخص ؿي٣يس) ،ك٘٣ ٜٞظوَ ٖٓ حُؼخّ (حُٔويٓخص حٌُزَ )ٟاُ ٠حُوخ( ٙحُ٘ظ٤ـش) ك٤غ ٘٣وطغ حٓ٫ظ٘ظخؽ. 47
إ حُو٤خّ حٓ٫ظي ٢ُ٫حٍٓ٧ط٣ ٢ؼظٔي كو ٢ػِ ٠ػ٬هش حُظ ٖٔ٠أ ٝحٗ٫ظٔخٍ. أٓخ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش حُٔؼَٝكش ريهظٜخ ٝهٜٞرظٜخ ك ٢ٜػِ ٠ه٬ف حُو٤خّ ح٩ػزخط٢ ٓزيػش ٝه٬هش ٜٗ٧خ طٜٞؽ ػ٬هخص أًؼَ طً٘ ٞػخ ٖٓ ػ٬هش حُظٝ ٖٔ٠حٗ٩ظٔخء. كٔٔؤُش حُظٌَحٍ ٝحُظٔخػَ ك ٢حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ُٔ٤ض ٝحٟلش رَ ٘٣زـ ٢إٔ ٗؼَٔ ػِ٠ ا٣ـخىٛخ ػزَ رؼ ٞحٓ٫ظي٫٫ص ٝحُٔٔخػ٬صٌٛٝ ،ح ٓخ ٠٣ل ٢ػِ ٠حَُ٣خ٤ٟخص ١خرغ حُوِن ٝح٩ريحع ١ٝخرغ حُز٘خث٤ش ،هخٛش ٕ٧حُٔٔخػ٬ص ٫طزَُ اٗ ٫ظ٤ـش ِِٓٔش ٖٓ حٓ٫ظزيح٫ص ًَٝ ،حٓظزيحٍ أ ٝطيهَ ٣يٍ ػِ ٠هخ٤ٛش ح٩ريحع حُظ٣ ٢ظٔظغ رٜخ حُلٌَ حَُ٣خ.٢ٟ حُٞحٟق ا ًًح إٔ حُٔٔخػ٬ص حَُ٣خ٤ٟش طوظَع حهظَح ًػخ ٖٓٝ .حٓ٧ؼِش ػًُِ ٠ي ػ٘يٓخ ٗظٔخءٍ ٍ٣خً٤ٟخ ػٖ ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔظؼيى ح٬ٟ٧ع (حُـ )Polygoneكبٕ حُلٌَ حَُ٣خ٣ ٢ٟؼَٔ ػِ ٠اٗ٘خء ٝر٘خء ٓؼِؼخص ىحهَ ٌٛح حُٔظؼيى ح٬ٟ٧ع ٌُٗ ٢ل َٜػِ٠ ٓـٔٞع ُٝح٣خٝ .ٙك ٌٙٛ ٢حٓ٫ظيحىحص حُز٘خث٤ش ىُ٫ش ػِ ٠إٔ حُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش ٢ٛ اريحػ٤ش ٝهّ٬هش. ٬٣كع ؿٞرِ ٞإٔ حُو٤خّ ح٩ػزخطًٌُٝ ٢ي حٓ٫ظي ٍ٫حٍٓ٧ط٘٣ ٢طِوخٕ ك٢ ح٧ؿِذ ٖٓ حُوخ ٙاُ ٠حُؼخّ .أٓخ حُزَٛخٕ حَُ٣خ ٢ٟك ٜٞرَٛخٕ طؼٔ .٢ٔ٤كؼ٘يٓخ أػَف ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔؼِغ ٢ٌ٘٘ٔ٣إٔ أػَف رخُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔظؼ ّيى ح٬ٟ٧ع .كٖٔ ه ٍ٬كخُش هخٛش أٗطِن ُٔؼَكش كخ٫ص أهَ ٟػزَ حَُر ٢أ ٝح٩ريحٍ ٓٝخ ٗخر ٖٓ ٚحُؼِٔ٤خص حَُ٣خ٤ٟش .كخُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ،رخَُؿْ ٖٓ ًٜٗٞخ حٓظي٤ُ٫ش ٝك٘ ،ٚ٣ٞا ٫أٜٗخ طٔظويّ رؼ ٞحُز٘خءحص حُـي٣يس ٖٓ ٓؼَ حُٔزخىٍس اُ ٠اؿَحء حٓظيحى ك٢ ٍْٓ ٘ٛيٓ ٢أ ٝاٟخكش ٍٓ ُٞكٓ ٢ؼخىُش رٜيف حُ ٍٞٛٞاُ ٠كَ ؿي٣ي. ٝاٟخكش اٌُٛ ٠ح حُلٌَ حُز٘خثٌٛ٣ ٢ذ “رٞحٌٗخٍ ”ٚ٣اُ ٠ك ّي ح٫ػظوخى رلخػِ٤ش حُليّ ك٢ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ،ك٤و ٍٞإ حُليّ ٞٛح٧ىحس حً٧ؼَ ٓ٬ءٓش ُ٪ريحع ك ٢حُلٌَ حَُ٣خٞٓٝ ٢ٟحء أًخٗض كٔ٤ش أّ ػوِ٤ش كبٕ حُلي ،ّٝأ ١حُٔؼخٍف حُٔزخَٗس حُلـخث٤ش، 48
ُٜخ ٌٓخٗظٜخ ك ٢حُلٌَ حَُ٣خ .٢ٟكلٔ٤خ ٍٝحء حُٟٔٞٞػخص حُلٔ٤ش ٝحٌٗ٧خٍ ٣زي ٝإٔ ح٧ػيحى ًٌُٝي حٌٗ٧خٍ حُٔ٘طو٤ش حُ٣ٍٜٞش ٓ ٢ٛل ِّٜش ٣ٍَٟٝش ُؼَٔ حُليّ ُٝؼَٔ حُظو َ٤حُو٬م. ٓغ ًُي ػِ٘٤خ إٔ ٗئًي إٔ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ٫طؼظٔي كًَ ٜح ػِ ٠حُلي ،ّٝرَ ٢ٛ ٓ٠طَس ٓ٫ظويحّ حُطَحثن حُٔ٘طو٤ش ٕ٧ ،حُٔ٘طن ٞٛح٧ىحس حَُث٤ٔ٤ش ك ٢ػِٔ٤خص حُزَ٘ٛش ٞٛٝحُطَ٣ن حُٞك٤ي ُِل ٍٜٞػِ ٠حُ٤و ٖ٤حَُ٣خ.٢ٟ ٖٓٝأٓخُ٤ذ حُزَ٘ٛش حُٔ٘طو٤ش حُٔظزؼش ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص حِٞٓ٧د حُظلِ ٢ِ٤حٌُ١ ٣ؼَٔ ػِ ٠طلِ َ٤حُٔٔخثَ آُ ٠ؼط٤خص ٝه٠خ٣خ رٔ٤طش ٔ٣ظط٤غ حَُ٣خ ٢ٟإٔ َ٣ىٛخ اُ٠ حُِٔٔٔخص ٝحُٔ٘طِوخص أ ١حُٔزخىة ح ٠ُٝ٧حَُ٣خ٤ٟش حُظٓ ٢زن ٝأه َّ رٜخ. ٌٛٝح حُطَ٣ن حُظلِٝ ٢ِ٤حٓ٫ظيحىٗ ١ل ٞحُِٔٔٔخص ُ ْ٤ىحث ًٔخ ِٓٔ ًٌخ ٓزخٗ ًَح ،رَ إ حُظلِ َ٤حَُ٣خ٣ ٢ٟظوٌ ِٓٔ ًٌخ ٓؼو ًيح ،اً ْ َ٣ ٞٛؼٔ ْي ك ٢حٌُؼ ٖٓ َ٤ح٧ك٤خٕ اُ ٠حُطَم ؿَ٤ حُٔزخَٗسٓ ٖٓ ،ؼَ حُزَ٘ٛش رخُوِق أ ١حٓ٫ظي ٍ٫ػِٛ ٠لش حُو٤٠ش ٖٓ ه ٍ٬طز٤خٕ كٔخى ٗوخثٜ٠خ. أهًَ ٤ح ٝاًح ٓخ طؤِٓ٘خ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش حُظظخرؼ٤شٌٗ ،ظ٘ق إٔ ك ٢حُظلٌَ٤ حَُ٣خً ٞٗ ٢ٟػخ ٖٓ حٓ٫ظوَحء أِ١ن ػِ ٚ٤رٞحٌٗخٍ ٚ٣حْٓ حُظلٌ َ٤رخُ٘ٔ٣ ٚٗ٧ ٍٞو ّٞػِ٠ طؼٔٗ ْ٤ظ٤ـش ٖٓ ه ٍ٬رؼ ٞحُلخ٫ص حُوخٛش حُٔظظخرؼش“ ٌُٖٝ .ؿٞرَِ٣ ”ٞك ٞحػظزخٍ حُظلٌ َ٤رخُ٘ٔ ٍٞأ ٝحٓ٫ظوَحء رَٛخًٗخ ٣ؼظٔي ٙحُلٌَ حَُ٣خ.٢ٟ ِثبي ػٓ اٌجش٘بْ اٌززبثؼ)Le raisonnement par récurrence( :ٟ ٌٛح رَٛخٕ حٓظوَحث٣ٍ ٢خ٣ ٢ٟؤً ٢٘٤خ “ َٟ٣رٞحٌٗخٍٔ٣ ”ٚ٣ظؼَٔ ك ٢حُلٔخد ٝحُـزَ٣ٝ ،و ّٞػِ ٠حٗٔلخد هخ٤ٛش ُٓ ْؼزَظَ ٍش ك ٢كخ٫ص ٓظ٘خ٤ٛش ػِِِٔٓ ٠ش ؿَ٤ ٓظ٘خ٤ٛش .كبًح أٍىٗخ حُزَ٘ٛش إٔ (ٔ +أ) ٕ > (ٔ +إٔ) ػِ ًٔخ إٔ “أ” ٞٛػيى ا٣ـخرٝ ٢ “ٕ” ػيى أًزَ ٖٓ حُٞحكي .كبٗ٘خ ٗزَ ٖٛأ ً٫ٝإٔ ٌٙٛحُٔؼخىُش اًح ًخٗض ٛل٤لش ُؼيى 51
“ّ” ٖٓ حُؼيى “ٕ” كظٌٛ ٕٞل٤لش رخٍَُٝ٠س ُؼيى (ّ ٌٌٛٝ )ٔ +ح اُ ٠آهَ حُِِٔٔش. ٝرخٓ٫ظوَحء ٗ٠غ إٔ ٌٙٛحُؼ٬هش ٛل٤لش ٌَُ ه ”ٕ“ ْ٤حُٔظِح٣يس ػِ ٠حُظٞحُ ٢آُ ٠خ ٜٗ ٫خ٣ش. ٌُٖ “ؿٞرِ َٟ٣ ”ٞإ ٝػٞم ٌٛح حُزَٛخٕ ُ ْ٤طخر ًؼخ ُٓ٬ظوَحء ،رَ َٓ ٞٛطٌِ اُ٠ حُو٤٠ش حُؼخٓش حُٔزَ٘ٛش ك ٢حُزيح٣ش ٝحُظ ٢طؼط٘٤خ حُلن رخُظؼٔ ،ْ٤ك ٜٞا ًًح ِِٓٔش ٖٓ حٓ٫ظي٫٫ص حُول٤ش حُٔظظخُ٤شٗ .وًُِ ٖٓ ٚي اُ ٠حُو ٍٞإ حُزَ٘ٛش حَُ٣خ٤ٟش ًحص حُطخرغ حُو٬م ٢ٛرَ٘ٛش طظزغ حُطَ٣وش حُلَ٤ٟش حٓ٫ظي٤ُ٫ش. ٘ـ – اٌزؼبس٠ف – اٌّغٍّبد – إٌظُ اٌش٠بػ١خ. أ -اٌزؼبس٠ف: طوظِق حُظؼخٍ٣ق حَُ٣خ٤ٟش ػٖ حُظؼخٍ٣ق حُطز٤ؼ٤ش .ك ٌٜٙح٧هَ٤س ٓ ٢ٛـَى ٛٝق ٤ٗ٧خء ٓٞؿٞىس ك ٢حُطز٤ؼش ٓٝخروش ػِ ٠حُظؼخٍ٣ق. إ حُؼخُِ ْْ حُطز٤ؼ ٢ػ٘يٓخ ٣ؼَف أٞٗ ١ع ٖٓ حُلٞ٤حٗخص ،كِ ُٞ٣ ٫ ٜٞؿ ْي ٌٛح حُ٘ٞع ،رَ اٗٚ ٌ٣ظ٘لٜ٣ٝ ،ٚلٜ٘٣ٝ ٚل ٚرخُ٘ٔزش ُٞٗ٨حع ح٧هَ .ٟأٓخ حُلوخثن حَُ٣خ٤ٟشً ،خُيحثَس ٓؼ ،ً٬كٝ ٬ؿٞى ُٜخ ك ٢حُطز٤ؼش ،رَ اٜٗخ ٖٓ اريحع حُؼوَ ًحط .ٚكخُيحثَس حُٜ٘يٓ٤ش ُٔ٤ض ٌٗٔٓ ً٬ظيًَ ٣ح ٓلًٔٓ ٞخ ،رَ ٢ٛرخُظؼَ٣ق حٌَُ٘ حٌُخَٓ حُلخ ٖٓ َٛكًَش ٗوطش ك٢ ٓطق ػِ ٠رؼي ٝحكي ٖٓ ٗوطش أهَ ٟػخرظش ٢ٛحًَُِٔ .كخٌَُ٘ حُٔٔظيٞ٣ َ٣ك٢ رخُيحثَس ٌُٖ ،حُؼوَ ٞٛحٌُ٣ ١زيػٜخًٔ .خ إٔ ٘ٛخى ٓلخ٣ٍ ْ٤ٛخ٤ٟش ٓؼَ حُٜلَ ٝح٧ػيحى حُظو٤ِّ٤ش ٝ ٫ؿٞى ُٜخ ك ٢حُٞحهغ ،رَ ٗ ٢ٛظ٤ـش ػَٔ ًَٛ ٢٘ٛف٘ٛٝ .خى ٓؼَ آهَ ػٌِٛ ٠ح ح٩ريحع حُؼوِ .٢كخُٜلش حُٓ٬ظ٘خ٤ٛش ُ٨ػيحى ٓظ٘ٔ٠ش ك ٢هخٗ ٕٞطٌٜ٘٣ٞخ .كظٌٕٞ ٜٗ ٫خث٤ظٜخ ػٔ ً٬حٓظ٘ظخؿً٤خ ْ٤ُٝحٓظوَحثً٤خ. 50
ة -اٌّغٍّّبد: ٢ٛأهخ٣ٍ َ٣ٝخ٤ٟش ُ٣ ٫زَ َْ َٖٛػِٜ٤خُ٣ٝ ،طِذ ٓ٘خ إٔ ٗوزِٜخ ًِّٔٔٔخص كوُ ٢ظلو٤ن حُز٘خء حَُ٣خٓ :٢ٟؼَ ِّٓٔٔش حهِ٤يّ رؤٗ٘خ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ هٔٓ ٢ظو ْ٤كٓ ٢طق ٓخ، ٗٔظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت هطًخ ٝحك ًيح ٓٞحًُ٣خ ٌُٜح حُوٗٝ .٢لٖ ٗٔظ٘ظؾ ٖٓ ٌٙٛحُِّٔٔٔش ٓخ ٣ظَطذ ػِٜ٤خ ٖٓ ه٠خ٣خ ى ٕٝإٔ طٌٔٓ ٢ٛ ٕٞظ٘ظـش ٖٓ ؿَٛ٤خ. ٌُٖ ٌٙٛحُِّٔٔٔخص ح٫هِ٤ي٤ٔ٣ش طزيُض طزي ً٫ؿًٌٍ٣خ ٓغ ظ ٍٜٞحُٜ٘يٓخص حُ٬اهِ٤ي٤ٔ٣ش ،كوي كخ ٍٝحُؼِٔخء أًؼَ ٖٓ َٓس رَ٘ٛش ِّٓٔٔش حُٔظٞحُ ٌُٖٝ ،١ى ٕٝؿيٝ .ٟٝطٌٍَص حُٔلخ٫ٝص ك ٢حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ ٓغ ػِٔخء أُٗٞ“ َْٜٛرظ٘لٌٔٝ .”٢طًَِص ٓلخُٝش ٌٛح ح٧ه َ٤ػِ ٠رَٛخٕ حُ ُو ِْق = ( .)Raisonnement par l’absurdeكخكظَ ٝأٗ٘خ ٗٔظط٤غ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ هٔٓ ٢ظو ْ٤كٓ ٢طق ٓخ إٔ ٗ٘٘ت ػي ًىح ٓ ٫ظ٘خً٤ٛخ ٖٓ حُٔظٞحُ٣خصٝ .حٓظطخع إٔ ٔ٣ظ٘ظؾ ٖٓ ٌٙٛحُلَ٤ٟش حُ٬اهِ٤ي٤ٔ٣ش ِِٓٔش ٖٓ حُو٠خ٣خ حُٔ٘ٔـٔش ٝحُٔوظِلش ػٖ ه٠خ٣خ حهِ٤يّ ٝحُٔٔخ٣ٝش ك٘ٓ ٢طو٤ش حٓظ٘ظخؿ٤ظٜخ ُٜ٘يٓش حهِ٤يّ ٌٙٛ ٖٓ .حُو٠خ٣خ حُ٬اهِ٤ي٤ٔ٣ش إٔ ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔؼِغ ٔ٣خ ١ٝأهَ ٖٓ ُح٣ٝظٖ٤ هخثٔظ .ٖ٤كل٘ٛ ٢يٓش ُٞرظ٘لٌ ٌٕٞ٣ ٢حٌُٔخٕ ًح حٗل٘خء ِٓزٓ ٌٕٞ٣ٝ ،٢ـٔٞع حُِٝح٣خ أٛـَ ًِٔخ ًخٗض ٓٔخكش حُٔؼِغ أًزَ. ٝهخّ “ٍٔ٣خٕ” رؼَٔ ٓٔخػَ ػ٘يٓخ حكظَ ٝأٗ٘خ ٖٓ ٗوطش هخٍؿش ػٖ هٔٓ ٢ظو ْ٤ك٢ ٓطق ٓخ ٔٗ ٫ظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت أٓ ١ظٞحُ ٌُٜح حُوٍٝ .٢ك ٞأ٠ً ٣خ ٓوُٞش حهِ٤يّ رؤٗ٘خ ٫ ٗٔظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت رٗ ٖ٤وطظ ٟٞٓ ٖ٤هٝ ٢حكيٝ .ط َٛٞرخٓ٫ظ٘ظخؽ حَُ٣خ ٢ٟاُٗ ٠ظخّ ٘ٛيٓٓ ٢وظِق ػٖ حُ٘ظخّ ح٫هِ٤يٗٝ .٢ٔ٣ظخّ ُٞرظ٘لٌٔٗ ٞٛٝ .٢ظخّ ٓ٘ٔـْ ٓٝظٌخَٓ، ٝه٠خ٣خٓ ٙوظِلش ػٖ ه٠خ٣خ حهِ٤يّ ُٞٝرظ٘لٌٜٔ٘ٓٝ .٢خ إٔ ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔؼِغ ٔ٣خ ١ٝأًؼَ ٖٓ ُح٣ٝظ ٖ٤هخثٔظ ٌٖٔ٣ٝ .ٖ٤طٌٛ ٍٜٞح حُ٘ظخّ حُٜ٘يٓ ٢اًح حػظزَٗخ حٌُٔخٕ ًًَ٣ٝخ رخٗل٘خء ا٣ـخر .٢كٌَ ىٝحثَ ٌٙٛحٌَُس طٌٓ ٕٞظوخ١ؼش ٘ٗ٧خ ٗٔظط٤غ إٔ ٗ٘٘ت رٖ٤ ٗوطظ ٖ٤أًؼَ ٖٓ ه.٢ 51
كٖٔ حٌُٖٔٔ ا ًًح حُ ٍٞٛٞاُ ٠ه٠خ٣خ ٍ٣خ٤ٟش ؿٓ َ٤ظ٘خه٠ش حٗط٬هًخ ٖٓ كَ٤ٟخص ؿَ٤ اهِ٤ي٤ٔ٣شٌٌٛ .ح طلوي كَ٤ٟش حهِ٤يّ حُوخٛش رخُٔظٞحُ٣خص ٛلش حٍَُٝ٠س ،ػِ ٠حػظزخٍ إٔ ٗوخثٜ٠خ ٓوزُٞش ٘ٓٝظـش ك ٢حُٞهض ًحطٝ .ٚكٌٛ ٢ح حُٔٞهق اٌٗخٍ َُأ ”٢ً٘“ ١حُوخثَ رؤٕ حٌُٔخٕ ح٫هِ٤ي ٞٛ ٢ٔ٣حٌَُ٘ حُٝ ١ٍَٝ٠حُؼخّ ك ٢حٌُ ٖٛحٔٗ٩خٌٌٗٛٝ .٢ح طلوي ٘ٛيٓش حهِ٤يّ ٛلش ح٬١٩م ٝطٜزق ٓـَى كخُش هخٛش رخٌُٔخٕ حُٔٔظ ١ٞحُٔؼيّٝ حٗ٩ل٘خء (.)Courbure nulle ٓغ ًُي كبٕ طط ٍٞحَُ٣خ٤ٟخص ٣ ٫يػٗٞخ اُ ٠اٌٗخٍ حُلوخثن حَُ٣خ٤ٟش حُٔخروش ،رَ اُ٠ حػظزخٍٛخ كخُش ٌٓٔ٘ش ٖٓ ٓـٔٞع أٓٝغ .كخُظط٘ٛ ٍٞخ كٓ ٢ـخٍ حُٜ٘يٓش ًخٕ ٗظ٤ـش طل َ٣ٞػخرظش حٌُٔخٕ حُٔٔظ ١ٞآُ ٠ظـَ٤س ٌٖٔ٣إٔ طؤهٌ أٌٗخ ً٫أهَ ٟكٔذ طٍّٗٞ ٜخ ُٔل ّٜٞحُل٠خء. ٌٌٛٝح ُْ ٣ؼي ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ِّٓٔٔخص ٜ٣ق حػظزخٍٛخ ًلو٤وش ٓطِوش .كوي ُٖٓ ٠ُّٝ ح٬١٩ه٤خص رؼي ٫ٝىس حُٜ٘يٓخص حُ٬اهِ٤ي٤ٔ٣ش ٝأٛزلض حُلو٤وش ٗٔز٤ش طخرؼش ُ٘ظخّ ٘ٛيٓٓ ٢ؼ.ّٖ٤ ج -اٌجذ١ٙ٠بد ٚ Axiomsإٌظبَ اٌش٠بػAxiomatiques ٟ إ ٓخ ٓزن ٣ئًي ُ٘خ إٔ حُظٔ ِ٤٤حُظوِ٤ي ١ر ٖ٤حُِّٔٔٔخص ٝ Postulatsحُزي٤ٜ٣خص ٣ ُْ Axiomesؼي ٓوز .ً٫ٞكوي حٓظوَ حَُأ ١ػِ ٠إٔ حُٔ٘طِوخص حَُ٣خ٤ٟش ٢ٛكَ٤ٟخص أ ٠ُٝطخرؼش ُ٘ظخّ أًٔ .٢ٓٞ٤كخَُ٣خ٤ٟخص ٗؤٜٗخ كًُ ٢ي ٗؤٕ ٓخثَ حُؼِ ّٞحُؼِٔ٤ش ط٘طِن ٖٓ ٗظخّ ٓظليى ُ ٚكَ٤ٟخطٝ ٚػ٘خ َٙٛحُوخٛشًٔٝ .خ إٔ ك ٢حُل٣ِ٤خء كَ٤ٟخص ٓؼَ ٓزيأ حُو ٍٜٞحٌُحطٓٝ ٢زيأ طٔخ ١ٝحُلؼَ ّ ٍٝىس حُلؼَ ،كٌٌُي كبٕ ٌَُ ر٘خء ٍ٣خ٢ٟ ٓ٘طِوخط ٚحُوخٛش. 52
ٗوًُِ ٖٓ ٚي اُ ٠إٔ حُزي٤ٜ٣خص حُظ ٢حٛطِق ػِ ٠طٔٔ٤ظٜخ ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص أًُْٔ ّٞ٤ طؼي ًٔخ ًخٗض ٖٓ هزَ حُِحٓخص ٓ٘طو٤ش ػخٓش ٓٝوزُٞش كٓ ًَ ٢ـخ٫ص حُؼِ ،ّٞرَ ٛخٍص ريٍٛٝخ كَ٤ٟخص ٛخُلش كو ٢كٓ ٢ـخٍ ٓؼ .ٖ٤كخُوٓ ٍٞؼ ً٬إٔ “حٌَُ أًزَ ٖٓ حُـِء” ٣ؼظٔي ػِ ٠طؼَ٣ق ٓليى ٌُِٔ٤ش .ك ٜٞهٛ ٍٞل٤ق كٓ ٢ـخٍ حٌُٔ٤ش حُٔظ٘خ٤ٛش كو ،٢أٓخ كٓ ٢ـخٍ حٌُٔ٤ش حُٓ٬ظ٘خ٤ٛش ،كبٕ حُِِٔٔش حُٓ٬ظ٘خ٤ٛش ُ٨ػيحى حُطز٤ؼ٤ش ط٘ظَٔ أ٠ً ٣خ ػِِِٔٓ ٠ش ٓ ٫ظ٘خ٤ٛش ٖٓ ح٧ػيحى حُِٔىٝؿش .كٜٜ٘خ ا ًًح ِِٓٔظخٕ ٓ ٫ظ٘خ٤ٛظخٕ ٓٝظٔخ٣ٝظخٕ ٓغ إٔ ٝحكيس ٜٓ٘ٔخ ٢ٛهْٔ ٖٓ ح٧هَ.ٟ ٌٌٛح كويص حُزي٤ٜ٣خص أ ٝحٓٞ٤ًٔ٧خص ٛلش ح٬١٩م ٛٝخٍص ريٍٛٝخ ٓـَى كَ٤ٟخص ػٔ٤ٗ٬ش كٓ ٢ـخٍ ٓليىٛٝ ،خٍص حَُ٣خ٤ٟخص ًحص ١خرغ حكظَح ٢ٟحٓظ٘زخ .٢١كظٌٕٞ أ ١ه٤٠ش ٍ٣خ٤ٟش ٛل٤لش كو ٢رخُ٘ٔزش ُِلَ٤ٟخص حُظ ٢حٗطِوض ٜٓ٘خٝ ،طٌ ٕٞه٤٠ش ٓـٔٞع ُٝح٣خ حُٔؼِغ ٓوظِلش ر٘ٛ ٖ٤يٓخص اهِ٤يّ ُٞٝرظ٘لٌٔٔ٣ٍٝ ٢خٕ .رخُظخُ ٢كبٕ حُلَ٤ٟخص حَُ٣خ٤ٟش ٢ٛأهخ٘ٗ َ٣ٝطِن ٜٓ٘خ ٩هخٓش ٗظخّ ٍ٣خٓ ٢ٟظٌخَٓ. ٝهي حٓظطخع حُؼخُْ “ِ٤ٛزَص” ٟٝغ هٞحػي ٣ليى كٜ٤خ ٓخ٤ٛش حُ٘ظخّ حَُ٣خ .٢ٟكخُ٘ظخّ حَُ٣خ٣ ٢ٟـذ إٔ ط٘طزن ػِ ٚ٤حَُ٘ ١ٝحُظخُ٤ش: ٔ -أ ٫طٌ٘ٓ ٕٞطِوخطٝ ٚأًٔٓٞ٤خطٔٓ ٚظ٘زطش ٖٓ رؼٜ٠خ أ ٖٓ ٝأ ١ه٤٠ش هخٍؽ حُ٘ظخّ حُٔلظَ.ٝ ٕ -إٔ طٌ ٕٞأهخ٘ٓٝ ِٚ٣ٝطِوخص ٓظ٬ثٔش ؿٓ َ٤ظ٘خه٠ش كٔ٤خ رٜ٘٤خ. ٖ -إٔ طٌ ٕٞأًٔٓٞ٤خط٘ٓ ٚزؼشٌٓ ،ظل٤ش رٌحطٜخ ُِل ٍٜٞػِ ٠ػِٔ٤ش حٓظ٘زخ٤١ش ًخِٓش. ٗ -إٔ طٌ٘ٓ ٕٞطِوخطٝ ٚكَ٤س حُوٜٞرش. إ ٌٛح حُ٘ٔ ٖٓ ٢حُظلٌ َ٤حَُ٣خٍ ٢ٟكغ حَُ٣خ٤ٟخص أُٓ ٠ظ ٖٓ ٟٞحُظـَ٣ي ؿؼَ حُو٠خ٣خ حَُ٣خ٤ٟش ٓـَى ػ٬هخص ٣ٍَٟٝشٝ .هي أهٌ ٌٛح حُ٘ٔ ٖٓ ٢حُلٌَ حَُ٣خ ٢ٟحْٓ “حُٔ٘طو٤ش – أ – ٝحٌُِ٘٤ش”ٜ٣ ٚٗ٧ .ظْ رخُظَِٔٔ حُٔ٘طو ٢أ ١رخٌَُ٘ ى ٕٝحُٔ.ٕٞٔ٠ 53
ٝهي ١زن “ٍحَٓ” حُٜٔ٘ؾ حُٔ٘طو ٢ك ٢ػِْ حُؼيى كٔخ ٟٝطٔخ ًٓخ ر ٖ٤حَُ٣خ٤ٟخص ٝحُٔ٘طن ٓؼظز ًَح حَُ٣خ٤ٟخص هٔش ٗٞ٠ؽ ػِْ حُٔ٘طن. * – لّ١خ اٌش٠بػ١بد = (دٚس اٌش٠بػ١بد ف ٟاٌّؼشفخ): ٓئحٍ َٛ :حَُ٣خ٤ٟخص ٢ٛػِْ ٓٔظوَ رٌحطٚ؟ أّ أٜٗخ كوُ ٢ـش ُِؼِْ؟ إ حُظويّ حُٜخثَ ك ٢حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش ٝحُٜٔيحه٤ش حُؼخُ٤ش حُظ ٢رِـظٜخ ؿؼِض ٜٓ٘خ ٓؼخً٫ ٣لظٌ ٟك ٢حُؼِ ّٞح٧هَ .ٟكبُ ٠أ ١كي طٔظط٤غ حُؼِ ّٞح٫هظزخٍ٣ش ح٧هٌ رخٓ٧خُ٤ذ حَُ٣خ٤ٟش؟ إ ػِ ّٞحُٔخىس طٔؼ ٠آُ ٠وخٍرش ٜٓ٘ؾ حٓ٫ظ٘زخٝ ١اُ ٠حٓظؼٔخٍ ُـش حَُ٣خ٤ٟخصٌٛٝ ،ح حَُٔ٘ٝع حُؼِّٔ َٓ ٢ى ٙاُ ٠إٔ حَُ٣خ٤ٟخص ٓز٘٤ش ػِٓ ٠ـَى هٞحٗٝ ٖ٤طظٔ ِ٤رخُظخُ٢ رٞػٞم ٜٓ٘ـٜخ ح٫كظَح ٢ٟحٓ٫ظ٘زخٝ ٢١ريهش ُـظٜخٝ .هي طز٘ ٠حُل٤ؼخؿ ٕٞ٣ٍٞهئً ٣خ ٗظَ٣ش ًُٞٞٔٓٞؿ٤ش ٍ٣خ٤ٟش ا ّ٫إٔ ٓلخُٝظ ْٜكِ٘ض ػ٘يٓخ حٓظِؿض رخػظزخٍحص كِٔل٤ش، ٌٛٝح ٓخ أك ٠٠اُ ٠كوزخص ِ٣ٞ١ش ٖٓ حٗ٫لطخ ١حُؼِٔ ٢حٓظيص ٖٓ حُؼ ٍٜٞحُٗٞ٤خٗ٤ش ٝكظ ٠ريح٣خص حُ٘٠ٜش حٍٝٝ٧ر٤ش. كو ٌٙٛ ٍ٬حُلوزخص حُوئ٣ش ٝحُ٤ٓٞط٤ش ،ظِض حَُ٣خ٤ٟخص ٓـخ ً٫ػًِٔ٤خ ٓـِوًخ ػِٗ ٠لٔٚ ٫ػ٬هش ُ ٚرٔخثَ حُؼِ .ّٞكخَُ٣خ٤ٟخص كٔذ حُظؼَ٣ق حٍٓ٧ط ٢ٛ ٢حُٔزخكغ حُٔظوٜٜش ريٍحٓش حٌُْ ،أٓخ حُل٣ِ٤خء ك ٢ٜحُٔؼخٍف حُظ ٢طزلغ ك ٢حٌُ٤ق ،أ ١ك٢ حُظٞح َٛحُطز٤ؼ٤ش حُٔلٔٓٞش. ٝرخُلؼَ كوي ٌِٗض ريح٣خص حُؼ ٍٜٞحُلي٣ؼش ٓلظَهًخ كخٓ ًٔخ ك ٢حُؤ٤ش حُٔؼَك٤ش ُِؼِّٞ حَُ٣خ٤ٟش .اً ُْ طؼي حَُ٣خ٤ٟخص ٓ٘لِٜش ػٖ ٓخثَ حٛ٫ظٔخٓخص حُؼِٔ٤ش ،رَ أٛزلض رلن حُِـش حُٔ٘٠زطش ُِظؼز َ٤ػٖ حُظٞح َٛحُٔخى٣ش ٝحُل٣ِ٤خث٤ش. ٝارخٕ حُوَٕ حُٔخرغ ػَ٘ ًخٕ ؿخُٞ٤ٗٝ ِٚ٤طٖ ٖٓ حٝ٧حثَ حٌُ ٖ٣هطَص ُ ْٜكٌَس حٓظويحّ حَُ٣خ٤ٟخص ًِـش ُِل٣ِ٤خءًُٝ ،ي رٜيف ٟزٓ ٢ؼخٍك٘خ ػٖ حُؼخُْ حُٔخى ١رِـش 54
ىه٤وش ٛٝخٍٓش .كلً ٢ظخر ٚحُ٠وْ “ٓزخىة حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حُل٤خس حُطز٤ؼ٤ش” ،أ ١ك٢ ٓـخٍ حُل٣ِ٤خء ٣ؼزَ ٗٞ٤طٖ رٟٞٞف ػٖ ٌٙٛحُؼٍٞس حُٔؼَك٤ش ٝحٗ٫و٬د حُـٌٍ ١ك٢ ٓٔخٍ حُؼِْ .كوي حٓظطخع إٔ ٣ؼزَ ػٖ ظخَٛس ٓو ١ٞح٧ؿٔخّ رَٓٝ ُٞػ٬هخص ؿزَ٣ش. ٝرخُلؼَ كبٕ حٌُؼ ٖٓ َ٤ػِ ّٞحُٔخىس هي حٓظطخػض إٔ طٜٞؽ هٞحٜٗ٘٤خ رخُِـش حَُ٣خ٤ٟش. كـخُ ِٚ٤حٓظويّ ُـش كٔخد حُظلخُِ َٟظؼز َ٤ػٖ هٞحٗ ٖ٤حُظٔخٍع ك ٢كًَش ح٧ؿٔخّ حُٔخهطشٝ .ىٌ٣خٍص ػزَ رِـش كٔخد حُٔؼِؼخص ػٖ هٞحٗ ٖ٤حٗؼطخف حُٞ٠ء. ٌُٖ ٌٛح حٓ٫ظويحّ َُِ٣خ٤ٟخص ٣ ٫ؼ٘ ٢أٜٗخ حٗوِزض أٓخ ًٓخ أِ٤ًٍ ٝسً ٌُِ٘ٞف حُؼِٔ٤ش. ك ٢ٜطٔظط٤غ إٔ طٌُ ٕٞـش ٓؼزَس ػٖ حُظٞحٌُٜ٘ ،َٛخ ٫طٔظط٤غ إٔ طل َّ ٓل َّ حُٜٔ٘ؾ حٓ٫ظوَحثٝ ٢حُطَ٣وش ح٫هظزخٍ٣ش ٓ٫ظ٘زخ ١حُوٞحٗ.ٖ٤ كخُٞحٟق ا ًًح إٔ ػِْ حُل٣ِ٤خء ٣زو ٠ػِ ًٔخ حٓظوَحثً٤خ ٣ؼظٔي ك ٢حٓ٧خّ ػَِٓ ٠حهزش حُظٞح َٛحُطز٤ؼ٤ش ٝحهظزخٍٛخٔ٣ٝ ،ظط٤غ ك ٢أه ٠ٜك ّي ٙحُظؼز َ٤ػٖ حُوٞحٗ ٖ٤رِـش ٍ٣خ٤ٟش ،كظٌ ٕٞحَُ٣خ٤ٟخص كٓ ٢ـخٍ ػِ ّٞحُٔخىس ُـش طؼز َ٤أًؼَ ٜٓ٘خ ٜٓ٘ؾ حًظ٘خف. رخُظخُ ،٢كبًح ًخٗض حُل٣ِ٤خء ٫طٔظط٤غ إٔ ط َٜاُ ٠حُو٤ٜٛٞش حَُ٣خ٤ٟش حٌُخِٓش ٕ٧ ٟٓٞٞػٜخ ك ٢حٓ٧خّ ٞٛحٌُ٤ل٤ش ْ٤ُٝحٌُٔ٤شٌُٜ٘ ،خ طٔظط٤غ ػِ ٠ح٧هَ ح٧هٌ رِـش حَُ٣خ٤ٟخص. ًٔٝخ حُل٣ِ٤خء كٌٌُي ٗ ٞٛؤٕ ػِٔ ٢حٌُٔ٤خٗ٤ي ٝحُلِي ،كٜٔخ ٣ ٫ـيحٕ ٛؼٞرخص رخُـش ك ٢حطزخع حُٜٔ٘ؾ حَُ٣خ ٢ٟرخػظزخٍٔٛخ ك ٢حٓ٧خّ ٖٓ حُؼِ ّٞحَُ٣خ٤ٟش حُٔلٔٓٞش. ٌُُٝي حٓظطخع ً٤زَِ حُظؼز َ٤ػٖ هٞحٗ ٚ٘٤رِـش ٍ٣خ٤ٟش ػ٘يٓخ ً٘ق ػٖ حُٔٔخٍ ح٤ِ٤ِٛ٩ـٌُِٞ ٢حًذ. ٌٙٛ ٌ٘ٓٝحٗ٫ط٬هش حٓ٫ ٠ُٝ٧ظويحّ حُِـش حَُ٣خ٤ٟش ك ٢ػِ ّٞحُٔخىس ،أٛزلض ًَ حُٔؼخٍف حُؼِٔ٤ش طظٞؿ ٚروط٣َٓ ٠ؼش ٓ٫ظويحّ حُظؼز َ٤حَُ٣خ ٖٓ ٢ٟه٤خّ 55
ٝػ٬هخص ًٔ٤ش ٍٓٞٓٝخص ر٤خٗ٤ش ٓٝخ ٗخرٝ …ٚهي حٗٔلذ ٌٛح ح َٓ٧ػِٓ ٠وظِق حُؼِ ّٞكظ١ ٠خ ٍٝحُزُٞٞ٤ؿ٤خ ٝػِ ّٞحٔٗ٩خٕ. كخُزُٞٞ٤ؿ٤خ حٓظويٓض حُلٔخد ح٫كظٔخُ ٢ك ٢ػِْ حٍُٞحػشٝ .ػِْ ح٫ؿظٔخع ٝحُؼِّٞ ح٫هظٜخى٣ش حٓظويٓض ح٫كٜخءحصٝ .كظ ٠ػِْ حُ٘لْ كخ ٍٝإٔ ِ٣ـؤ ك ٢رؼ ٞحُلخ٫ص اُ ٠حُظؼز َ٤حَُ٣خ.٢ٟ ٝك ًَ ٢ح٧كٞحٍ كبٕ حُِـش حَُ٣خ٤ٟش طٞكَ ُِوٞحٗ ٖ٤حُؼِٔ٤ش ًِٓ ٣يح ٖٓ حُيهش ،اّ٫ أٜٗخ طٜخىف ٛؼٞرخص ًؼَ٤س كٓ ٢ـخٍ حُؼِ ّٞحٔٗ٩خٗ٤ش ٗظ ًَح ُظؼو٤ي حُٞحهغ حٔٗ٩خٗ٢ ٝه٤ٜٛٞخط ٚحُيه٤وشٝ .رخهظٜخٍ ك٘لٖ ٔٗ ٫ظط٤غ حٓظؼٔخٍ حُٜٔ٘ؾ حَُ٣خ٢ٟ حٓ٫ظ٘زخ ٢١كٓ ٢خثَ حُؼِ ّٞا ّ٫اًح ِٓز٘خ حُٞحهغ ًؼًَ ٤ح ٖٓ ٓ.ٚٗٞٔ٠ كؼ٘يٓخ ٓ ٌٕٞ٣ـخٍ حُيٍحٓش ٟٞٞٓٝػٜخ ٞٛحٔٗ٩خٕ ،أ ١حٌُخثٖ حُلَ ٝحُؼخهَ ٝحَُٔ٣ي، كبٕ ػِٔ٤ش ٟز ٢حُلٔخرخص حَُ٣خ٤ٟش ٝهٞ٠ػٜخ ٍَُٔٝ٤س ٓ٘طو٤ش ٣ٍَٟٝشٔ٤ُ ،ض ىحث ًٔخ ػِٔ٤ش ٓٗٞٔ٠ش حُ٘ظخثؾٌٛٝ .ح ٣ؼ٘ ٢إٔ ح٧ىحس حَُ٣خ٤ٟش حُظ ٢طٜيم ريهش ػِ٠ ػِ ّٞحُٔخىس طلوي حٌُؼ٬ٛ ٖٓ َ٤ك٤ظٜخ ػ٘يٓخ ٣وظ ٚح َٓ٧رؼِ ّٞحُل٤خس ٝرخُؼِّٞ حٔٗ٩خٗ٤ش .كخُِـش حَُ٣خ٤ٟش حُظ ٢طِٜق ُِظؼز َ٤ػٖ حٌُٔ٤خص ،طؼـِ ػٖ حُظؼز َ٤ػٖ كخ٫ص حُٞػٝ ٢ػٖ حُٞهخثغ حٔٗ٩خٗ٤ش حُٔؼخٗشٔٓ ،خ ٣ئًي إٔ حَُ٣خ٤ٟخص ُٖ طٔظط٤غ إٔ طٜزق حُِـش حُٞك٤يس حُظ ٢طؼزَ رٜخ حُؼوخكش حٔٗ٩خٗ٤ش ػٖ ٗلٜٔخ. إ كَ٤ٟش طل َ٣ٞحٌُ ٕٞرَٓظ ٚآُ ٠ؼخىُش ٍ٣خ٤ٟش ًزَ ٟك٤زو ٠كِ ًٔخ ٍحٝى أًٛخٕ حُلٓ٬لش ٝحُؼِٔخء ٓؼَ “ىٌ٣خٍص” ٤ُ“ ٝز٘ظِ”ٌٛ ٌُٖ .ح حُٜيف حٌُز٣ َ٤زوٓ ٠ـَى كَ٤ٟش ىٜٗٝخ ٛؼٞرخص ٝطـخًرخص ػِٔ٤ش ٝكِٔل٤ش. **************** 56
اعزشار١د١بد رذس٠ظ اٌّؼشفخ اٌش٠بػ١خ ٣ؼي حٓظويحّ ٓؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ُِطَم ٝحٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُظيٍ٤ٔ٣ش حُظ ٢ط٘خٓذ ١ز٤ؼش ٝػِْ حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،حُٟٔٞٞػخص حَُ٣خ٤ٟش حُٔوٜٞى طئٍٜ٣خ ٖٓ ٗخك٤ش ٓٝغ ١ز٤ؼش حُٔظؼِٔٝ ٖ٤هٜخثٗ ٖٓ ْٜٜخك٤ش أهَ ٟأ ٠ُٝأىٝحص ٓؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ُظلو٤ن أٛيحكٚ حَُٔؿٞسٔٓ ،خ ٣ظطِذ ٖٓ حُٔؼِْ ط٤ٜ٘ق حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش رل٤غ َٜٔ٣ػِ ٚ٤طلي٣ي حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص ٝحُطَم حُٔ٘خٓزش رٌَ٘ اؿَحث.٢ كخُطَم ٝحٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُظ ٌٖٔ٣ ٢حٓظويحٜٓخ ك ٢طيٍ ْ٣رؼٟٞٞٓ ٞػخص حُٜ٘يٓش هي ٣ ٫ل٤ي حٓظويحٜٓخ ػ٘ي طيٍ ْ٣رؼٟٞٞٓ ٞػخص حُلَٝع ح٧هَُ ٟؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ًخُـزَ ٝح٩كٜخء ٌُُ ،ي ٣ؼي ط٤ٜ٘ق حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش آُ ٠لخ، ْ٤ٛ ٝطؼٔٔ٤خص ٜٓٝ ،خٍحص ٔٓٝخثَ ط٤ٜ٘لخً ػِٔ٤خً ٝهخرُِ ً٬ظطز٤ن كٓ ٢ـخٍ ط٘ظ ْ٤حُٔلظٟٞ حَُ٣خُِٜ٘ٔ ٢ٟؾ ٞٛٝ ،رخٟ٩خكش اًُُ ٠ي ط٤ٜ٘ق ػِٔ ٢كٓ ٢ـخٍ طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ػِٔٓ ٠ظ ٟٞحُٞكيحص ٝحُلٝ ٍٜٞحُل ٜٚحُل٘٤ش ك٤غ ٔ٣خػي كٟٝ ٢غ حٛ٧يحف حُظيٍ٤ٔ٣ش ػِ ٠حُٔٔظ٣ٞخص حُٔوظِلش ًٌُٝي طلي٣ي َ١م ٝحٓظَحط٤ـ٤خص حُظيٍْ٣ حُٔ٘خٓزش. ٗٝظَحً ٤ٔٛ٧ش إٔ ٓ ٌٕٞ٣ؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ِٓٔخً رٌخكش ؿٞحٗذ حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش ، ٝط٤ٜ٘لخطٜخ َ١ٝم طئٍٜ٣خ ٝ ،أكيع حُظٞؿٜخص ُظؼِٜٔ٤خ ٝطؼِٜٔخ كٔٞف ٣ظْ اُوخء حُٞ٠ء حرظيحء ػِٝ ٠حهغ حٓظويحّ ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ُطَحثن حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش ك٢ ٓيحٍّ حُظؼِ ْ٤حُؼخّ ،كٖٔ حُٔ٬كع إٔ ٘ٛخى ػِٝكخً ػٖ حٓظويحٜٓخ ػ٘ي ًؼٖٓ َ٤ ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ،كٔ٘٣ ٫ ٖٓ ْٜو ّٞرظلؼِٜ٤خ أ ٝطٞظ٤لٜخ حُظٞظ٤ق حُُِٔ ْ٤ؼيّ ٓؼَكظٚ رٜخ أ ٝػيّ حُٔ٩خّ رٌ٤ل٤ش ط٘لٌٛ٤خ كوي أٗخٍص ػيى ٖٓ حُيٍحٓخص اُ ٠ػِٝف ًؼٖٓ َ٤ حُٔؼِٔ ٖ٤ػٜ٘خ ٝحػظٔخى ْٛػَِ١ ٠حثن طيٍ ْ٣حػظ٤خى٣ش ٓؼَ ىٍحٓش ٍ ْ٣حُؼظ٤ز٢ (ّٕٕٔٓ) ٝىٍحٓش حَُِٛحٗٝ )ٕٙٔٗ9( ٢ىٍحٓش حُؼزٞى )ّٕٕٓٔ( ١ك٤غ أًيص ؿٔ٤غ حُيٍحٓخص حُٔخروش ػِ ٠إٔ طؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢حُٔيحٍّ ٓخُحٍ ٣وظ َٜػَِ١ ٠حثن 57
حُظيٍٝ ْ٣أٓخُ٤ذ حُظو ْ٣ٞحُظوِ٤ي٣ش ،حٌٛ َٓ٧ح أى ٟاُ ٠اؿلخٍ ى ٍٝحُٔظؼِْ ك ٢حُؼِٔ٤ش حُظؼِ٤ٔ٤ش ٝ ،ػ٘يٓخ رلغ رَ ( )Bell,1989ػٖ أٓزخد ٛؼٞرخص طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ًًَ ٖٓ ٜٟ٘ٔخ ٝؿٞى ه ٍٜٞك ٢حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُظٔ٣ ٢ظويٜٓخ حُٔؼُِٔ ٕٞظؼِٝ ْ٤طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص أ ٝػيّ ٓ٬ءٓش ٌٙٛحٓ٫ظَحط٤ـ٤خص ُزؼ ٞحُٔظؼٌِٔٛٝ ،ٖ٤ح ٓخ أٗخٍ اُٚ٤ ػلخٗش ٝآهَ )ّٕٕٓٔ( ٕٝإٔ ٖٓ أٓزخد ٛؼٞرش طؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخص حٓظويحّ َ١حثن ؿ٘ٓ َ٤خٓزش ك ٢ػَ ٝحُٟٔٞٞػخص ٝكَ حُظٔخٍٝ ،ٖ٣هي طِٛٞض ىٍحٓش حُؼِ٤خٕ (ٕٛٔٗٙـ) اُٝ ٠ؿٞى ٟؼق ك ٢أىحء ٓؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ك ٢طلي٣ي َ١حثن حُظيٍْ٣ حُٔ٘خٓزش ٝحهظٜخٍ ْٛػِ٣َ١ ٠وش حُٔلخَٟس ٝحُطَ٣وش حٓ٫ظ٘ظخؿ٤ش ًٔخ إٔ ٜٓخٍحص ػَ ٝحُيٍّ ُيٓ ٟؼِٔ ٢حَُ٣خ٤ٟخص ُْ ط َٜاُ ٠ىٍؿش حُظٌٖٔ حُٔطِٞرش ًٌُٝ ،ي ٟؼق أىحثُٜٔ ْٜخٍس ٍر ٢حُٔلظ ٟٞحَُ٣خ ٢ٟرخُظطز٤وخص حُل٤خط٤ش ٝحُؼِٔ٤ش ُٜٔٝخٍس َ١ف أٓجِش ٓؼَ٤س ُِظلٌ.َ٤ ًًَٝص ىٍحٓش رؼ٘٤ش ريٍ(ّٕ٘ٓٓ) إٔ حُظيٍ ْ٣حُظِو ٞٛ ٢٘٤حُـخُذ ك ٢طيٍْ٣ حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،إٔ حُٔ٘خم حُٜلَ٣ ٫ ٢ه ٠اُ ٠حُٔٔظ ٟٞحُٔطِٞد ٖٓ حُظلخػ٬ص حُظ٢ ط٘ـغ ػِ ٠ح٩ريحع ر ٖ٤حُٔؼِٔخص ١ٝخُزخطٝ ،ٖٜك ٢ىٍحٓش أهَُ ٟزؼ٘٤ش ريٍ()ّٕٓٓٙ طِٛٞض حُيٍحٓش اُ٤ٓ ٠خىس حُظؼِ ْ٤حُوخثْ ػِ ٠أِٓٞد حُظؼِ ْ٤حُٔزخَٗ ك ٢طيٍْ٣ حَُ٣خ٤ٟخص ،رٔ٘٤خ َ١حثن حُظيٍ ْ٣حُظ ٢ط٤ٜت حُطخُزخص ُِؼ َٜحُلي٣غ طٔظويّ ريٍؿش ٟؼ٤لش ؿيحً. ٖٓٝه ٍ٬حٓظؼَحُ ٝزؼ ٞحُيٍحٓخص ٓؼَ ًَ ٖٓ ىٍحٓش ػزي حُؼِِ٣ (ٕٛٔٗٙـ) ٝىٍحٓش ؿخٕ(ٝ )ّٕٓٓ8ىٍحٓش حُؼزي حٌَُٖٕٛٔٗ( ْ٣ـ) ٝٝؿٜخص ٗظَ حُٔؼِٔ ٖ٤ك ٌٙٛ ٍٞحُو٤٠ش ٓٞح ًء ػٖ ٣َ١ن ٍٕٝحُؼَٔ حُظَر ١ٞأٓ ٝخ ٣ي ٍٝرٖ٤ حُٔؼِٔ ٖٓ ٖ٤كٞحٍحص طَر٣ٞش ٌٖٔ٣إٔ َٗؿغ ػيّ حٓظويحّ َ١حثن حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش اُ٠ أعجبة ػذ٠ذح ِٓ أثشص٘ب: 58
ٔ .طيٗ ٢طؤ َ٤ٛحُٔؼِٔ ٖ٤هزَ حُويٓش ٝأػ٘خثٜخ ك- ٢حُظوطٝ ٢٤حُظ٘لٝ ٌ٤حُظو- ْ٣ٞ ُطَم حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش. ٕ.حػظ٤خى حُٔؼِٔ ٖ٤ػَِ١ ٠حثن حُظيٍ ْ٣ح٫ػظ٤خى٣ش ٝحُوٞف ٖٓ طـَرش َ١حثن كي٣ؼش ُِظيٍ ْ٣ػِ ٠حػظوخى إٔ ًُي ٓٞف ٣ئهَ ْٛػٖ اٜٗخء حُٔوٍَ حُيٍحٓ٢ ك ٢حُٞهض حُٔليى أ ٝػيّ حٓظ٤ؼخد حُط٬د ُٜخ ٗٝلًُ ٞي. ٖٟ .ؼق ى ٍٝح٩ىحٍس حُٔيٍٓ٤ش ٝحَٗ٩حف حُظَر ١ٞك ٢ط٘ٔ٤ش حُظيٍْ٣ رخُطَم حُلي٣ؼش. ٗ٣ُ .خىس أػيحى حُط٬د ك ٢حُل.ٍٜٞ ٘ٞٓ .ء أكٞحٍ حُٔزخٗ ٢حُٔيٍٓ٤ش ِٓٝلوخطٜخ ؿخُزخً. ٣ُ .ٙخىس حٌُْ حُٔؼَكُِٔ ٢وٍَحص حُيٍحٓ٤ش. .7ه ٍٜٞحُظيٍ٣ذ حُظَر ١ٞك ٢طٞكٔٗ َ٤خًؽ كو٤و٤ش ِٓٔٓٞش ُِظيٍ ْ٣رخُطَم حُلي٣ؼش. .8طيٗ ٢هيٍحص حُط٬د حُظؼ َُِّٔ٤ش ٝطؼٞى ْٛػِ ٠حُ٘ٔ ٢حُظوِ٤ي ١حُٔؼظٔي ػِ٠ حٓ٫ظظٜخٍ ٝحُللع. ً .9ؼَس حٓظويحّ ٗظخّ ح٫هظزخٍحص حُٔؼظٔيس ػِ ٠حُللع ٝحٓظؼخىس حُٔؼخٍف ىٔٗٝخ أػَ ػِ ٠حُـٞحٗذ حُٜٔخٍ٣ش. ٝرؼي ػَ ٝأرَُ أٓزخد حُؼِٝف ػٖ َ١حثن حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش ،كبٕ حُٔٔئ٤ُٝش ٓ٘ظًَش ر ٖ٤حُوزَحء ٝحُزخكؼٝ ٖ٤حُٔؼُِٔ ٖ٤ظ٬ك ٌٙٛ ٢حٓ٧زخد ٓٝؼخُـظٜخَٟ٣ٝ ، حُزخكغ ٖٓ ه ٍ٬حٓظوَحء ح٧ىر٤خص حُظَر٣ٞش ٝحُيٍحٓخص حُٔخروش إٔ هطٞحص حُٔؼخُـش ًخُظخُ:٢ 61
ٔ .إٔ طًَِ ٓئٓٔخص اػيحى حُٔؼِٔ ٖ٤ػِ ٠حُـخٗذ حُظطز٤وٝ ٢أٓخُ٤ذ حُظيٍ٣ذ حُؼِٔ٢ ُطَحثن حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش ٞٓٝحُٗش ًُي ٓغ حُـخٗذ حُ٘ظَٝ ١حُظطز٤ن. ٕ .طؤ َ٤ٛحُٔيٝ ٖ٣َ٣حَُٔ٘كٌٞٗٞ٤ُ ٖ٤ح هزَحء طيٍ٣ذ ىحهَ ٓيحٍٜٓ٘ٓٝ( ْٜخ أُخْٜٓ رٜٔخٍحص حُظيٍ ْ٣رخُطَم حُلي٣ؼش). ٖ .إٔ ٣وط ٢حُٔؼِْ ُظٞظ٤ق َ١م حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش٣ٝ ،ظخرغ ك ٢حُظ٘لٝ ٌ٤حُظو.ْ٣ٞ ٗ .طِ٣ٝي حُٔيٍٓش رخ٫كظ٤خؿخص حُُٓ٬ش ٖٓ اٛيحٍحص طَر٣ٞش ٝأؿِٜس طؼِ٤ٔ٤ش َٓٝحكن طؼِ٤ٔ٤ش ٝط٘ظٔ٤خص ٝؿَٛ٤خ كٓ ٢ز َ٤طٞظ٤ق َ١م حُظيٍ ْ٣حُلي٣ؼش. ٍ٘ .ر ٢ح٧ىحء حُٞظ٤لُِٔ ٢ؼِْ ٝحُٔيٝ َ٣حَُٔ٘ف رٔي ٟطٞظ٤ق َ١م حُظيٍْ٣ حُلي٣ؼش. .ٙطوي ْ٣طـٌ٣ش ٍحؿؼش ُٞحٟؼ ٢حُٔ٘خٛؾ رٜيف طوِ َ٤حٌُْ حُٔؼَكٝ ٢حُٔؼِٓٞخص ك٢ حُٔوٍَحص حُيٍحٓ٤ش ٓغ ُ٣خىس حُؼ٘خ٣ش رٍِع حُٜٔخٍحص حُظؼ َُِّٔ٤ش ُِط٬د ٝط٘ٔ٤ش حُٜٔخٍحص حُظيٍ٤ٔ٣ش ُِٔؼِ.ٖ٤ .7حُو٤خّ رخُيٍحٓخص حُؼِٔ٤ش ُِٞهٞف ػِ ٠حُٟٞغ حَُح ٖٛك ٢حٓظويحّ َ١م حُظيٍْ٣ حُلي٣ؼش ٤ًٝل٤ش طط.َٙ٣ٞ .8ط ْ٤ٜٔحُٔزخٗ ٢حُٔيٍٓ٤ش رٍٜٞس طؼ ٖ٤ػِ ٠حٓظويحّ حُطَم حُظيٍ٤ٔ٣ش حُلي٣ؼش. (ػيى حُط٬د ك ٢حُٜق حُيٍحٓ ،٢طٞحكَ حُٔوظزَحص ٝكـَحص حُلخٓذ ٝحُٜٔخىٍ. .9طـ َ٤٤حٗ٧ظٔش ٝحُٔٔخٍٓخص حُٔؼ٤وش ُظ٘ل ٌ٤حُطَم حُلي٣ؼش ُِظيٍ.ْ٣ ٓٔ.ط٤ٜجش حُز٤جش حُٜل٤ش ،رخُٓٞخثَ حُٔٔخػيس حُظ ٢طٌٖٔ حُٔؼِْ ٖٓ أىحث ٚحُظيٍ ٢ٔ٣رٌَ٘ ك ّؼخٍ. ٔٔ.حٛ٫ظٔخّ رزَحٓؾ حُظَر٤ش حُؼِٔ٤ش ،رٌَ٘ أًؼَ طًَِ٤حً ٓٝظخرؼش حُٔظيٍرٝ ،ٖ٤طِ٣ٝيْٛ رخُظـٌ٣ش حَُحؿؼش حُٔٔظَٔس ٧ىحث ْٜحُظيٍ.٢ٔ٣ 60
ٝأهَ٤حً كبٕ حٗ٫ظوخٍ ٖٓ حُٞحهغ اُ ٠حُٔؤٓ ٍٞكَ١ ٢م طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ٣ظطِذ ط٤ٜجش حُز٤جش حُٔيٍٓ٤شٝ ،ط٤ٜجش حُٜق حُيٍحٓ ٢رظو٘٤خص حُظؼِ ْ٤حُُٓ٬ش ُظ٘ل ٌ٤طِي حٓ٫ظَحط٤ـ٤خصٝ ،طوٓ ٚ٤ٜؼخَٓ َُِ٣خ٤ٟخص كٓ ًَ ٢يٍٓشٝ ،إٔ ٞ٣حًذ ًُي كِٔش طؼو٤ل٤ش طؼَٔ ػِ ٠ط٤ٜجش حُٔؼِٔٝ ٖ٤حُٔـظٔغ ُظوزَ ًُي حُظـٝ َ٤٤حُظطٝ َ٣ٞاىٍحى أرؼخىٙ ٓٝظطِزخطًُٝ ،ٚي كٓ ٢ز َ٤حُ ٍٞٛٞاُٞٓ ٠حًزش حُؼٝ َٜحُظويّ حُظو٘ٝ ٢حُظٌُ٘ٞٞؿ٢ ٝحَُ٣خ.٢ٟ 61
رؼش٠ف اٌّف َٛٙاٌش٠بػ:ٟ ٣ؼظزَ حُٔل ّٜٞحَُ٣خ ٢ٟحٓ٧خّ ٌَُ ٌٓٗٞخص حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش ك٤غ طؼظٔي رخه٢ ٌٓٗٞخص حُٔؼَكش حَُ٣خ٤ٟش ػِ ٠حُٔلخ ْ٤ٛحػظٔخىحً ًزَ٤حً ك ٢طٌٜ٘٣ٞخ ٝحٓظ٤ؼخرٜخ ٝحًظٔخرٜخ .أٓخ رو ٜٙٞطؼَ٣ق حُٔلٓ \" ّٜٞل ّٜٞحُٔل \" ّٜٞكٞ٣ ٬ؿي طؼَ٣ق ؿخٓغ أٝ ٓظلن ػُِِٔ ٚ٤لٝ ،ّٜٞهي حهظِق حُؼِٔخء ك ٢طؼَ٣لخطُِٔ ْٜلُ ّٜٞؼيّ ٝؿٞى ٓؼِٓٞخص ًخك٤ش ػٖ طٌ ٖ٣ٞحُٔلخٝ ْ٤ٛحٓظويحٓخطٜخ. ٝحُٔل٤ٗ ْ٤ُ ّٜٞجخً ٓلٔٓٞخً هخثٔخً ك ٢حُٞحهغ ،كخ٤ٗ٧خء حُٔلٔٓٞش حُظ ٢طيٍ ػِٜ٤خ حُٔلخٔ٤ُ ْ٤ٛض ٓٔٗ ٟٞخًؽ أ ٝأٓؼِش ططزن ػِٝ ،ٚ٤طظٔؼَ كٜ٤خ ٓٔخط ٚحٓ٧خٓ٤ش٘ٛٝ ،خى طؼَ٣لخص ٓظؼيىس ُِٔلٜ٘ٓ ّٜٞخ: • ٓـٔٞػش ٖٓ ح٤ٗ٧خء حُٔيًٍش رخُلٞحّ أ ٝح٧كيحع حُظ ٌٖٔ٣ ٢ط٤ٜ٘لٜخ ٓغ رؼٜ٠خ حُزؼ ٞػِ ٠أٓخّ ٖٓ حُوٜخث ٚحُٔ٘ظًَش ٝحُِٔٔ٤س ٌٖٔ٣ٝحٗ٩خٍس اُٜ٤خ رخْٓ أ ٝرَِٓ. • ٓـٔٞػش ٖٓ حٓ٫ظي٫٫ص حٌُ٤٘ٛش حُٔ٘ظٔش حُظٌٜٗٞ٣ ٢خ حُلَى. • حُٔل ٞٛ ّٜٞر٘خء ػوِ ٢أ ٝطـَ٣ي ً .٢٘ٛاٗ ٚحٍُٜٞس حٌُ٤٘ٛش حُظ ٢طظٌُ ٕٞيٟ حُلَى ٗظ٤ـش طؼٔٛ ْ٤لخص ٝهٜخث ٚحٓظ٘ظـض ٖٓ أٗ٤خء ٓظ٘خرٜش ػِ ٠أٗ٤خء ٣ظْ حُظؼَ ٝاُٜ٤خ كٔ٤خ رؼي. • حُٜلش حُٔـَىس حُٔ٘ظًَش ر ٖ٤ؿٔ٤غ أٓؼِش ًُي حُٔل.ّٜٞ • حُٔل :ّٜٞطـَ٣ي ًُ ٢٘ٛوٜخث٘ٓ ٚظًَش ُٔـٔٞػش ٖٓ حُظٞح َٛأ ٝحُوزَحص أ ٝح٤ٗ٧خء، • حُٔل :ّٜٞكٌَس ٓـَىس ط٘ َ٤آُ ٠ـٔٞػش ٖٓ حُؼ٘خ َٛحُظ ٢طِظو ٢ؿٔ٤ؼٜخ ك٢ ٓـٔٞػش ٖٓ حُٔٔخص حُِٔٔ٤س حُٔ٘ظًَش. 62
• حُٔل :ّٜٞر٘٤ش ػوِ٤ش طيٍ ػِٓ ٠ـٔٞػش حُٔٔخص حُِٔٔ٤س حُظ ٢طِو ٢ػ٘يٛخ أكَحى ٘ٛق ٓؼ ٖٓ ٖ٤ح٤ٗ٧خء. • حُٔل ٞٛ :ّٜٞكٌَس ٓـَىس ٗخطـش ػٖ حٓ٫ظي٫٫ص حٌُ٤٘ٛش حُٔ٘ظٔش حُظٌٜٗٞ٣ ٢خ حُلَى ٖٓ ؿَحء طلخػِٓ ٚغ ح٤ٗ٧خء أ ٝح٧كيحع حُٔظٞحكَس ك ٢حُز٤جش. • ٌٖٔ٣ٝحػظزخٍ حُٔلًِٝ ّٜٞؽ َٓطذ ً ١رؼي ،ٖ٣ح ٞٛ :ٍٝ٧حُؼزخٍس حُظ ٢طليى حُٔل ،ّٜٞأ ٝح( ْٓ٫حُٜٔطِق) حٌُ٣ ١طِن ػِٝ ،ٚ٤حُؼخٗ :٢حُوخػيس حُظ ٢طٔظويّ ك ٢حٓظؼٔخٍ ٌٙٛحُؼزخٍس. أٔٛاع اٌّفب٘- :ُ١ طؼيى ط٤ٜ٘ق أٗٞحع حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟشُٝ ،وي طْ اػيحى ط٤ُٞلش (ط٤ُٞلش حُيٝح٤ٛيٞٗ٧ )١حع حُٔلخ- :٢ٛٝ ْ٤ٛ ٔ -اٌّفب٘ ُ١اٌسغ١خ ٚاٌّدشدح (ِفب٘ ُ١داٌّخ)ٓ ٢ٛٝ :لخٓ ْ٤ٛـٔٞػظٜخ حَُٔؿؼ٤ش ؿَ٤ هخُ٤ش كٔؼ ً٬حُٔلخ ْ٤ٛحُلٔ٤ش ط٘ظٔ ٢آُ ٠ـٔٞػش ح٤ٗ٧خء حُٔخى٣ش ٝحُظ٬ٓ ٌٖٔ٣ ٢كظظٜخ ٝه٤خٜٓخ ٓؼَ ٓل ّٜٞحُٔٔطَس ،حُلَؿخٍ ،حٌَُٓ ،٢حُٔ٘وِشٝ ،حُٔل ّٜٞحُٔـَى ٓ ٞٛلّٜٞ ى ٢ُ٫ؿ َ٤كٔ٘٣ٝ ٢ظٔ ٢آُ ٠ـٔٞػش ح٤ٗ٧خء حُٔـَىس ٝحُظ٬ٓ ٌٖٔ٣ ٫ ٢كظظٜخ ٝه٤خٜٓخ ًٔل ّٜٞحُؼيى حُ٘ٔز ،٢حُٔؼخىُش ،ح٫هظَحٕٓٝ ،ؼظْ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٖٓ ٢ٛ ٗٞع حُٔلخ ْ٤ٛحُٔـَىس. ٕ -اٌّفب٘ ُ١الأ١ٌٚخ (اٌّفشدح) ٚاٌثبٔ٠ٛخ (اٌؼبِخ) :حُٔلخ ْ٤ٛح٤ُٝ٧ش (حُٔلَىس) ٢ٛ حُٔلخ ْ٤ٛحُظ ٢ط٘ظٔ ٢آُ ٠ـٔٞػخص أكخى٣ش أ ١طظٌ ٖٓ ٕٞػ٘ٝ َٜحكي ٣ٝؼظٔي ر٘خإٛخ ػِ ٠حُٔلٔٓٞخص ٓؼَ ٓل ّٜٞحُْ٘ٔٓ ،ل ّٜٞحُؤَٓ ،ل ّٜٞحُ٘ـْ حُوطز ،٢حُؼيى ح٢ُٝ٧ حٛ٧ـَ ،أٓخ حُٔلخ ْ٤ٛحُؼخٗ٣ٞش (حُؼخٓش) ٣ٝظْ حٗظوخهٝ ٚر٘خإٓ ٖٓ ٙلخ ْ٤ٛأ٤ُٝش ٓؼَ ٓلّٜٞ حُلٞ٤حٕ ٓٝل ّٜٞحٌُِذ ٝح٫هظَحٕ حُ٘ٔز.٢ 63
ٖ -اٌّفب٘ ُ١اٌّزؼٍمخ ثبلإخشاءادٓ ٢ٛٝ :لخ ْ٤ٛطًَِ ػَِ١ ٠م حُؼَٔ ٓؼَ ٓلّٜٞ َٟد حُٔوخىٝ َ٣ؿٔؼٜخَ١ٝ ،كٜخ ٝهٔٔظٜخ. ِٗ -فب٘ ُ١سثط١خٔ٣ٝ :ظويّ كٜ٤خ حَُحر٣ٝ ،ٝ ٢ظٞكَ أًؼَ ٖٓ هخٛش ٝحكيس ك ٢ح٤ٗ٧خء ٓؼَ ٓل ّٜٞحُٔؼٓ ،ٖ٤ل ّٜٞحَُِٓس. ِ٘ -فب٘ ُ١فظٍ١خٔ٣ٝ :ظويّ كٜ٤خ حَُحر ٢أٝ ،ٝطظٞكَ كٜ٤خ ٝحكيس ٖٓ ر ٖ٤ػيس هٜخثٚ أٛ ٝلخص ٓؼَ ٓل ّٜٞحُؼيى ؿ َ٤حُٔخُذ ( ٞٛٝػيى ٛل٤ق ٓٞؿذ أٛ ٝلَ)ٓ ،لّٜٞ أًزَ ٖٓ أٔ٣ ٝخ.١ٝ ِ -ٙفب٘ ُ١ػلائم١خٓ ٢ٛٝ :لخ٣ ٫ ْ٤ٛظٓ َٜؼ٘خٛخ ا ٫اًح ًخٗض ٓ٘ظِٔش ػِ ٠ػ٬هش رٖ٤ ٓل ٖ٤ٜٓٞأ ٝأًؼَ ٓؼَ ٓل ّٜٞحٌُؼخكش ،ؿ٤ذ حُِح٣ٝشٓٝ ،و٤خّ حَُْٓ. ِ -7فب٘ ُ١رؼش٠ف١خ (ل١ّ١خ)ٓ ٢ٛٝ :لخٔ٤ُ ْ٤ٛض ُٜخ ٓـٔٞػش َٓؿؼ٤ش ٝاٗٔخ طليى ٓٔخطٜخ حٓ٧خٓ٤ش حُٔ٘ظًَش رلٔذ حطلخهخص ػخٓش ٓؼَ ٓل ّٜٞحُظطخرن ،حُظ٘خر ،ٚحُظٔخ.١ٝ ِ -8فب٘ ُ١غ١ش ِؼشفخٓ ٢ٛٝ :لخ ْ٤ٛؿ َ٤هخرِش ُِظؼَ٣ق ك٤غ ٌٖٔ٣ ٫ا٣ـخى ػزخٍس طٜق حُٔلٛٝ ّٜٞلخً ٓليىحً ٓؼَ ٓل ّٜٞحُ٘وطش ،حُٔٔظو ،ْ٤حُٔٔظ ،ٟٞحُؼيى ،حُٔـٔٞػش. اعزشار١د١بد رؼٍ ُ١اٌّفب٘ ُ١اٌش٠بػ١خ- : طؼظزَ حٓظَحط٤ـ٤ش حُٔؼِْ ك ٢طوي ْ٣حُٔل ّٜٞحَُ٣خٛ ٢ٟخٓشٝ ،طوظِق حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُٔٔظؼِٔش ك ٢طوي ْ٣حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٖٓ ك٤غ ػيى حُظلًَخص ٝط٘ظٜٔ٤خ ٖٓٝ حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص ٓخ - :٢ِ٣ ٔ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش حٗ٫ظٔخء. ٕ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش حٗ٫ظٔخء ٝطلًَخص أٓؼِش ػيّ حٗ٫ظٔخء ٝطظٌِِٔٓ ٖٓ ٕٞش ٖٓ حُٝ٧حؽ حَُٔطزش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش حٗ٫ظٔخء ٝطلًَخص أٓؼِش ػيّ حٗ٫ظٔخء. 64
ٖ) ِِٓٔش ٖٓ طلًَخص أٓؼِش حٗ٫ظٔخء ٝطلًَخص أٓؼِش ػيّ حٗ٫ظٔخء ُ ْ٤رظَط٤ذ ػخرض أٓ ٝليى. ٗ) حٓظَحط٤ـ٤خص حُظَط٤ذ: • طؼَ٣ق – أٓؼِش حٗظٔخء – أٓؼِش ػيّ حٗظٔخء. • أٓؼِش حٗظٔخء – أٓؼِش ػيّ حٗظٔخء – طؼَ٣ق. • طؼَ٣ق – أٓؼِش حٗظٔخء. • أٓؼِش حٗظٔخء – طؼَ٣ق. ِؼب١٠ش إرمبْ ف ُٙاٌطلاة ٌٍّفب٘ ُ١اٌش٠بػ١خ: ٘ٛخى ٓؼخ٤ًِٞٓ َ٤٣ش ُو٤خّ ٓي ٟاطوخٕ ك ْٜحُط٬د ُِٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٝكٌٛ ٢ح حُٔـخٍ ٞ٣ؿي ًٗٔٞؿخٕ ٌُُي- : أٚلاً :إٌّٛرج الأٚي :لبئّخ ثبلأػّبي اٌز٠ ٟم َٛثٙب اٌزٍّ١ز ٌم١بط إرمبْ اٌزؼٍُ: ٓؼخٍ حُ٘٢ء حُٔؼط ٠حُؼَٔ حٌُ٣ ١و ّٞر ٚحُظٌِٔ٤ * اًح أُػط ٠حْٓ حُٔل٣ ّٜٞؼطٓ ٢ؼخ ً٫ػِٚ٤ ٣ -ؼطٓ ٢ؼخ٘٣ ٫ ً٫طزن ػِ ٠حُٔلّٜٞ ٣ -وظخٍ حُٜلش حَُٔطزطش رخُٔلّٜٞ ٣ -وظخٍ ٛلش ٫طَطز ٢رخُٔلّٜٞ ٣ -ؼط ٢طؼَ٣لخ ُِٔلّٜٞ * اًح أػطٓ ٠ؼخ ً٫ػِ ٠حُٔل٣ ّٜٞوظخٍ حْٓ حُٔلّٜٞ * اًح أػط ٠أٓٔخء ٓل٣ ٖ٤ٜٓٞز ٖ٤حُؼ٬هش رٜٔ٘٤خ 65
ثبٔ١بًّٛٔ :رج د٠ف١ظ ف ٟاوزغبة اٌّفٕ٠ٚ - :َٛٙمغُ إٌِ ٝغز- :ٓ١٠ٛ الأٚي٠ :م١ظ لذسح اٌطبٌت ػٍ ٝرّ١١ض الأِثٍخ ِٓ اٌلا أِثٍخ. ٓؼُ٣ * :ً٬ؼط ٢حُظِٔ ٌ٤أٓؼِش ُِٔل ،ّٜٞأ٣ ٝليى حُٔل٣ٝ ّٜٞؼَِ ًُي. * ُ٣ؼط ٢حُظِٔ ٌ٤أٓؼِش ِٓز٤ش ُِٔل٣ٝ ّٜٞؼَِ ًُي. اٌثبٔ٠ :ٟم١ظ لذسح اٌزٍّ١ز ػٍ ٝرّ١١ض خظبئض اٌّف.َٛٙ ٓؼ٣ * ً٬ليى ح٤ٗ٧خء حُظ٣ ٢ـذ طٞحكَٛخ ك ٢أٓؼِش حُٔل.ّٜٞ * ٣ليى حُوٜخثٝ ٚحَُ٘ ١ٝحٌُخك٤ش كظ ٌٕٞ٣ ٠حُٔؼخٍ ا٣ـخر ٢ػِ ٠حُٔل.ّٜٞ * ٣ليى حُٜلخص حُٔ٘ظًَش ٝؿ َ٤حُٔ٘ظًَش رٓ ٖ٤ل.ٖ٤ٜٓٞ * ُ٣ؼط ٢طؼَ٣لخً ىه٤وخً ٓٝليىحً ُِٔل.ّٜٞ دٌ ً١اٌزخط١ؾ ٌٍزؼٍ ُ١الاعزشار١د ٟف ٟاٌش٠بػ١بد ٣ظٌٌٛ ٕٞح حُيُ ٖٓ َ٤ػ٬ع َٓحكَ أٓخٓ٤ش طلظٜ٘ٓ ًَ ١ٞخ ػِ ٠ػيس هطٞحص ؿِث٤ش، ٣ٝظْ طيٍ ْ٣حُٔلخ ْ٤ٛرظطز٤ن ىُ َ٤حُظوطُِ ٢٤ظؼِ ْ٤حٓ٫ظَحط٤ـ ٢ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ػِ٠ حُٔؼَكش حُٔلخ٤ٔ٤ٛش ًٔخ :٢ِ٣ أٚلاً :اٌز١ٙئخ ٌٍزؼٍ( ُ١رسؼ١ش اٌّسز- :)ٜٛ أ -هٔٓ ّْ٤ظ ٟٞحُظؼِْ دٗ -خهٖ حٛ٧يحف ؽّٜٓ -ي ُِٔٔؤُش ى ٢٘ٗ -حُوِل٤ش حُٔؼَك٤ش 66
ٛـ ًٍِ -حُظٞؿ / ٚ٤أػَ حٛ٫ظٔخّ ثبٔ١بُ :رمذ ُ٠اٌّسز- :ٜٛ أ -طٞهق /طؤَٓ د -حريأ رظوي ْ٣حُٔلظٟٞ ؽٓ -خػي ػِ ٠طٔؼَ ح٧كٌخٍ ثبٌثبً :اٌزطج١ك /الإدِبج- : أ -أىٓؾ ٗ /ظْٗ :خ َ١حُٔظؼِٔ ٖ٤ك ٢حُلِٝ ٍٞحُظ٘لٗٝ ٌ٤خه٘ ْٜكٜ٤خ هخٍٕ كِ ٍٞحُٔظؼِٖٔ٤ رخُلِ ٍٞحًُ٘ٔٞؿ٤ش ٝروزَحص حُظؼِْ ح٧هَ.ٟ د -ه ِّْ٤حٗ٩ـخُ: ٌٗٔؽ حُظوٗٝ ْ٤٤خه٘.ٚ ٗخهٖ ح٧هطخء حُٔلخ٤ٔ٤ٛش حُٔخروش. ٝكَ حُظؼِ.ِ٣ ؽٓٝ -غ حُظؼِْٝ :كَ كَٛخً ُظ٤ٓٞغ حُظؼِْ ٓظِح٣يس ك ٢ط٘ٞػٜخ ٝطؼو٤يٛخ ٗخهٖ حُ٘ٔٞ حُلخ.َٛ لٛاػذ ػبِخ ِٚجبدا ٠دت ِشاػبرٙب ػٕذ رذس٠ظ اٌّفبُ٘١ ٔ -حُٔلخ ٫ ْ٤ٛطُؼطُِٔ ٠ظؼِْ رَ ٣ـذ ػِ ٠حُٔظؼِْ إٔ ٜٔ٠٣خ ٝإٔ ٣يٓـٜخ ٖٟٔحُز٘خء حُٔؼَك ٢حٌُُ ١ي.ٚ٣ ٕ -طلي٣ي ١ز٤ؼش حُٔل ّٜٞأٞٗ ١ع حُٔل١ ّٜٞزوخً ُِظ٤ٜ٘ق حُٞحٍى ٓخروخً. 67
ٖ -طلي٣ي حُٔٔخص حٓ٧خٓ٤ش (حُلَؿش) ُِٔلُٝ ّٜٞلض حُ٘ظَ اُٜ٤خ ػ٘ي َٟد أٓؼِش حٗ٫ظٔخء (حٓ٧ؼِش ح٣٩ـخر٤ش ػٖ حُٔل.)ّٜٞ َٟٗ -د أٓؼِش ا٣ـخر٤ش ٝأهَِٓ ٟز٤ش ٓغ حُظلٔ َ٤ك ٢حُلخُظ.ٖ٤ ٍ٘ -ر ٢حُٔل ّٜٞرخُوزَحص حُٔخروش حُُٓ٬ش ُظؼِٔ.ٚ ٤ٛ -ٙخؿش طؼَ٣ق حُٔل ّٜٞرِـش ٝحٟلش طظ ٖٔ٠ؿٔ٤غ حُٔٔخص حُلَؿش ُِٔل ّٜٞرل٤غ ٣لٜٜٔخ حُٔظؼِْ رُٜٔٞش. -7اطخكش حُلَٛش ُِظُِ ٌ٤ٓ٬ظيٍد ػِ ٠حُٔلٝ ّٜٞحٓظويحٓ ٚك ٢ر٘خء ٓلخ ْ٤ٛأهَ.ٟ -8طزً٘ٞٔٗ ٢ؽ طؼِْ ٔ٣خػي حُط٬د ػِ ٠ر٘خء حُٔلخ.ْ٤ٛ -9حُلَ ٙػِ ٠طٌ٘ َ٤حٍُٜٞس حٌُ٤٘ٛش ُِٔل ّٜٞك ٢حُيٓخؽ ،كبٕ ًُي َُٜٔ٣ػِ٠ حُٔظؼِْ ػِٔ٤ش حٓظيػخث ٚػ٘ي حُلخؿش اُ.ٚ٤ ٓٔ -حُؼَٔ ػِ ٕٞٛ ٠حُٔل ٖٓ ّٜٞه ٍ٬طيٍ٣زخص ٓ٘ظٔ٤ش ًِٔخ ُِّ ًُي. 68
الاردب٘بد اٌسذ٠ثخ ٌزذس٠ظ اٌش٠بػ١بد ٌز ٞٚالإػبلخ اٌغّؼ١خ ح٩ػخهش حُٔٔؼ٤ش (حُ)ْٜٔ ٣وٜي رخُ :ْٜٔكيٝع اػخهش ٓٔؼ٤ش ػِ ٠ىٍؿش ٖٓ حُ٘يس رل٤غ ٔ٣ ٫ظط٤غ ٓؼٜخ حُلَى إٔ ٌٕٞ٣هخىٍحً ػِ ٠حُٔٔغ ٝك ْٜحٌُ ّ٬حُٔ٘طٞم ،كظٓ ٠غ حٓظويحّ أىحس ُِٔٔغ٣ٝ ،ظَطذ ػًُِ ٠ي ٌٓ٘٬ص طظؼِن رخ٫طٜخٍ ُي ١حُطخُذ ٖٓٝ ،ػْ كِيَ١ ٚ٣م هخٛش ُ٬طٜخٍ ٜٓ٘خ: أٚلا – اٌطش٠مخ اٌشف١ٙخ: ٣َ١ ٢ٛٝوش طـٔغ ر ٖ٤حٓظويحّ حٌُٝ ّ٬روخ٣خ حُٔٔغ ٝهَحءس حٌُٝ ّ٬ط:ْ٠ -0لشاءح اٌىلاَ: ٣ٝؼ٘ ٢ر ٚهَحءس حُ٘لخ ٞٛٝ ،ٙهيٍس حُٔظؼِْ ػِ٬ٓ ٠كظش حُ٘لخٝ ٙحُِٔخٕ ٝحُلي ٝطؼزَ٤حص حُٞؿٝ ٚحُـْٔ ٖٓٝه ٍ٬حُٔؼِٓٞخص حُٔٔظٔيس ٖٓ حُٔٞهق١ٝ ،ز٤ؼش حٌُ٣ٝ .ّ٬لظخؽ حُطخُذ حُ ْٛ٧ظيٍ٣زخص هخٛش ٓؼَ ٟٝغ ٣ي ٙػِ ٢كْ أ ٝأٗق أٝ ك٘ـَس حُٔؼِْ كٞٓ ٢حٟغ ٓؼ٘٤ش رٜيف اكٔخّ حُطخُذ رخٛ٫ظِحُحص حُٜخىٍس ػٖ طِي ح٧ؿِحء ػ٘ي ٗطن حُلَٝف ٌٙٛٝ ،حُطَ٣وش ُٜخ ٌٓ٘٬ص ٓؼَ : -ر٢ء أَٓ ٝػش كًَش ٗلخ ٙحُٔظٌِْ . -ػيّ ٓ٬ءٓش حُز٤جش حُظ٣ ٢ظليع كٜ٤خ حُٔظٌِْ ٓؼَ رؼي حُٔٔخكش . ٝ -ؿٞى ٌٓ٘٬ص ر٣َٜش ُي ١ح. ْٛ٧ ٬ٌ٘ٓ -ص طظؼِن رطز٤ؼش حُ٘طن ٓ :ؼَ ٝؿٞى ٓ٘خ١ن ٓظؼيىس طظلٌْ كٓ ٢وخٍؽ حُلَٝف . ّ٠ٚىٓ رمٍ ً١رٍه اٌّشبوً ِٓ خلاي : أ -اعزشر١د١خ اٌزٛلغ : -طٞهغ حٌُِٔخص حُٔلظِٔش ٝحُٔ٤خم ٝحٓ٧جِش . -طلي٣ي حُٔؼِٓٞخص ٝحٓ٧جِش ٝحٌُٔ٘٬ص حُظ٣َ٣ ٢ي حْٛ٧ حُل ٍٜٞػِٜ٤خ . -حُظوطُِ ٢٤ظوِ ٖٓ ٚحٌُٔ٘٬ص حُز٤ج٤ش . ة -اعزشار١د١خ رؼ٠ٛؼ١خ : -طٌَحٍ رؼ ٞحٌُِٔخص . 71
-حهظٜخٍ رؼ ٞحٌُِٔخص . -حٓظويحّ حُٜـخء ك ٢حٌُِٔخص حٓ٧خٓ٤ش . -حٓظويحّ حٔ٣٩خءحص . ً -ظخرش ٍٓخُش ٓوظَٜس طًَِ ػِ ٢حٌُِٔخص حٓ٧خٓ٤ش . ج -اعزشار١د١بد الاعزّبع : ٝطَ٘ٔ : -إٔ ٣ظليع حُٔظٌِْ رٟٞٞف ٣ٝوق ٓوخرَ ح. ْٛ٧ -ح٫هظَحد ٖٓ حُ٘و ٚحُٔظٌِْ . -حٌُق ػٖ حٌُ ّ٬ك ٢أػ٘خء حُٟٞ٠خء .. -ك ٍٞ٠حُـِٔخص ٝح٫ؿظٔخػخص ٓزٌ ًَح. ٕ -حُظيٍ٣ذ حُٔٔؼ: ٢ ٝطٜيف اُ ٢حٓ٫ظلخىس ٖٓ روخ٣خ حُٔٔغ ُي ١حُطخُذ حُٔؼخم ٓٔؼ٤خ ٝ ،رخُظخُ ٫ ٢طـي١ ٓغ حُطخُذ ح ْٛ٧ريٍؿش كخىس . ُـش حٗ٩خٍس ٝ :طْ٠ ٖ- -اٗخٍحص ٛٝل٤ش : ٢ٛٝحٗخٍحص ُٜخ ٓيُٓ ٍٞؼَ٣ ،ٖ٤طز ٢رؤٗ٤خء كٔ٤ش ِٓٔٓٞش كًٖٛ ٢ حُطخُذ ح٣ٝ ْٛ٧و ّٞرخُظؼز َ٤ػٜ٘خ رخٗ٩خٍس. -اٗخٍحص ؿٛٝ َ٤ل٤ش: ٢ٛٝاٗخٍحص ُُٜ ْ٤خ ٓيُٓ ٍٞؼَٓ ٖ٤طز ٢رٌَ٘ ٓزخَٗ ٌُِِٔش حُظ٣ ٢ظْ حُظؼز َ٤ػٜ٘خ ٓؼَٓ :يٍٓش – ٓؼِْ – حٓزٞع. ٝرخُظخُ٫ ٢ري ٖٓ ٓلخُٝش طٞك٤ي ُـش حٗ٩خٍس ٟٝٝؼٜخ ك ٢هخٓ٘ٛٝ ،ّٞخى ٓخ ٣ؼَف ربٗخٍحص حٛ٧خرغ. ٗ -ح٫طٜخٍ حٌُِ٢ ٣َ١ ٢ٛٝوش طٔٔق ُِطخُذ رخٓظويحّ ًَ حُٓٞخثَ حُٔظخكش ك ٢ػِٔ٤ش ح٫طٜخٍ ٓؼَ: ُـش حٗ٩خٍس ٛٝـخء حٛ٧خرغ ٝهَحءس حٌُٝ ّ٬حُٔؼ٘٤خص حُٔٔؼ٤ش ٝطؼزَ٤حص حُٞؿٝ ٚحٌُظخرش ٝحَُْٓ. 70
٘٣َ١ -وش ٍٗٝظَ: ٣َ١ ٢ٛٝوش ط٘ز٣َ١ ٚوش ح٫طٜخٍ حٌُِ ٢ك ٢ىٓـٜخ حُطَ٣وش حُ٘ل٤ٜش ٓغ حُطَ٣وش حُ٤ي٣ٝش ،ك٤غ طؼظٔي ػِ ٢ىٓؾ حٓظويحّ حٗخٍحص حٛ٧خرغ ُِظؼز َ٤ػٖ ًَ ًِٔش٣َ١ ٢ٛٝ ،وش ؿ٘ٓ َ٤ظَ٘س كٓ ٢يحٍّ ح٫ػخهش حُٔٔؼ٤ش. ٕ٘ٚبن ػذح ِذاخً رؼزجش ِٕبعجخ ٌٍزذس٠ظ ٌز ٞٚاٌؼٛق اٌغّؼ:ٟ أ -اٌّذخً اٌج١ئ:ٟ ٣ٝؼ٘ ٢حُظؼخَٓ ٓغ حُز٤جش ٝطٞك َ٤حُويٓخص حُٔزخَٗس ٖٓ هٍ٬ ح٫كظٌخى حُٔٔظَٔ رخُظٞحٝ َٛح٤ٗ٧خء ك ٢حُٔٞحهق حُٔوظِلش. ة -اٌّذخً اٌّغشز:ٟ ٣ٝؼ٘ ٢ر ٚه٤خّ ح ْٛ٧رظٔؼُٝ َ٤ؼذ ح٧ىٝحٍ ،كوي أػزظض حُيٍحٓخص إٔ حٓظ٤ؼخد ح ْٛ٧ػٖ ٣َ١ن حُٔٔغ ٣ ٫ظـخٝ ،%ٕ٘ ُٝطَطلغ ك ٢كخُش حُؼَٝ حُز ١َٜحُ.%ٗٓ ٢ جِ -ذخً زً اٌّشىلاد: ػٖ ٣َ١ن طوي٬ٌ٘ٓ ْ٣ص ٓ٘خٓزش ٝه٤خّ ح ْٛ٧رٔلخُٝش كِٜخ ٝكن ٣َ١وش كَ حٌُٔ٘٬ص. د -ؽش٠مخ اٌزؼٍ ُ١اٌفشد:ٞ ٝطؼظٔي ػِ ٠طلَ٣ي حُظؼًُِْٝ ،ي ُِظـِذ ػِ ٠حُلَٝم حُلَى٣ش ر ٖ٤حُط٬د. ٘ـ -اٌٛعبئً اٌزؼٍ١ّ١خ: ٣ٍَٟٝ ٢ٛٝش ٖٓ ك٤غ حُؼَ ٝحُزٝ ١َٜؿ٣ٝ َٙ٤ـذ إٔ طظٌخَٓ ٓغ َ١م حُظيٍٝ ْ٣حُٔلظ.١ٞ َ١ ٖٓٝم حُظيٍ ْ٣حُٔٔظويٓش ٓلخُٝش ؿٔخٍ كخٓيٝ ،حٓٔخػٓ َ٤لٔي ٔٔ99 ّ (ٗ) حٓظويحّ حُٔيهَ حُٔؼِٔ ٢حُٔز٘ ٢ػِ ٠حً٫ظ٘خف ك ٢طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ُِط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢رخُٜق حُؼخٗ ٢حُٔظٓٝ ٢ٓٞؼَكش أػَ ًُي ػِ ٠طلِْٜ٤ٜ ٝحطـخٛخطٗ ْٜل ٞطؼِ ْ٤حَُ٣خ٤ٟخصٝ ،ط٘ٔ٠ض حُؼ٘٤ش ٓـٔٞػظ ٖ٤طـَ٣ز٤ظ١ ٔ7( ٖ٤خُزخ 71
١ٝخُزش)ٓٝ ،ـٔٞػش ٟخرطش ٖٓ ٘ٔ ١خُزخ ١ٝخُزشٝ ،أٗخٍص حُ٘ظخثؾ اُٝ ٠ؿٞى كَٝم ًحص ىُ٫ش اكٜخث٤ش ُٜخُق حُٔـٔٞػظ ٖ٤حُظـَ٣ز٤ظ ٖ٤ك ٢ح٫طـخٝ ٙحُظل.َ٤ٜ ٝحٓظويّ ٍٓ٠خٕ ٍكؼض ٗ )ٙ( ّٔ99حٌُٔزٞ٤طَ ك ٢طيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ُِط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼٝ ٢طلي٣ي أػَ ًُي ػِ ٠طلٝ ِْٜ٤ٜحطـخٛخطٗ ْٜلٞ حَُ٣خ٤ٟخص ١ٝزوض حُيٍحٓش ػِ ٠ػ٘٤ظٓ ٖ٤ظٌخكجظ١ ٕٔ ٖٓ ٖ٤خُزخ ١ٝخُزش ٝطَٛٞ حُزخكغ حُ ٢إٔ حٓظويحّ حٌُٔزٞ٤طَ ًٔٔخػي طؼِ ٢ٔ٤رخُطَ٣وش حٍٗ٩خى٣ش كؼخٍ ك ٢طيٍْ٣ حَُ٣خ٤ٟخص ُٚٝطؤػ َ٤ا٣ـخر ٢ػِ ٠حطـخٛخطٗ ْٜل ٞحَُ٣خ٤ٟخص. ٝحهظَف َٓٓٞط Morimoto )8ٗ( ٞحٓظويحّ حُ٧ش حُلخٓزش حَُحٓٔش ًٔ Graphic Calculatorيهَ ُظيٍ ْ٣حَُ٣خ٤ٟخص ُِط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ًٍِٝ ٢ػِٓ ٠يهِٓ :ٖ٤يهَ حُظؼِْ هطٞس – هطٞس ٖٓ ه ٍ٬طلي٣ي أٛيحف ؿِث٤ش ٛـَ٤س ُِظؼِْ ٓٝيهَ حُؼَ ٝحُز ١َٜكٓ ٢لخُٝش ُظ٘ٔ٤ش حُلْ حَُ٣خٖٓ ٢ٟ هٟٞٞٓ ٍ٬ع حُيحُش. ًٔخ حهظَف رَُٗٝخٕ )ٓ )ٕٕ-ٔ9: ٖ7( (Brosnan,1997يهَ حُلٞحّ حُٔظؼيىس – حٓظويحّ أٌٗخٍ ٓظؼيىس ُِ٘٢ء كٔؼ ٗ\\ٔ :٬طظ َٜػِ ٠أٜٗخ ٍرغ َٓرغ، ٝحٌُٔؼذ ٖٓ أٍرغ أؿِحء ٝ -أًي ػِ ٠حُؼَ ٝحُز٣َُِ ١َٜخ٤ٟخص Visual ،Mathematicsكخُط٬د حُٔلَ ٖٓ ٕٞٓٝحُٔٔغ ٣يػْ طؼِٔ ْٜر٣َٜخ ٖٓ ػ٬ػش ٓٔظ٣ٞخص :حُِٔٔٗٝ ،ّٞز ٚحُِٔٔٝ ّٞحَُِٓٝ ١ط٘خٓٝ ٍٝخثَ طؼِ٤ٔ٤ش ِٓٔٓٞش ٓؼَ .Geoboard ٝهي ػَ )8٘( (Mosley & Kelly,1998) ٢ِ٤ًٝ ٢ُُٞٓ ٝػ٬ع حٓظَحط٤ـ٤خص ؿ٤يس ُِط٬د حُـخٓؼ ١ًٝ ٖ٤٤حُؼٞم حُٔٔؼ:ْٛ ٢ طوي ْ٣ط٤ٟٞلخص ُِ٘ظ َ٤رِـش حٗ٩خٍس حُؼَ ٝحُزُ ١َٜلَ حٌُِٔ٘ش هزَ ريء حُلَ ٘ٓ خٛيس ًٗٔٞؽ طلِ َ٤حُٔؼِْ. ٝطو ٍٞؿخٌٗٞكٌٔ )ٔٙ :ٙٗ( (Jankowski,1999) ٢أٗ ٖٓ ٚحُٔظٞهغ ٖٓ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢إٔ ٣لٌَٝح طلٌَ٤حً ٗخهيحُ ٝحرظٌخٍ٣خُ ٝطؤِٓ٤خً٣ٝ ،ظوٌٝح 72
حُوَحٍحص ٣ٝلِٞح حٌُٔ٘٬ص ٣ٝظؼخٞٗٝح ُظل َ٤ٜحٛ٧يحف حُؼخٓش ك ٢حُل٤خس كَحىٟ ٓٝـٔٞػخص رطَ٣وش طؼٌْ حُؼوخكشٝ ،حُٔـظٔغ ٝحُظ٘ٞع حً٧خى٢ٔ٣ ٝهخٓض ٓي٣لش كٖٔ ّٕٔٓٓ (ٕٔ )ٖٔ٘-ٔٓ8 :رخهظَحف رَٗخٓؾ ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ُظ٘ٔ٤ش حُظلٌ َ٤حُزُ ١َٜي ١حُطخُذ ح ْٛ٧ك ٢حَُٔكِش ح٫رظيحث٤ش ١ٝزن حُزلغ ػِ٠ ػ٘٤ش ٖٓ ٕٔ ١خُزخًٝ ،حٓظويٓض ٣َ١وش حُظٞح َٛحٌُِ ٢حُظ ٢طـٔغ ر ٖ٤أًؼَ ٖٓ ٣َ١وش حطٜخٍ ٓؼَ ُـش حٗ٩خٍس ٝهَحءس حُ٘لخٝ ٙهيٓض أٗ٘طش ر٣َٜش ٓظ٘ٞػش ٓؼَ٢١ : حٍُٞمٝ ،أٗ٘طش حٌُٔؼذٝ ،أٗ٘طش هطغ ىٝ ،ِ٘٣أٗ٘طش أػٞحى حُؼوخدٝ ،أٗ٘طش ٍّٓٞ ر٤خٗ٤شٝ ،أٗ٘طش طظؼِن رخٓظويحّ حٌُٔزٞ٤طَٝ ،أٗ٘طش ك٘٤ش. ٚأظٙشد إٌزبئح ِب :ٍٟ٠ ٔ -كؼخُ٤ش حُزَٗخٓؾ حُٔوظَف ك ٢ط٘ٔ٤ش حُظلٌ َ٤حُزُ ١َٜي ١ػ٘٤ش حُزلغ. ٕ ٫ -طٞؿي كَٝم ًحص ىُ٫ش اكٜخث٤ش ر ٖ٤حُز٘ٝ ٖ٤حُز٘خص ك ٢حُظلٌ َ٤حُز ١َٜرؼي حُظـَ٣ذ. ٖ -طٞؿي كَٝم ًحص ىُ٫ش اكٜخث٤ش رٓ ٖ٤ظ ٢ٓٞىٍؿخص حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ٢ طٔخٓخً ٓٝظ ٢ٓٞىٍؿخص حُط٬د حٌُُ ٖ٣ي ْٜ٣روخ٣خ ٓٔغ ك ٢حهظزخٍ حُظلٌ َ٤حُز١َٜ ُٜخُق حُط٬د حٌُُ ٖ٣ي ْٜ٣روخ٣خ ٓٔغ٫ٝ .كظض ك ٢حػ٘خء حُظـَ٣ذ ٓخ :٢ِ٣ أِ١ -ذ حُط٬د حُيحثْ ُٔٔخٍٓش حُؼي٣ي ٖٓ ح٘ٗ٧طش. د ٍَٝٓ -حُط٬د ُل ٍٞ٠حُزخكؼش ٓٔخٍٓظُِ ْٜزَٗخٓؾ ٝكٓ ٢لخُٝش ُظيػ ْ٤ح٫طٜخٍ ٓغ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ٣ ٢وظَف ًَُ٘ٞ ٝأهَحٕ ( (Luckner & others,2001) )ٗٗ-ٖ9 :79حٓظَحط٤ـ٤ش حُؼَٝ حُزُِ ١َٜط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼًٔ ٢خ :٢ِ٣ -حٗ٩خٍس ٝحُظٜـ ٢رخٛ٧زغ ٝحٌُ.ّ٬ ٓ -ؼيحصٓ ،ؼَ :ؿٜخُ حٓ٩وخ ١حَُأُٓٞٝ ٢كخص حَُ٘٘ ٝحٌُٔزٞ٤طَٝ ،حُظِلخُ. ٞٓ -حى ٓؼَ حُٝ ٍٜٞحُٔوططخص ٝحَُ٘حثق حُ٘لخكش ٝحَُٓ ّٞحٌُٔزٞ٤طَ٣ش ٝح٫ك.ّ٬ ٝك ٢ػَ ٟٚحٓظويّ ٓ٘ظْ هزَس ٍٓٓ ٢ٓٞظويٍّٝ ،حػ ٢حُظيٍؽ ك ٢حُؼَٝ ٝحُـٔغ ر ٖ٤حٌُِٔخص ٝحَُٓٝ ّٞحٓظؼخٕ رخٗ٧ظَٗض ُظٞك َ٤حُٔٞحى. 73
٣ٝوٗ ٖٓ ًَ ٍٞؤْٗ Nunes & ,2002) )ٖٖٔ-ٕٔٓ: 87( ٞ٘٣ٍٞٓٝ ; )Morenoأٗ٘ٗ ٢ٌُ ٚـغ ػِ ٠ط٘ٔ٤ش ٓؼِٓٞخص حُطخُذ ح ْٛ٧ك ٢حَُ٣خ٤ٟخص ،ك٤ـذ إٔ ٗؼي رَٗخٓـخً ٣لون ٛيك:ٖ٤ ٘ٓ -ق ح ْٛ٧حُلَُ ٙظؼِْ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش حٓ٧خٓ٤ش حُظ٣ ٢ظؼِٜٔخ حُطخُذ حُؼخى٘ٗٝ ،١ـغ ػٍِ ٠ر ٢طِي حُٔلخٓ ْ٤ٛغ حُل٤خس. -ط٘ـ٤غ حُطخُذ ح ْٛ٧ػِ ٠حُُٔ ٍٞٛٞؼِٓٞخص حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش رظٔؼِٜ٤خ ٖٓ ه ٍ٬حُٔوططخص ٝحَُٓٝ ّٞطوِ ٚ٤حُلخؿش ٓ٫ظزوخء حُٔؼِٓٞخص كِِٔٓ ٍٞش ح٧كيحع رخٌُحًَس. ٝكٓ ٢لخُٝظُ ٚظ٘ـ٤غ حُطخُذ ح ْٛ٧ػِ ٢طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص ٗـغ حُٔؼِٔ ٕٞػِ ٠طويْ٣ حُٔلَىحص حُـي٣يس ٓغ ٓٞحى طيٍ٣ز٤ش ٌُ ٢ط ٖٔ٠ك ْٜحُط٬د ُٜخ ٝحٓظويحّ حُٔ٘خه٘خص. ىٍحٓش ى٣لَ ّٕٖٓٓ Davis & Kelly ٢ِ٤ًٝ هخّ ر٤لِ )ٕٕٓ-ٕٖٔ :ٖٗ( ٢ِ٤ًٝريٍحٓش ٛيكض آُ ٠وخٍٗش حُلٔخرخص حٌُ٤٘ٛش ُي ١ًٝ ٖٓ ًَ ١حُؼٞم حُٔٔؼَٓٝ ٢طلؼ ٢حُٔٔغ طلض َٗٔٛ ٖ٤١خ َٗحث٢ حُظٔـٝ َ٤حُل٤يٝ ٞ٣هْٔ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢آُ ٠ـٔٞػظٔٛ ٖ٤خ َٓطلؼٞ حُوَحءس ٘ٓٝول ٞ٠حُوَحءس ٝهي كون حُط٬د َٓطلؼ ٞحُوَحءس َٓٝطلؼ ٞحُٔٔغ ٗلْ ُٖٓ حُظلخػَ ٝحُيهش كٔٓ ٢خثَ حُـٔغ، ًٝخٕ ُٖٓ حُظلخػَ أًزَ ك ٢كخُش َٗحث ٢حُظٔـ ٚ٘ٓ َ٤ك ٢كخُش حُيُ٣ ُْٝ ،tapping َ٤ظ٘ٓ َٜول ٞ٠حُوَحءس ٓ٘ ْٜحهظ٬كًخ ر ٖ٤حُ٘ٔطٝ ٖ٤أظَٜٝح ُٖٓ طلخػَ ٓ٘ول ً٠خٝ ،أظ ًَ َٜحُط٬د ُٖٓ طلخػَ أًزَ كًٝ ،tapping ٢ٔٗ ٢خٕ ٓ٘ول ٞ٠حُوَحءس أهَ ىهش كٔٓ ٢خثَ حَُ٠د. ىٍحٓش ًٝ ٢ِ٤آهَ:)ٖٕٔ-ٕٔٓ: 7ٗ( ّٕٕٓٓ & Others Kellyٖ٣ كوي أؿَٝح ىٍحٓش ٛيكض ُلل ٚأىحء حٌُِ٤خص ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢ػ٘ي كَ ٓٔخثَ حُٔوخٍٗش حُِلظ٤شًٝ ،خٗض ػزخٍحص حُٔٔخثَ ا ّٓخ ٓظٔوش أ ٝؿٓ َ٤ظٔوش ٓغ حُؼِٔ٤ش حُلٔخر٤ش حُٔطِٞرش ُِلَٝ .حُ٘ظخثؾ طيػْ كَ٤ٟش ح٫طٔخم ُ)ٔ987( َ٤ٓٝ ْ٣ٞ حٌُ ١حهظَف ٓٔظ٘يح ػِ ٠رلغ ػِ ٢حُط٬د حٌُٔٔ٣ ٖ٣ؼٝ .ٕٞط َٛٞاُ ٠إٔ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼُ ٢يٞٓ ْٜ٣ء كُِ ْٜؼزخٍس حُؼ٬ه٤ش ٝحٗ٣ ْٜوؼ ٕٞك ٢هطؤ حُؼٌْ ػ٘يٓخ طٌ ٕٞحُؼِٔ٤ش حُلٔخر٤ش حُٔطِٞرش ؿٓ َ٤ظٔوش حُؼ٬هش (ٓٝؼخٍ ػًُِ ٠ي :حُـٔغ ػ٘يٓخ طٌ ٕٞحُؼ٬هش أهَ ٖٓ)ًٝ .خٕ حُوطؤ أًزَ ػ٘يٓخ طْ حُظؼخَٓ ٓغ ح٧ػيحى حُٔخُزش ًٌُٝي ُؼ٬هش أًزَ ٖٓ. 74
ًٔخ ٝؿي إٔ هيٍس حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢هي أػَص ػِ ٠أىحثٝ ْٜهؼٞح ك٢ أهطخء ٓظؼيىس ٝطًَٞح ٓٔخثَ ُْ ٣لِٛٞخ رٔ٘٤خ ُْ طٌٖ ُِويٍس حُوَحث٤ش حَُٔطلؼش طؤػ َ٤ػِ٠ أهطخء حُؼٌْ. ىٍحٓش كَٓٝظخى ٝح٤ِٛزَؽ :)ٕ9ٖ-ٕ8ٖ :ٗ9( ّٔ999 Frostad & Ahlberg ١زوض حُيٍحٓش ػِ ٠ػ٘٤ش ٖٓ ح١٧لخٍ حَُ٘٣ٝـ ٖ٤٤حُٔلَ ٖٓ ٖ٤ٓٝحُٔٔغ ٝطظَحٝف أػٔخٍ ْٛرٞ٘ٓ ٔٓ-ٙ ٖ٤حص رٜيف طو٤ً ٢ٜل٤ش اطوخُٗ ْٜؼ٬ػش أٗٞحع ٖٓ حُٔٔخثَ حُلٔخر٤ش حُزٔ٤طش ٟٝؼض ك٤ٛ ٢ـش ؿٓ َ٤وَٝءسٝ ،أظَٜص حُيٍحٓش إٔ حُظًَ٤ذ حُٔٔ٤خٗظُِٔٔ ٢خثَ ٣ئػَ ػِٔٓ ٠ظٛ ١ٞؼٞرش حُٔٔخثَٝ ،إٔ ٬١د حُٜق حَُحرغ ُْ ٣لِٞح حُٔٔخثَ رٌَ٘ أك٬١ ٖٓ َ٠د حُٜق حٝ ،ٍٝ٧أظَٜص ٗظخثؾ حُظلَِ٤ حٌُٔ ٢إٔ ح١٧لخٍ كَٔٝح ٓؼ٘ ٢حُٔٔخثَ رؼ٬ػش َ١م: · ح٧ػيحى ٝح٩ؿَحءحص. · حُٔٞحهق حُٔظ٘ل٤ش. · ًـِء ٖٓ ًَ. ىٍحٓش ًٗ٫ ٝ ٢ِ٤ؾ ٝرخؿِ٤خٍٕٖٓٓKelly. & Lang & Pagliaro ٝ (ٖ:)ٔٔٔ-ٔٓٗ: 7 ١زوض حُيٍحٓش ػِٓ ٠خثش ٝػ٬ػش ٝػ٬ػٓ ٖ٤ؼِّْ ٍ٣خ٤ٟخص ٖٓ ٓؼِٔ ٢حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢حٌُ٣ ٖ٣يٍُِٜٓ ٕٞلٞف ٖٓ ٕٔ-ٙرٜيف طو ٢ٜأٍحث ْٜكٍٞ طيٍ٣زخص ك َّ حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش حَُ٣خ٤ٟشٝ ،هي ًخٕ ٜٗلٓ ْٜؼِٔ ٖٓ ٖ٤حُٔيحٍّ حًَُِٔ٣ش ٝحُٜ٘ق ح٥هَ ٖٓ ٓيحٍّ طٔظويّ حُيٓؾٝ ،هي ٓؼِّض حُٔـٔٞػش ح٧هَ٤س ًَ ٖٓ حُٜلٞف حُٔظٌخِٓش ٝحٌُٔظل٤ش ًحط٤خٝ .أظَٜص حُ٘ظخثؾ أّٗ ٚرَٜف حُ٘ظَ ػٖ حُٔٞهق حُظؼِ ٢ٔ٤كبٕ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ٘٣ ُْ ٢يٓـٞح كٞٓ ٢حهق حُٔٔخثَ حُِلظ٤ش حُظ٢ طظلي ١آٌخٗخطًٔ .ْٜخ ٝؿي إٔ حُٔؼِٔ ًَِٕٝ٣ ٖ٤ػِ ٠طٔخٍ ٖ٣حُظيٍ٣زخص أًؼَ ٖٓ ٓٞحهق كَ حٌُٔ٘٬صٝ ،أًيٝح ػِ ٠حٓظَحط٤ـ٤خص حُظلٌٝ ،َ٤أًٍِٗٝ ْٜح ػِ٠ حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُز٣َٜش حُِٔٔٓٞش أًؼَ ٖٓ حٓ٫ظَحط٤ـ٤خص حُظلِ٤ِ٤شٝ ،طِٛٞض حُيٍحٓش اُٗ ٠و ٚح٩ػيحى حُُٔ ٢ٜ٘ي ١حُٔؼُِٔ ٖ٤ظيٍ ْ٣طِي حُٜٔخٍحص. 75
ىٍحٓش ٗخْٗ )ٖٖٔ-ٕٔٓ: 87( ٕٕٓٓ Nunes & Moreno ٞ٘٣ٍٞٓٝ ٛيكض حُيٍحٓش اػيحى رَٗخٓ ًـخ ُظلل ِ٤حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢ػِ٠ حُظل َ٤ٜك ٢حُـخٗذ حُؼيى ٖٓ ١حَُ٣خ٤ٟخص ٝهخٍٗض حُيٍحٓش ر١ ٕٖ ٖ٤خُزًخ ٖٓ حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼًٔ ٢ـٔٞػش طـَ٣ز٤ش ٓوخرَ ٘١ ٙخُزًخ ٖٓ حُط٬د ً١ٝ حُؼٞم حُٔٔؼ- ٢ىٍٓٞح رخُٔيٍٓش رخُؼخّ حُٔخرن ُْٝ -طظ َٜحُيٍحٓش كَٝهًخ رٖ٤ حُٔـٔٞػظ ٌُٖٝ ٖ٤حُٔـٔٞػش حُظـَ٣ز٤ش أىص رٌَ٘ أك َ٠ك ٢ح٫هظزخٍ حُزؼيٖٓ ١ حُٔـٔٞػش حُ٠خرطش ٝحٓظ٘ظـض حُيٍحٓش كخػِ٤ش حُزَٗخٓؾ. ٗٝظَح ُظلخٝص ىٍؿش ح٩ػخهش ُي ١حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢كوي حرظٌَص رؼ ٞحُٓٞخثَ حُظو٘٤ش ُٔٔخػيس حُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼ ٢ػِ ٠حُظؼِْ ٝح٫طٜخٍ ٝكٔ٤خ ٘ٓ ٢ِ٣خه٘ش ُظِي حُٓٞخثَ حُظو٘٤ش: ٚعبئً رمٕ١خ ٌزسغ ٓ١اٌغّغ ٌذ ٞاٌطلاة: ٚعبئً اٌغّغ :Hearing Aids ٓٝ ٢ٛٝخثَ طظ٤ق حُٔٔغ ُِٔٔظٔغ ػ٘يٓخ ٌٕٞ٣حُلٛ ِ٤خىثخ ٝطظخف أٍرؼش أٌٗخٍ :ْٛٝ ٍِٓٝػش رخُـْٔٝ ،هِق حٓٝ ،ًٕ٧غ حُ٘ظخٍحص حُز٣َٜش ٝك ٢حٔ٣ٝ ،ًٕ٧ظويّ ح١٧لخٍ ك ٖٓ ٢حُٔيٍٓش ٓٝخثَ ٜٓٔٔش رل٤غ طوظل ٢هِق ح.ًٕ٧ أٔظّخ اٌزثزثخ اٌّؼذٌخ Frequency-Modulated (FM) Amplification :Systems ك٤غ ِٝ٣ى حُٔؼِْ رٌَٔ٤ك ٕٞهخٔ٣ ٙظط٤غ حُظوخ١ذ ٓغ حُط٬د ػٖ ٣َ١و ،ٚرطَ٣وش ط٘ز ٚحَُحى ٖٓٝ ٞ٣ػْ طظوِ ٚحُٟٞ٠خء. دٚائش اٌظٛد :Audio Loops ٞٗ ٢ٛٝع ٖٓ حٗ٧ظٔش حُٔؼيُش طظ٤ق حُظلٌْ كٔٓ ٢ظٞٛ ١ٞص حُٔؼِْ رٌَ٘ ٖٔ٠٣ػزخص حُٜٞص ُِٔٔظٔغ. أٔظّخ الأشؼخ رسذ اٌسّشاء :Infrared Systems ٢ٛٝطظ٤ق ٞٛطًخ ٝحً ٟلخ ٝطظوِ ٖٓ ٚحٞٛ٧حص حُ٤ٌِٓ٬ش ح٧هَٓ ٟؼَ حُظِ٤لٗٞخص حُٔلُٔٞش ٝؿَٛ٤خ. الأٔظّخ اٌّضسٚػخ :Cochlear Implants ِ٤ٓٝ ٢ٛٝش كي٣ؼش ٜٓٔٔش ُظوي ْ٣حُٔؼِٓٞخص حُٜٞط٤ش ُٗ٨وخ ٙحٌُٔٔ٣ ٫ ٖ٣ؼٕٞ طٔخٓخً ك٤غ ٫طِٜق ح٧ؿِٜس حُٔخروش. ِّب عجك ٠زؼر اعزخذاَ اٌطشق اٌزبٌ١خ ػٕذ رذس٠ظ اٌش٠بػ١بد ٌٍطلاة ر ٞٚاٌؼٛق اٌغّؼ:ٟ حٓظويحّ ٣َ١وش ح٫طٜخٍ حُ٘ل٤ٜش ُٝـش حٗ٩خٍس. - 76
حٓظويحّ حٌُٔزٞ٤طَ ك ٢طَؿٔش حٌُِٔخص ُِـش حٗ٩خٍس. - حٓظويحّ حُ٥ش حُلخٓزش حُ٤ي٣ٝش حَُحٓٔش. - حٓظويحّ حُٔيهَ حُز٤ج ٖٓ ٢ه ٍ٬ح٫كظٌخى ٓغ حُز٤جش. - حٓظويحّ حُٔيهَ حَُٔٔك.٢ - حٓظويحّ حُؼَ ٝحُزٝ ١َٜحُظؤً٤ي ػِٝ ،ٚ٤حٓظويحّ حُظلٌ َ٤حُز.١َٜ - حٓظويحّ َ١م حُظؼِْ رخً٫ظ٘خف. - حٓظويحّ ٓيهَ حُلٞحّ حُٔظؼيىس. - حٓظويحّ ٣َ١وش كَ حٌُٔ٘٬ص. - حٓظويحّ حُٓٞخثَ حُظؼِ٤ٔ٤ش حُز٣َٜش ٓؼَ حُل٤ي.ٞ٣ - حٓظويحّ ٓٝخثَ طو٘٤ش ٓؼخٗٝش ُِٔٔغ ُظٔ َ٤ٜح٫طٜخٍ ُِط٬د حٌُُ ٖ٣يْٜ٣ - ؿِء ٖٓ كخٓش حُٔٔغ. ٌٖٔ٣ٝط٤ٜ٘لٜخ ك ٢ح٫طـخٛخص حُظخُ٤ش: ح٫طٜخٍ ٓٝؼ٘٤خص ح٫طٜخٍ. - حُلٞحّ حُٔظؼيىس. - حٌُٔزٞ٤طَ ٝحُ٥ش حُلخٓزش حُ٤ي٣ٝش حَُحٓٔش. - كَ حٌُٔ٘٬ص ٝحً٫ظ٘خف. - حُؼَ ٝحُزُٝ ١َٜظلٌ َ٤حُز.١َٜ - ٌٖٔ٣ٝحُو ٍٞرؤٗ ٚطٞؿي ٓلخ٫ٝص ٓٔظَٔس ُظلٔ ٖ٤ح٫طٜخٍ رخُط٬د ً ١ٝحُؼٞم حُٔٔؼٞٓ ٢حء رطَم ح٫طٜخٍ أ ٝرخُٓٞخثَ حُظو٘٤ش حُظ ٢طٔخػي ٖٓ ُي ٚ٣هيٍ ٖٓ حُٔٔغًٔ ،خ إٔ ٗٞع ح٩ػخهش هي أىُِ ١ظًَ ِ٤ػِ ٢حُلٞحّ ح٧هَٝ ٟهخٛش حُؼَٝ حُزًٌُ ،١َٜي ٞ٣ؿي حطـخُِ ٙظًَ ِ٤ػِ ٠كَ حٌُٔ٘٬ص ٝحُظؼِْ رخً٫ظ٘خف هخٛش ٝإٔ رؼ٘٣ ٫ ْٜ٘ٓ ٞو ٜٚحًٌُخءٌٛٝ ،ح ٣ظٞحكن ٓغ حُيػٞحص حُٔظٌٍَس ُِظًَ ِ٤ػِ٠ كَ حٌُٔ٘٬ص حَُ٣خ٤ٟش ٝحُظلٌ َ٤حُز.١َٜ 77
اٌفظً اٌشاثغِٙ :بساد ِب لجً رؼٍُ اٌش٠بػ١بد ِٙ بسح اٌزظٕ١ف ِٙ بسح اٌّمبسٔخ 78
ِٙبساد ِب لجً رؼٍُ اٌش٠بػ١بد هزَ طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص٣ ،ظؼِْ طَٓ ٌ٤ٓ٬كِش ٓخ هزَ حُٔيٍٓش ٝى ٍٝحُل٠خٗش ٜٓخٍحص ٓخ هزَ حَُ٣خ٤ٟخص (حُظ٘٣ ٢خٍ اُٜ٤خ رخُِـش حٗ٩ـِ٣ِ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ ٠أٜٗخ ٜٓخٍحص ٓخ هزَ طؼِْ حَُ٣خ٤ٟخص). ٝط٘ظَٔ ٜٓخٍحص حُطلُٞش حُٔزٌَس ٌٙٛػِ ٠طؼِ٤ً ْ٤ل٤ش ػي حٍ٧هخّ (ؿخُزًخ ٖٓ ٔ اُ ٌُٖ ،ٔٓ ٠ك ٢رؼ ٞح٧ك٤خٕ ٣ظْ ط ٖ٤ٔ٠حُٜلَ)ٝ ،طؼِْ حُظَِٔٔ حُٜل٤ق ٍُ٨هخّ، ٝطؼِْ طلي٣ي حٌٗ٧خٍ حً٧زَ أ ٝحٛ٧ـَٝ ،طؼِْ ػيى ح٤ٗ٧خء ػِ ٠حُ٘خٗش أ ٝكً ٢ظخد. ًٔخ طَطزٜٓ ٢خٍحص ٓخ هزَ حَُ٣خ٤ٟخص ًٌُي رٜٔخٍحص حُوَحءس ٝحٌُظخرش ُظؼِ ْ٤حُ٘طن حُٜل٤ق ٍُ٨هخّ٣ .ظْ حُظًَ ِ٤ػِ ٠حٍ٧هخّ حٌُزَ٤س (ٓٔ ٝ ٔٓٓٝك ٢رؼ ٞحُٔ٘خ١ن حُٔيٍٓ٤ش َٜ٣ ،اُُ )ٔٓٓٓ ٠ظـ ِ٤ٜحُط٬د ُل ٍٜٞحَُ٣خ٤ٟخص ًحص حُلجش ح٧ػِ.٠ ٝك ٢حُٜ٘خ٣ش ،كبٕ ٜٓخٍحص حَُ٣خ٤ٟخص ٝحُوَحءس ٝحٌُظخرش حُوخثٔش ػِٜٓ ٠خٍحص ٓخ هزَ حَُ٣خ٤ٟخص طئى ١اُ ٠طؤٓ ْ٤حُطلَ رٌَ٘ ه ٖٓ ١ٞأؿَ ٜٓخٍحص حُؼِ ّٞحُٔزٌَس. ِٙبسح اٌزظٕ١ف ٢ٛ حُويٍس ػِ ٠طـٔ٤غ ح٤ٗ٫خء حُظُٜ ٢خ ٗلْ حُوٜخث ٚكٓ ٢ـٔٞػش ٝحكيس ٜٓ خٍس حُظ٤ٜ٘ق طؼظزَ ٖٓ أ ٍٝحُٜٔخٍحص حُظٌ٣ ٢ظٔزٜخ حُؼوَ حُزَ٘.١ طؼي ٜٓخٍس حُظ٤ٜ٘ق حٓ٫خّ حٌُ٣ ١ز٘ ٠ػِ ٚ٤طؼِْ حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش حُ٬كوش. ٣ ظ ٖٔ٠حُظ٤ٜ٘ق حُويٍس ػِ ٠حُظٔ ِ٤٤حُز ،١َٜكخُطلَ رلخؿش حُ ٠إٔ ِ٤ٔ٣ ر٣َٜخً حٌٗ٧خٍ ٝح٧كـخّ ٝحُٞ٧حٕ كظ٣ ٠ظٌٖٔ ٖٓ ط٤ٜ٘لٜخ. ٣ ظ ٖٔ٠حُظ٤ٜ٘ق حُويٍس ػِ ٠حُٔوخٍٗش ر ٖ٤ح٤ٗ٧خء. رّٕ١خ الادسان اٌسغٌٍ ٟطفً ػٖ ٣َ١ن طٞظ٤ق حُلٞحّ ُِظؼَف ػِ ٠ح٤ٗ٫خء ٛٝٝلٜخ ٝط٤ٜ٘لٜخ. 81
ط٘ٔ٤ش حُؼِٔ٤خص حُؼوِ٤ش ُي ٟحُطلَ٣ٝ :وٜي ر ٚهيٍط ٚػِ ٠طلِ َ٤ح٤ٗ٫خء ٝح٫كيحع ٝحًظ٘خف حٝؿ ٚحُ٘زش ٝح٫هظ٬ف رٜ٘٤خ كٟٞ ٢ء هٜخثٓ ٚلٔٓٞش حٓ ٝـَىس. رؼذ ِٙبسح اٌزظٕ١ف ازذ ٜاٌّىٔٛبد الاعبع١خ ٌٍزفى١ش إٌّطمٟ ٣ظؼِْ ح١٫لخٍ طـٔ٤غ ح٤ٗ٧خء رخٓظويحّ ػيى ٖٓ أٗٞحع حُٔٓ٬ق حُٔؤُٞكش ٓؼَ: اٌٍ :ْٛح٤ٗ٫خء ٌٖٔ٣إٔ طٌٓ ٕٞؼخ ٜٗ٧خ ًِٜخ ُٜٗٞخ حكَٔ اٌشىً :ح٤ٗ٫خء هي طٌٔٓ ٕٞظيَ٣سَٓ ،رؼشٔٓ ،ظطِ٤ش اٌسدُ٘ٛ :خى رؼ ٞح٤ٗ٧خء ًزَ٤س ٝرؼٜ٠خ ٛـَ٤س رؼٜ٠خ ٓٔظِت ٝرؼٜ٠خ ٍك٤غ رؼٜ٠خ هٝ َ٤ٜرؼٜ٠خ .َ٣ٞ١ اٌخبِبد :ح٤ٗ٫خء حُظ ٌٖٔ٣ ٢حٕ طٌٜٞ٘ٓ ٕٞػش ٖٓ هخٓخص ٓوظِلش ًخُو٘ذ، حُزٓ٬ظ٤ي ،ح ٝحُِؿخؽ ح ٝحٍُٞم ح ٝحُؤخٕ ح ٝحُٔؼيٕ إٌّؾ :ح٤ٗ٫خء هي طظٔ ِ٤رؤٗٔخ ١ر٣َٜش ٓوظِلش ٓؼَ حَُ٘حث ،٢حُ٘وخ ،١حَُٓ.ُٞ 80
ِب اٌفشق ث ٓ١اٌزظٕ١ف ٚاٌزطبثك: حُظ٤ٜ٘ق ٝحُظـٔ٤غ ٣و ّٞرٜخ حُطلَ رخٓظويحّ أٗ٤خء ػي٣يس ٣ـٔؼٜخ ر٘خء ػِ ٠حٗ٫ظَحى ك ٢هخ٤ٛش ٓؼَ حُِ ٕٞأ ٝحٌَُ٘ ح ٝحُلـْ، حٓخ ك ٢حُظطخرن ٣و ّٞحُطلَ رخٓظويحّ ٍٞٛس ٍٞٛٝس أهَ١ ٟزن ح َٛ٧ح ٝأىحس ٝأىحس حهَ١ ٟزن ح َٛ٧حٓ ٖ٤ٌِٗ َٛٞ٣ ٝظطخرو.ٖ٤ ِٙبسح اٌّمبسٔخ ط٘ َ٤طٞهؼخص حُـٞىس ك٘ٓ ٢خٛؾ حَُ٣خ٤ٟخص حٍَُٟٝ ٠س طٌٖٔ ح١٫لخٍ ٖٓ حَُر ٢رٖ٤ حُوخٓخص حُٔخى٣ش ٝك ْٜحُٜلخص ٝحُؼ٬هخص حُوخٛش رخُطٝ ٍٞحُٔؼش ٝحُٝ ُٕٞحُٔٔخكش ٝحُلـْ ٝىٍؿش حُلَحٍسًُٝ ،ي ٖٓ ه ٍ٬حُو٤خّ رؼِٔ٤خص حُٔوخٍٗش حُزٔ٤طشٝ ،حٕ ح١٫لخٍ ٣ـذ حٕ ٌٞٗٞ٣ح هخىٍ ٖ٣ػِٛٝ ٠ق حُظـَ٤حص ٛٝلخ ً٤ل٤خ ٓؼَ ح– ٖٓ ٍٞ١ أػوَ ٖٓ – أَٓع ٖٓ ًُ ًَٝي ٣ؼٌْ ك ْٜحُطلَ ُٔلخ ْ٤ٛحُٔوخٍٗش. ٌٖٔ٣ٝحىٓخؽ ٓلخ ْ٤ٛحُٔوخٍٗش ػِٓ ٠يحٍ ٓـخ٫ص حُٜٔ٘ؾ حُٔوظِلش. 81
اٌم١بط اٌمجٍٟ ٖٓ ه٬ٓ ٍ٬كظش حُطلَ حػ٘خء حٗ٘طظ ٚحُؼخى٣ش ٝحػ٘خء حُِؼذ حُلَ ٬ٓٝكظش ً٤ق ٣ظؼخَٓ ٓغ حُٔٞحهق حُظ ٢طظ ٖٔ٠حُٔوخٍٗش رٖ٤ ٗ٤ج َ٤٘٣ َٛ ٖ٤حُ ٠حُيٓ ٠رخٕ ٌٙٛ ًزَ٤س ٝطِي ٛـَ٤س. ًٌُي ٬ٓ ٌٖٔ٣كظش ٓخ ُيٓ ٖٓ ٚ٣لُ ٍٜٞـ٣ ٟٞؼٌْ حُلُ ْٜؼِٔ٤خص حُٔوخٍٗش. طٌِ٤ق حُطلَ رٜٔٔش طظ َٜحُويٍس ػِ ٠حُٔوخٍٗش ًؤٕ َ٤٘٣حُ ٠ح٤ٗ٫خء حٌُزَ٤س ٝح٫هَٟ حُٜـَ٤س ح ٝحُطِ٣ٞش ٝحُوَ٤ٜس ،ح ٝحُظ ٢طلظ ١ٞػِ ٠هطغ أًؼَ ٝهطغ حهَ ....حُن اٌم١بط اٌجؼذٞ ٌٖٔ٣رخٓظويحّ ٓـٔٞػش ٖٓ حُوخٓخص حُظ١٨ُ ٌٖٔ٣ ٢لخٍ حُٔوخٍٗش رٜ٘٤خ ،رخٟ٩خكش ٓ٫ظـ ٍ٬حُٔٞحهق حُ٤ٓٞ٤ش حُطز٤ؼ٤ش ٓؼَُ َٛ :ي٘٣خ حُ ّٞ٤ػيى ح٫ٝى أًؼَ حّ ر٘خص أًؼَ – ُ َٛي٘٣خ هطغ كِ ٟٞحٌُ٘٫ٞطش أًؼَ حّ حٕ طِي حُظ ٢رخُلٞحً ٚأًؼَ – َٛحٗض حُ٘و٤ن حً٫زَ حّ حٛ٫ـَ ...حُن اٌزٕبظش الازبد( ٞاٌّمبثٍخ) اىٍحى حٕ ٓـٔٞػش ٓخ ُٜخ حُؼيى ٗلٔٚ ُؼ٘خ َٛحُٔـٔٞػش ح٫هَ.ٟ ٣وٜي رخُِٔحٝؿش ح ٝحُٔوخرِش ح ٝحُظ٘خظَ ح٫كخى( ١حٕ ٌَُ ٌٕٞ٣ػٖ٘ٓ َٜ ػ٘خ َٛحُٔـٔٞػش ح ٠ُٝ٫ػَٜ٘ح ٝحكيح 82
كو٘ٓ ٢خظَح ُ ٖٓ ٚػ٘خ َٛحُٔـٔٞػش حُؼخٗ٤ش ٝحُؼٌْ ٛل٤ق) ٓؼخٍ (اًح ًخٕ ٘ٛخى حٍرؼش ح١زخم ك ٬ري ٖٓ ٝؿٞى حٍرؼش حًٞحد). اىٍحى حٕ ٓـٔٞػش ٓخ ُٜخ ٗلْ ػيى ػ٘خٓ َٛـٔٞػش أهَ١ ٌَُ ،ٟلَ ًؼٌشٌَُ ، ١لَ ًظخد ُظٌٓ ٖ٣ٞل ّٜٞحُٔوخرِش ح ٝحُظ٘خظَ ح٧كخى ١ح١٧لخٍ رلخؿش حُ ٠إٔ طٌ ٕٞطـخٍر ْٜكٔ٤ش ٝكو٤و٤ش كخ١٧لخٍ ٣ظؼِٔ ٖٓ ٕٞه ٍ٬حُؼَٔ ك ٢حُ٘٢ء. حُٔوخرِش ح ٝحُظ٘خظَ ح٫كخى ٖٓ ١حٌُٔٗٞخص حٓ٧خٓ٤ش ُٔل ّٜٞحُؼيى، حُٔلخ ْ٤ٛحَُ٣خ٤ٟش ٓؼَ ٓل ّٜٞحُؼيى ٝحُٔوخٍٗش حُؼيى٣ش ٓٝلّٜٞ حُٔـٔٞػش ٝحُٔـٔٞػش حُـِث٤ش ٓٝوخٍٗش حُٔـٔٞػخص ٌٖٔ٣حٕ ٣ظؼِٜٔخ حُطلَ أٓ َٜرٌؼ َ٤رؼي طؼُِٔٔ ٚل ّٜٞحُٔوخرِش. طـَرش ر٤خؿ ٚ٤حٌُئٝ ّٝحُزٝ ،ٞ٤ػيّ هيٍس حُطلَ ػِ ٠اىٍحى حُؼزخص حُؼيى١ (ح٫كظلخظ) ،ػ٘ي طـٟٝ َ٤٤غ حُز ٖٓ ٞ٤أٓخّ حٌُئٓ( ّٝل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٧كخىٓ ١ظطِذ ٓخرن ُِؼيى) ٣زيأ طؼِْ حُطلَ ٓل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٧كخى ١ك ٢حَُٔكِش حُلٔ٤ش حُلًَ٤ش حػ٘خء حُِؼذٓ ،ؼ٬ ٠٣غ حٓخّ ًَ ىٓ٤ش ٛلٖ. ِّٔ ٛف َٛٙاٌّمبثٍخ ٣ زيأ طؼِْ حُطلَ ٓل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٧كخى ١ك ٢حَُٔكِش حُلٔ٤ش حُلًَ٤ش حػ٘خء حُِؼذ ٖٓ ،هزَ ٖٓ حُٔ٘ٔ٣ ٢ظط٤غ حٕ ٣طخرن ًَ٣ذ حُيٓ ٠حُؤْ ك ٢حُللَ حُؤْ كُ ٢ؼزش حُزخ.ٙ 83
ٓٝ غ ٗٔ ٞحُطلَ ك ٖٓ ٢حُؼخٗ٤ش كبٗ٣ ٚو ٢٠حٌُؼ ٖٓ َ٤حُٞهض ك ٢حُؼخد حُٔوخرِشٓ ،ؼ٬ ٠٣غ ػِ١ ًَ ٠زن ك٘ـخٕ ٝػِ ٢ًَٓ ًَ ٠ىٓ٤ش ٝأك٤خٗخ ٣و ّٞرٔٔخػيس ٝحُيط ٚك٢ حػيحى ٓخثيس حُطؼخّ ك٠٤غ ٌَُ كَى ًٞد حِٓ ٝؼوش. ح ٫حٕ ٗٔٓ ٞل ّٜٞحُظ٘خظَ ح٫كخىٝ ١ػزخص حُؼيى ُِٔـٔٞػخص ٫طُ٘ٔ ٞي ٟحُطلَ ح٫ كَٓ ٢حكَ ٓظؤهَس ًٔخ ٟٝق ر٤خؿ ٚ٤ك ٢طـَرظ.ٚ رزٕٛع أشطخ رؼٍُ اٌّمبثٍخ ٚفك خّظ ِغز٠ٛبد ِزذسخخ: إدسان اٌغّبد اٌسغ١خ ٌؼٕبطش اٌّمبثٍخ: ٣ظيٍؽ ٌٛح حُ٘٘خ ٖٓ ١حُُٜٔٞش حُ ٠حُٜؼٞرش ،ك ٢حُزيح٣ش ٗويّ حٗ٤خء كو٤و٤ش ؿٓ َ٤ظ٘خرٜش ٓؼَ ًَ ٛلٖ ِٓؼوش ،ػْ ٗ٘ظوَ حُ ٠ح٤ٗ٫خء حُلو٤و٤ش حُٔ٘خرٜش ٓؼَ ٓـٔٞػظٌٓ ٖ٤ؼزخص ،ػْ ٗ٘ظوَ حُ ٠حُ ٍٜٞؿ َ٤حُٔظ٘خرٜش ٓؼَ (ٌَُ ٛخكذ ٜٓ٘ش حىحس) ػْ ٗ٘ظوَ حُ ٠حُ ٍٜٞحُٔظ٘خرٜش: ٍٞٛىٝحثَ ٓؼٛ ٬لَحء ٝكَٔحء ٓؼ.٬ ػيى حُؼ٘خٗ :َٛزيأ رؤهَ ٖٓ ٘ كظ 9 ٠ػ٘خ.َٛ اٌّدغّبد: ٗزيأ رخ٤ٗ٧خء حُلو٤و٤ش ٝحُ٘خثؼش رخُ٘ٔزش ُِطلَ ٓؼَ ىٓ٤ٓٝ ٠خٍحصٝ ،ك ٢حُٔٔظ ٟٞحُؼخٗ٢ ٗٔظويّ حٌٗخٍ ٓوٜٛٞش ٓؼَ حٌٗ٫خٍ حُٜ٘يٓ٤شٝ ،رؼيٛخ ٗ٘ظوَ حُ ٍٞٛ ٠ح٤ٗ٫خء حُلو٤و٤ش، ٝك ٢حُٔٔظ ٟٞحَُحرغ ٌٖٓٔ حٕ ٗ٘ظوَ حُ ٠حَُٓٝ ُٞحُ٘ٔخًؽ ٓؼٓ ٗ ٬غ حٍرؼش ىٝحثَ. دسخخ الاسرجبؽ اٌطج١ؼ ٟثِ ٓ١دّٛػز ٟاٌّمبثٍخ: ٗزيأ رخُٔـٔٞػخص حَُٔطزطش حٍطزخ١خً ١ز٤ؼ٤خً ٜٗ٧خ أٓٓ َٜؼ ٬هيّ -كٌحءٛ ،لٖ -ك٘ـخٕ) ػْ ٗٔظط٤غ حٕ ٗ٘ظوَ حُ ٠حهخٓش ٓوخرِش ر ٖ٤ػ٘خٓ َٛـٔٞػخص َ٣ ٫رطٜخ حٍطزخ١ ١ز٤ؼٓ ٢ؼَ (ًَس- ٘ٛيٝم).. ِمبثٍخ اٌّدّٛػبد اٌّزغب٠ٚخ ٚغ١ش اٌّزغب٠ٚخ ػذد٠بً: حُٔوخرِش ر ٖ٤حُٔـٔٞػخص ؿ َ٤حُٔظٔخ٣ٝش ػيى٣خ ٛؼذ ػِ ٠حُطلَ ٣ٝـؼِ ٚؿٓ َ٤ظؤًي ٖٓ حىحث.ٚ 84
اٌفظً اٌخبِظ :الأػذاد ٚاٌؼٍّ١بد ػٍٙ١ب الأػذاد اٌسم١م١خ ٚاٌؼٍّ١بد ػٍٙ١ب اٌىغٛس اٌؼبد٠ـخ ٚاٌؼٍّ١ـبد ػٍٙ١ب اٌىغٛس اٌؼشش٠خ ٚاٌؼٍّ١بد ػٍٙ١ب 85
الأػذاد اٌسم١م١خ ٚاٌؼٍّ١بد ػٍٙ١ب ِب٘ ٟالاػذاد اٌسم١م١خ: ح٧ػيحى حُلو٤وش ط٘ؤْ اُ ٠حٌُؼ ٖٓ َ٤حُٔـٔٞػخص ٖٓ رٜ٘٤خ ح٧ػيحى حٌُِ٤ش ٝح٧ػيحى حُطز٤ؼ٤ش ٝح٧ػيحى حُٜل٤لش ٝكظ ٠ح٧ػيحى حُ٘ٔز٤ش ٝح٧ػيحى حُـٔٗ َ٤ز٤ش ٝرٌٜح كبٕ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حٌُِ٤ش طؼظزَ ؿِء ٖٓ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُلو٤وش ٓٝـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ٓـٔٞػش ؿِث٤ش ٖٓ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُ٘ٔز٤ش ٌٌٛٝح. ِدّٛػخ الأػذاد اٌطج١ؼ١خ ٢ٛػزخٍس ػٖ حُٔـٔٞػش حُظ ٢طزيأ ٖٓ حُٞحكي حُٜل٤ق اُ٠ ٓخ ٜٗ ٫خ٣ش ٌُٖ ٘٣ظَ ١إٔ طٌ ٕٞح٧ػيحى حُٜل٤لش كو ٢أٝ ١حكي ػْ حػ٘خٕ ػْ ػ٬ػش ٌٌٛٝح آُ ٠خ ٜٗ ٫خ٣ش. ك ٢ك ٖ٤إٔ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُطز٤ؼ٤ش طزيأ ٖٓ حُٜلَ ػْ ٝحكي ػْ حػ٘خٕ آُ ٠خ ٜٗ ٫خ٣ش أٓخ ػٖ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤ش ك ٢ٜطَ٘ٔ ًَ حٍ٧هخّ حُٜل٤لش ر ٬حٓظؼ٘خء ٓٔخ ٣ـؼِٜخ طزيأ ٖٓ حُٔخُذ ٓخ ٜٗ ٫خ٣ش ٝطَ٘ٔ ًَ ح٧ػيحى حُٜل٤لش حُٔخُزش ػْ حُٜلَ ٝطَ٘ٔ أ٠٣خً ح٧ػيحى حُٜل٤لش حُٔٞؿزشٔٓ .خ ٣ـؼَ ح٧ػيحى حُطز٤ؼ٤ش ٝح٧ػيحى حٌُِ٤ش ؿِثخً ٖٓ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش. أِب ػٓ ِدّٛػخ الأػذاد إٌغج١خ ك ٢ٜػزخٍس ػٖ أػيحى ٛل٤لش ٌُٖٝػِ٤ٛ ٠جش رٔ٢ ٓٝوخّ ك ٢ك ٖ٤إٔ ح٧ػيحى حُلو٤وش طظ ًَ ٖٔ٠حُٔـٔٞػخص حُظٓ ٢زن ًًَٗٝخٛخ رخٟ٩خكش ٌُٜح ك ٢ٜطلظ ١ٞػِ ٠حًٌُٔ ٍٞخُزخ ١رخٟ٩خكش ُ٨ػيحى حُـٌٍ٣ش ٌٖٔ٣ٝحُوٍٞ إ ح٧ػيحى حُلو٤وش ٜٗ ٫خث٤ش ًخُو ٢حُٔٔظو ْ٤حٌُ ُٚ ْ٤ُ ١ريح٣ش ٜٗ ُٚ ْ٤ُٝخ٣ش 86
الأػذاد اٌسم١مخ أهٌص ح ٖٓ ْٓ٫ػٌٜٔخ أ ٫ ١طٞؿي أٍهخّ طو٤ِ٤ش ٓٔخ ٣ـؼِٜخ طٔظؼَٔ ك ٢حُو٤خّ ٌُٔ٤ش ح٤ٗ٧خء حُٔظ٘ٞػش ٌٖٔ٣ٝحُظؼز َ٤ػٖ ح٧ػيحى حُلو٤وش ػزَ حٌَُٔ حُؼَ٘ ١أ٠٣خً خظبئض الأػذاد اٌسم١مخ ٚالأػذاد اٌىٍ١خ: رخُ٘ٔزش ُٔـٔٞػش ح٧ػيحى حٌُِ٤ش ك ٢ٜػزخٍس ػٖ ٝحكي حػ٘خٕ ػ٬ػش آُ ٠خ ٫ ٜٗخ٣ش رخُ٘ٔزش ُٔـٔٞػش ح٧ػيحى حُطز٤ؼ٤ش ك ٢ٜط٘ظَٔ ػِ ٠ح٧ػيحى ٛلَ ٝحكي حػ٘خٕ آُ ٠خ ٜٗ ٫خ٣ش. رخُ٘ٔزش ُٔـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ك ٢ٜط ًَ ْ٠حٍ٧هخّ حُظ ٢طٞؿي ك٢ ٓـٔٞػش ح٧ػيحى حٌُِ٤ش رخٟ٩خكش ُِٜلَ ٝح٧ػيحى حُٔخُزش أ٠٣خً. رخُ٘ٔزش ُٔـٔٞػش ح٧ػيحى حُ٘ٔز٤ش ك ٢ٜط ْ٠ح٧ػيحى حُٜل٤لش ٌُٖٝك٤ٛ ٢جش ٓوخّ ٝرٔٞ٣ ٌُٖ ٢ؿي ُٜخ َٗٝ ١حكي ٞٛٝأٔ٣ ٫خ ١ٝحُٔوخّ ٛلَ أريحً. ٓ ـٔٞػش ح٧ػيحى حُـٔٗ َ٤ز٤ش طؼي ٖٓ حٍ٧هخّ حُـ٘ٓ َ٤ظ٤ٜش ٝحُـ َ٤ى٣ٍٝش أ١ طظ ٖٔ٠حٍ٧هخّ حُظ ٢طوغ طلض حُـٌٍ ك ٢كخُش ػيّ حُويٍس ػِ ٠كٔخد ؿٌٍ حُؼيى حُٞحهغ طلض حُـٌٍ. ِّ١ضاد الأػذاد اٌسم١م١خ: ٔ -الأػذاد اٌطج١ؼ١خ ( ٢ٛٝ :)Nح٧ػيحى {}ٔ,ٕ,ٖ,ٗ,٘ ... . . ٕ -الأػذاد اٌىٍ١خ( ٢ٛٝ :)Wح٧ػيحى حُطز٤ؼ٤ش +حُٜلَ كٌٕٞ٤ {……٘}ٓ,ٔ,ٕ,ٖ,ٗ, ٖ -الأػذاد اٌظس١سخ( ٢ٛٝ :)Zح٧ػيحى حٌُِ٤ش +ح٧ػيحى حُٔخُزش ٗ -الأػذاد إٌغج١خ( ًَ ٢ٛٝ :)Qػيى ٌٓ( ٖٓ ٕٞرٔٓٝ ٢وخّ) ١َٗٝإٔ حُٔوخّ ٫ ٔ٣خٛ ١ٝلَ 87
٘-الأػذاد اٌغ١ش ٔغج١خ( ٢ٛ :)Iأػيحى ُٔ٤ض ٓ٘ظ٤ٜش ٔ٤ُٝض ى ٢ٛٝ ٚ٣ٍٝح٧ػيحى حُظ٢ طلض حُـٌٍ إٔ ً٘خ ٔٗ ٫ظط٤غ ؿٌٍٛخ. الأػذاد اٌظس١سخ َٔ٘٣ىٍحٓش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ٝحٌُٔٝ ٍٞح٧ػيحى حُؼَ٘٣ش ٝػِٔ٤خص حُـٔغ ٝحُطَف ٝحَُ٠د ٝحُؤٔش ٞٛٝ .رٔؼخرش حٓ٧خّ ٞٗ٧حع حَُ٣خ٤ٟخص ح٧هَ ٟك٤غ ٣ويّ حُٜٔخٍحص حٓ٧خٓ٤ش ٓؼَ حُؼي ٝحُظـٔ٤غ ح٤ٗ٧خء ٝحُو٤خّ ٓٝوخٍٗش حٌُٔ٤خص .رَُص أ٤ٔٛش ٓؼ ّي٫ص حُظـ َّ٤ك ٢حُل٣ِ٤خء ػخّ ،ٖٔٙ8ػ٘يٓخ ٝؿي ؿخُ )ٕٔٙٗ ٔ٘ٙٗ( ٞ٤ِ٤إٔ َٓػش ؿْٔ ٜ٣ز ٢ك ٢حُل٠خء أ ٠َُٓ٣ ٝر ٚك ،ٚ٤طِىحى رخَّ١حى ،أ ١إٔ ٓؼ ّيٍ حُى٣خى َٓػش حُـْٔ اُ ٠أٓلَ ٞٛػخرضٓ ٌُٖ .خ ٔٓ ٞٛخٍ ًُي حُـْٔ؟ ُكِّض ٌٙٛحُٔٔؤُش رٟٞٞف ٜٗٝخث٤خً رل َ٠ػزوَ٣ش حٓلن ٗٞ٤طٖ (ٕٗٝ )ٔ7ٕ7 ٔٙؿٞطلَ٣ي ُ٤ز٘ظِ (ٔٙٗٙ ًٝ ،)ٔ7ٔٙخٕ كٔخد حُظلخٝ َٟحُظٌخَٓ حٌُ ١حًظ٘لخ ،ٙح٧ىحس حُٔٔظؼِٔش ٌُٜح حُـَ.ٝ كٔخد حُظلخٝ َٟحُظٌخَٓ ٣ؼطَ١ ٢حثن حُل ٍٜٞػِ ٠حُظٔخٍع حٗط٬هخً ٖٓ حَُٔػش، ٝػِ ٠حَُٔػش حٗط٬هخً ٖٓ حُٔٞهغٞٓ ،كَحً حُلَ حُيه٤ن ُِٔٔؤُش رٌخِٜٓخ .ك ٢حٌُٔ٤خٌٗ٤خ، ٢ٛٝكَع حُل٣ِ٤خء حٌُٟٝ ١غ كٔخد حُظلخٝ َٟحُظٌخَٓ ٖٓ أؿِٗ ،ٚـي ٌٛح حُ٘ٞع ٖٓ حُلٔخد ك ٢ؿٔ٤غ ٗٞحك ٢هخٗٞ٤ٗ ٕٞطٖ حُؼخُِٗ ٢لًَش :حُوٞس طٔخ ١ٝكخَٟ َٛد حٌُظِش رخُظٔخٍع .كبًح ًخٗض حػ٘ظخٕ ٖٓ ٌٙٛحٌُٔ٤خص حُؼ٬ع ٓؼَٝكظ ،ٖ٤كخُٔؼخىُش طٌ٘ق كٍٞحً هٔ٤ش حُؼخُؼش. الأػذاد اٌظس١سخ ٘ ٟح٧ػيحى حُظ ٫ ٢طلظ ١ٞػِٝ ًٍٞٔ ٠ػِ ٠كخِٛش ٓؼَ ٔ٘.ٕ( :أٝ ٘ ٗ.أ 8ٙ.8 ٝحُن)ٝ ،طؼزَ ػٖ أػيحى ٌٓظِٔش رل٤غ ُ ٞطْ طؤ ْ٤حُؼيى حُٜل٤ق ػِ٠ ٝحكي ٌٕٞ٣ ،حُـٞحد أ٠٣خً ػيىحً ٛل٤لخً، كٔـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش طٌ ٕٞػِ ٠حُ٘ل ٞحُظخُٖ- ،ٕ- ،ٔ- ،ٓ ،ٔ، ٕ ،ٖ .....(: ٢ ٘٣ٝ )......خٍ آُ ٠ـٔٞػش ح٧ػيحى حُٜل٤لش ُي ٟحَُ٣خ ٖ٤٤ٟرـ \" ٞٛٝ ،\"ٙحُلَف 88
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174