Таза бұлақ

да К^удайдыц кудфетшен Жабрайыл пер1ште кус бо- лып келш, аягымен кетерш алып кетшт1 де, цаланыц шет1ндеп бф кемтрге 0кел1п бершт1, Ол кемтрдщ улы, цызы жок, екен. Сонда ол ею бала уш-торт жылтурыпты. Солуацыттавлп кемшр влит. Сонан соц бала ок, мылтык, атып, цулан-булан аулап, етш тамак, цылып, терган киш к,ылып журшть Сейтш б1р таудыц шуцырына келш, соыы уй К.ЫЛЫП, сонда турыпты. Ол баланыц т!р1 екенш бьлш, бурынгы к,ас цылган шешеа баягы сицыршы кемшрд1 Ж1бершт1: Алтын Ай- дарлы баланы елтфш кел деп. Сонан соц ол сицыршы кемшр баланы 1здеп шырып келсе, бала ацра шырып кетнгп. К,арындасы уйде отыр екен, оран айтыпты: — Агаца айт, мына жацта Кулмесхан дегеннщ бф биес1 бар; кунде цулындайды, цулындары аррымак,, тулпар болады, — дед1 де, кетш цалды. Ол кемшр к,астык,пен елтфуге ойлапты. Ол жолга барран К1С1 жолда адасып кетш олед1 екен. Кешке арасы кел1пт1. Сонда царындасы кемшрдщ айтцаныныц бэрш де тамам айтыпты. Муны естп, агасы цулынды 1здеп, сапар шырып кетшть Жолда келе жатцанда бф дарияга келшть Ол дария- дан журген, откен юс1 элек болады екен. Бул Алтын Ай­ дар етш келе жатса, дарияны бф першщ цызы толцын К.ЫЛЫП, кемеш аударуга келе жатыр екен. Ол аудара бергенде, Алтын Айдарлы бала цолынан устап алып, цолындары сацинасын, б1лез1пн тартып алып, жолына журе берштк Журш келе жатцан Кулмесханга келнгп. Ол Кулмесханныц биеа цулыидап жатыр екен. Кулмес- ханга айтыпты: — Ай, тацсыр, к,улыныцызды улыцсат болса алайын, — деггп. СоР1да хан: — Ала рой — депть 99

Олар ездер1 де цулындарын ала алмайды екен. Ол I цулынды туысымен бгр першщ цызы алып кетед1 екен, Сол уацытта бала муны кузетш турганда, бф першщ булт болып келш, цулынды алып оара жатцанда, Алтын Айдар цылышпен бултты салып цалыпты. Сонда першщ кеб1С1 мен цулынды алып цалыпты. Сонан соц ханга келш, кеб1с пен цулынды керсетштн Сонда хан буран бата берштх! бул алып царындасына келш, цулынды, сацинаны берпгп де, жене ацра кетшть Сицыршы кемшр тары келш, цулын мен сацинаны керш, царындасына айтыпты: — Мшекей, мен сендерге жацсылык, ойлаймын, — депт1, — агац саган сатина алып келдь — депт1; тары енд1 бхр жак,к,а ж1бер, онан барып, алтын сандык, алып келсш, — депт1 де, кетш цалыпты. Атасы келген соц, царындасы: — Тары бф жерде бф жацсы сандык, бар дедх, соны маран алып келш бер, — дедд. Сонан соц атасы тулпар цулынына мшш кетшть Жол- да бф кемшрдд керигп, ол кемшр жердщ жарыгын жамап отыр екен; буран келш: - Шеше, не цылып отырсыц? — депт1. Ол кемшр ай­ тыпты: — Мен осы жердщ жарыгын ттп отырмын, — деп- Т1. — Не ушш десец, осы жерге ©з1цдей батырлар келш к1рш, бф сандык, ушш олдд, “ дедн Сонда бала: — Маган да сандык, керек, — деп, келш кфш кетшть Жердщ астынан бф пер1 шырып айцайлапты: - Тапал-тас, уйде болсац, хабарлас, — деп айцайла- ганда, Алтын Айдарлы бала тас болып цалыпты. Тулпары бф-ею кун келмеген соц, уйше цайтып, жы- лап турыпты. Сонда к,ыз агасыныц елгешн бшп, тул- парга мшш, кемшрге келш, манаты жер жамап отырран кемпфдд керш, атасын сурапты. Кемшр айтыпты: 100

— Агац олген, барма, барсац, сен де олерсщ, — депт1 Сонда цыз айтыпты: — Мен агамды корт елермш, — деп, — корт кетешн деп! Кемтр айтыпты: — Сен жылай бар: «жер устшде мен мундык,, жер астында сен муцдыц», — деп. Сонда ол к,ыз осылайша жылап юрш бара жатцанда, алдынан б!р пер1 к,ызы шырып, муцын сурап, муны аяп арасын тф1лтш берштг Сонан сон будар б!р улкен коп агаш керш, соган келш юритп де, царындасын тулпарымен агаштыц шетше к,ойып кетшт1 де, ез1 аралап агаштыц шине журе бершть Сейтш журш бф ак, отау кернгп де, оран келш юртть Керш бфаз отырган соц, ею пер1 к,ызы ушып келш, сод уйдщ тобесше цонып отырып, екеу1 бфше- б!р1 айтыпты: — Ай, мен бф цорыцтым, — депт1, неге десец, меш бф бала суда журш кемеш аударып жургеншде цолымдагы сацинамды тартып алды, — депть — Мен ол баланы керсем, оран цатын болар еддм, — депт1. Сонда К1Ш1С1 айтты: — Мен де б1р цорыцтым — дедд. — Неге десец, мен де бф ханныц цулынын кунде алып кетуии едш, б!р куш алайын деп келгеншде, бф бала кузетш тур екен. Мен ала бергешмде; менен кулынды тартып алып цалды. Ол табылса мен де оган цатын болар едш дегенде: — Мше, цатын болсацдар, оларды тартып алган бала мен, — деп турегелдд. Сонан соц ею цыз да бугаи некесш к,иып тид1. Бул бала цыздарды отаумен коьшрш, манагы царындасы мен тулпарына алып келдь Сонан соц бэр1 жиылып бурынгы орнына келдь Сол жерде торт-бес жыл ©мф етш турды. Неше кундер ©титл, бала ор кунде аг^га шырып журед! екен. 101

Бф куш ацга шырып журсе, бф адамды коршть Екеу1 келе жатса, алдынан бф ац шьщты да, келбектеп журе бердь Сол уак,ытта бала да, цасындары К1С1 де атайын деп умтылганда, алп ан, К1С1 болды да, атайын деген шаге айтты: — Сенщ мынау балац, — дедь Балага айтты: — Сенщ мынау экец, — дедд, — сендерд! Мыстан кем- пф деген сик,ыршы кемшр айырган, — дедд, 031 жок, болды. Сонан соц экеа мен баласы бфш бхр! бьлш жылап кер1С1ггп де, экеа баласын уйше экелш цонак, цылып, улкен к,атыны мен мыстан кемшрд1 шацырып алдырып елтфтштн Муньщ шешесш бала таппадыц деп цайыршы к,ылып к,ацгыртып жШерген екен. Соны алдырып, озше бурынгыдай цатын цылыпты. Алтын Айдар бала патша болыпты. Бул баланын, царындасын, цатындарын ал- дыртыпты, бэрш жинап алып той цылдыртыпты, ат шап- тыртыпты, барша мураты басына жетнгп. МАК.ТА К.ЫЗ БЕН МЫСЫК, Бул екеуз дос болып журедп Мацта к,ыз уйш жинап журш, бф мешз тауып алады. Мацта к,ыз мысык,ты ша- цырады. Мысык, келмейдк Шацырады, келмейдь Сон- соц «келмесец к,ой» деп ез1 жеп цояды. Жеп болган соц мысык келш: — Неге шак,ырдыц? — деп сурайды. Мацта к,ыз айт- пайды, сонсоц мысыц: - Ендеше катыгынды тогем, - дейдк Мацта: — Мен куйрыгыцды кесш аламын, — дейдд. Мысык, к,атык,ты тогедд. Мацта к,ыз мысыцтыц к,уйрыгын кесш алады. Мысык,: - «Ала, апа, куйрыгымды берип», - дейдд. Мацта к,ыз: - Менщ цатыгымды толе,- дейдк Мысык, сиырга барады: 102

— Сиыр, сиыр, маган цатык, берип, —дейдд. Сиыр айтады: Менщ парным ашып тур, маган жапырак, экелш берип,—дейдд. Мысык, агашца барып: — Агаш, агаш, жапырагыцды берип, — дейдд. Агаш айтады: — Мен шелдеп турмын, су экелсец, жапырак, бе- ремш, — дейдп Сура бара жатса, су экеле жатцан цыздарды корш: — К,ыздар, цыздар, маган су бериздерип, — дейдп К,ыздар: — Б1зге сагыз экелш берсец, 613 саган су берем1з, — дейдд. Мысык, дукенге барады: — Эй, дукенпп, маган сагыз берип, — дейдп Дукеншп — Маган туцым бер, — дейдд. Мысык; тауык,к,а барады: — Тауык,, тауык,, маган тук,ым берип,—дейдп Та­ уык,тар айтады: — Б1зге дан экелш берсец, 613 саган тукым бере- М13, — ДеЙДП Мысык, «енд1 не цыламын» деп бара жатса, б!р ш цазып жатцан тышцанды кередп Мысык, тышцанды к,орк,ытып: — Жаныцныц барында айт, ушцде не бар? — дейдп Тышцан цорыццанынан: — Ушмде бф батпан тарым бар, — дейдп Мысык, ай­ тады: — Маган бф уыс тары бер, —дейдп Тышцан ушне барып бф уыс тары береди Тарыны апарып тауык,к,а береди Тауык, тук,ым бередд туцымды апарып дукенииге беред1, дукенип сагыз береди Сагызды апарып цыздарга бередь цыздар су береди Суды апарып агашца береди агаш жапырагын бередь жапырацты апа­ рып, сиырга бередд, сиыр цатык, береди К,атык,ты апарып Мак,та к,ызга бередь Мак,та к,ыз мысыцтыц куйрыгын бередд. Сойтш мысык, муратына жетедп ЮЗ

ДУНИЕДЕ ЖАМАНДЫК, НЕДЕН? Дуниеден безш, тасца шыгып кеткен, б!р ак, журек шал цалыц ну орманды мекендейдт Ормаыдагы ац мунан цорыцпайды. Ацмен сойлесш угысатын болады. Бф араштын, тубшде ак, журек жатыр едт Сол жер- ге тунемек болып царга, кептер, буры, жылан жиылды. Олар «Дуниеде жамандыц неден болады?» — деп, кецес курды. - Дуниеде жамандык, ту61 — аштыц, тамацца эбден тойсац, б!р бутацтан бф бутацца цонасыц. «К,арц-царц!» — деп, елендд согасьщ, тула бойыцлы- цылдап толган цызыц, цуаныш, не кореец, соган цуа- насыц, — ал енд1, бфер кун аш болсац, козще корш- геннщ бэрш итт1ц етшен жек кересщ, К,удайдыц кунше де царагыц келмейдц цайда барарыцды бглмейсщ, бгр жацца жогалып кеткщ келед1 де турады. Бфден ушып б!р жерге цонасыц, сенде дамыл жоц. Ушып кореец, есщ шырып, бурынрыдан да жаман боласыц. Не екенш андамай кит кеп кетесщ, сет таспен, таяцпен жШерш урады. Ит, цаецыр суйрелеп журген жемтжтен айы- рмайсыц, тамац ушш аштан цанша царга оледь Жа- мандыцтыц бар1 аштыцтан, — деп шешен царга соцты. — Дуниеде жамандык, аштыцтан емес, жамандык; туб1 — махаббат. Б13 жалгыз-жалрыз омф сурсек, уа- йым-цайгы жок, болар едь Жалгыз басца кедейлж, кемпшик жок,. Бш жуптап журем1з, жуптап омф суре- М13. Жарыцды езщнен артыц коресщ, жарыцды ойлап сенде тыныштыц жоц. Ток, па, аш па, суыцца тоцды ма? - деп, сорлайсыц да журесщ. Бф жацца белек ушып жырац кетсе, не болды деп, ойлап ауре-сарсац боласыц; царшыра козш шуцып жатыр ма, балалар устап алды ма деп, 1здеп озЩ уша жонелесщ, сейтш к^ацрып журщ, ие к,аршыгара, не тузак,к,а езщ кез келесщ. Жарын, жоралса, жарын олсе, 104

дуние тукке турмай кетедд. Ендд дуниеде сушкт1 ешнэрсе болмайды. Тук жемей, тук шшей 1здейсщ дег жылай- сьщ. К,анша кок кептер осыдан ©лед1, жамандык,тыц бэр1 аштык,тан емес, махаббаттан, — деп кок кептер сойледь — Жок,, жамандык, аштьщтан да, махаббаттан да емес. Жамандык, туб1 — жаман мшез. Б13 тату журсек, к,астык, ойламасак,, кекш1л болмасак,, жак,сы болар едд. Бф нэрсе озщ ойларандай болмаса ашуланасьщ, дуние козще тук к,урлы коршбейдь Козще не туссе, бэрш жек коресщ. Ойлаганыц бфеуден кек алмак,. Бфеудд шак,пак, болып ыск,ырып, юдеп, шрцип жургенде, ашуланып оз1нд1-озщ умытып кетесщ, еш- юмдд аямайсыц: эке-шешец турса, шагасьщ, оз1ндд- озщ жегщ келш турады. ©лгенге кешн ашуланасьщ. Дуниеде жамандьщтын бэр1 — к,ара журектжтен деп, — жамандьщтьщ иес1 жылан сок,ты. — Жок,, дуниеде жамандык аштьщтан да емес, ма­ хаббаттан да емес, жаман мшезден де емес, — к,ор- к,ак,тык;тан. К,орык,пайтын болса, дуниеде жак,сылык, жаутандай болар едп Аярымыз жургенде желмен та- ласады. К,уат коп, мьщты жаудан к,ашып к,утыласыц. Бфак, к,орык,паск,а болмайды. Сырт етш б1р бутак, сы- нып кетсе, б!р жапырак, сылдырласа, к,орк,ып селюлдеп кетесщ. Журегщ тас тобеце шыгады, к,аша жонелесщ. К>оян жугфш келе жатса, к,ус талпынса, бутак, сынса, жау келш к,алды рой деп, тура жонелесш, дол жаудыц озше жугфш кез келесщ... О болмаса иттен к,ашып жугфш, ацшыга сок,тыга- сыц, К,орк,ып жугфш жонелесщ. К,айда к,ашып бара жат- к,аньщды бьлмейсщ, к,узга шырып кетш, к,улап олесщ... Уйьщтаранда да б!р козщмен рана уйьщтайсьщ, тыцдап жатасыц. Бэр1 к,орык,к;анньщ азабы... тыныштык, бш- де жок,. Жамандык, к,орк,ак,тык,тан, — деп, момыи буры сойлейдь 105

— Жок, жамандык, аштьщтан да емес, махаббат- тан да емес, бЬдщ керш журген азабымыздьщ бэр! жамандьщтыц бэр1 — б1здщтэшм1зден: аштьщ, махаббат, жаман мшез, к,орк,ак,тык, бэр1 тэнге байлаулы. Аштьщ, махаббат, жаман мшез, к,орк,ак,тык, бэр1 — тэннен есш- енед1, олар тэншн, асырап есфген балапаны. Сондьщтан тэнд1 таза устау керек, — деп ак; журек ак,сак,ал эцгшеш байлады.

ХАЛЫК, АРАРТУ МЭСЕЛЕЛЕР1 Ж0Н1НДЕГ1 ЕСКЕРТПЕАЕР КАЗАК.ТБЩ болыстык; МЕКТЕПТЕР1 ТУРАЛЫ ЗАПИСКА 1876 жылы, бурынты халык, атарту министр! граф Толстой Орынбор ок;у окрупнщ ок,у орындарын тексе- ру ушш Орынбор к,аласына келген кезде... Орынбор ел- кесшщ к;азак,тарын ок;ыту мэселеа де талк;ылантан ед1. Онда ец алдымен талх;ыра салынган мэселе — к,азак; ара- сына орысша хат таныту жолдары жэне бул ушш к,азак, тшне орыс алфавитш к,олдануга болатын-болмайтыны туралы мэселе к;ойылтан едд. Бул мэслихаттарга Орын­ бор елкесшщ бурынгы генерал-губернаторы гене­ рал адъютант Крыжановский, Орынбор ок;у округшщ попечител! Лавровский, Казандагы ок,ытушылар семи- нариясыньщ директоры Ильминский жэне Торгай, Орал облыстарыныц губернаторлары к,атынасты; булардьщ бэр! де орыс алфавитш к;азак; тшне к;олданута эбден болады деген к,орытындыта келген еда; бфак; ол кез­ де к,ыргыз даласында ашылмак, болтан орыс-к,азак; болыстык; мектептершщ оку жумысын журпзетш, — к;азак, тшн б1летш, — ок;ытушылар жок;, оларсыз, мек- тепке келгенде б1р ауыз орысша б1лмейтш к;азак; бала- ларына орыс тшн уйрету жалпы мумкш емес, делшген ед1. Сондьщтан Тортай, Орал облыстарына жак,ын к,алалардыц б!ршде к;азак,тар ушш ок,ытушылар мектеб1 ашылсын деп к;аулы алынтан болатын. Осыдан кейш 1879 жылы Тортай облысы мектептершщ ерекше инспекто­ ры деген к;ызмет татайындалтан ед!. Бул к,ызметке сол 107

облыс к,азак,тарынын, б!р1 - Алтынсарин шакырылып алынды. 1881 жылы Орскё каласында (Орынбор губер- ниясы) к,азак,тьщ окытушылар мектеб1 ашылды. Осы айтылып отырган Алтынсарин мектеп инспек­ торы кызметёне кёрёсуёмен-ак Орынбор оку округёнёц попечителе мырзага озёнёц осы жендегё мынадай пёкёрлерён бёлдёрген болатын: 1) Орынбор елкесёнёц ге­ нерал-губернаторы мырзанын,, сол кезде мектеп апгу ушён к,азак,тарга тёптё тутён салыгын да тагайындап, болыстык мектептер ашу мэселесён котеруё озёр тым ертерек; ейткенё ол мектептерде оку жумысын жургёзу ушён орыс, казак тёлдерён бёлетён окытушылар жок, ал окытушылык кызметёне Орынбор атты-к,азак, эскерёнен казак, тёлён бёлетёндердё немесе солар сиякты баска сауат- ты адамдарды шакырганмен, олар Алтынсаринньщ пё- кёрёнше, ойдагыдай натиже бермейдё, ейткенё солардьщ бул жумысты аткаруга арнаулы азёрлёгё жок; 2) сондык- тан болыстык мектептердё ашу жумысын казактар ушён окытушылар мектебё ашылганга дейён кейёнге калдыра туру пайдалырак болар едё жане де, екёншё жагынан, ол кезде округтёк оку баскармасы тарапынан осы мек­ тептер жайында усыныс та жасалган болатын. Болыс­ тык мектептердён, орнына Алтынсарин, эуелё, казак арасындагы калалар мен бекёнёстерде уезд басына бёр- бёрден орталык мектептер ашылып, оныцэркайсысында 50 казак баласы жатып окитын интернат болсын жене ол мектептерге сол жерлерге келёп к°ныстанган орыстардын, балалары да уйлерёнен катынап окитын болсын, ал бул мектептердёц окытушылык кызметёне, казак Т1лён бёлмегенмен де, казак тёлёне уксас татар тёлён бёлетён, Казан окытушылар семинариясын бётёрген шокынган татарлар шакырылсын деген едё; жене 3) бул орталык мектептер сырткы турё жагынан да, ёшкё оку ж^мысы жагынан да, барлык жагынан бёрдей улгёлё турде койылганы жен болар едё, егер осылай етёлёп жои- 108

ге цойылса, онда империяныц отырыцшы аудандары- ныц бэршен шалгай жатцан цазак, даласынан ашылмац- шы болып отырран цазак, бастауыш мектептер1 олардан ец жацсы оку ад1стер1 женшен де, мектеп тарт1б1 жене шаруашылык, женшен де жацсы улп алган болар едг; сондыцтан Алтынсарин мынадай усыныс жасады: сол кезде болыстык, мектептерге жиналган жане жиналып жатцан ацша жогарыда айтылган орталык, мектептер уппн берж, мумкт болса, тас уйлер салута жумсалсын жэне тазалык, сацтаура, ук,ыптылык,г тэртш орнатура жардай турызатындай етш од мектептерд1 жацсы жабдыцтаута жумсалсын, егер осылай ютелсе, бул ай- тылгандарды барлыц оку орындарында 1ске асырудьщ жалпы пайдалы екенш былай цойганда, цазак, сияцты оку жумысын жацадан рана бастап отырран халыцтыц балаларына отырьщшылык; турмыс дастурлерш уйрету, тазалык.к.а, ук.ыптылык.к.а, адепке жене тэртшке уйрету женшде муныц зор мацызы бодран болар едь Бул шкфД1 улы мартебел1 округ попечителе Лавров­ ский мырза мен буратаналар мектебшщ округтж ин­ спекторы Катаринский де, сол кезде сорыс губернато­ ры болтан генерал-майор Константинович те макулдап, Алтынсаринге жогарыдагы езшщ усынысы бойын- ша 1стей беруге ерж берген ед1. Осы руцсат бойынша, соцры бес жыл 1Ш1нде, оку басцармасыныц ыждагаты жане бурынгы облыс начальниктершщ комеп бойын­ ша, уездж цалалардыц бэршде де б1р-бёр ею кластык, мектеп ашылып, оларра 20 мыц сомнан 40 мыц сомга деЙ1н туратын тас уйлер салынды; тек Ыррыз уезйеде рана мектепке арналып 4 мыц сомга эзф уй сатылып алынды. К,ауым к,аржысынан немесе к,азак,тардыц жеке берген к;аражатымен, Алтынсаринныц 1зденш алган немесе 031 елден жинаган ацшасымен бул мектептер тым жак,сы жабдыцталды жане артурл1 оку куралдары алынды. Бул мектептердеп ок,ытушылардыц копшшп 109

К,азан оцытушылар семинариясын огпргендер, олар оз жумыстарын, тексеруш1лердщ айтуына Караганда, барынша адал, ойдарыдай жургшп жатыр. Ал оныц усине, окрутт1к оку басцармасыньщ сурануымен Орск цаласында, жогарыда ескертьлш откеы, цазак, ок,ытушылар мектеб1 де ашылды. Буран соцры уш жыл шпнде жогарыда айтылран орталык, мектептердеР1 30- дан аса оцушылар келш юрдь Биылры жылы будан бфш- ш1 рет к,азак, оцытушылары окуларын бтрш шык,ты, олардьщ оны Торгай облысыныц к,азак,тары да, екеу1 Орал облысынын, к,азак,тары. . Сонымен, цазак, облыстарында ашылура жобаланган мектептерден ашылмай цалганы тек болыстык, мектеп- тер рана болып отыр. Осы жардайды еске ала келш, Ал- тынсарин мырза, еткен 1883 жылы жогарыдары, озшщ айтцан, бастыцтар макулдаган шюрше суйене отырып, онымен к,абат, бфшппден, уш жуз мыц халцы бар Торгай облысына, сол кезде 120 рана оцушысы бар, торт ек1 кла- сты мектептщ оте жеткшказ болатындырына, екшип- ден, укшет жыл сайын 30 мьщ сомдай царажат жумсап, цазацтардан оцытушылар даярлап отырран да, жас оцы- тушыларды эдеш арналган жумысына пайдаланбай цалдыру ©те орынсыз болатынына суйене отырып, Тор- рай облысыныц сорыс губернаторы мырзага болыстык, мектептер салура к,аржы эзфлеу керектш жайында ба- яндама хат жазып жгберген едь Осы баяндамада цажетп царжылардыц таоылу жолы да, цазак, арасына цолайлы келетш мектептердщ тур1 де корсетыдд: ол мектептер, ец алдымен, к,азак,тыц турмыс жардайларына сай келу! уш1Н| олар к,ыстаран кезде к,ыстап, кешкен кезде б!рге К0Ш1П ЖуреТ1Н болсын делшдд. Бул усынысты облыс губернаторыньщ орнында отырган действительный стат­ ский советник Ильин маКул корт, сол кезде-ак жузеге асыру жошнде батыл буйрьщ бердь Ал Алтынсарин осы- дан кешн облысты аралап, облысгыц ьщпалды адамда- 110

рын, к,азак,тьщ жалпы халык, агарту жумысына хальщтыц аук,аггы белшнен 1 сомнан, кедей белшнен 30-40 тиын- нан алым жинаута кендфдь Бул талап ойдагыдай орын- далды. Торрай облысыньщ болыстык, цауымдарыныц бэр1 де усынылган алымды жинаута приговор тапсырды, оны сод кезде-ак, губернатор ез пурсатымен бекггть Сонымен, болыста мектеп салу жумыстарда мектеп уйлерш алгаш салу жумыстарына, мектептщ жаз кешш журулерше керект1 кшз уйлер алута, ок,у, шаруашылык, к,уралдарын алута, одан кейш бул мектептерге унем1 царжы берш турута небер1, жалпы алтанда, жылына 35-40 мыц сомдай тутш алымы жиналатын болып белплендд. Ендд барлык, болыстарда бфдей болмаса да, эзфге, ец болмаганда, 3-4 болысца бф мектеп салу жумысына юрку 1С1 рана цалды. Бфак, биылты жылы, не себептен екеш белпаз, — мумкш к,андай да болса бф зкшшшк жумыс женшдеп пвдрден туран болу керек,— Торрай облысыньщ сорыс губернаторы генерал-майор Про­ ценко мырза уезд начальниктерше: 1-ш1ден, жогарыда корсетлген алым молшерш едэуф азайту керек депт1; бул шара, осы айтылып отыртан жумыстар, ярни мектеп уйлерш салу сияцты жумыстар, коп царажат т1лейтш болгандык,тан, к,азак,тарды ок,ыту жетнде жогарыда баяндалтан жоспарымыздыц бэрш бузумен тец болып отыр; 2-Ш1ден, к,азф цолдагы бар жене откен жылдарда- ры алымдардагы жиналган ацшаны барлык, болыстар- дан жинап алып, Ыррыз уезшдеп бф рана орталык, мек- теп ушн салу жумысына жумсалсын дешт; Ыррызда, жогарыда айтцанымыздай, 4 мыц сомга сатылып алынган уй, шынында да, жарамсыз болып шыкщан едь Ыррыз мектебше уй салу к,ажет бола турганымен де, к,азфп кезде буран асыру, аре, к,ажет бола к,ояр ма екен; ейткеш оран керект1 жарамды уй цазфдщ озшде-ак, жалданылып алЬ1ИДЫ жэне ею-уш жылдан кешн оран Ыррыз уезшщ 031'нен осы 2 — 3 жылдыц хшшде ацшалай жиналатын 111

алымдардан тускен к,аржымен де дербес мектеп салура болады; ал оныц бержагында, Ыррыз уез1ндег1 мектеп к,орында к,азф 10 мыцдай сом ак,ша бар сияк,ты. К,алай болтан кунде де, баск,а уездердщ, атап айтк,анда, Торрай, Николаевсю жэне Елек уездершщ ез жандарынан берш отыртан к,аржысын олармен ешбф материалдык, байла- нысы жок, уездегт мектешт салу жумысына алып к;ою жене жалтыз Ыррыз мектебше бола бфнеше болыстьщ мектептер ашу жумысын ток;тата турура епщандай негтз жок, сшщты. вйткеш, к,азак, болыстарыныц мектепке деп тутш алымын белплеу туралы к,аулы шыгарганда кездегеш тап осы болыстьщ мектептердд салу жене салганда баск,а уездщ балалары уппн емес, тек ©з балала- ры ушш салу болран едд. Сонымен, ашамыздепезфленген болыстьщ мектептер ендд ашылмай к,алып отыр жене облыс губернаторыныц жогарыда айтылган буйрырына Караганда, олардьщ келе- шекте ашылуы да еюталай. ©йткеш, орталык, мектептердд устау, олардьщ уйш оцдау женшдег1 шыгындардыц бф белит, Красноуфимскг реальное училищесшдегх 4 стипендиаттьщ стипендиясы жене баск,а да шытындар к,азак,тардыц осы болыстьщ мектептерге арнап бел- Г1леген алымынан жумсалмак;. Сондьщтан, осы шы- рындарра керек ак,ша шыгарылраннан кешн жене жаца буйрык, бойынша алым мелшершщ кемшлушен кешн калатын к,аражаттьщ осы болыстьщ мектептердд ашу^а жене устаура жету1 де ек1талай болып отыр1. Оныц бер- жагында, жорарыда айщанымыздай, биылты жылы 12 к,азак, ок,ытушылары ок,уын бтрш, болыстьщ мек- тептердщ салынбарандырынан к,ызметс1з к,алура тшс бо- Ыррызда мектеп ушн салудан ак,ша артылып к,злотый болса, онда облыстык; бастык,тар екг рана болыстьщ мектеп салута, оныД Офш Елек уезшде, екшипсш Николаевский уезшде салура рук,сат етш отыр. Ал Торрай облысында 40 шамалы болыс бар: сондьщтан, мртоп!ОЛЫСМ бф Раиа мектептен ашкаяньщ езшде де енд! Ю мектеп ашуымыз керек болады. (Ы. А.) 112

лып отыр, будан былай к,азак, ок,ытушылары жыл сайын ок;уларын бтрш шырып отырады, ал олар эзфленген 1стерше пайдаланылмарандык,тан, бф-ею жылдан кейш оздершщ еткен арнаулы пэндерш умытып та кетед1; со- нымен ок,ытушылар мектебшщ 031 уюметтщ де, облыс халцыныц да одан куткен улы пайдасын ак,тай алмайтьн болады. Рет1 келгесш ескерте кетешк, ок,у жумысыныц бастык,тары туцрыш к,азак, ок,ытушыларыныц жумыс- сыз к,алып журмеу1 уппн бфк,атар шаралар к,олдан- ды. Олардын, тертеуше Орал облысынан ок,ытушы- лык, орын тауып берьуц, тертеу1не Красноуфимсюдеп реальное училищеге жШершп, онда к,азак, турмысына ыцрайлырак; келетш, былгары ендф1С1 сияк,ты бфк,атар техникалык; бшм уйренш жатыр, ал к,алран тортеуш Торрай облысы мектептершщ инспекторы олар оздерТ нщ мамандырын умытпай, оны тэжфибе жуз1нде уйрене бь\\у уппн, муралам комекш1С1 етш, орталык, мектептер- ге Ж1бермек болып отыр. Алайда, оларды булайша ор- наластыру тек осы жолы рана мумкш болып отыр; бфак, биылты жылы да ок;у бтрш келген ок,ытушылардын бер1 тиянак,ты турде тарайындалды деуге болмайды. Олардыц к,азф ок,ытушыныц кемекипа етьип алынып отырран тертеушщ жумысы уак,ытша жумыс деп танылута тшс. Ею жылдан кешн к,азф реальное училищеге Ж1бершп отырран тортеу1 де ок,уын бтрш келедь Келес1 жылда- ры тары да ок,ытушылар келе бастайды. Егер жобаланган болыстык, мектептер1М13 келешекте де болмайтын болса, сонда бул ок,ытушьгларды к,айда жюермекшз? К,азфп орталык, мектептерд1 салудан к,алатын к,аржыга салы- натын ею-уш мектеп уш жуз мыц халык,тыц талабын к;анараттандыра алар ма?.. Жогарыда баяндараныма тары да к,осуды к,ажет деп табатыным — халк,ы бфьщрай к,азак, дерлж, Торрай облысыныц халк,ы уш жуз мьщра жуык, деп есептелед!,* ИЗ

осынша хальщтьщ арасында к,азф 5-ак, мектеп бар, оньщ ! тертеуа ею класты мектептер де, бфеуа — тек 10 бала­ ны гана ок,ыта алатын к,олвнер мектеб1, осы айтылган мектептердщ одушыларыныц жалпы саны 200-ден аспайды. Ал оныц бержагында, отырьщшы хальщтармен сыбайлас болып отырган дазак, халдыньщ арасында езшщ керпй хальщтарыныц тшн бьлуге, олардьщ жа- зуын уйренуге умтылушылык; кушешп келедп ейткеш, 1-гшден, олардьщ к,азфп экономикалык, жене саяси жагдайыньщ ез1 аяк,тарын аттап баск,ан сайын дерл1к, мысалы орыс Т1Л1Н, орыс жазуын бхлуад дажет деп отыр; еюнноден, бул халык, езшщ табиги жаратылы- сында эр нэрсеш б1луге к,умар жэне угымпаз зирек халык,. К.азадтын, осы дасиетш татар, езбек, бапщурт сияк,ты керш1 улттар дазфдщ ез1цде едэуф пайдала- нып отыр. Ал егер осы бузылмаган, юкер, дарынды халык,, орыс арасында уш жуз жыл турса да, фанатизм бойына сщгенджтен, аз гана белеп болмаса, эл1 кунге надандьщтан шыга алмай отырган татарлардьщ ьщпалы- на бфжолататусш кетсе, онда булете екшшгп болтан бо- лар ед1. Осы жагынан да, онымен к,атар, ©з доластындагы халык,тарын ой-шюр жагынан жэне экономика жагынан дамыту жешндеп уюметтщ жалпы мудд,елер1 жагынан к,араганда да к,азак, даласына орыс-к,азак, мектептер1Н тез тарату к,ажет-ак, болар едь Бул мектептер татар- ша ок,уды толык, ыгыстырып шыгармаса да онымен тец тусетш бф куш болар ед1, халык,тьщ 1лгер1 дамуына зия- нын типзш отырган сок,ыр сез1мдерд1н, бетш к,айтаратын дурыс коздарас таратушы орын болар едь Бул к,азак,тьЩ эз1рге жойылмай келген, ешк,андай да ьщпалына туспей тэжфиоелж непздерге суйенген дэстурлершен бфге халык,тьщ адамгершшк жагынан азуына жол бермеген болар едь Казак,, арасында орыс-кдаак, мектептерш салу- ды т1лейт1н тагы бар себебшйз — бутан керект! к,аржыны 114

к,азак, дауымдарыныц ©здер1 берш отыр, бул даржы ешкшге ешдандай ауыртпалыд келтфш отырган жод; бастыдтардан суралатыны осы даржы туралы приго- ворды бекггу, мектеп ашу жене сол мектептердщ жу- мысын басдару. К,орытындымда кейбф мырзалардыц: дазадтар уипн дазфп уадытта техникалыд, ауыл шаруашылыд жэне эйеддер мектептерш ашу пайдалырад деген шкф1 ту­ ралы бфнеше создер айтдым келедь Бул мектептердщ бэрш апгу, бф жагынан, халыдтыц долын байлайтын дымбаттырынан, еюнпп жагынан, одудыц пайдалылы- гын, мысалы, эйелдер одуыныц пайдалылыгын, журт- тыц ел1 тусшш болмарандыгынан, оларды дазфГ1 кезде ашу мумкш емесппн бул арада тэпт1штеп жатпай-ад, тек мынаны рана айтып отейш: бфшциден, дазад халды тек жаца рана оди бастаган халыд, сондыдтан оньщ одуы ец ауел1 элшпеден басталуга тшс, ал онын, осы элшпесп бастауыш орыс-дазад мектептер1 болу керек; екшцпден, дазадтыц келешепн дурыс жолга дою уипн, ал онымен датар, империяньщ жеке белшдерш бф-бь ршен жадындастыру туралы уюметтщ езшщ мшдетш орындау уипн, б1здщ ойымызша, ер* алдымен, дазад даласына жалпы, отандыд орыс тшн, орыс жазуын ен- пзудщ дамын ютеу керек; буларды басданыц бэршен дазадтыц оз ортасынан ашылган халыдтыд орыс-дазад мектептер1 рана дурыс тарата алады; ойткеш, халыдтыц ©з ортасынан ашылган оцай, дарапайым, жалпыга бфдей тус1Н1кт1 непздеп мектептер рана халыдпен бгге дайнаса байланысты болатыны, жалпы алганда, талас- сыз болар деп ойлаймыз. Мундай халыд мектептершщ тары бф артыдшылыгы — оларда одыган адамдар озшщ туган жершде даладьг, сойтш, алган 6ШМ1 даншалыд аз болганымен де, айналасындагы халыдтыц экоиомика- лыд турмысына жане олардыц ой-шкцэше далай да пай- 115

I далы ык,палын ТИП31П отырады; жене сешмаз думше молдалар дьщ елшеуаз цанауларынан халык,ты барган сайын к,оргап отырады, сейтш к,азак;тыц жас урпагы орыстыц тш мен жазуына мэдениет пен бцимнщ тш деп к,арайтын болады, оларра к,умары артады жене аз- ды-кепт1 орыс рухында ©сед1; ал уипниоден, будан бы- лай жогары бшм алуына к,азак,тарга жол ашык,; ©йткеш оларра барлык, жогары жене орта дережел1 ок,у орын- дарына тусуге жалпы право беррлгеншщ устше, к,азф Орынбор, Троицк! гимназияларында жене тштх К,азан университетшде к,азак,тар ушш ерекше стипендиялар да бар, егер булар жеткшказ болатын болса, к,азак,тар ушш тары да стипендия тагайындаура болады. Бфак, олар ушш, к,ымбатк,а тусетш жене халыкда тусшжаз, дербес жогары дережел! оку орындарын ашудыц буггаг1 танда к,ажет! бола к,ояр ма екен. 1886 жыл. 1881 ЖЫЛЫ б ОКТЯБРЬДЕ ТОРРАЙ ОБЛЫСЫНЬЩ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫНА БЕРГЕН РАПОРТЫ Николаевск! уезшде Троицю к,аласында уак,ытша тек казак, мектеб1 рана бары, ал бул уезде жобаланган ею класть! орыс-казак мектебш салу жумысына ©Л1 кф1С1Лмегеш, улы мертебелл так,сыр, озйцзге мелш. Ал облыстык, баскармадагы мэлшетке Караганда, 1881 жылга дейшп мектеп корыныц сомасы 7418 сом 96 тиын екен, ал осы жылры аль!м мен келес1, 1882 жылры алымды к,оск,анда ол 10—12 мыц сомга дейш кобеймек. Сондык,тан: 1) Баск,а уездердщ барлыгында жобаланган ек1 класты мектептер салынып болтаный не салынып жатцанын, ал Николаевск! уезшде мектеп ушн салута керект! матери- 116

ал жары орманньщ жэне керект1 заттьщ бэрш де табуга болатын Троицк цаласыныц жацындырынан басца уез- дерден анарурлым жацсы жардайда екенш еске алып; 2) Троицкгдег! уацытша мектеп цазф Троицюге жацын болыстарды рана цамтитынын, ал онда цазак, ба- лаларына орыс тшн сейлесш уйренетш орыс балалары жок, екенш еске алып; 3) Мектеп Троицюде уацытша туррархдыцтан, оныц шаруашылык, жарын керше жацсартута мумкшдж бер- мей отырранын еске алып жене; 4) Ново-Николаевск цаласыныц жанында, болыстык, мектеп ушш дайындалган, енд1 ею класты мектеп салу жумысына жумсауга болатын 50 мыц юршш бар екенш; оньщ устше Арацарагай болысыныц цазары Элш К^алыцбаев жаца мектеп уш салынатын жерге оз куипмен 500 боренерй тегш жетюзш беретш болтаный, ал жерг1л1кт1 цауым мектепке керект1 цалтан агашты да жетюзш беруте ризалырын б1лдфш отырранын еске алып, мен Николаевск уезшде ею класты мектеп уйш салу жумысына келеа 1882 жылдыц кектемшен юр1се беруте мумкш болар, ал оран керект1 материал дайындау жумыстарына, мысалы, агаш жетюзу, юршш сатып алу, жумысшылар, шеберлер жалдау сияцты жумыстарга осы цыстан бастап юргсе беруте болар деп б!лемш; ал онсоц, 10—12 мыц сом ацша, материалдыц басца жерлер- ден арзандыгына, араш, юршш тасып екелу тегшге жуыц тусетшддгше цараранда, ец кем1, мектеп уйшщ нешзг1 жумыстарына жетер, ал 1шю болек-салак, жумыстар цажет болса, 1883 жылдыц коктемше дещн немесе осы жылры жаца алымды жинаганта дейш цалдырыла турар деп б1лем1Н. Осыларды баяндай келш, сюдщ улы мартебещзге, Николаевск уезшде ею класты орталык, орыс-цазак, мектебш тез бтру ушш Николаевск цаласында мектеп 117

ушн салуга керекп материалды осы к,ыста дайындау же­ не оны салу жумысына келеа жылры коктемнен бастап к1р1су жайында буйрык, берухщзд1 мумкш жене к,ажетп деп таппас па екеназ деген етш1ш етемш. Ал онсоц, бул мектепт1, уезд начальнип мен менщ бак,ылауым арк,ылы, Халык, агарту министрлтнщ ею класты мек- тептер жешндеп ережесшщ 14-бабына суйене отырып, шаруашылык, ед1спен салу пайдалырак, болар ед1 деген ШКфШД! б1ЛДфеМ1Н. Осылар жайыидагы буйрыгыцызды кутемт. Торгай облысы мектептерш'щ инспекторы Ы. Алтыисарин. Орынбор каласы. ТОРРАЙ ОБЛЫСЫНЫН, СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫ^ РАПОРТ СТздщ уды мертебеьцзге маглум болсын, уак,ытша Ак,тебе мектебш мен осы айдын, 23 куш аштым. Мектеп- тщ ашылуына к,азак,тар кеп жиылды. Мектешч ашарда еуел1 молда дуга ок,ыды, одан кешн мен к,азак,тар ара- сына орыс 61Л1М1Н таратудьщ турмыстагы жене рухани пайдасын тусшдфт, сез сейледш, ак,ырында меж1ллст1 шамалы к,онак,асымен аяк,тадык,. Мектеп апщанымыз жиналган журтк,а ете жак,сы есер еткен сияк,ты коршдь Мектепке баласын берпс1 келетшдер ете коп болып ШЫК.ТЫ, ойткеш, белпленген комплектшщ, ягни уезд бастыгы болыс басына уш баладан болш, к,азына есебше алынбак, 25 шекфттщ санын уш, терт (жене одан да кеп) есе кебейтуге болатын болып шык,ты. Сондык,тан мен жиналган к,азак,тарга: белпленген комплектен тыс тары да 10 шеюрт алуга болады бфак, олар ез есебшен ок,итын болсын дедш, буран сол мектепте болтан жи- 118

налыста 8 адам ризалыгын бьлдфдь Сонымен, осы айдыц 23 куш Борте болысыныц ауылдарынан цазына есебше 6 бала, ез есебшен оцитын 8 бала алынып, мектеп сабагы басталып та кетть Калган шэюрттер ауылдарыныц алыстырынан мектепке эл1 келе алмай жатыр; келгендерш мектеп мецгерунис1 ала бередь Бутан цоса айтарым, мен арнаулы тапсырма чиновни- Г1 Кейкин мырзаныц кемегшен мектептщ шаруашылык, жумыстарын жайрастырып, оцытушыларра цазак, ба- лаларына орыс тшн оцытудыц ад1стер1 жане мектептщ есеп жумыстарын жург1зу тэрт1б1 жайында, мектеп пен мурал1мдерд1ц айналадагы халыцпен жане мусылман медресесшен цатынасы цандай болуы керектт жай­ ында нусцау бер1п болганнан кешн, осы айдьщ 26-нда Ацтобе мектебшен журш кетемш. Торгай обпысы меюпептерищ инспекторы Ы. Алтыпсарни. 1881 жыл, 24 октябрь. Борте болысындагы мсилт. ТОРРАЙ ОБАЫСЫНЬЩ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫНА РАПОРТ ©ткен октябрь айыныц 24 куги Ж1берген №88-ли рапортыммен Оздщ улы мэртебещзге Елек уезшде уацытша Ацтебе мектебшщ ашылгаи куш оран Борте болысынан цазына есебшен жане оз есебшен юрген цазак, балаларыныц санын хабарлаган едш. Сонымен цатар, бул туралы Електщ уезд начальнигше де хабар- лап, онан алыстары болыстардыц балалары мектепке алдымыздары 1882жылдыц 1 январынадейшжеткЫлуш болыстардан талап етуд1 ©тшген едш, сонымен цатар, егер булай болмаган кунде мектеп алатын балаларыныц бэрш тек жак,ындары болыстардан рана алуга мэжбур 119

болады деп ескерткен едш. К>азфде уацытша Ацтебе мектебшщ мецгерушха маган, мен кеткен куннен бас- тап 9 декабрьге дешн мектепке тек К,араторгай болысы- нан 2 бала рана жетк131лд1 деп хабарлап отыр. Сонымен, цазына есебшен Берте болысынан келген окушыларды цосцанда, небер1 16 бала болып отыр. Ацтебе мектебшщ ашылрандыры жене бул мек- тепте о^итын балаларды жеткгзу к,ажетт1Г1 туралы болыстарра кун 1лгер1 хабар бер1лд1, ал мектеп ашы- лысымен, бала жеткшуге 22 октябрьдеР1 1882 жылдьщ 1 январына дешн, ярни 2,5 ай шамасындай мерзш бер1лд1; сондыцтан енд1Г1 жерде алыстары болыстардан оцушылар келуш куте беру цолайсыз. Неге десещз, бфшш1ден, болыстарра жарияланганнан кешн уш ай- дан астам уацыт 1ппнде оцушыларды жетюзбегешнщ 031 бул болыстардыц уацытша Ацтебе мектебше бергкл келмейтшдтн делелдейд1; еюнипден, мектеп ашылган кезде юрген оцушылар уш ай 1шшде едеуф оцып, 1лгер1 кеткенджтен, жацадан юретшдерге цалай деген- мен, класта дербес белшше ашу керек болады, ойткеш буларга бурынгылармен бфдей сабак, беруге болмайды; ал егер оцушылар алуды 1 январьдан да ер1 соза бере­ ги болсак, жене оларды ер мезплде алатын болсак,, онда мектепте жацадан, бфнеше болшдер ашу керек болады; мектепте тек жалгыз оцытушы болып отыррандыцтаи, булай ету мулде мумкш емес. Сондыцтан, Слздщ улы мертебещзден: Ацтобе мектебше жацындагы болыстардан алдымыздагы 1882 жылдыц 1 январынан бастап бала алуга руцсат етущ13Д1 етшемш. Ал егер менщ бул усынысым мацулданатын оолса, ол туралы маган жене уацыт уту ушш мектеп мецгеруипсше хабар етущюд! етшемш. Торгай облысы мектептср'ш'Щ инспекторы Ы. Алтынсарии. 19 декабрь, 1881 жыл. Торгам каласы. 120

1882 ЖЫЛЫ ТОРРАЙ ОБЛЫСЫНДАРЫ ОК,У ЖУМЫСЫНЬЩ ЖАЙЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП Облыстагы оку жумысыныц жалпы жайы Торрай облысыныц торт уезшде, атап айтканда, Торрай, Ыррыз, Елек жене Николаевск уездершщ эркайсысында бф-бфден мектеп бар. Торрай уезшщ мектеб1 — Торрай каласында, Ыррыз уезшщ мектеб1 — Ыррыз каласында, Николаевск уезшщ мектеб1 — Тро­ ицк каласында жэне Елек уезшщ мектеб1 цырдары Борте болысында; бул мектеп уацытша Актобе мектеб1 деп аталады, ойткеш ол Актобе беюшсше коийршяек, онда мектеп уш салынып жатыр. Бул мектептердщ алдьщгы екеу1 ею класты мектептер; олар орыс-цазак, мектептер1 деп аталады, ойткеш оларда цазак, балалары жене кешш келш цоныстанран орыс балалары ок,иды; ушшипа — Троицкдег1 ею класты мектеп, ал тортшииа — Актобе немесе Борте мектебц — бф класты мектеп. Соцры ею мектепте оцкей казак, балалары рана окиды; Осы есепт1 жылдьщ аярында рана Актобе мектебше Гирьял станци- ясынан оз бетшен катынап окитын уш казак-орыс ба­ лалары алынды; алган себебшш, бф жагынан, олардыц ата-аналарыр1ын, соцымыздан калмай сурауы болды да, еюннп жарынан, бул балалар казак балаларыныц орыс Т1Л1Н сойлесш уйрену1 уппн керек болды. 1лю кезде орбф мектепте окушьглардыц толык саны 50 баладан болсын делшгенмен, казф орбф мектепте тек 25 казак баласы- на рана арнаулы каражат бершп отыр. Окушылардыц мундай толык алынбау себеб1 цазфп кезде ко^амдык каражаттьщ жетюлгказддгшен болып отыр; бул каражат эзфге тугелшен мектеп ушн салура жумсалып жатыр; муны тёменде тусшдфемп. Бфак казак балалары шын саны орбф мектепте 25 баладан емес. Торрай мектебш- де — 29, Троицк мектебшде — 33, Актобе мектебшде — 36, тек Ыррыз мектебшде рана 24. Олардыц пхпндег! 121

комплектен тыс окушылардыц бфцатары 25 оцушыга бершп отырган царажаттын, есебше, ал цалгаидары ата-аналарыньщ царжысымен ок,ып жатыр. ©з жагы- нан ок,ып жатцан цазак, ок,ытушыларыньщ саны Ак,те- бе мектебшде — 11, Троицк мектебшде —3 жане Торрай мектебшде — 2. Сонымен, Торрай облысындары цазак, оцушыларыньщ жалпы саны — 122, Уйлершен цатынап оцитын цазак, ок,ушылары Ыррыз мектебшде — 26, Торрай мектебшде — 13 жане Ацтобе мектебшде — 3, барлыры — 42. Басца мектептерден Елек уезшде жет1 медресе бар, буларда тек Мухамбет дш1 рана оцытылады, орыс- ша оцытатын кластары жок,, ондай кластарды ашу- ды к,азфГ1 кезде цолайсыз деп журмш, ейткеш 0Р1да к,азак,тар арасында орынсыз ацгше туып кету! мумкш жане медреседе немесе к,азак,тыц дши ок,у орындарын- да сабак, беретш цазак; оцытушылары да жок,, ал мун- дай ок,у орындарында тек к,ана цазак, оцытушыларына жол бер1лу1 мумкш. Муныц устше, Торрайда бастауыш к,оленер1 мектеб1 ашылмак,, бул мектепте, цазак, ба- лаларына, кешпел1 турмыстан отырык,шылык,к,а ауы- су кезецшде турран жергшкт! халыцтьщ муцтажына сэйкес араш усталык, енер1 оцытылмак, жане мектеп- ке цазак, цыздарын тарта алсак,, к,ол 1с1 де оцытылмак,. Бул цыздар осы мектептщ жобасын жасаушылардыц ойынша, 1лк1 кезде уйлершен цатынап ок,иды, оларга царапайым халыцтыц турмысына керект1, мысалы, ки1м Т1гу, киш шшу, шал1 ток,у, тубгг шарк,ат ТОК,у, ЖШ шалу жане к,азак,тардыц цолында коп болатын жун, цыл сек1лдд материалдардан ормек ток,у, кшз басу, бау жане так,ыр К1лемдер току сияцты айелдер 1стейтш жумыстар уйреттледд. Онсоц бул мектеп езшщ к,олонерл1к ок,у ориы рет1ндеп т!келей мшдетшщ уст1ие, цол 1стерш уйрешп жургеи цыздарды орысша окура да к,ызык,тырып тар- 122

татын орын болуга тшс; осы жолмен цазак, цыздарына да бастауыш бшм беруге непз саламыз ба деген умгпм1з бар. Бфак, бул жумыстыц ойдагыдай болуы кумэнд1 СИЯК.ТЫ, ейткеш, менщ сурастырып керуше Караганда, цыздарын коленер мектебше ж1берпс1 келетш бфде-бф адам табылмай отыр. Попечительдж совет пен Орынбор ок,у окрутшщ попечител1 мырза бул цоленер мектебш апгуга руцсат етсе де мен ел! оны ашуга юршкен жоцпын; себеб1, бул мектептщ «Яковлев мектеб1» деп аталуына руцсат кутш отырмын, ейткеш, жергЬ\\1кт1 цауым оздершщ осы мектепке к,аржы бер- ген цаулыларында мектептщ осылай аталуын сураган ед1. К,азак, даласында, шагын гана негдеде, бфшии рет ашылайын деп отырган коленер мектебшщ жумысы ойдагыдай басталып кетушежене оныцжацсараберуше елп айтылган ©Т1шштщ цабыл алынуы коп комек болтан болар ед1, ал буган царамастан, бул жаца мектепке уй табу жумысына, цолонерллк аспаптар жене баск;а зат- тар алу жумысына цазфден бастап юргаледк Осы жогарыда айтцанымыздан халык, агарту жу- мысынын; Торгай облысында тек жаца гана басталып келе жатцандыгы кершедь бфак, бул цазфп кезде халыцтыц орыс мектептерше ынтасыныц аздыгынан емес жене халык, агарту жумысына облыс екшдершщ салак, к,арап отыргандыгынан да емес, муныц себеб1 бул 1ске тек соцгы кездерде гана (атап айтцанда: ок,у окрупнщ к,упия кецесш1С1 Лавровский буратаналар мектебш Катаринский мырза басцарып отырган мерзшшщ соцгы жылдарында гана, Торгай облысыныц губернаторы цызметш генерал-майор Константинович атцарган соцгы — 1878— 1882 жылдардыц 1шшде гана) шындап КОЦ1Л болше бастады жене ]лю кезде мектептщ санын кобейтуге онша цызыга бермей, ец алдымен ербф уезде азды-копт] орныцты мектеп салу керек деп 123

табылды, ол ушш к,олдагы бар к,аржыньщ бер1 ербф уезде мектеп ушн салуга жумсалсын делшдь Ал оныц устше, сол кездщ езшде-ак, к,азак,тьщ ок,ытушылар мектебш ашу туралы етш1ш жасалган едк Мундай корытындыга келудщ басты себебшщ бф1 - к,азак, балаларын ок,ытута бешмделген, к,азак, даласыньщ тукшрше келш, шамалы рана жалак,ыга ок,ытушы болып турута риза болатын ок,ытушылардьщ жок;тыры жене оларды тауып алудьщ мумкш еместт едт Сондык,тан, жогарыда керсет1лген терт мектептег1 к,азак, балала- ры ок;уларын бтргеннен кешн, олардьщ хппнен бала ок,ытуга к,аб1л.етплерш ок,ытушы етш алуымызра жене баск,а кфгамдык, к,ызметтерге пайдалануымызга бо­ латын кезде рана, егер к,аржы жары кетеретш болса, жергшкть мысалы, болыстык, мектептерд1 ашуга юршу к;ажет делшген едт Будан бфаз кешшрек, ок,ытушылар мектеб1 ашылган соц жене бул мектеп ок,ытушыларды дайындап шыгара бастаган соц к,азак;тьщ езшен шык,- к,ан ок,ытушылар да жетк1Л1КТ1 болады рой деп жорамал- даган ед1к. Осы туррыдан к,арай келш, жыл сайын уй басы 20 тиыннан, ал кей жерлерде 10 тиыннан жиналган алым- нан к,уралган небэр1 —1881 жылры мелшет бойынша, Торгай уезшде — 4 556 сом 88 тиын, Блек уезшде — 23 236 сом 50 тиын, Ыррыз уезшде - 4 208 сом 68 тиын жене Николаевою уезшде — 16 171 сом 36 тиын, — к,ол- да бар кфрамдык, к,аржыга барлык, жерде, ярни эрб1р уезде мектеп салу жумысына юркилдь К,азфГ1 кунде Торгайда мектеп уйх салынып болды, Ыррызда дайын уй сатылып алынды, Ак,тобеде салынып бодуга жуык,тады жене Николаевск уезшщ уезд1к к,аласы болмак, Ново- Николаевские алдагы 1883 жылдыц кектемшен ба- стап мектеп салу ушш материалдар дайындалып жа- тыр. Сонымен, к,ырдары уездж к,алаларда (Торгайда, 124

Ыррызда, Адтебе жэне Ново-Николаевсюде) орталык, мектептердщ турак,ты уйлер1 Ыррыз бен Торгай к,алаларында салынып болды, ал Ак,тобе мен Ново- Николаевсю к;алаларында салынып жатыр. Алгапщы ек1 мектептщ ок,ушылары мектептщ оз уйлершде ор- наластырылды; ал соцры ек1 мектептщ ок;ушылары, бфшипс1 Борте болысында, ек1нш1С1 Троицю к,аласында уак,ытша пэтерлерде жатады. Осыларды айта келш, округ бастьщтарыныц к,арауына мына шкфД1 мэлшдей кетуд1 к,ажет деп табамын: егерде жогарыда айтылган мектептердщ эрк,айсысы буюл б!р уезге арнап ашылып, к,ырдагы уезддк к,алада салынатын болса, соныц озьак, булардьщ уездж мектеп сияк,ты сипат алатындыгын жэне олар- дьщ жогарыда корсетхлген арнаулы мшдеттершщ ©31 де булардьщ ауылдык, мектептерге Караганда жогары турдеп мектеп болып табылатындыгын корсетедп Сондьщтан, бул мектептерге к,азфпсшен гор1 не- пздфек мэн берш, оларды ныгайту ушш бул Торгай, Ак;тебе, Ыррыз жэне Троицю (Николаевск) мектепте- рш уездж немесе к;алалык, мектептерге айналдырып, оларга уездж, к,алалык, мектептердщ праволарын бе- руд1 лайык, деп табуга болмас па екен. Буран к,оса ай- татыным, к,азфде орталык, мектептерге арнап салынып жатк,ан уйлер, менщ ойымша, к,алалык, немесе уездж мектептерге де жарамды болады, мумкш, тек болмашы турде рана икемдеу керек болар. Калай болган куиде де к,азфп орталык, мектептерд1 осылайша к,айтадан к,уру ок,ытушыларды да, ок,ушыларды да бф котерш тастар ед1, оларга бфк,атар праволар мен артык,шылык,тардан к,азак,тар орысша бшмнщ мэнш де, к,азак, арасына бьмм таратудын; непзп мэнш де тусше алмайды. 125

Мектептердеп оку жэне тэрбие жумыстары Торрай облысыныц мектептершде оку жумысын К,азанныц окытушылар семинариясын бтрш шык,- кан жас окытушылар журпзш жатыр, булардан баск,а, казактардан шыккан жузбасы султан Бабин, бул, Неплюев атындагы кадет корпусын бтрген жэне Троицк1дег1 казак мектебш бтрген Байжиенов бар. Булардыц алдьщрысы — Торрай мектебшщ бфшип класыныц окытушысы, екшнпа — Троицю мектебшщ бфшпп класынын, окытушысы. Мектептердщ бэр1 де кажетт1 оку куралдарымен толык жетк1Л1КТ1 турде жабдыкталды жэне жабдьщталып жатыр. Бфак бул оку куралдарыньщ бэр1 де езшщ ана тнйн б1л.ет1н орыс балаларына рана арнап курастырылган, ал казфде, мектепке юрген кезшде бф ауыз орыс- ша бьлмейтш, буратаналардьщ балаларын окытура ыцгайланган 1ске татырлык бфде-бф оку куралы жок- Мше, бул жардайларда казак балаларына орыс тшн окытудьщ ойдагыдай журуь баска жерлердег1ден гор!, окытушылардьщ жеке бастарыныц кабшэттШгше рана байланысты. Сондыктан, казф казактарга б]лгм енд! бергле бастаран кезде, ец эуел1 каб1летт1 окытушылар болуы керек екешн еске алып, мен Торрай облысыныц мектептерше педагогикалык кызмет жогпнде каб1лет1 бар жэне тэжфибеш мол адамдарды тартуга талай эрекет жасаран едш. Бфак менщ бул эрекеттер1м эрдайым ойдагыдай орындала бермедь ойткеш алы- ста жаткан казак даласына кабглетп жэне тэжфибел! адамдардыц ешбфеушщ келг1с1 келмедь оган бфп-нш\" ден, окытушыларра оелплеген жалакыныц аздыгы, ал екшийден, еш класты мектеп окытушылыгына мем- лекегпк кызмет правосы берьлмейтшдт себеп болды. Бфак мектеп жумысын бфден жаксы журпзш кете алатын ондай тэжфибел! окытушылар болмагамы мен, 126

менщ царамагымдары мектептер, кобшесе, арнаулы мектептердШтрген.адамгершшкжарынанбузылмаран, жумыстарына ыждагатпен юршетш жас оцытушы- лармен цамтамасыз етшп отыр. Осы есеп жылыньщ 1Ш1ндег1 жургшлген тексерудщ цорытындылары мек- теп жумыстарыньщ эбден цанагаттанарлык, турде еке- нш кврсеттп оцушылардыц кеппплш еткен жылдар- дыц 1Ш1Ндег1 цазак; балаларына бешмделш алганы жэне тэжфибе жузхнде цазак, балаларын оцыту эддсш мецгерш алраны байцалды. Сондыцтан оцушылар да окыран пэндердщ бэршен де тым тэуф бшм алгандарын корсеттн Торрай, Троицк жане Ыррыз мектептершщ жогары кластарыныц оцушыларына цазф география, сызу, тарих, болшектч 1ипне ала есеп жэне жаратылыс таргу пандер1 оцытылады. Орыс тшнщ грамматикасы- мен цазак, оцушылары мектепке юрген жылынан бастап, орыс создерш уйрене бастаганда-ак,, таныса бастайды; орыс тш оларга эуелх мен цурастырран «Ок,у куралым» бойынша, кейш Ушинскийдщ немесе Кирпичниковтыц грамматикалары бойынша уйретгледд. Бул арада тары 61р айта кететшш; буратана елдердщ балаларына тарих, география, жаратылыс тану сиякды пэндердд оцытатыи оку куралдар тандап алу, менщ ойымша, буратаналар оцуымен шурылданатын адамдардыц к,ай-к,айсысына да к,иыншылык, келтфетш мэселе. Соидыцтан, кобшесе, к,ай панд! болса да оцытуга керект1 оку куралын тацдап алу ок,ытушылардыц ездерше жуктелш отыр. Бхрак,, менщ ойымша, оку куралдарын мугалшдермен жэне баск,а бн лет1н адамдармен кун 1лгер1 сойлесш, тацдап алу керек сияцты; ойтпейшше оцыту жэне жалпы оку жумысы белгш бхр жуйеге салынбаса, оида шшш ойдарыдай бо- лып шыцпайды. ©йткеш буратана елдердщ балаларын белгш бф барыт-нусцау алмай-ац, оз беттершен оцыта беру оцытушылардыц бэршщ бфдей цолынан келе 127

бермейдь Осыны ескере келш, мен осы есеп жылыныц 1Ш1нде бул мэселеш мектеп ок,ытушыларымен бфге ебден талк,ыладым; олармен бфге отырып Паульсон- ныц, Ушинскийдщ, Водовозовтьщ жэне Бунаковтьщ ок,у куралдарын к,арастыра келш, ею класты мектептердщ бфшпп кластарында оку жумысы Н. Бунаковтьщ элш- пес1 жэне Оку куралы (бул мектепте жэне уйде окуга арналган, 1882 жылы басылып шыкщан ютап) бойын- ша журпз1лу1 керек, ал еюнпп кластарда, ягни жогары кластарда жеке пэндер, мысалы: тарих, география, жа- ратылыс тану жэне грамматика сьщылды пэндер осы пэндердщ эрк,айсысына жасалган оку куралдары бой- ынша журпз1лу1 к,олайлы болады деген к,орытындыга келддк. Осындай жалпы шкфнупзге суйене отырып, мен биылгы жылы к,ажетп мелшерде Бунаков мырзаныц ютабын жаздырып алгалы отырмын. Баск,а пэндерден, Ыргыз мектебшде орыс окушы- ларына эн сабагы ок,ытылады; муны эн-куйге эуес каз­ начей Бажанов дейтш юа уйретш жур; бул онерде де Ыргыз окушылары зор табыстарга жетш отыр. Торгай мектебшде дэр1гер Орлов ок,ушыларга шешек егу жэне оны 1с жузшде к,олдану жайын ок,ытып жатыр. Егер бул 1с ойдагыдай жур1п кетсе, шешектен жуздеген, мыцдаган адам к,ырылатын к,азак; даласында мунын, бага жетпес пайдасы болган болар едь Жалпы айтк,анда, б1здщ непзп сешмш1з бойынша, к,азак, балаларына, баск,а бшмнщ барлыгынан да гэрь мумкш болганынша орыстыц тш мен жазуын жт б!лу керек. Сондьщтан менщ к,арамагымдагы мектептердФ басты м1ндет1 к,азак, балаларына орыс Т1Л1 жэне орыс- ша дурыс жазуды уйрету болып отыр. Осы себептен, мысалы, тарих, география сия^ты пэндердщ бэрШ ок;ыту жумысы осы жогарыда айтылып отырган басты мшдетке байланыстыра к,ойылып отыр; бул пэндер 128

тусшш ок,уды, ок,ыгандарын ауызею айтып шыруды, ал одан кешн (кейде) жазба турде баяндауды талап етед1, сондык.тан, ок,ушылардьщ осы пэндер жогпндеп бцимдерш кебейтумен к,атар, олардьщ орысша тусш1се б1луше жэне ездершщ созбен тусшдфгендерш, ойла- рын жазып бере бЬ\\у1не айтарлык,тай кемектеседь Мектептерш1здщ орыс т1л1н жене дурыс жазу сабагын ок;ыту женшдеп осы жылры езш корген табыстары- на Караганда, ок,ып жатк,ан к,азак, балалары, ок,уын бтргеннен кешн, 1СТ1 орыс тцинде ез бетшен жург1зе алады деген умтм бар. Бфак, бул арада мектептер оз бетшен жеце алмайтын бф жаман жардай бар. Коптеген к,азак, балалары суйектерше бггкен тиянак,сыздык, се- бепт1, ок,уларын бтрмей, мектепте бф немесе ек1 жыл ок,ыганнан кешн аулында к,алып к;ояды, буран кейде ок,ушылардыц оздер1, кейде ата-аналары себепнй бола- ды; мысалы, осы есеп бершп отырган жылдар шйнде 19 бала, 1881 жылы 18 бала, 1880 жылы 21 бала ок,удан шы- рып кетп. Сонымен, кейб1р реттерде ок,ытушылардыц да жене ок.ушылардыц да ецбектер1 ешкшге елеул1 пай- да келтфмей, боск;а кетедд. Мундай жардайдан к;утылу уцпн мен, кейбф ок,ытушылар мектебшщ улпс1 бойын- ша, балаларын орысша ок,ытк;ысы келетш к,азак,тарды балаларын мектепке алмастан бурын олардан балалары ок,уынтолык, бтргенге дешн мектептен шыгарып алма- улары женшде к;олхат алынатын, ал мектегт бтрмей алып кеткен кушнде балаларын уак,ытша тербиелеуте жумсалган шырынньщ бер1 олардан ендфшп алына­ тын болсын деген усыныс енпзш едш. Бфак, облыс бастык,тары менщ бул шкфшд1 мак,улдамады, олар мундай шарамен к,азак,тардыц орыс мектептерше ба­ лаларын ок;ытудан коцьлдерш суытып алармыз деп к,ауштенед1-ау деймш; сойтсе де, менщше, мундай жагдайларда халык, меселеш тер1с тусшуге уйреибеа 129

у шш эрдашан 1стщ пайдалы болатын жарын дарастыру 1 тэуф рой деп ойлаймын. вйткеш мектеп одуын бтрмей кеткен балаларыньщ шала сауаттылырына олар езш кшэламай, балаларра хат таныта алмайды, бййм бере алмайды деп мектепт! юнэлайтыны даусыз. Мэселеге мундай кездарас, мектептщ дойган шарттарына кен- беген балалардын, мектепке алудан тжелей бастартудан гер1 кебфек зиян келтфедь Онын, устше мен езшнщ мынадай ойымды да бглдфешн: мектепт1 бтрш шыгар- шыдпасына сен1М1 жод жуз балага шырынданганнан г©р1 азды-к0пт1 сауатты болып шыгатынына сен1мд1 аз бала уш1Н, тшт1 он бала уш1Н мектеп ашдан артыд. Бул арада жумысын 1881 жылры ноябрь айында рана бастаган Адтебе мектеб1н1н, оду жумысы айтылмай да- лып отьф; бул мектеп дазад медресесшщ уй1нде, дазад молдаларыныц жане жалац д1н сабагын одып жатдан ересек шэк1рттерд1ц арасында. Бфад бул мектепт1ц оды- тушысы Мозохиннщ аса зор даб1летт1л1г1рпц, жадсы мшездшгшщ жане ыждараттылыгыныц ардасында, бул орыс мектептер1 уш1н долайсыз жагдайлар мектептщ оду жумысын ойдарыдай жург1зуге ешбф кедерг! жа- сау жод. Молдалар жане шэк1рттер тарапынан басеке, кундеушьмк болады рой деп ойлап ед1к, б1рад оныц орнына медресе шэкфттершщ оздер1 орыс-дазад мектеб1не к1ре бастады. Бул мектепке к1р1п одуга та- лаптанушылар коп болгандыдтан, Торрай облысыныц сорыс губернаторы осы есепт1 жыл 1ш1нде Адтебе мектеб1не кел1п кеткен сапарында Адтебе мектебше штат бойынша белпленген 25 баланыц уст1не тары да 10 одушыра догамдыд даражат босатуга буйрыд берд1. Бул мектептщ бфпшп б0л1м1нде даз1р орыс тш, орысша жазу жане есеп сабадтары басталып жур1п жатыр; екшш1 белшнщ одушылары диктовка- мен эжептау1р дурыс жазады, одыгандарын тусппкт! 130

турде айтып бередь орыс Т1лшщ непзп грамматикалык ережелершен казфдщ озшде-ак танысып к,алды. Бул мектепте мен байкаган бф рана кемшшк — жерг1л1кт1 цазак карттарыньщ Т1лег1 бойыиша тарайындалган дш окытушысы молда К,убынияз болып отьф. Бул бф оте сыцарезу, топас жэне озше бер1лген кегщсп де тусше алмайтын адам. Сондьщтан оны дш ок.ытушылык, кызметшен мулде босатып ж1берген мак,ул болар едь бфак олай етш мектеп тоцфегшдег1 к,азак,тарды жане олардыц к,арттарын ренжтп алмайын дедш де, молданыц озшщ ризалырымен, сод Актобе мектебшщ озшде ез жанынан келш окып жаткан, Мухамбеттщ дши жак,сы окуына таныс б!р к,азак,ты оныц комекцпа етш тагайындадым. Актобе мектебшде дш сабагын казфде осы казак жтт! ок,ытып жур. Оку куралдарыныц жайы Жорарыда айтканымыздай, мектептердщ бэршде де окушыларга да, окытушыларга да кажетт1 ютаптар мен оку куралдары бар. Ал енд1, оз бетшен окып, бшмдерш арттыррысы келген казактардыц ютаппен жэне баска да ок;у куралдарымен пайдалана алатын орын — казф- де де жэне алдары жерде де бфталайга дейш осы кыр- да торт уездег1 казфГ! орталык, мектептер рана болаты- нын еске ала отырып, жорарыда айтылган мектептердщ жанынан (окушыларга жэрю окытушыларга ариалтан) кггапханалар ашуга уйгарылды. Осыган арнап, торт курметп камкоршы: Троицк казак, мектебшщ курметт1 камкоршысы К,арпыков 260 сом, Актобе мектебшщ курметп камкоршысы Беркшбаев 109 сом, Торгай мектебшщ курметп камкоршысы Бфшжанов 200 сом жэне Ыргыз мектебшщ кУРме™ камкоршы­ сы К^улыбеков 100 сом каржы берш отыр. Бул акша- лар казф алынды; оныц бфкатары Торгай облыстык 131

басцармасыньщ сак,тауыида, ал бфцатары менщ к,о- лымда. Осы 1883 жылы бул туралы буратана халыцтар арасындары оцу жайын бшетш адамдармен кун хлгер1 кецесш алып, ютап жаздырралы отырмын. Осыны баян- дай келш, беделдд цазацтарды халык, агарту кпне будан былай да кемектесуге кен,1лдендфу уппн, ал онымен цатар, Торрай облысыныц ортальщ мектептершщ осы К,урмеТТ1 К,аМК,ОрШЫЛарЫНЫН, уКШеТТЩ ИПЛ1КТ1 1стер1- нщ цандайын болса да орындаура эз1р турулары жадрыз бул емес екенш еске ала келш, мен осы баяндаманыц соцын ала бул, к,ай жагынан Караганда да курмегп цазацтарды жэне менщ царамагымдары мектептершнщ к,амк,оршыларын наградтау туралы ерекше усыныс енпзгел! отырмын... Мектептщ шаруашылык жагы Осы есегт жылдьщ 1ппнде аралап коргешмшде Троицк жэне Ацтобе мектептершщ уйлер1 оте тар екеш байцалды. Бфак, бул цолайсыздык, жуык, ара- да жойылуга тшс, ейткеш бул мектептерге арнаулы уйлер (Николаевские жэне Ацтобеде) салынып жатыр; ал егер 1С осылай болып шыратын болса, онда айтылып отырран ею мектеп оз орындарында цалады, оларды кеипремш деп отырран Николаевские жэне Ацтобеде жаца оцушылар алуымызра мумюн болады (басында да бф жарынан осы кезделш ед1); ал олай болтан кунде де Троицю мектеб1 мен уацытша Ацтобе мектебшдеп жогарыда айтылган колайсыздыцтар шамалы рана к,осымша уйлер салу жэне жардай жасау арцылы жойы- латын болады. Оньщ устше, Ацтебе мектебшщ жаныи- да монша жок, ед1 жэне бул мектеп монша деген мулле болмайтын к,азак, болыстарыньщ 1шшде туррандыцтан, жак,ын жерде баск,а монша да жок, ед1. Соидык,таи мен Елек уезд начальнип мырзадан мектеп жанында шым- 132

нан монша салуга к,отамдык, к,аржыдан 50 сом ак,ша сурап алып, оны к,аз1р салдырып та к,ойдым. Бул Ак,тобе мектебшщ к,азак, болыстарыныц 1ийнде болуыныц тары б!р к,олайсыз жер1 — жак,ын жерде дер1гер де, ауруха- на да болмарандьщтан, ауырран ок,ушыларды емдеуте ешбф мумюндж болмады. Сондык,тан, менщ усынысым бойынша, Торрай облысыньщ сорыс губернаторы мыр- за, Ак;тебе мектеб1 мецгеруписшщ кемекпис1, фель­ дшер атары бар, Кейкинге ауырран балаларды емдеу уннн к,ажетт1 дерьдермек ж1бер1лсш, ал ауруы к,атты болтан жардайда, ондай ок,ушылар жак,ын жердеп ауруханара ж1бер1лсш; ал ауруханага жЮеру мумкш болмаган жардайда, бул туралы Орынбор к,аласында турран Елек уезшщ дер1герше хабар бер1лсш деген буй- рык, бердг Осы жогарыда айтылган кемшпиктерден баск,а к;арамагымдары мектептерде ешбф кемшшк жок,: барлык, мектептерде де балалардыц тамагы ток, жене са- пасы жак,сы (салма немесе сорпа, бесбармак, бер1лед1, шекер мен шай жене нан бер1лед1); мектеп уйлер1 таза, ук;ыпты усталады; ок,ушылар айыиа ею рет моншага ба- рып турады жене устше киш журген кишдер1 майлык,- саулык,тары, тесек-орындары барлык, мектептерде де ТИ1СТ1 дережеде таза. Торрай облысы мектептертщ инспекторы Ы. Алтыпсарни. Торгам каласы. ЕК1 КААСТЫК, МЕКТЕБШЩ МЕЩГЕРУШ1С1НЕ НУСКДУ ХАТ Ок,ытушыларга жене ок,ушыларга арналган ок,у к;уралдарын азге Ж1бере отырып, сззден жэне сзздщ к;арамарьщыздары мектептщ баск,а ок,ытушыларынан, 133

931М к,арап шыгып, орыс-к,азак, мектептершде к,олдануга ете пайдалы деп тапк,ан мына ютаптарга назар аудару- ларынызды кеп-кеп етшемш. 1) бфшип кластар уинн мен жене менщ к,арамагым- дагы мектептердщ барлык; ок;ытушылары дерлж, баск,а ок,у к,уралдардыц бершен де гер1 Н. Бунаковтыц елшпеа мен ок,у ютабын, Тихомировтыц элементар- лык, грамматика курсын (бул — к,иын тусшдфулерден, грамматикалык, терминдерден к,аша жазылган, орыс т1л1н ертурл! улплер бойынша, жетекий сурак,тар бойынша уйрететш грамматика, еаресе, б1здщ мектептер1М1зге к,олайлы) жене мысалдар жинагын (жаттап алу уинн жазылган), кебшесе Крыловтыц мы- салдарын к,олайлы деп тауып отырмыз. 2) еюннй кластар уинн: Сент-Илердщ зоологиясы, Гердтщ минералогия к,ыск;аша курсы, Оливердщ бо- таникасы (ал енд! бул ботаника маган онша унамайды, сондык,тан к,арап шыру ушш баск,аларын да жазды- рып отырмын), жаратылыс тарихыныц ок,у атласы, Крюгердщ элементарлык, физикасы, Пуцыковичтщ географиясы — ок,ушылар ушш, Пуликошскийдщ гео- графиясы — ок,ытушылар ушш, Островскийдщ немесе уак,ыт жететш болса, Фармаковскийдщ Россия тарихы, ал ок,ытушылар ушш Беллярминовтыц Россия тарихы мен Гуревичтщ тарихи хрестоматиясы, Тихомировтый таза жазу ережеа; 3) окушылармен кешке ауызша ецпмелесу уШ1Н Зобовтыц табигат жайындагы эцпмелерш, Констан- тиновичтщ химия женшдеп эцпмелерш жене Фигьешй мацызды жацалык,тары мен онертабыстарын усынамын жене 4) булардан баск,а, ок,ытушылардыц ок,уыиа жэне енеге алуларына пайдалы деп усыиатыидарым: Боб- ровскийдщ педагогикасы халык, ок,у едебиетшщ жуйе- 134

А1 шолуы, Каменскшщ «Улы дидактикасы», Бунаков- тыц «Ана Т1Л1», Корфтщ «Б1здщ досы», Реклюдщ «Жер, цурылык, жене мухит» деген ютабы, Советовтщ «Епншцик пен мал шаруашылыгы» жене басцалары. Ескерте кететшш халык, мектептершде оцытылатын сабацтардан ец ыцрайлы, ец тусшжп болатын ок,у цуралдарын келешекте де царастырып отырамын, ал ондайлар табыла к,ойса жаздырып алып, царамарымдагы мектептерге ж1бер1п отырамын. Ал, онсоц, орыс тш, оныц грамматикасы, география, сызу, тарих, жара- тылыс тану сияцты пендердщ дербес ок,ытылуына царамастан, мысалы Зобовтьщтабигат жайындагы (бул ютапты мен ©те-мете усынамын), Фигьенщ мацызды жацалыцтар жене ©нертабыстар жайындагы, сонымен цатар, Константиновичтщ химия женшдеп ецпмелер СИЯК.ТЫ ютаптарды (кеигпрурым жене басца орайы келген жагдайлардын; бершде) оцушылармен бфге к,айта-к,айта оцып, ауызша ецпмелер етюзш отыруды, ецпмеш орыс тшнде, ерине, тусшдфе отырып, айцын ©тюзуд1 ©те пайдалы деп б1летш1мд1 айта кету борышым деп бьлемш; бул ецпмелердщ аягында оцушылардан оцыгандарын цайталап сурап отыру цажет. Мундай ец- пмедерд! оцушылардыц цызырып тыцдайтынын жене жец1л угып алатынын мен оз тежфибемде коргенмш. Химия мен физиканы оцыганда, тусшдфгенде керек болатын аспаптарды царжы табылган бойдан жазды­ рып алуга тырысамын. Эрбф ок,у цуралыныц алдына цойган мацсатын жене оныц мазмунын айцын тусшш алу уипн оцытушылардыц оздер1 жогарыда аталгаи ютаптардыц берш цалай да басынан аярына дейш ебден муцият ок,ып шыгулары керек, ал сонан кешн оларды оцыту жумысына пайдалану цажет дегенд1 айта кетуд1 артыцшылыгы болмас деп ойлаймын. Орыс тшн, жаратылыс тану рылымын, географияны жене 135

тарихты ок,ыту жумысы ербф мектепте кун 1лгер1 белгьленген бф жуйемен, ок,у куралымен журпз1лух ке- рек; ойткеш, тэжфибеге Караганда, ок,ыту, тэрбиелеу жумысына дэйект1 козк^арасы бекш болмаган кейбф жас ок,ытушылар ок,у к,уралдарын беталды жэне халык, мектептершде етглетш пэндердщ, ок,ыту эд1стер1 мен тэр'пптершщ езш де озгерте бередд, сойтш ок,ушылар- ды бфесе б!р турм эдюпен не б!р ок,у куралы бойынша, бфесе екшпп турл! ед1спен не екшпп бф ок,у к,уралы бойынша ок,уга зорлайды, немесе дурысын айтк,анда, бастаран ешбф пэнш ешуак,ыт тугел, тэртшпен ©тпейдь Ондай окытушылар ок,ушыларды адастырады, со- нан кешн к,ойылран сурак;к,а ок,ушылардьщ жауап бере бшяегенше ренжш, ездер1 де ашулана бастайды, Т1ПТ1 ок,ушыларра еппгуге дешн барады. Осыдан келш ок,ушыларды бурынрыдан да адастырып, мулде ша- тастырып, оларды, тит, ешбф жауап бере алмайтын халге жетк1зед1. Эрине, ок,ыту жумысын булайша жур- Г1зуден ешбф жак,сылык, кутуте болмайтынын кун 1лгер1-ак, айтуга болады; ок,ушылардыц тусшбеушшпн ок,ытушылардын; ез кшэа деп б1лмей, ок;ушылардыц ок,ута зер салмайтындырынан немесе топастыгынан деп бьлетш мундай ок,ытушылардьщ к,атты ада- сатыны айтпай-ак,, тусшжть Менщ тэжфибемде мундай ок,ытушыдар педагогтер усынып отырган ок,у к,уралдарымен ешуак,ытта дурыс танысып алмайды, олардыц ешбфеуш аягына дешн ок,ып шык,пайды, ок,ушылардьщ жалпы мшез-^улк.ына, ак,ыл-парасаты- на, онымен к,атар, орыс балаларына к,араганда к,азак, балаларыньщ ана тшнде озгешелжтер болатынына, ана тшнщ баск,алырына зер салмайды, осылардын бер1н еске ала отырып, шыцдап ецбек сщфмейдь М^ уныц аяры балаларды басы да жок,, аягы да жок, офдемеге, ешбф тэрттаз ок,ытура экелш согады. Осы 136

айтып отырранымнын, кебшесе соган цатысы бар б!р оцытушыра, од кшмен ютес болып отырранын ешуак.ытта да умытпауы керек екенш осы арада ескертпей кете ал- май отырмын. Ол балалармен 1стес болып отыр, егер ба- лалар бфдемеш тусшбейтш болса, онда оцытушы олар- ды кшэлаута тшс емес, оларра тусшдфе алмай отырран оз1н кшэлаута тшс. Ол балалармен сойлескенде ашулан- бай, жумсак, сойлесу!, шыдамдылык, ету1 керек, эрбф нэрсеш де ьщыласпен, тусшжт1 етш тусшдфу керек; мэнерм сез, орынсыз терминдерд1 цолданбау керек; мундай сездер окушыларра рана тусшжсж болып к,ой- майды, баск,а тындап отыргаР1 адамдардьщ цуларына да жацпайды; ондай шет тыцдаушылар бул ок,ытушыныц терец б1лш1 не ойы жок, екенш, ол тек рылыми тер- миндермен, создермен рана мацтанрысы келетшш, ал педагогтж жэне оцытушылык, ад1стер женшде оныц ©те тапшы, успрт к,ана тусшт бар екенш, немесе жалпы кврнект1 оцытудьщ бэр1 де ок,ыту эдютерь шц тусшжтхлтне, оцытушылардыц тусшдфулершщ урымдылырына непзделу1 керек екенш умытып, педагогтж, оцытушылык, ад1стерге еюнш! цатардагы бф нарсе деп царайтынын кередь Алайда, ©зшщ табиги цабьлетплшне цараганда, бул жас оцытушы ©з пашне енд1 терецдеу зер салар, ©зшщ цателерш тузетер, свйтш ол, айта кетпей амалым жок,, езшен коп 1лгер1 кеткен, ©нерлес жолдастарынан цалмас деп сене- мш. Ок,ытушыларды багалаганда олардьщ 1ске мэнд1 цатысы жок, создерше к,арап емес, олардыц епстершщ бетше шык,к,ан жем1стерше, ярни ок,ушыларына к,арай багалайтынын мойындаса; оныц буран ©зшщ де к©31 жетедь Торгай облысы мектсптер'шщ инспекторы Ы. Алтыисарин. 12 февраль, 1883 жыл. 137

ОРЫНБОР ОК.У ОКРУГ1 ПОПЕЧИТЕМНЕ БАЯНДАМАХАТ К,азфп кезде Торгай облысыньщ к,ырдагы к,ала- ларында — Ыргызда, Торгайда, Ацтебеде жэне Нико- лаевсюде бф-бф ею класты мектептен ашылып отыр- раны С13Д1Ц улы мэртебещзге мэлш. Бул мектептер уездж калалардыц оз1цде жэне уезд басында бф-бфден ашылган сон,, ез-езшен-ак,, халык алдында рана емес, сонымен катар, казактыц экшшпйк орындарыныц ал­ дында да уезд1к мектеп деген мацыз алып, казак халк,ы оларды бтрген адамдарды калган сауатсыз халыкка Караганда белгьм бф право жэне артык,шылык, алатын болар деп кутш отыр. Бул жэншде казактар маран да келш мэн-жайын сурастырып керш едк бфак мен, эрине, к,азак,тардын, ойынша, оларга канагаттанарлык жауап кайыра алмадым. Сондыктан, бфшппден, казак, арасында халык агарту жумысы жаца басталып отырран кезде олардыц казф- гт орыс-казак мектептершен, эаресе, жорарыда айт- Канымыздай, казактар уездж мектеп деп танып отырран мектептерден кутетш дэмесшен туцьддфу колайсыз бо- латынын, ондай жардайларда халык мектептерше бала окыту пайдасыз деген сез шырып кету1 мумюн екенш еске ала отырып; ал екшпнден, осы кырдагы мектептер- ДД бтрш, мемлекет кызметше право алган казак ба- лалары казак елш баскарып отырран, орыс пен казак Т1лдер1н, жазуларын бфдей б1л.етщ адамдарга муктаж мекемелерге де, мысалы, уездщ баскармаларга да пай­ дасыз болмайтынын еске ала отырып, — мен Сгздщ улы мэртебещзден осы аталып отырран мектептерд),— не олардьщ казфГ1 окытушыларын ец болмаганда, бфйшп кластардыц окытушысы етш калдырып (оныц Каз1рг1 окытушыларын бфпшп класс окытушысы етт калдьфу кажет болатын себеб! — окытушылар ин- 138

ституттарын жэне баск^а жогары дэрежел! ок,у орын- дарын бтргендердщ шпнен орыс тнин бфдей б1летш ок;ытушылар табылмас едь ал онсыз к,азак, балаларына орыс тцин, орысша жазу-сызуды уйрету мумкш емес), уезд1к мектептерге айналдыру туралы, немесе бул мектептердщ б1лш беру келем1н к,азфп куйшде к,ал- дырып, оран, бэлкш, кейбф к,осымшалар рана енпзш, к;азфп, ею кластык; мектептерге уезд1к мектеп правосы берь\\у туралы суранбас па екенс1з деген ©Т1шш жасаута батылым барып отыр. Булай етсек, менщ ойымша, к,азак, даласындагы мектеп жумысы едэуф ныгайып, келешек- те де ток,таусыз дами берген болар ед1. Осы айтылгандар жонтде буйръщ кутемт. Ы. Алтынсарин. 5 октябрь, 1883 жыл. ТОРРАЙ ОБАЫСЫНЬЩ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫ ИАЬИНГЕ БАЯНДАМА ХАТ ©зщ1зге белгш, улы мэртебел1 так,сыр. СНдщ к;о- ластьщыздагы облыста к,азак, к,ауымдарыньщ шыгар- ран к,аулылары бойынша болыстык; мектеп салуга деп уй басына салык, салып, жиналтан ак,шаны тап осы кез- де, к;ырдагы уезд1к к;алаларда — Ыргызда, Торгайда, Ак,тобеде жэне Николаевские — к,алалык, ею кластык, мектеп салу жумысына пайдалану к,олайлы деп табылган едр муньщ себеб1 арнаулы к;азак, ок;ытушылар мектебшен жэне жогарыда айтылган ею кластык, мек- тептерден ок,ытушылар даярланып шык,к,анра дейш болыстык, мектептерге к;олайлы ок;ытушылар табылмай- ды делшген едь Ал онымен к,атар, облыс бастыгы мен ок,у округшщ баск,арушысы к,азак,тан ок,ытушы табыла к,ойган куиде болыстык, мектептерд! де аша беру керек деген шюр айтылган едД. К,азф озпцзге мэлш, к,ырдары 139

уездж цалаларда ею кластык, мектептер де ашылып отыр, онымен к,атар, цазак, оцытушылар мектеб1 де ашылып отыр, мунда С1здщ к,оластын,ыздагы облыстан, жергшкт! ею кластык, цазак, мектептершен келген 20- дан аса ок,ушы ок,ып та жатыр. Буран оцушылар, шама- сына к,арай, келешекте де жыл сайын алына бермек. Сондьщтан: 1. Жогарыда аталган ею кластык, мектептердщ ерцайсысы да 50 цазак, баласына арр1алып ашылып, мектеп уйлер1 де соган мелшерленш салынганын, к,азф бул мектептердщ эрцайсысында 25 — 30 шама- лы рана балалар ок,ып жатцанын, ейткеьй, мемлекеттж казначействосыньщ берш отырран царжысы будан артык, ок,ушы алуга жетпей отырранын, ал онан сон,, Ыррыз уезшен баск,а цазак, к,ауымдарыныц бфде-бф1 кемек керсетпей отырранын еске алып; 2. Ею жуз мындай халк,ы бар облысца 120 шамалы рана цазак, балалары ок,ып жатцан к,азфГ1 терт бастауыш мектептщ ете жеткшказ екендшн еске алып; 3 Уюметтщ к,азак,тар женшдег1 игцикт1 ойы цандай болса да,— к,азак,тарды орыстармен рухани жагынан бфжтфу ме, цазак, халцын рухани жене экономикалык, жарынан дамыту ма, немесе, ацырында, к,азак,тарды керш1лес Азия халыцтарыныц рухани есершен эртурлл сок,ыр сезш бурауында к,алдырмауы ма, — осыньщ берше де, менщ терец сеншш бойынша, жол корсете алатын, к,ажетт1 жардайларда к,арсы тура алатын бфден- бц> к,урал - орыс-цазак, мектептер1 арцылы цазацтарга, олардыц цоныстарына апарып таратып, орысша бшм беру екешн еске алып; 4. Vш жылдан не тшт1 ею жарым жылдаи кейш к,а- зацтыц езшен оцытушылар шыгатыиын, бул окытушы- ларды, облыс бастырыныц жогарыда айтылган ниетше царамастан, даярланып шыкдаи югерше пайдаланбау 140

оте цолайсыз болатынын, ейткеш будан кешн к,азак,тар да ездершщ балаларын ок,ытушылар мектебшде неме- се баск,а халык, мектептершде ок,ытудыц пайдасы бар- жогына кумен келтфе бастаулары мумюи екенш еске алып; 5. К,алалык, мектептерде окщтын ок,ушыларды кобейту ушш жене кешн болыстык, мектептерд1 ашу ушш кеп ак;ша керек екенш, ондай ак,шаны аз уак,ыттыц 1Ш1нде тауып алу мумкш емес екенддг1н еске алып мен, осы ай- тылгандарды кун 1лгер1 С1зддц уды мертебец1зге хабар- лап к,оюды 031мнщ борышым деп санадым; осы себептен халык; мектептерше к,ор жасауга керек алымды кобейту туралы к,азак; к,ауымдарына кун ]лгер1 усыныс енг1зуд1 к,ажет деп таппас па екеназ, ойткен1 к,аз1р буран алынып отырран алым ете аз (уй басына 10 — 20 тиын рана). Бул арада, тары да Слздщ улы мертебец1зге айтура ТИ1СТ1 борышым — к;азак, халк,ы орыс тшн б1луд1ц, орыс- ша сауатты болудьщ керект1г1н к,аз1р айк,ын тусшш отырранымен де, олардьщ бул санасы ел! де уезд1к оюмет орындарыныц комег1С13 жене олардьщ тус1нддру1с1з мек- тепке жиналатын ак,ша алымын оз бетшен кебейтуге баррандай дережеге жете к,ойган жок,; ал бул алым уй басына, Т1ПТ1, б!р сомна?! алынатын болтан кунде де к,азак,тыц к,аз1рг1 материалдык, жагдайында оларра он- шама салмак; болып туспейд1. К;азак,тарра осы дарынды, ак,ыл-ес1 мол халыкда к,аз]р, кеш1кпей турып рухани же­ не к,орамдык, даму жолына тусетш дурыс багыт беру — к,алай дегенмен — аса к,ажет болып отыр. Осы айтк,андарым жайында хабар кутемш. С13ДДЦ улы мертебец1здд аса к,адфлейтш, С1зге шын бер1лген багынышты пендещз. Ы. Ллтыисарин 20 октябрь, 1883 жыл. 141

ТОРРАЙ ОБЛЫСЫ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫНЬЩ К.ЫЗМЕТ1Н АТКДРУШЫ ИЛЬИНГЕ БАЯНДАМА Менщ 2 октябрьде жШерген хатыма к,осымша, Сшдщ улы мэртебенДзге хабарлайын дегенш — Ыргыз уезшде халык, мектептерше к,аржы жинаута шек к;ойылып отырран жардайда, жергнйкт! еш кластык; мектепке устап отырран к,аржымыздан артылып к,алып отырран ак,ша бар. Бул ак,ша бэлкш, аз рана к,осымша к,осылса, тары бф бастауыш мектетт, мысалы К,арабутак, фор- тында мектеп ашуга жетш к,алар едРау деп ойлаймын. К,арабутак, пункт!, менщ ойымша, оньщ тощрегшдег! к,азак, облыстарыньщ балаларын мектепке тартып, оларды кешш келген орыс балаларымен бфге ок,ытута к,олайлы жер. Торгай облысы мектептер'ш 'щ инспекторы Ы. Ллтынсарин. 30 октябрь, 1883 жыл. ТОРРАЙ ОБАЫСЫНЬЩ СОРЫС ГУБЕРНАТОРЫНЬЩ К.ЫЗМЕТ1Н АТКДРУШЫ ИЛЬИНГЕ БАЯНДАМА ХАТ С1з к,ырдагы уездерде болыстык, мектептерд1 ашу тур1 мен тэртШшщ к,андай болатыны жайында менщ ойымды 61ЛГ1Ц13 келгенджтен, бул женшде С)зге мына ткфшдг бщадремш: менщ ойымша, таза к,азак, арасында болатын бул мектептердщ к,урылысы осы халык,тын, турмыс жардайларына ьщгайлануы керек; сондьщтан бул мектептер к,азак,тар к,ыстаган кез- де де, кошкен кезде де бфге кошт журулер1 керек. Онын, ушш, мысалы, облыс колемшде орталык, бола­ тын жене шаруашылык, жагынан к,олайлы келетш бф орынды тацдап алып, менщ ойымша жерплж-п ма-ге- 142

риалдардан (шию юршштен, т. с.), мумкш болганынша берж, бф кластык, болмео бар, ок,ытушы жататын, ас шаретш белмеа, ауыз уш, шоланы бар мектеп уйш салу керек. Мунда к,азак, балалары жет1 жарым ай, ягни 15 сентябрьден 1 майра дейш, к,азак,тар дарды бойынша, жазры жайлауларына кешкенше, ок,и алады; ал 1 майдан бастап мектеп баск,а к,азак,тарша, кшз уйге шырып кешкен кезде мектепке колж бере алатын не- месе эр ауылдыц мектепке кезекпен колхк беру1 жай- ында ресми буйрык, бере алатын б!р беделдр к,ызмет адамы да б1рге кешш отыруы мектепт1ц осы айтылган турде кешш журу: к,азак;тарра ауыр бола к,оймайды; себеб1 к,азак,тардыц кошуз жылдан-жылга сиреп жэне алыск,а узамайтын болып келед1; ал мектепт1ц кошу1не 4-5-тен артык, кел1к керек болмайды. Мектепке кшз уй, ок,ытушыра жолым уй алуга 300 сомдай рана ак,ша керек, ал оныц к,ыстыгун1 болатын жер1нде уй салуга 1000— 1500 сом ак,ша керек. Бул мэселе жоншде толырырак, П1юр1мд1, егер к,ажет болатын болса, к,ырдагы уездерге барып к,айтк,аннан кейш тапсыра аламын. Бул арада тары б1р айта кететшш, болыстык, мек- тептерде ок,у 1сш жург1зуд1ц жогарыда айтылган тэр- Т161 ец алгаш рет Караганда оте к,иын сияк,ты болып кор1ну1 мумюн, б1рак, ондаран жылдардан бер1 к,азак, балаларын осы тэрт1пгген ок,ытып келе жатк,ан молда- лар 1с жузшде мундай ешб1р к,иыншылык, кормей-ак; келедь Торгай облысы мектептерЫщ инспекторы Ы. Алтыисарии. 30 октябрь, 1883 жыл. 143

ТОРРАЙ ОБЛЫСЫНДАРЫ ХАЛЫК, МЕКТЕПТЕР1НЩ 1883 ЖЫЛРЫ ЖАЙЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП 1 Облыстагы оку жумысынын жалпы жаны 1882 жылры берген есебшде мен облыстагы жалпы оку жумысынын; жайы туралы да жэне казак, даласы- на орыс-казак мектептер1н тарату сиякты алдымызга Койып отырган максатымызга б1рте-б1рте осы жолдан аумай отырып жету1м1з ушш казфГ1 кезде колданылып отырган жобаларымыз бен пЫрлершЬ туралы да толык айткан болатынмын. Осы есепт! жылдьщ 1шшде бурынгы 3 ею кластьщ жэне б1р кластык мектеп- терге Торкай каласында тары бф коленерлж мектеп косылды; бул мектеп жогары улыктардьщ руксатымен Яковлев мектеб1 деп аталды. Менщ еткен жылдардагы есептершнен, уездж калалардан ашылган осы жогарыдагы мектептердд негурлым бер1к нег1зге Коюды ойлап, оларра лайыкты уйлер салудын, амалын карастырганымыз, ондай уйдщ Торгайда салынып болтаны, Ыррызда сатылып алынганы, Николаевсю мен Елек уездер1нде салынып жатканы да мэлш бола- тын. Осы есепт! жылдын, 1шшде Елек уезшдеп Актобе беюшсшде мектеп уш салынып болды, ал Николаевсю уезшщ К,останай деген жердегт уезд1к каласында салы­ нып болуга жуыктады, оныц казф тек 1шю жумыстары мен оран агаш жумыстары рана калып отыр. Бул уйлер кауым каражатына, осымен коса жШершп отырган жоспар бойынша, шаруашылык эдфпен, куйд1ргеи кфшштен салынды, тебелер! кацылтырмен жабыл- ды. Актебе мектеб1 мен Троицю мектебш уакытша отырган уйлершен жацадан салынып жаткан уйлер1не кеппрудд осы жылры кузге дешн к1Дфтпк; ейткеш, казф Елек уезшщ Берте болысында туркан Актебе мектеб! 144

жайында Торрай облысы сорыс губернаторыныц 1сш уак,ытша атк,арушы мырза оньщ осы кунп уак;ытша ор- нын турак,ты орынга айналдыру, оньщ осы куиге дешн орналасып отырган к;ауым уйш оран бфжолата беру ту- ралы к,ауым алдына мэселе к;ойды; ойтпешнше Ак,тобе бекипсшде салынып отырган ©те улкен уйд1 устауга к,аржы да жет1спейтш ед1. Троицю мектеб1 де эзфге Троицк1де к,ала турады; себеб1 — оньщ уш, жорарыда айтк,анымыздай, ал! ©бден салынып болтан жок,. Бурынры 4 мектептег1 ок,ушылардьщ жалпы саны мынадай: Торрай мектебшде 32 к,азак, баласы, к,атынап о^итын 9 орыс баласы бар; Ыргыз мектебшде 26 к,азак, баласы, 23 орыс баласы; Троицю мектебшде 33 цазак; баласы, ал Ацтобе мектеб1нде 27 цазак, бала­ сы, 3 орыс баласы бар. Осы жылры ноябрь айыньщ 15- де рана ашылран, жаца Яковлев к,олонер1 мектебшде пансионда — 7 бала, цатынап оцитын — 3 бала бар. Соны- мен, бук1л облыстагы орыс-к,азак, халык, мектептершде- п ок,ушылардьщ жалпы саны — 168. Оцытушылар са­ ны: Торрай мен Ыррыз мектептер1нде — торт-тврттен, олардьщ екеу1 православие христиан дшшщ жане Му- хамбет дшшщ ок,ытушылары; Троицю мен Ак,тобе мектептершде — уш-уштен, олардьщ бфеу1 Мухамбет дшшщ окытушысы, Яковлев мектебшде — екеу, олар­ дьщ бфеуа агаш усталыц-токарлык, онер уйрететш (онымен цабат, хат тану уйрететш) оцытушы, екшшкп кшм т1гу енерш уйрететш ок,ытушы. Мухамбет дш1 бул мектепте эзф оцытылмайды; оны оцытута жерг1лжт1 ею кластык, мектептщ дш ок;ытушысын шак,ырмак,пыз. Жорарыда айтылган мектептерден басца, осы есеп жылыныц 1Ш1Нде, осы кезге дешн уй басына 10—15 ти- ыннан алынып келген алым молшерш кобейту туралы мэселе котер]'лд1; ойткеш, жуырда Орск ок,ытушылар мектебш бтрген к,азак, ок,ытушылар келедц ол 145

мектептщ окушыларынын, бэр1 дерлж бурын менщ караматымдагы мектептерден тарбиелешп шык,к,андар жане Торгай облысыньщ к,азак,тары; сондьщтан, откен 1879— 1880 жылдары ашуга уйгарылган болыстык мек- тептер ушш к,аржы эзфлейтш мезпл жетш отыр. Осы жешнде Торгай облысы губернаторыныц 1сш уак,ытша атк,арушы действительный статский советник Ильин мырзаныц уй басынан жылма-жыл алынатын алымньщ мелшер! Елек пен Николаевск уездершде уй басына 1 сомнан, ал Торгай мен Ыргыз уездер1нде 50 тиыннан болсын деп к,азак, к,ауымдарына берген усынысы к,азф жузеге де асырыла бастады, кейбф болыстык, к,ауымдар, мен1ц алып отырган хабарыма к,араганда, осындай алым белг1леу туралы к,аулы да шыгарып к,ойды. Сонымен, коп узамай бастауыш болыстык, мектептер ашылатынын еске алып жене к,азак, уездер1ндег1 ок,у орындарыньщ бэр! б1рдей правосыз болмауын кездеп, булай болтан кунде орыс-к,азак, мектептер1 к,азак,тардыц алдында беделан тус1р1п алатынын ескерш, мен уезд1к к,алаларда ашылып отырган к,азфп торт мектеб1м1з уезлДк неме- се ти1ст1 к,алалык, мектептерге айналдырылсын, оларды бтр1п, бшм алгандардыц мемлекетпк к,ызметке право- сы болсын деген отш1ш енг1з1п отьфмын; булай болмаган кунде к,азак,тардьщ баск,а губернияларга барып к,ызмет 1стеу1 былай турсын, тшт1, оздерг азды-копт1 бшм) бар к,азак,тарга мук,таж болып отырган дала облыстарыныц оз1нде к,ызмет етулерше де жол жок, болып отыр. 2 Мектептердеп оку жайы Торгай облысыньщ мектептер1нде оку жумысын жур- Г131П жаткандар, коб1несе, К,азанньщ окытушылар се- минариясын бтрген жастар; тек уш казак окытушысы рана семинария б1т1рмегендер; булардыц бфеу1 Торгай 146

мектебшде, б1реу1 Троицю мектеб1нде, енд1 бфеуа ок,ытушыныц квмекш1С1 есебшде Адтобе мектебшде 1стейд1. К,оленер1 мектеб1нде агаш устальщ-токарь енерш жене хат танытуды Симбирсюдеп граф Орлов-Давыдов к,оленер1 мектебшен тербиеленш шык,к,ан одытушы журпзедд, ал киш т1гу енерш жерплжт1 татар Т1ПНШ1С1 уйретедд. Есепт1 жылдьщ 1ипнде мен оку жумысын жалпы ал- ганда данагаттанарлык, деп, ал одытушыларды дазак,- тарга орыс т1лш одытудын, ед1сш мецгерш алган деп та- уып отырмын. Ок,ушылардыц ок,итын оду дуралдары: 1-нн класс упин — Бунаковтын, элшпесп, мен бастырып шыгарган «К,азадтарга орыс тшн одытуга арналган оду дурал» мен К,азад хрестоматиясыныц» 1-бол1м1, Бунаковтьщодудуралы,алорыст1лштеу1р1рекб1летшде- р1 упин — Тихомировтьщ элементарлыд грамматикасы, Лубенец пен Евтушевскийдщ есеп штабы; одушылар, даб1летплшне жене орыс т1лш бнуулерше дарай, оз беттерьмен дазад тшнен орыс тнине, орыс тшнен дазад тшне, жазба турде, ал кейде ауызша, соз аударады; 2-нп класс ушш — Бунаковтыц оду штабы, Пуцековичтщ географиясы, Острогорскийдщ дысдаша орыс тарихы; мунда кейде жеке уадигалар Беллярминовтыц жалпы тарихы бойынша тусшдф1лед1; Тихомировтьщ грамма­ тикасы, ал кластьщ жогаргы белш1 ушш — Кирпични- ков-Гильровтьщ грамматикасы. Булардьщ устше, одушылармен кешшсш ецпмелесу ушш жене одып тусшдфш беру уиин мен мугалшдерге мына штаптарды усындым: Зобовтыц табигат тура- лы ецпмелер1, Константиновичтщ химия жошндеп ецпмелер1, Фигьенщ мацызды жацалыдтары мен онер- табыстары, Сент-Илердш зоологиясы, Гердтщ дыс­ даша минерология курсы, Крюгердщ физикаиыц элементарлык, курсы жене Реклюдщ физикалыд гео­ графиясы. 147

} 3 Оку куралдарыныц жайы Халык, мектептершде окытылатын гылымдарды втуте кажет кггаптардьщ, оку куралдарыньщ жэне кар­ та, глобус, счет сиякты кемекып куралдарыньщ бэр1 де мектептерде жетюлжт], сондай-ак, окытушыларга кажет оку куралдары жагынан да эзф кемшшк сезьлмейдь Октын-октын шыгып туратын баспалар- дан эрбф мектеп: «Семья мен мектеп» немесе «Хальщ мектебЬ> журналын жаздырып алады. Эрбф орталык мектеп жанынан ютапхана ашу ушш (муны мен 1882 жылры есебшде баяндаганмын) казактардыц жинап берген 600 сомнан аса акшасына казф эртурлт комекгш кернект1 куралдар алдыргалы жатырмын; булар, мы- салы, Гестерманньщ техникалык коллекциясы (зыгыр, макта, жун, жШек, былгары, кагаз, эйнек сиякты зат- тарды ендфу жэне оларды пайдалану улплерк бал арасын устау жайы т. б.), узындык, химиялык ка- бинеттер, барометр, микроскоп, компастар, электр- магнит, 1стейт1н телеграф, сикырлы фонарьлар, т. б. К,аражатымызга карай бул куралдардьщ, эрине, ар- зандау, тус1шкт1леу болатындары алдырылады. Менщ буларды керек деп тапкан себебш, бфшпйден, мыса- лы, электр сиякты заттарды жалац штаптан тусшдфу окушыларга олар жайында толык туспнк бермейдь ал екшппден, казактар мектептен тек оздерше туспйказ к1таптарды рана кврмей, мумкш болганынша, гылым мен енердщ улг1лер1н де кореш деген ой едь Орталык мектептер жанындары ютапханаларды байытудыц ама- лын карастыра бермекшшпн, сойте келш ерте ме, кеш пе, оларды казак халкыньщ штап окып, оз бетшен бглшш котерумен шурылданатын сауатты адамдарыньщ талабын азды-кэшт канараттандыра алатын дэрежеге жетшземш деп сенемш. Буран сенетш себебш — казактар мундай пайдалы 1ске келгенде тартынбайды, 148