Таза бұлақ

— Усен, Усен! Мынау тайыз жердей балыцтарды к,арашы! — деп. — Усен оран кдрамай баяры журттан тапцан инеш отца салды, Ине бфаздан сон; оттьщ кушшен ерш, цызарды, сол уацытта пышацпен инеш алып, ептеп ид1, цармац гстедд. Сонан сон; Асанды шацырып: — Сен шепртке тере бер, — дед1 де, ез1 манагы цылдан есш цармацца бау 1степ байлап, талдан кесш оран сап 1стед1. Сойтш, цармагы ебзелшен даяр болтан соц, Усен сура барып, Асаннын, жиган шепрткесш жемге шаншып, цармарын сура салды. Су эдем1, айнадай таза су екен, шш-Щеп ойнаган балыцтары кершш журетугын. Эуел1 шабацтар келд1, бфеу! бф, екеу1 ею жемд1 шскеп, тшп- цашып, жулцып етш журд1. Сейтш турганда шабацтар дурюрей келш цашты. К,араса, бф шортан келген екен. Ол шортан жемге де царамай, тэкаппарланып жайымен былгандап етш журе бердх. Шортан еткен соц манаты бытырап кеткен шабацтар тары жалма-жан жиылып келшш, жемнщ айналасында ойнап, бфш-бф1 куып, жемге де тшп-цашып, сорып етш журдп Сойтш турганда, шабацтар жэне дурюрей цашып, жок, боп кета. К,араса, б!р белек алабугалар келген екен, жемд1 ец бурый керген бфеу! тоцталмастан келш асап келш цалганда, Усен цармацты тартып алып, оны шыгарып тастады. Сол цалыпша Усен бфталай алабуга алды. Балыцтыц алынган цызыгына айналып турып, бала- лар куннщ кешке таянып цалганын ацгармаган да екен. Бф мезплде Усен Кунге царап: — АЪ, кун кеш боп цалыпты гой, жарыцта откелтауып алайыц,— деп, цармацпен алган балыцтарын бфеушщ шапанына орап алып, манаты шацпак, тасын жене сабы- бауымен цармагын да цалдырмай алып, енд1 откел 1здест1. Бул турада Усен юдфместен, манагы оздершщ 49

тусш келген сурлеудщ откен жерш тауып алый, сод жер­ ! I дей ете ШЫК.ТЫ. Бфаз журген соц-ак, кун кеш болды жэне бфаздан - сон, ымырт жабылып, жол кершбедь Тун болган соц, балалар екеу1 де корк,айын дедь Сейтсе де Усен сыр бъуудрмей енд1 журсек адасармыз деп ток,тады, тезек терш от жак,ты. Бфаз отырган сон; Асан кунд1з кеп журш шаршаган бала, уйык,тап к,алды. Усен ойлады: экем айтушы ед1 «елд1 жердщ урысы, далалы жердщ бер1с1 болады» — деп, уйьщтамай отк,а кунд1зп алган балырын тарш, ермек етш отыра берд1; ес1ту1 бар едп от жарып отырса, к,аск>ыр келмейд1-м1С деп. К,арап отырса, бф мезгглде бф топ кшк келд1, Олар анадай- дан одырайып к,арап турып-турып, ез-езшен уркш женелдь Бфаздан сон, к,улын, тайы бар б!р ушр к,улан келд1; айрыры алдында басын тпсшитш, к,уйрырын шаншып, оск,ырынып, езгелерг тацданып к,арап тур- ды-турды да, олар да шауып женелдн Бф мезг1лде жак,ын жерде к,аск,ыр улыды; алысырак,та ог1з-шарала адамша шьщрырып, бфесе жыларан балаша, бфесе к,арк,ылдап кулген адамша, эртурл1 дауыск,а салды. Усен туйсшщюреп, бойы муздап, к,олына манагы к,армак,тын, таярын к,ысын,к,ырап устап жэне отыра берд1. Сейтш, ер жануарларды керш жене оттьщ жа- рыгына жиылган к,урт-к,умырск,а, кебелектерд1 к,а- рап, бул кебелек-к,он,ыздар неге керше елш 1здеп отк,а тусе беред1 екен деп, ертурл1 ойларра к,алып, суйешп жатып, тацды атырды. Куншырыста тан, еуел алтын- мен боягандай ^ызарып. жан-жакда жайыла-жайыла барып, ак,ыры ^ызылы таран агара бастаганда, Усен Асанды да оята бастады: «Журер уа^ыт болды», - деп. Асан далада екенш умытып, уйдеП к,алыбынша, жуык, арада ояноаи ыцырсыса да, Усен поймай оятып алып, к,асына ертш жолга шыгысты. 50

Кун сзскеге шешн журт отырып, сэскеде сурлеу бф к,атац шок,аттау жерге туст коршбей кетть Балалар ендд щай жак,к,а журерш бьлмей дардарып турды. Сойтт, жан- жагына к,арап турса, Ьтгерп алдында бхр бшк к,ыр устш- де, улкен мола кер1ндд. Сонда Усеннщ ойына экесшщ с©31 тустк далада журт адассац, молалы жерде су бола- ды, сулы жерде ел болады, дейдд екен. Сол ак,ыл бойынша Усен Асанды ертт, молага к,арай журдд. Молага жак,ын- дап келгенде, к,ацк,ылдаран к,аздьщ даусы шьщты, Усен ендд01ЛД1 жак,ын жерде кол бар екенш, оньщ ушш к,аз су- сыз жердд мекен етпейдд. Келш екеу1 енд! молалы к,ырга шьщты, к,араса, к,ырдьщ жырылар асты улкен кол екен, келдщ айналасы да, шп де жьщылдаган мал; жагасындагы жюектей жапырылган кокорай к,ора-к,ора к,ой мен жылк,ы, жылк,ыньщ бф парасы кол шше юрт, белшен ^урак^а юрт тур, енд1 б!р жак, жарасындары сортанда бф топ туйе жатыр. Буларды корт, балалар к,ырдан туст, жугфш малга келдд. Келсе ез ауылдарыньщ малы екен. Малшылар Асан, Усендд корт, олар да к;уанып, бфеу1 эке- шешелершен суйшип сураймыз деп шауып кетть, езгеле- р1 балаларды атк,а мшпзш, ауылра алып журдд. Жолда ке- ле жатып малшылар айтты: — Сендердщ журтта к,алранынды бшп, кешеден ауылдьщ жан бпкеш юдеуге кетт ед1, — деп. Нак, бесш мезгшнде балалар аман-есен уйлерше келш, эке- шешелерше к;осылды дейдь БАЛАНЬЩ АЙЛАСЫ Бф элш адам жапанда келе жатып, аягы астында бф улкен таск,а суршш жырылып, ойлады: бул тас адамга зиян келтфетш тас екен, жолдан алып тастайыи деп. Сол оймен тасты котерш ед], астынан бф сандык, шык,ты, сандык,ты ашып едь 1шшен бф жылан шырып, шарамын деп элшге умтылды, эл1м айтты: 51

с - Мен сет к,арацгы, тар жерден, тутк,ыннан шы- рардым, жак.сыльвда жамандык, бар ма? Жылан айтты: — Бар. Элам айтты: - Олай болса бфеуге жупнелж, тере саган тисе шагарсьщ, — деп. Жылан да бул сезге ток,тап, екеу1 келе жатып, туйеге жолык,ты. Туйеге булар 1стершщ мвшсш айтып ед1, туйе айтты: — Жак,сылык,к,а жамандык, бар; не ушш десендз: мен адамныц к,анша ауыр жугш, мулкш тасып, омфшше к,ызмет гстесем де, адам к,ай уак,ытта шамамнан тыск,ары жук артады да, журе алмасам урып-согып ренжггедь Жылан муны естп, алшнщ мойнына бф оралды. Мунан шыгып жем1с агаштарына келш жупндд. Бул агаш та айтты: — Жак,сылык,к,а жамандык, бар; не ушшдесендз: менщ жемгаммен к,анша адам кун керш пайдаланып турса да, жем1С1мд1 жан ауъфтпай к,олымен алмай, тубшнен к,атты урып, жем1с1мд1 жерге туарш алып жейд1, — дедь Жылан алшнщ мойнына тагы б!р оралды. Онан ке- тш, б!р итке жолыгысты. Ит те айтты: — Жак,сылык,к,а жамандык, бар; мен иеме к,анша тун-кун уйьщтамай мулкш, малый, озш багып к,ызмет к,ылып едш, ак,ырында мен к,артайып аурулы болтан соц таяк,тап урып мет к,уып ж1берд1, — дед1. Жылан жене бф оралып, ендд шагамын дед1. Эл1м айтты: Енд1 тагы бфеуге-ак, жугшешк, тореллк тагы саган шага бер. тисе, Сонан шыгып бф топ ойнап журген балаларга келд1 1ш1н--де б!р .бала. эл. шге солем бердп Эл1м селемш алып, сол балага хстершщ мвшсш айтты. Бала естп болып* 52

— Эй, ата, бекер сейлейсщ, осы к,олыцдары кш-юш- кентай к,обдира мойныца уш оралган ейдж жылан сьно- шы ма ед1? — дедь — Сонда жылан да айтты: — Бул сез рас, — деп. Бала Т1ЕГП нанбады, «бул созге козбен кормей ккп на- нып болмас» деп. Сонда жылан баланы нандыру уипн шрьлш барды да, манагы к,обдира юрт жатты. Бала сонда таре етюзш сандьщты жауып бекггп де, эл1мнщ к;олына берд1, «апарып алган орньщызга к,ойын,ыз» деп. ОК|УДАРЫ БАЛАЛАРДЬЩ УЙ1НЕ ЖАЗРАН ХАТТАРЫ А К,амк,ор, дуагей атам мен еже, аздерге ьщласты селемдершд1 жолдап к,аламын. ©зш сюдердщ он ба- лаларьщыздыц арк,асында сау-саламат бармын. ©т- кен почтадан жЮерген селем хатьщызды, азын-аулак, ак,шасымен, жолырып алдым. Алда разы болсын, мен- дей нашар балацызды естен шырармай турраньщызга. Ык;ыласыммен К,удайтагаладан тшэймш: сшдердщ ец- бек к,амк;оршылырырз;ызды б1зге де к;ызметш1збен етеуге жазрай ед1 деп. Ок,ыран ок,уымыз турасында бул кунде устаздарымыз сонша разы. Жанада ец жак,сы ок,ыран балалардыц есебше к,осып, кенегесше жазып к,ойды. Ата, С13 ерк,ашан ак,ыл айтушы едй-цз: «балам, алац бол- май устаздарьщныц айтк,анын орнына келтфш, бер- геи сабак;тарын толык, уйрешп, бзлуге тырыс» деп, ол сездерщ1зд1 умытк,аным жок,... С13 жазасыз, ата, КДсенге «.орасан1 шьщты деп. Аман жазылып кеткенше к;атты к;уандым. Б1зге устаздарымыз 1 Корасан — шешек. 53

айтады: к,орасанды егш шыгарран балара к,айта к,орасан ! шьщпайды, шыра к,алса к,атерс13, жен,1л шыгады доп. Осы сезд1 жош келсе ескерш, жак,ын жердег1 лекарьлер- ге1 юшкентай шъ\\ершд1 апарып, шешек ектфген к,алай болар екен? К,ош, дауаларыцыздан умгткер балацыз Н. Б Арамыз Ыбырайра к©п сэлемдершд1 жолдадым. ©зщнен К0птен ешбф хат-хабар болмады; тек ауру- сырк,аута душар болмасац болады дары, шаруалык, жумыстан да к,ольщ тимейтш шыгар. Сойтсе де, уак,ыт тауып есендтид1 быдфгейсщ. ©зш денш сау, устаздарымыздыц тэу1р назарындамын. Бф-ею айдан сон, екшхш класса шырармын деген умтм бар. Осы хатты тапсырушыдан К,адишага ею к,адак,тай конфет Ж1бердш, сен алып озше тапсыра кор. Экеме бас к,улдырымды айтып жене менен отш, маган бер- ген ак,шасын боск,а шыгарды деп урыспасын. К>адиша юшкене бала рой, агам жШерйгп деп, к,уанып к,алсын дедш. К,ош, ага, сау бол. Хат жаз дегеншд1 умытпа деп, — есендшндд Кудайдан т1леп жазушы шицз Н. В Мшекей, достым Муратбай, мен екн-шп класк,а шы- РЫП, енд1 бф-ею жумадан соц елге де к,айтура турмын. Енд1 коп узамай-ак, сендерд1 корсем керек. Осы кун- де-ак, козше елестеп тур, ауыл кокорай шалрыидарга К.ОНЫП, жан-жак,тыц бэр1 желкидеген кок шоп хнйнде жьщылдаран малдын, жургендерь Коп жазута уак,ыт жок, куроы-к.урд. а. старыма селем; агама айт: менщ ку- рец Авненшд! ккпге мшпзбей, сем1з сацтасын, барган соц озш жаратып жайлармын. Достыц Н. 'Лекарьлерге — дар1герлерге. 54

г Агамыз Ыбырайра селем. Сен бекер к,ауш етесщ, менщ азырак, ауырганымнан; сеш корш ежемдерде урей к,алмаран-ды. Ауырраным себеб1, цыстыц куш ау- ылы жак,ын жердег1 бф ептешшнщ1, ушне к,онак,к,а ба- рып едш. Агаш уй жок, екен, кшз уйде патшалык, жецьл. кшммен жатып-турып жургенде бойымды суык, уста- ды; сонан азырак; басым ауырран соц, к,айтып Д0р1герге айттым. Дэр1гер дэр1 бер1п, ендд жазылып келем1н. Ай, ага, экеме айтып, жылы агаш уй салып алсацызшы. Ки1з уй жаздыц кун1 к,анша жак,сы болса, к;ыстьщ кун1 сонша жаман рой. Суык, кшз уйде к,ыс куш бур1сш, аддын, отк,а жылынса, арк,ац тоцып отырып, не таза жуынута болмай- ды, не таза тамак, жеуте болмайды. Осындары ок,ымысты дэр1герлер айтады: к,азак;тын; дерт1Н1ц кеб1С1 — не бой- ыи суык,к,а алдырраннан, не тазалык, жок,тык,тан пайда болады дейд1; к,отыр, берткен, таза болмаганнан, сузек, шаншу, жотел бэр1 де суык,тан дейдд. Ер1ккен соц, ойыма келген1н жазып, ермек ет1п жатыр- мын. Коп мылжындады деп айыпца буйырма жэне мен1ц уш1н келемш деп азаптанба; акем кар1 ккп, шаруашылык, жумысыцнан цаларсыц. 1н1ц Н. ЭММ К1С1 Б1р зор элш молдадан жаца Д1нге к1рген бф адам: — Так,сыр, мен иманды цалай етсем уйренемш? — деп сурапты. Эл1м айтты: — Шыкдан Кун мен Айдан, кок пен жердей, су мен жел- ден, жер мен таудан, жацбыр мен цардан уйрен, — дед1. Сурап турран адам бул соз не соз екенш б1ле алмай дагдарып турды. Сонда элам айтты: 1 Е п т е ш 1 м и I ц — жолдасымныц. — Ред. 55

- Далага шык,сац кек пен жерд1 кересщ, Кун мен Айды, кек уст1нде жулдыздарды, тауды-тасты, жел мен жацбырды - осыньщ бэрш кересщ, соларта к,арап ой лйберсец, онын, бэрш адам жаратуга к,олынан келер ютер емес; олай болса, соныц бэрш жок,тан бар еткен бф к,у- дфетп ие болса керек, 613 кормеген. Сол ак,ылга ойланып жепссец иманьщныц жартысы тамам болтаны,—дедь ЛУКПАН ЭК1М Лук,пан экшге бф сопысымак, адам б!р жиылыста айтты: — С1зд1ц аурута ем етутщз кунэ, К,удайдьщ жШерген к,аза-бэлесше себеп табамын деген К,удайга к,арсылык, болып табылады деп б1лемш, — дедк Лукщан айтты: — Олай болса, сол айтк,ан сезщю жазылтан ютапты келтфицз, сеншдд кггап болса 613 тоба етш дэр1герлжт1 к,оялык„ — деп. Сопы бул сезд1 еш ютаптан кергеш жок,, кггап алып келе к,оямын деп к;озталмады. Жиылып отыртан халык, игулап к,оя бердд: — Сопы, Лук,пан жеарге байдай, жетшге атадай бо­ лып, неше мунды бейшаралардын, кезшщ жасын тыйды, сен бул 1СТ1 кунэ деп бисец кггабьщды корсет, болмаса к,азыга алып барып, жазаландьфамыз, — доп. 1стщ булайынша зорайып бара жатк,анын корш, Лук,пан хальщтан етшпи етш тыск,а шытып, сопыны оцаша к,алдырып айтты: Алда разы болсын, молдам, биген шамацызша 61ЗД1 кунэдан тыю ушш а*ыл айт^аныцызга. Ырак, Шзден де С1зге бф ак,ыл айтылсын: к,ашан да бф |сп1степщз келсе, эуел1 ак;ыльщызды, онан сон, козпрзд! жумсацыз, сонан смоацк,уалк,кыелрьсще,ытзшдущрзыбстеансак,,оклеызц1ыщззгакесрошндажеерншшбетращны1зп. ЕКШЦП, С13ДЩ аЙТК,ЭН С©31Ц13ДеН ОК.ЫП же-пспегендхк 56

кершем Кудайтагала адамга эртурл1 дене бердк к,ол берд1 жумыс цылмак, ушш, кез берд1 кермек ушш, аяк, берд1 журмек ушш, к,улак, берд1 есггуге, ак,ыл берд1 ой- ланып, жаман-жацсыны ацгаруга. Сол берген денелерд1 ти1ст1 орнына жумсамасац, К,удайдыц буйрыгына царсылык, болып табылса керек; оньщ ушш журмей, турмай, отырмай, кермей, есггпей К,удайга цулшылык етш те болмайды. Сол реутит жансыз нэрселердщ де кереказ жаратылтаны жок,. Бф шепт1 у етш жаратты, екшхш шопт1 оран басытцы етш жаратты; буларды да танып, б1лш, буйрьщты орнына жумсамасац кунэл! боласыц, ТИ1СТ1 пайдалы орнына жумсаудан обал бол- маса керек, — дед!. ЗЕРЕКТ1К Англия журтында Броун деген бшмд1 уста судыц устше бф цолайлы кешр салура журш, цалайша салсам цолайлы, нык, болар екен деп ойга цалып келе жатса, жолдыц устше кесе тартцан ермекшшщ ермегше коз1 тусп. Муны керш Броун тоцтай цалып ойланды: «Бул ермекин мынау жол арцылы кешр салыпты, астында Тфеу1 жок,, осындай кешр цолайлы болар едЬ>, — деп. Сонымен, келд1 де, су устше ею узын шынжыр тартып, ортасына тацтай салып, ею жац басын цуррак, жерден би1К, нык; баганаларга бектп, кешр штедь Шынжьфдан котр салу содан цалган улг! екен. СИЛИНШ1 ДЕГЕН ХАНЫМ К^ытай журтыныц патшасыныц ханымы Силишш Ж1бек цурттарын абайлап царап журсе, бул цурттар елершде озшщ ермегше юрш олед1 екен. Ханым сол ермекп алып ширатып жш штедд, сонан тоцып жаца Ж1бек орамал 1стед1 дейдь Мунан соц к,уртк,а назар са- 57

лып к,арап журсе, тут деген агаштьщ жапырагын жеп кун керед1 екен. Ханым тут агашыньщ жапырагын жиып, элпдей коп к,урт жиып асырап, ак,ырында, бул к,урттыц пайдасын халк,ына уйретп дейдд. Жгбектщ шыратын ор- нын ен, еуем сод ханым тауыпты-мыс. Бул уак,ытта Силинпй ханымньщ откешне оес мыц жыл болыпты. К,ытай журты эл1 кунге даиышпан ханы- мын умытпай, жыл сайын соньщ к,урметше той етедг МАЛДЫ ПАЙДАРА ЖАРАТУ Б1р уйпп жумысымен кеп мал тауып турса да, сон- ша азбен к,анагат етш, аз жумсап турады екен. Бф куш керииа сурады: — Осы сен бай бола турып, малынды к,ай жак,к,а жШересщ кезге тусетш ешнэрсец коршбейд1, — дед1. Уйпп айтты: — Тапк,ан малымньщ б!р болшшен борышымды етеймш, бф белшш есшге беремш. Корин: — К,ойшы, батыр, сенщ борышыц бар ма едд жэне осшге к,ашан ак,ша беруцп едщ? — дедг. Уйпп айтты: — К,арт эке-шешеме берген ак,шаларымды отеп турган оорышым деп бълемш, озшнен туран балаларга ок,у ок,ы- туга, асырауга шырарган малымды осшге берген мал деп б1лем1н. Балалар адам болып, 613 к,артайранда жак,сы асы- раса, олардьщ борышынды отегеш емес пе, — дедь ДУНИЕ К.АЛАЙ ЕТСЕЦ ТАБЫЛАДЫ Француз журтыньщ б!р бшмдд адамы жазады: да 1791 жылда, ©зш университет деген улкеи школ- ок,ып журген Ж1Г1Т куншде, эр жет! сайын Зерсаль цаласындагы шешеме жаяу барып-Мйтып турушь, едш. 58 I

Сонда ердайым жолымда бф Антон деген т1ленш1 оты- рып, к;айыр сурап алып журуин едь Бф куш тары сол жол- мен келе жатып, бф орта бойлы арьщтау шаге ушыра- сып, Ж0Н1М13 бгр болтан сон; бфге келе жатцанымызда, эдетше манаты Антон алдымыздан шыгып к,айыр сура- ды. К,асымдаты юсг тоцтап, Антонныц бетше царап турды да айтты: - Сен цараута еп-есп юа сеюлдг кершесщ жене жумыс 1стеуте цуатыц да бардай кершем сейтш турып мундай жаман 1спен ез1цд1 кемшшкке салып журсщ. Бай болгыц келсе мен сатан ацыл айтайын: мен озш де сендей кедей едш, бфак, сендей т1леншцик цылганым жок,; елден, к,ала-к,аладан цыдырып жур1пг еуел1 боцтык, салам арасынан, не болмаса жай юсшэрден есю шубе- рек сурап жиып журдш. Ол шуберектердд апарып цатаз 1стейтш фабриктерге сатып, соныменен азды-копт1 ацша болтан соц бф есек, бф арба алдым, мунан сон; еуел1 аз- дап, бара-бара кебфек, ер уйден есю-цусцы, тутынута жарамайтын шуберектерд1 сатып алып, арбамен журш сауда ете бастадым. Осындай 1спен жет1 жылда он мьщ франк1 ацша тауып, ендд бф цагаз фабрикасына юргстш. Жасым жас, клме нык,, жинацты жене ершшект1кт1 б]лмегеннен соц, осы кунде ею ейд1к тас журтым2 бар, фабрикамды балама бердш, умтм бар, балам да аштык, кере цалмас деген. Себебк баламды да жасынан бос жу- руге, ершшектжке, циналмай мал табуга уйретпедш. Осы айтцанымша машацаттанудан цашпасац, сен де бай боласыц, Антон, — дед1 де, жешне журш кетть Антон бул сездерд1 ес1ткен соц терец ойга цалып, цайыр сурауын да умытып турып цалды. 1815 жылда Брюссель деген цаладан етш бара жа­ тып, бф ютап сататын улкен дукенге юрдш. Дукеннщ _ Француз журтыныц тецгеа; бдедщ ак,шамызга шак,к,анда, оф франк жиьфма бес тиын кумюке есеп. - (Автор). Ж у ртым - ушм. - Ред. 59

11шнде бфнеше приказчиктерге олай-булай етщгз деп, буйырып турган б1р купецтщ кескп-п квцшме таныс реушгп кер1нд1. Сейтш турранымда алп юа мет корт, бетше к,арап турды-турды да, к,асыма келш айтты: — Айып етпесендз сураймыи, мунан жиырма бес жыл бурын С13 ок,у ОК.ЫП журш, жума сайын Версальдеп ушщзге барып журген жерщ13 бар ма едг? Сонда ойыма тусш, тац к,алып: — Сен Антонбысьщ? —дедш. — Рас, — дед1 Антон, — мен сондагы корген Т1ленш1 Антоньщыздьщ ©31М1Н. Сол жургешщздеп бф кун к,а- сыцызда бфге жолык,к,ан юсшщ айтк,андары кецшме юрш кетш, т1ленш1л1кт1 тастап, жумыск,а юрштш, 1сше нык,, малыма кутшдд болдым; ак,ырында, сол юсшщ айтк,аны келш, мшекей, осы зор дукеннщ иес1 бол­ дым, - дед!. Б1ЛГЕННЩ ПАЙДАСЫ Бф к,арт уста куш-туш тынбай 1с сорып отырады екен. Оран керпп, заманындагы бф зор бай, Броун дегеннщ баласы ойнап журш к,ызык,к,а кунде устара келш, 1С сокданына к,арап турады екен. Бф куш уста мырзага айтты: Терем, к,арап турранша, тым болмаса, шеге согуды уйренсейии, юм б1лед1, бф кундерде сол ©нердщ дв кереп болар. Бала нем кетед1 деп, кунде мазакда шеге согып журш, бфнеше кунде жак,сы согуга уйрентть Мунан соц б1рнеше жылдар еткен соц, журтында к,атты жаугершник басталып, Броунньщ мал-жаны та- ланып бтп, 031 к,атын, баласымен к.ашып шырыпты. Сонымен, 1шерге-жеуге, киюге де кемтар сорып, бф к,алада журген уак,ытта, к,аланыц эктг буйрык, шаш- 60

ты: эскерге коп епк керек, жацын жердеп цалалардыц сататын мыты таусылды, мык, даярласын деп. Сонда манаты мырзанын, мазак,к,а уйренген онер1 есше тусш, патшалык, ет1кш1\\ерге хабар садды: — Егер кеп мык; шеге керек болса, мен подхретш ала- мын, — деп. Ет1кш1лер 1стеген мыгын корш унатцан соц, эскердщ етшне мык, 1стеудщ М1ндетш алып, кеп мал тауып, ак,ыр емфше шешн кемдж кермей вттп-М1С. К.ЫПШАК, СЕЙ1ТКУЛ К,ыпшак, Сештцул отыз уйлг тобырымен, журттыц тепе аттаные барымтасы бар уак,ытта, бул отыз уй кедейд1 цалайынша етсем байытып, халык цатарына цосамын деп ойга цалды. Сауда етуге мал жоц, барым- тамен мал алсам, бф кундерде жау да б1зден куып ала- ды, ацырында бурынгылардьщ айтып кетушше, жорту- ыл басы жолда цалса керек. Соныц берш де шамалап царап, ак,ыр бф циялга тусш, Сештцул эуела мекен еткендей бф орын 1здедь Кеп жерлерд1 кезш журш, ацырында Торгай тересшдеп К,абырга деген озен-судыц бойына тоцтады. Мына жацта Ургегпш, К|ок,аннан, мы- на жацта цалмацтан шенрек жене жаманшылык, бол­ са, цалыц К^ыпшак, деген рута жацынырак, екен деп, сол жерд! унатып цайтцан соц, цысты отюзш, жаздыц жылы уацытында кедейлерд1 жалацаш-жалпы коинрш, К,абырга бойына алып келдп Сешткулдыц бф агасы бар ед1, жол журш, урлыц, барымтаны одет еткен; шхешщ цанша айтцан ацылына болмай, уш-торт уймен жалгыз- ак; сол кошпей, еск1 орны Турюстан жагында цалды. Кабырраныц бойына келген соц, Сештцул цолына кетпен алып, отыз уйлг кедейше де кетпен берш, жер тепстеп, епн егуге юрюп. Турюстан жагында корген 'Мыры — ш егес!. — Ред. 61

улпсшен Судан арык, цазып шыгарып, епнге су Ж1берд1. Епш шскен сон, орып, жиып алып, артыгын тондрегшдеп кешпел1 елге сатып, мал етп. Жаца мекен еткен жерше орнык,к,ан соц, Сештцул ег1нд1 жылдан-жылга кушейтш, арык, басына шыгыр салып, суды шыгырмен айдап, астыцтыц (ол кунде бидай, тары, арпа егед1) артыгын тощректеп елге малга айырбас етумен, булардыц мал- дары кебейш, бай болды. Муны керш эрбф кошпел1 елдеп жарлы-жак,ыбайлар да кел1п, Сей1тк,улга к,осылып кел1п, бес-алты жылда Сештк,ул ел! деген торт жуз уйге таянды дейдд. К,ос СеЙ1тк,улдьщ 031 де, жиылган халк,ы да малдары кебей1п, бай болды, ел жиылып Сей1тк,ул журт агасы болды, енд1 сол журтыньп!, адал бейнет, табан ет, мац- дай тер1мен тапк,ан дэулет1н андыган жаудан, урыдан, даладагы бор1ден сак,таудыц к,амын ойлап, уайымга к,алды. Солардан сак,тану уш1н, Сей1тк,ул журтын жиып кецес1п, судьщ б!р к,олайлы жерше шымнан би1к корган салдырды, малдарына реттеп бак,ташы, к,ару-жарак,ты к,арауыл-шындауыл жург1зд1. Булардыц былайша бф ауызра к,арап бек1нген халык, екешн байцатан соц, малга к,ызык,к,ан сырттары кошпел1 халыцтар батып келе ал- мады. Бул жагынан КОЦ1Л1 тыныш болтан соц, СеЙ1тк,ул енд1 Бухара, К,ок,анга мал айдатып, ол кенттерден1 цазак, цолды ертурлг товар алдырып, жылда ег1ы п1с- кен уацытта манагы цорганда жармецке реу1шт1 базар болды. Кошпел1 халык, белгЫ уацытта малым, жун- жабагысын, тер1-терсепн келтфш, епнш1лер оларра ас- тырын, товарын айырбас ет1п, осы цалыпша бф жагы епн, б1р жагы саудамен Сей1тк,улдыц журты журттан асцан бай болыпты. Манагы Сей]тк,улдыц агасы аттаныс-туаспеи журт- тыц малый урлап бай боламын деп жургенде, К,оцырат2 1 Кент — к,ала. — Ред. 2 К, о ц ы р а т — К,арак,алпак, елшщ каласы. — Ред. 62

жагында долга тусш, им екеш де белгкпз, бфеу олтфш кет1пт1; далган мал-жанын урыныд малы деп Турюстан эк1мдер1 талап алып, жамагаттарын Сейггдул коп жыл- дар 1здет1п, таптырып, дасына алыпты-мыс. Сейггдул, дурметп Т1леу Сейдалин султанныц айтуы бойынша, 1830-шы жылдарда етигп-М1С. Сол даныш- пан юсшщ адылымен епндд адет еткен халык К,абыр- ра суыньщ бойында элх коп. Жарлы болып, бетен кэаб1 жод к1С]лер Торрай жагында дереу егшииге айнала- ды, ершбей азаптанса, бфнеше жылда тузелш, халык, датарына досылады. ТАЗА БУЛАК, Уш жолаушы б!р буладтыд басында бф-бфше кез болыпты. Булад бф тастад жерден шыддан, айнала- сы далыд б1ткен агаш жапырадтары буладтыд устше тегшп, суы муздай, салдын, шыныдай жылтылдап турган сонша адем1, таза булак, екен. Су шыддан жерше бф дазандай тасты бфеу ойып корганыш дылып, тастьщ су агар жерше жазу жазыпты: — Эй, жолаушы, болсад осы буладтай бол,— деп. Манаты уш жолаушы буладтан 1шш данган сод, жазуды одып, б1реу1 саудагер екен, ол айтты: — Бул жазылган адыл соз екен, булак, кун-тун тын- бай агып, алые жерлерге барады, бара-бара кедешп, улкейедд, буран ботен буладтар дуйып, сойте бара улкен озен болып кетедд. Мунан мурат сол: сен де, адам, тын- бай дызмет дыл, ешуадытта жалдауланып тодтап далма, сейтсед, адырыида, сен де зорайып муратыда жетесщ дегеш ме деп б!лемш, — дедь Еюнип жолаушы мусетр молда екен, басын шайдап: — Жод, мен олай ойламаймын, булжазудыд магынасы С1зддд ойлаганнан гор! жогарырад содса керек, бул 63

булак,: кш-кшге болса да даяр, ыстык,таганды салк,ын- датып, жанын рак,аттандырады, сусаганныц сусынын к,андырады, оныц уппн ешкшнен ак,ы дэметпейдр булай болса адамга да эбфет сол: бгреуге жак,сылык, етсец, ол жак,сылыгынды ешкшге м1ндет етпе дегеш болса ке- рек, - дед1. Уппнпп жолаушы керкем келген бф эдем1 жтт екен, бул ундемей турды. Жолдастары: «Сен не ойлайсьщ? » — деп сурады. Жтт айтты: — Менщ ойыма бетен б!р нерсе келедп бул булак,тьщ суы бф орында тынып турып, шоп-шалам тусш, лай- к,ок,ым болса, буран адам мен айуан мунша ынтык, бол- мас едд; булак, куш-туш тынбай агып тазаланып турганы уппн ынтык, болады. Олай болса, жазудыц магынасы: кецшндд, бойынды осы булак,тай таза сак,та, неппк булакда к,арасак, кун туссе куннщ, шоп туссе шептщ сэулесш керем1з, кецшц сол реу1пт сыртк,а ашык, кершш турсын дегеш ме деймш, — дедк ЭДЕП Бф журттьщ бас экш1 екшип бгр байга жолырысып сейлесш турранда, к,асынан бгр жарлы мужык, етш бара жатып И1Л1П, бас урып сэлем берд1 дейдп Оган к,арсы элп улкен эк1м торе онан да твмешрек бас урып сэлем алды. К,асындары бай: — Так,сыр, осынша журттыц устшен к,араган экшаз, осы бф мужык.к.а неге сонша бас урасыз? - деп айггы дейдь Сонда эюм: — Ешбф шм-бшм уйренбеген мужык, сонша ишп, эдептшпн керсеткенде, мен онанедепс1з болып к;алайын ба? - дед! деидд. 64

КДНАРАТ Эзфет Эладен бф жут1 келш сурады дейдп — Толык, байлык, цайтсец табылады? Эли айтты: — К,анагат ете б1лсец. К,анша мал коп те болса, цанара- ты жок, К1С1 байлык,к,а жеттш деп тоймайды; цанша мал аз да болса барына цанагат ете б1лсе, бул адамньщ коцци жайлы, тынышырак, болады; — соныц ушш Эзфет Эл!, — байлык, — цанаратта, — дедь МУЦСЫЗ АДАМ Бф патшаныц ханымы ауру болып, журттан неше- неше дэршер жидырып, ем етюзсе де ешбф дауасы та- былмады. Патша мунан соц бак,сы-балгерлерд1 жиды- рып жарлык, айтты: — Балдарьщызды ашып, осы ханымга не ем бола- тынын табыцыз, егер таппасацыз бэрнцзд1 де астырып ©лтфемш, — деп. Бацсы-балгерлер к,орк,ып, сасып турранда, 11шнде бфеуа айтты: «Мен бул аурудыц емш таптым». Сол соз- бен муны ханра алып келштк Бул балгер ханра айтты: — Дуниеде муцсыз К1С1 тауып, соныц койлегшен цак,- тырсацыз, бул ауруга сол ем екен. Патша жер жузше жасауъглдарын таратып, к,ан- ша 1здесе де муцсыз адам табылмады; бфеу бай, не бак,ты болса баласы жок;, екеу! де болса не цатыны, не баласыныц мешрш1 жок,, болмаса бфеулерден корген кемшьлш бар, болмаса не 031, не к,атын-балалары сырцау, ец болмаса сол айтылранныц берш К,удай бер- ген болса, цанагат жок, болганнан уайымы коп — тары 1лгерфек болмадым деп. Кудер узш, муцсыз адам жок, екен деп цойган кез- де, б1р кун патшаныц баласы келе жатса, бф кедей адам 'жут — еврей. — Ред. 65

даладагы бузылган тамныц тубше келш айтады: «Бупн : жумысымды бтрдш, царнымды тойдырдым, енд1 не \\ уайымым бар, кед жатып уйыцтайын», — деп, тамныц цасындагы жиынды садам усине жырылды да жатты. бггегене болмай цорылдап уйыцтап та к,адды. Патшазада муны керш, муцсыз ккп таптым деп патшара хабар бердд. Патша цуанып жасауылдарын Ж1берд1, од муцсызды алып келщш деп. Алып келген соц, бул адамга адтын-кум1с берш, енд1 кейлепцад бер деп цараса, муцсыздыц успнде кейдег! де жок, екен. ЭД1АД1К Хусешн цазыныц терезесшщ тубше келш, ею жаман кшмдд ’пленшг. — К,удай ушш, к,айыр берщ13, — дед1. — Кудай ез1 берер, барыцыз, — дед1 цазы. — Пайгамбар ак,ы уинн. — Ей, т1денш1дер, енд1 басымды ауыртпай кетщгз, — деп ашуланып, к,азы оцып отырран кггабын жерге атып УРАЫ. — АЪ, к,азы, бейшарашылыцца бф нэрсе берсецип, — деп т1денш1лер кетпей, жылап турды. Сонда к,азы ыза болып, ушып турып, жумыскерлерш шацырып буйырды: — Мынау бф-ек1 цыдырындыны зынданга таста- н,ыз, деп. Бфак, од арада Т1денш1лер жок, болып кетть Мунан соц уш кун еткен соц, цазыга коп к,онак,тар келш, той болды. К,азыныц уйшщ иш жарцыраган алтын, шамасыз свулет, 031 терезесш ашып, сод терезе тубшде муфтимен1 эцгшелесш, кезш Бардаттыц цадасына са- лып отыр екен, сод уацыгга терезе тусына анакунп ек! т1ленш1 тары келдд. К,уаныштарыцыз к,айырлы болсын, к.азы, осы 1 М у ф т и - мусылмандардьщ Д1н басысы. - Ред. бб

куаныш успнде 01ЗД1 де бф нэрсе берш куантыцыз, — деп жылап турды. Сонда к,азы к,асындагы муфтиге айтты: — Осы ею к,ыдырынды Т1ленш1лер еюнгш рет келш беймаза етед1, к,алипа к,азфет1 осындайларга жаза буйырмайды. Сейтсе де, бул жолы буйрык,сыз да бол- са, осы ею Т1лен1шш устатып юсендетемш, Багдаттай к,аланьщ сынын бузып, к,ыдырып журмесш, — деп, адам- дарын шак,ырды. Сол уак,ытта ею тьленшшщ оздер1 уйге юрт келш, успндеп есю кшмдерш тастап, б1реу1 айбатты дауыспен ак,ырды: — К,азы, мен сет к,азы к,ойганымда журтк,а к,айырлы, байга, жарлыга бфдей, ак,-сарагат би болар ма екен деп ум1т етш едш, бул жацылысыма тоба к,ылдым. Жа- пар! Мынау оцбаган к,уртты алып, еддлддкпен жазасын бер, журтым корш-б1л.сш патша к,урыгы узын екенш, ерте ме, кеш пе к,ылган жамандык, патшага бШнбей к,алмайтынын, бшнсе улкен-юшуйкке к,арамай, жаза тартатынын, — деп. Жиылган к,онак,тар буларды танып, аяк,тарына к,улап жыгылысты. Т1ленш1 болып келш журген Ьарун-Рашит деген к,алипа патшасы, к,асындагы Жапар деген уэзф1 екен. ПЕТР ПАТШАНЬЩ ТЕРГЕЛГЕН1 Рига деген к,аланы жаулап алганньщ соцында, Петр патша Меньшиков деген князьга жэне Шереметьев де­ ген графк,а наград есебшде жаулап алган жерлерден жер бер1пт1-м1с. Осындай берьлген жердщ бгреуг Рига к,аласыныц б!р к,арапайым адамына тшсп жер екен, ба- рып патшага арыз етп: — Не кунам бар, жершд1 бфеу алгандай? — деп. Пат­ ша арызын тывдап болып, айтты: 67

— Арызьщ дурыс болса, тшсп дазыларга (сотда) арыз ет. Од юа арыз бердг. - Меньшиков деген князь жер1мд1 тартып ал- дыг - деп. К,азылар арызын алып сурап ед1, Меньшиков жауап берд1, од жерд1 маран наградда патша берд1 деп. Казылар Петр патшага да хабар берш, патша ©31 де келдь Патша- дан да жауап сурап болып, адырында дазылар: — Петр патшаньщ бул 1с1 дурыс емес, нахад бфеудщ жерш наградда бернгп, — деп, жердд иесше дайтарута буйырысты. Патша билтн естп болтан сон; турегелш дазылар- дын, бетшен суйигп: - 0д1лд1ктерще алда разы болсын, — деп жэне сод жерде айтты дейдд: — Законга мен мунша кенгеншде, ботендер кенбеспк етуд1 ойынан шыгарсын! МУЖЫК, ПЕН ЖАСАУЫЛ Бф мужыд дадада журш, бфтурл! адем1 тас тауып алып, кернисшен сурады: — Будтасты нерылсам болады? — деп. Корниш айтты: — Патшага алып бар, — деп. Сонымен мужыд кел1п патшаньщ алдындагы жасауылынын, аягына жырылып, меш патшага жолыдтыр деп т1дек етп. - Не жумысьщ бар? — дед1 олар. Патшага сый алып келемш, — дед1 мужыд. Жасауыл айтты: Патша саган не сыи берсе, жартысын маран бер, болмаса жолыдтырмаймын. Мужыд бугаи разы болды. 68

Мунан сон;, мужьщты патшага алып келклт. Патша та- сын алып, мужыкда алда разы болсын айтып, мыц тецге берш ед1, мужык, аягына жырылып: — Тацсыр, мыцтецгеш алмаймын, арцама елу шыбык, салдырьщыз, — дед1. Патша бф магынасы бар шыгар деп, жасауылына буйырды — ацырын рана муныц арцасына елу шыбык, сок, деп. Жиырма бес шыбырын санап болганда, мужык; айтты:. — Ендд маран болар, цалганын белен жасауылга сал­ дырьщыз, алган сыйымньщ жартысын не де болса соган бермекш! едш. Бул жасауылды шацыртып, оган келкпчрш жиырма бес шыбык; урдырды. Сонан соц, бул айласына разы бо- лып, мужык;к,а патша ею мьщ тецге берг1зд1 дейдь ЖОМАРТ Атымтай жомарт 031 есепаз бай бола турып, кун сай- ын бф мезгы. устше еск1-к,уск,ы киш киш, отын кесш, шеп тасып жумыс цылады екен. Бф куш озшщ жацын, таныстары сурады дейдд: - Жомарт, К,удай берген деулетщш бар, ашк,а — тамац, жалацашца — киш, уйсшдерге — уй болдыцыз, сейтш турып ез басыцызды кемшшкке салып, жете алмаган жарлыша отын кест, шоп тасыганыцыздыц магынасы не? — деп. Жомарт айтты дейдд: — Терт турл! себеп бар. Эуелгшп едем! ат, асыл киш, асцан дэулетп онебойы едет етсец, коцьлге жел гаргшедд; сол желжкен кещлмен озшнен терезеа томен бейшара- лардан жирешп, коз салмай, кем-кет1кке жердем беру- дд умытармын деп к,орк,амын. Екшипсп бар бола турып мен жумыс цылсам, муныц кемшнйк емес екешн бшп, 69

кешнплер эбфет алсын деймш. Ушшипа: кун сайын оз бейнетшмен тапцан бф-ею пудра нан сатып алып жесем де бойыма сол тамак, болып тарайды, ецбекпен табылган дэмнщ тэттшп, СЩ1МДШП болады екен. Тертшииск К,у- дайтагаламныц берген дэулетш езшсшш, тшсп орында- рына жаратпай, кебхсш озш шпп-жеп, езш тутынсам, мал берген иесше кунэла болармын деп цорцамын, — дедд. САРАДД.ЫК ПЕН ЖИНАКДЫЛЬЩ Бфнеше тэу1р К1С1лер бф жетш-жесф цалган уй уипн жылу жиямыз деп, эр уйге к,ыдырып барып журш бф байдын, ушне келсе, бай жумыскерше б!р юшкентай жпгп жацбырда умытып, далада цалдырыпсын деп, цатты урысып тур екен. Урысып турып айтады: — Сен б1лмейсщ, ол юшкентай рана жш те болса, малга сатып алынган нэрсе, малдыцтабылуы оцай емес, — деп. Муны естп, керш, элп жолаушылар озд1-оз! сойлес- •п: «Бф жаман жшт1 далада умытып цалдырдыц деп сон- ша кейш турран адам б1зге ешнэрсе бере цоймас, аузы- мызды ауыртпай, келген 1зш1збен к,айталык,». 1шшде б1реу1 айтты: — Нем1з кетш барады, келген соц бугаи да айтып кетелж. Бул сезбен байга келш, сэлем бердь Бай буларды эдеп- пен ушне кфпздд. Сонан соц келгендердщ жумысын естп, сол жердщ езшде ботендерге цараганда ею есе ак,ша шыгарып берд1 жэне мунан басца торт-бес к,ап астык, беремш деп уэде етп. Мунысын корт жолаушы­ лар танданып отырды да, оздершщ далада байды сарацга цойгандарын айтысты. Сонда бай айтты: — Аз нэрсеш азсынбай, цадфш бшп жинаганнан осындай кем-кет1кке жэрдем беруге к,олым жет1сп; жинацтылык, — сарацдык,к,а цосылмайды, — дедгдейдг 70

САААК.ТЫК, Кэрш деген мешер оз1 жумысда тэу1р жтт те болса, жуынып К1РС13 кейлек киш, таза журумен 1С1 жод едт Эркш айтушы едк - Сатан не болды, Кэрш, бойьщнан Кф1нд1 атызып жургенше, жуынсан, болмай ма? — деп. — К,олым тимейд1, — деуип ед1 ол. Сейтш журш, тулабойын шидан даптап жэне дотыр болды. Бул куйде дурысып-тырысып жатданында, эрюм сурайды: — Кэрш, сатан не болды? — деп. Кар1м айтады екен: — Кунэм ушш К,удайдьщ бф берген сазайы даты, — деп. Оган к,арсы таныстары: — Рас, Кэрш, К,удайтатала таза журмеген былганыш К1С1Ш суймейд!, тым болмаса жумасына б1р моншага тусш, не болмаса ушцде сабынмен жуынуды эдет етсец, бул бэлете душар болмас едщ. Сонымен Кэр1мд1 ауру жататын уйте алып барып, таза жуындырып, таза ки1м кип-1д1р1п, ем к,ылтан соц, аз ба, коп пе жатып жазылды. Мунан шык,к,ан соц, Кэр1м б1р заводда барып жалданыпты. ©здер1це де белгШ шы- гар, заводта нэрсе бояйтын бояулардьщ дайсысы у бо- лады. Бгр куш дожасы Кар^мте бхр бояуды былтап дой деп бер1ПТ1. Былтап отырып-отырып, кэд1мп уйренген далыбынша, долын жумастан барып, тамадда отырып, нан жепт1. К^олындагы бояудыц жугыныньщ бэр1 де жеп отыртан нанына жабысып отырганда, б]р мезгьлде Кэр1мн1ц 1Ш1 бурюп, ауыра бастапты. Эрл:-берл1, олай- булай аунадшып, б^раз жатып, Кэр1м узамай-ад жан тап- сырыпты — елп бояу у бояу екен. АК.ЫМАК, ДОС Бф мырза орманнан б!р аю баласын устап алып, уйше алып кел!п, сонша жадсы купп асырапты, Бхр кундерде 71

мырза цатты ауырып, б!р айдай тосектен турмай жатып, сол уацытта аюды да цараган юа болмай, бул да цатты жудеп зарырыпты. Аурудан аз гана тэу1р болтан соц, мырза бф куш далада, ес1к алдына отырып, куннщ жы- лысымен маужырап цалгиды, бфак, мацдайына, бетше шыбын К.ОНЫП, шыдатпайды. Соныц бэрш де манаты аю керш отыр екен, мырзага тыныштык, бермегеш уинн шыбынга к,атты кейхдь Сейтш, аю ыза бола тура жулцып кеткенде шынжыры узШп кетш, жупрш барды да, мырзаныц бетше табанымен салып келш кеткенде, мыр­ за к,алпак,тай ушып, сол жерде-ак, жан тапсырды дейдй Бул 1С Дауыт пайтамбардын, заманында болтан екен. Аюды халык, пайтамбарта суйретш алып барды, бутан цалайынша жаза беремш деп. Эзгрет Дауыт аюдан сурады: — Не себептен цожацды елтфдщ? Аю жылап айтты дейдп — К,ожам меш баласындай кутш, асыраушы ед1, ол ауырган уацытта меш куткен юа болмай, цожамныц жазылуын т1леп зарьщтым. Бупн сол аурудан тэуффек болып, цожамныц далага шыццанына цуанып царап турганымда, мырза есж алдына отырып, цалтиын деп ед1, шыбындар тыныштык, бермедд; сотан ашуым келш уртанымда к,ожам, не себептен екешн бншедш, алдп цалды. Мен цожама цастык, ойламадым, шыбынды цырайын деп едш, — дед!. ЖАМАН ЖОЛДАС Ею дос юа жолдастасып. келе жатып, бгр аюта ушы- рапты. Бул ею юсшщ бфеух элаз, ауру екен, еюнпна мык,ты, жас Ж1Г1Т, аюды корген соц бул жшт, ауру жол- дасын тастап, ез1 бхр улкен аташтыц басына шытып кепт дейд!. Ауру байтус агашца шыгуга дэрмеш жоц, жерге 72

цулады да созылып, елген юа болды да жатты: есггу1 бар ед1, аю елген юаге тимецдд деп. Аю бул жатцан юсшщ цасына келш шскелеп турды да, дыбысы бшнбеген соц тастап женше кетп. Мунан соц, манагы жолдасы агаштан тусш, аурудан сурапты: — Достым, аю цулагыца не сыбырлап кетт1? Ауру айтты дейдд: - Аю цулагыма ацыл сыбырлады, еюнпй рет тар жер- де жолдасын тастап цашатын достармен жолдас болма дедд, - дейдд. АЙУАННЫЦ ЕСТ1С1К0П, Б1РАК, АДАМДАЙ ТОЛЫК, АК.ЫАЫ ЖОК, Ит адамга шын дос жануар. Дуние жузшде иттщ неше атасыныц улы бар: бфеур цора, бфеу1 уй кузетедь бфеур малшы орнына мал багады, бфеуз ац, к,ус алып бередд, бфеулерй Т1ПТ1, ат орнына жегшп те жур1лед1; булардьщ барш де екшпп ютапта уацытымен айтармыз. Англия журтыньщ ен улкен Лондон деген цаласында ерт болтан уацытта, куйга жатцан уйддц 1ипнде цалган балаларды алып шыгута уйрет]лген иттер бар. Соныц бфеуз Боб деген ит он ею баланы ерттен алып шыгыпты. Бф куш бф уй жанып, орт сенд1рг1ш адамдар кел- ген уацытта, б!р цатын жылап турды, балам жанып жатцан уйде цалды деп. ©ртшьлер элг1 Бобты ж1берд1: Боб баспалдацпен уйге юрт, тутш 1ппнде жок; боп кетщ, бфаздан соц баланы койлегшен тютеп к,ана алып келдд. Шешес1 цуанып баласын алды, ортш1л.ер иттщ орт шалган жер1 жок, па деп царап турганда, Боб оршелерйп жанган уйге царай тары умтыла бершть ©ртшьлер ойла- ды шамасы уйде тары бф бала бар шыгар деп; сонымен Бобты жэне к,оя бердь Бфаздан соц Боб, ауызында бф тютегерп бар, уйден жупрш шыга келдк К,араса, окелгерп бф улкен цуыршак, екен. 73

©Т1Р1КТЩ ЗААААЫ Уш К1С1 жаланга шырып, кун бойы к,ус аулап, жалгыз- ак, шурегей уйрек атып алыпты. Кешке бф жерге келш отырып сейлесед1; бул уйрект! ушеушш жеп тоймай- мыз, бфеушгзге жен! болмайды деп. 1гшнде бфеуД к,у жн Г1т екен, бул айтты: — Оран ак,ылтабылады. Уйректшкпрт жауып к,оялык, та, ушеушш де жатып уйьщтальщ, к,айсымыз жак,сырак, туе керсек, уйрект! сол жесш, — дед1. Осыган сез к,ойысып, уйрект1 П1С1Р1П жауып, ездер1 жатып уйьщтаранда, манаты к,у турды да уйрект! жеп алып, табарыньщ устш еуелг1ше жауып к,ойды. Ертец жолдастарымен б1рдей турып к;у сурады: — Нетускердшдздер?— деп. Б1реу1 айтты: — Мен ак,боз атк,а М1Н1П, алтын тэж киш, кекке ушып жур екенмш. ЕК1НШ1С1 айтты: — Мен ушпак,к,а к1р1п, хор к,ыздары маган к;ызмет ет1п жур екен. Сонда к;у айтты: — Екеу!нд!к1 де рас, мен туешде сендерге к;арап ту­ рып еддм, б1р1ц патша болып кекке ушып кеткен сон;, ен- дД бф1ц ушпак,к,а кфш кеткен соц, б!р шурегей уйрекке бола к,айтып келдп жатар деймшщ деп, уйрект! мен жеп к,ойдым,- дед1. НАДАНДЫК А Ацк,ау елге арамза молда турып, балаларга сабак, ок,ытыпты-мыс. Молда жазу да танымайтын, надан озбек екен, балалардыц к,олына к,агаз бер1п, шимайлап ок,ытатын ок,уы: — Неке к,ияр ат болар; бала туса шат болар — оран асыл зат болар: ат к,ояры сем1з ат; сундет басы уш туйе; ыск,ат деген бес туйе. 74

Бф кундерде сол елге б!р шын молда келш, элг1 бала ок,ыган медресеге келшть Сонда арамза молда жалма- жан бф балата, келген молдага есггпрш, сабак, бердд дейдд: — Е-е, ме-е демелж, озге былшыл не керек, он бес туйем, бф атым, жартысы сешк!, жартысы мешки Б Бф ногай тун ортасында ушнен жалацаяк,, жалацбас цашып шырып, оны корген соц цатын-баласы да урюп ушн тастай к,ашып, уздж-создык, керппсшщ ушне ба- рыптырылыпты. Керппсп — Муныц не? — депть Демш алып, норай бфаздан соц жауап бердп — Уйшд1 коптен бер1 жын-шайтан аралап жур едй кунде жатып цалсам, шайтандар ушмнщ тобесшде жиылысып ойын салып, тасырлатып журупп едь Со- ларды цашыру уппн неше рет молдалар жидырып, дуа омытый, кеп пулым шык,ты. Бугш тунде тары да бурынры цалпынша, тасырлатып журген соц, уйьщтай алмай жа- тыр едш, бф мезг1лде шайтанныц бфеуз таре етк1зш уйд!ц тобесш сындырып, маран царай царрыды, мен жалтарып цалып, бф жагымен цашып шьщтым. Апыр- ай, шайтанныц мушз1 де болады екен рой, цашып бара жатцанда, цолым мушзше тиш едй — дедь Корина ест1 К1С1 екен, цане шайтаныцды бхз де ко- релж деп, цолына фонарь алып, уш-торт ккй ертш, ногайдыц ушне келдь КДраса, уйшщ тобесш жук,а цамыспен ток,ыгг сыларан екен, ортасы цулап туештх жэне царап жургенде, бурышта бф ешш жайына куйсеп жатыр. Бггегеие турран соц, уй тобесшде ма- цыраган лацтардыц дауысы шыцты. Муны есгпп ешю де турегелш мацырады. Соныц артынша лацтар манагы цуларан жерден сеюрш туеш, енесше косылысыпты. КДраса, лацты ешкь\\ер кернпшц озшж1 екен, тунде уйдщ тобесше ушлген шоггке келш жеп, ойын салуды 75

эдет етш журш, манаты уй тебесшщ жук,а жершен цулап тускен екен. В Ею К1С1 жаздыц бф эдем1 кушнде сайранга шырып, бф араштыц цасынан етш келе жатцанда, кекек шацырды дейдк Бфеуг турып айтты: — Кекек тек к,ус емес, ол меш кор1п шак;ырранын ырым етем1н, маран узамай-ак, бф дэулет жолырады екен, — дедд. К,асындагысы айтты: — Кекек саган шак,ырган жок;, маган шак,ырды, дэулетке мен жолыгамын, — дедд. 0уелг1С1 айтты: — Сен итке нерылган дэулет?! Оган к,арсы еюнш1С1: — Мен ит емес, сен ит! — деп екеу1 урсысып, урыстан соцтебелес1п, екеу1Н1ц де аузы-мурны к,ан болды. Мунан соц екеу1 де дэрйерге кел1п, жараларына ем етт1р1п отырып, урыстьщ неден басталганын айтысты. Сонда дэр1гер айтты дейдд: — Ей, ак,ылсыздар, ол кекек сендер ушш емес, мен1ц уш1н шак,ырран екен; кекек шак,ырмаса, сендер тебелеспес еддцдер, тебелес болмаса, сендер жаралы бо- лып, мен емдеп, ак,ы алып, олжа таппас еддм, — дед). Г Менщ б1р дос адамым эцг)ме етедд: — 1875 жылда, жолаушы келе жатып, бф ауылга туспм. 0цг1мелес)п отырранда, бф бала келд1, ек) коз) жылаганнан 1сш кеткен. Ботен балалардай ойнамай, тамак, та жемей отырран соц аяп, касымдагы к1С1лерден сурадым, бул бала неге цамырып жур, ойнамайды, тамак, жемейдд, деп. Сонда ауыл к1с1лер1 айтты: — Булбаланыц кешег1 кун ертемен шешес) казаланды, елген соц-ак, цасымыздагы к,ьф успндег) молалардыц 76

к,асына апарып к,ойдык,; кешке бузау к,айтарып журген балалар моланыц к,асына барса, манагы к,атынныц мо- ласынан дауыстап шак,ыргандай комесю бф ун келедп Балалар бузауларын тастай к,ашып, ауылга айтк,ан соц, улкен к1с1лер де молага жак,ындап барсак,, анык, есптйс моладан ун шык,к,анын. Бул сумдьщты корген сон, б!р кесепатына ушыраймыз деп, ауылымызбен кошт, бупн осы жерге к,ондык;. Сол к,атынньщ мынау он ек1 жа- сар баласы: «Эжем Т1р1 жатыр рой, корден ашып алып бер», — деп жылап, тьлемеген адамы к,алмады; эрине, ешим керге бармак, туг1л, дайта баланьщ, Т1ПТ1, оз1н де жШермей, багып турмыз. Сонда манагы бала ез1 де жылап к,оя бердп . — Агеке, С13 бф к;айыр к,ылмасан,ыз... эжем Т1р1 к,а- луы рас, — деп. Бул балага абайлап к,арасам, сонша есп бала кесюнд1, к;анша улкендерддн, айтк,анына болмай оз ак,ылына са- лып шешес1н т1р! к,алды деп турранына тан, к,алып, алды- ма шак,ырып, суй1п отырып айттым: — Тф1 болса-болмаса да, шырарым, мен эженд! барып кереЙ1н. Отырран к^схлер урпи1се турегелд1: — Ойбай, мырза, айта кермещз, элген К1С1 Т1р1лед1 деп кер ак,тарран не сумдык, ол дуниедег1 кунэс1н тартып жатк,ан к,атынра бола ез1Ц13 мерт боларсыз, — деп. Мен балага уй1це барып шнш кел, деп шырарып Ж1берд1м. Отырран К1с1лерге айттым: — Дурыс, елген К1С1 к,айта Т1р1лмейд1, бфак, С1здер ес1н танып жатк,ан к,атынды олд1 деп бшп т1р1лей кемгеназ, дауыстап шак,ырранын ест1п турып, ашып алмараньщыздан к,атты обалга к,алыпсыз, ешбф К;удай- тараланьщ кэлэм1нде' жок, кердег! азап адам к,улагына есткед! деген, — дед]м. Калам — сез (арапша). — Ред. 77

Сол арада манагы бала келд1, ауылдан кетпен, курек алып цасымдагы екг жолдасыммен, баланы ертш молага бардык,, ауылдан к,орык,к,аннан адам ермедп Молага ба- рып сырттан к,улак, салсак, та ешбф дыбыс есплмедр сонсоц аштырып, ек1 К1С1 тусфш царасак,, бейшара цатынныц к,олы-басы жара, к,ан, устшдеп кишш айы- рып тастапты, езшщ ала кунге денес1 жып-жылы екен. К,атынды корден алып, устше шатыр тжюзш б!р кун бацтым, корден алган уацытта аз рана жаны бар ма деп едим, сол куннщ кенпне-ак, суынып, шынымен жан тап- сырды. Осындай 1стер ар елде болатын шыгар деймш. Бшм- Д1 зор дэршерлер айтады: цайсыбф аурулар бар — бф жумага шешн адамды есшен тандырып, ешбф жан бар белг1с1 болмай жатцызатын деп. Сонын, уппн елжт1 тым асыцпай, байцаццырап кому керек. ЖАМАНДЬЩКЛ ЖАК.СЫАЫК, К,ызылбас патшасыньщ Абдулла деген уэзф1 бар ед1. Соньщ заманында журт бузылып, бф кун уэзф патшага келе жатцанда халык, цамап: «Дегеншшдг ште, Фтемесец елтфемш» деп, 1шшде бф батырырары уэзфдх сацалынан алып жулыцты. Уэзф ашу етпед1, булардан шыццан соц патшага барып, журггыц тьлегш берпцз деп етшш, Т1леген1н патшадан алып берд1 жэне езшщ корген кемш1Л1Г1 уппн ешкшге жаза бермещз деп оны да тьлеп алды. Ертецше уэзфге б1р саудагер келга: — Так,сыр, кеше С13Д1 ренжтп сацалыцыздан жулыкщан К1С1РН айтайын деп келдш, ол Нагым дегеи менщ корпим ед1, алдырып жаза берщш, — дед1. Бул созд1 есггкен соц уэзф саудагерд1 цайтарып, Нагымды шацыртып алды. Нагым: «Метц кешеп 1С1МД1 бфеу айтып танытцан екен» деп, к,орык,к,анынан урет 78

кетш, келе-ак, уезфдщ аягына жырылды. Уэзф Нагымды жерден кетерш алып айтты дейдД: — Мен сеш жазаландыру уиин шацырмадым, бфак,, кершщ саудагер жацсы ЮС1 емес екен, сенщ бпшеспгщ- Д1 маран келш айтты, екшьш рет од кершщнен сацтанып жургендей екенсщ соны айтайын деп шацырып едш, енд! аман бол! — деп 1шкерп уйше юрш кетп дейдг САК.ЫП Сацып деген бф жацсы ЮС1 мал жинамай журт, ацырында эл кеткенде цатты кедейшпик тартып, бф куш ет1г1 болмаган соц жалацаяк, далада жургешнде, аяцтарын тас жыртып ренжщкфептг Сойтш келе жа- тып, ею аягы жок; агаш балдацпен журген бф т1ленипге ЖОЛЫК.ТЫ. Муны корш, Сацып ай урып айтты дейдк — Эй К,удайым, ренжхгерйме тоба цылдым, шуюр саган — менщ журуте аягымды аман сацтаганыца, мы- нау балдацты бишарага жацадан аяк, табылса, жалацаяк, та болса журш журуд1 дуниенщ бф цызыры деп бьлер ед1-ау дед1, — дейди ТЭКАППАРЛЫК, Вениямин Франклин деген даццты 6\\л1м иес1, Аме­ рика журтыныц К1С1С1, он сепздеп жас куншде, Медера деген цаланыц бф к,арт адамына цонак, болып, шыгар уацытта к,арт 1шкерп бф есжтен шыгарып салуга алып келшть Франклин бул юаге сойлесе келе жатып, ал- дында не барын ацрармай, ес1кке жацындагаида к,арт дауыстапты: - Ецкей, ецкей, — деп. Суйдегенше болмай, еак аласа екен, мацдайшасына Франклин мацдайымен таре ете туешть Соида к,арт кулш айтты дейдк 79

— Бул юшкентай реьйш с1зге екшш1де ак,ыл болар; умытпагайсыц, сен жассыц, емфщ алдьщда, басьщды тым жогары устамай, темен ищкфеп журсец, мунан да артык, неше сокдылардан к,утыларсьщ. Бул сезд! Франклин сексен жаск,а келгенше умытпай, ардайым айтушы едк — Сол к,арттьщ ак,ылы маран кеп пайда болды; жэне кезшмен кордхм: басын жогары котерген тэкаппарлар- дын, нешеушщ элек болтаный, — деп. КИ13 УЙ МЕН АРАШ УЙ 1876 жылда, мен судиялык, орында турганымда, ею ептеш адам б1р-б1р1мен урысып арызга келдь Бфеуз ме- шер, бфеуз к,азак, — екеу1 де шкер, к,азак,тарга жер уй, агаш уй 1степ, кеп мал тауып журупн едд. Урыстарыньщ себебп мешер айтыпты: — К,ыстьщ куш тоцармыз, озшззге б1р жер уй салып алалык;. К,азак, айтыпты: — Жок;, ки1з к;ос 1степ алалык,, к,ысымызга да, жа- зымызга да бул к,олайлы, б1реу жумыск,а шак,ырса, к,о- сымызды к;ыс болсын, жаз болсын артып журе берерм1з. Мешер айтыпты: — Ой, КИ13 уйщ к,урысын, не кунд1з, не тунде бф жы- лынбай, бургсш отырганыц. К,азак, айтыпты: Сенщ агаш уйщ к,урысын, кешсец артуыца кенбейтш. Сонымен бфеуз кшз уйдд, бфеу1 агаш уйд1 мак,тап таласып отырып, б1р1н б!р1 сопп, ак,ырында к,айсымыз- дыц сез1м1з дурыстыгын судияра сынатамыз деп маран кел1сшт1. Екеуз де озше белгш ак,коц1л, бейнетк,ор адам- дар едд. 80

1стщ себебш б1лген соц, сурадым: — Айына екеущ цанша мал табасыц? Олар айтты: — Екеушгз 40-50 тецге табамыз. — К,ос пен жер уйдщ багасы не болады? Олар айтты: — Екеуш1зге юшкентай рана цос, юшкентай жер уй болса болады, жумысын езш1з 1стейм1з, отыздап тецгемен 1степ болар ед1 десть Бурын цайда турып журупп еддщз? — Ел жайлауга кеткенде бфеудщ кшз ушн жалдап, жазына 10— 15 тецге берупп едж, к,ыс болса кез келген уйде жатып турушы ед1к; не болмаса бф уйдд менипктеп жатсац, оран да ацы берупп едж. Сонан соц айттым: — Екеущнщ де сездерйцз дурыс. Кшз уй кошш- цонып журуге цолайлы; жаз ел жайлауга кеткенде, С1здер цыстауда цалып, б1р цыстаудан б!р цыстаута ке- нпп, сонда алып журуге кшз цос цолайлы; жэне жаз цоста цону тугьл, ауасы да агаш уйден жацсырак, бола­ ды. Соныц у пин сен цазак; б!р шагын к,ос ктеп ал. К,ыс цазак, уй салдырмайды, ол уацытта аздер эртурл1 уац жумыс 1стейс1з, квбганше уйде отырып. Кун бойы дала- да журген жумыс адамына, тунде бф мезпл жылы жер де керек: дурыстап дем алып, жэне жумысца ренжшей даяр болуга. Соныц ушш, сен мешер, бф жер уй 1степ ал. Сонымен жаз цосты алып журш сонда турарсыз, к,ыс жер уйде турарсыз жэне жыл сайын бфеудщ ушн жал­ дап журген ацшацызга неше жылдык, цос пен уй 1степ алсацыз, ацырында бул пайдалы болар дедш. Екеу1 де тэре маган тид1 деп шырып бара жатцанда, жэне шацырдым: — Екеущ жер уйд1 бфшп 1стейс1цдер ме, жок, басца ютейацдер ме? — деп сурадым. К,азак. айтты: 81

— Ушн мешер ез1 гстей берсш, мен к,ос тауып аламын. Сонда жане таре айттым: — Сен, мешер, жаз болса мынау к,азак,тын, салган к,осында бфге турарсын,, соньщ ушш к,остьщ жарты пулын сен теле; сен, к,азак,, к,ыс болса, мынау мешердщ жылы земленкеанде бфге турарсыц, соньщ ушш земленкеш сен де бфге юте. Екеуз де мешк.1 дурыск,а шьщты деп, к,улдык, урысып, ШЫРЫП КеТ1СТ1. ДАНЫШПАН КЛЗЫ Алжир журтыньщ патшасы Бауак,ас деген к,ол астындагы к,алалардьщ бфеу1нде бхр данышпан к,азы бар, онан етфж айтып ешкш к;утылмайды, даугердщ к,айсысынын, юшщ ак, екенш айтпай табады деп естп, рас па екен, бьлейпшп деп, бф кепес кесюнд1 кшнш, к,азыра к,арай журд! дейдь К,алага юре бергенде, бф аягы жок, ак,сак, тИенил к,айыр сурады. Бауак,ас к,айыр берш етешн деп едд, Т1ленш1 етегшен устап айрылмады. — Мен к,айыр бергешм жок, па, енд1 не керек, — дед! Бауак;ас. Пленил айтты: — К,айыр бердщ, бфак, тары бф к,айыр к,ыл, мерп мшгестфш орам ортасына жетюзш таста, эйтпесе базардагы ат пен туйелер басып кете ме деп к;орк,а- мын,— дедн Бауак,ас тьленилш мшгестфш, орам ортасына жеткен соц, тгленилш тусфейш деп ток,тады. Пленил туспедь Бауак,ас айтты: — Ендд неге турсьщ, туе, орам ортасына жетак к,ой. 'Пленил айтты: — Неге тусейш, ат мешю, атыма дау еткщ келсе, к,азыга жур. 82

Тецфектеп халык, жиылып, булардыц дауын ес1тед1, бэр1 де айтты: — К,азыга барыцыз, ол цайсыцныц ак,-к,арацды та- бар, — деп. Бауацас тьленшшен цазыга кел1ст1. Келсе, цазыныц алдында бурынырак, келш турган да даугерлер бар екен. К»азы ретпен сурап отырып, б!р молда мен мужикт1 шацырды. Бул екеу1 бф цатынра талас, молда менщ цатыным, мужик менщ цатыным дейд1. Сездерш тындап болып, оларга цазы айтты: — К,атынды мунда цалдырып, ездервдз ертец келащз. Олардан соц рет бф цасапшы мен май сатушыра келд1. К,асапшыныц туда бойы цан, майшыныц уст1 басы май. К^асапшыныц цолында устаган ацшасы бар, майшы сол ацша устаган к,олынан устап ж1бермей тур. К,асапшы айтады: — Мен бул майшыдан май сатып алып, ацшасын бе- руте цалтамды шыгарып едш, майшы ацшацныц бэрш тартып аламын деп цолымнан устады. Сол устаган цалыбымен ацшаны тартып ала алмаган соц, саган бэле саламын деп С1зге келдд. Майшы айтты: — Бул с©31 етфж, к,азы. К,асапшы маран май са­ тып алуга келген соц, б!р бацыраш май цуйып бердш. Сонда цасапшы айтты: бф алтын айырып берейш деп. Мен айырып бер деп цалтасымен ацшамды шыгарып, алдымыздагы тацтайга цонганымда, цасапшы ацшаны алып цашайын деп ед1, цолынан устай алып, жЮермей с1зге келтфдш, — дедк Тындап болып, цазы айтты: — Ацшаны мунда цойып, ездерщк ертец келпцз. Енд1 кезек Бауацас пен Тьленпиге келдд. Бауацас бастан-аяк, 1СТ1Ц МЭН1С1Н айтып ед1, Т1ленш1 дауыстады: — Муныц соз1 ©тф1К. Мен атк,а мшш цалага келе жа- тыр едш, бул копес жерде отыр екен, цалага жетюзш тас- 83

та деп етшд1. Сонан соц, атыма мшг1зш цалага келтфген соц, туе десем аттан туспей, ат тшт1 озшдж1 деп эуре етт жургеш,— дед1. К^азы азырак, ойланып турып: — Атты мунда к,ойып, ездерпцз ертец келщхз, — дед!. Келесг кун1 кеп юо жиылды цазыныц торесш ес1тем1з деп. Эуем молда мен мужик келдп Оларга к,азы буйырды: — К,атын молдашга, мужикке елу шыбык урыцыз. Айтк,анынша солжерде-ак, катынды молда алып, мужик­ ке жасауыл елу шыбык, урды. Еюнпп касапшы мен майшы келдп К,азы: — Ак,ша, касапшы, сешк1, майшыга елу шыбык, урыцыз. Ушшпй Бауацас пен тьленпп келд!. К,азы Бауацастан сурады: — Жиырма аттыц 1шшен атыцды танып алармысыц? Бауацас айтты: — Танырмын. Т1ленш1ге тары: — Сен де танырмысыц? — дед1 к,азы. Ол да айтты: — Танырмын. Сонан соц екеущ де маган ерпцз деп, ат цорага алып келдд. К,орага екеут Бауацасты юргшп, ол коп аттардыц шннен туп-тура барып оз атын устады. Оныц артынан ■пленппш юрпзш едд, ол да атты танып цасына барды. Сонан соц казы орнына келш отырып торе бердк — Ат, кепес, сетпк1, трленпнге елу шыбык, сорыцыз. Бул гстердщ торесш берш орнына келтфген соц, ка­ зн ушне барды, Бауацас калмай ере келдп — Сен неге келесщ, — дед] казы, — элде берген тореме разы болмадыцыз ба? — Жок> — дедд Бауацас, — торещзге разымын, бфак б1лгш келедг. «К,атынныц молдашю екешн, акшамыц Касапшышю екенш, аттыц мешш екенш кайдаи 61л- Д1Ц13? » 84

К,азы айтты: — К,атын турасында бтлгенш, тацертец цатынды ушме шацырып: «к,ара сауытыма к,ара сия к,уй дедьм». К,атын жып-жылдам к,ара сауытты жуып, сонан сон, к,а- ра сия цуйып, бул 1ске сонша егтлж корсета. Мунан кершд1 цара сия сауытпенен айналысып корген цатын екенддп; мужик цатыны болса, ондай кке епт1 бола бер- мес едх. Осыдан молданьщ сезшщ растыгы бшндь Ацша турасында бглгенш, ацшаны кеше кешке бгр кесе сура салдым да, тацертец турып царадым — судьщ бетше май шыцпас па екен деп; май шыццан жок, екен. Мунан кершедд, майшыныц с©31 етфж, цасапшышю дурыс екенддп; не ушш десещз — майшыныц майлы цолымен устап тутынган ак,ша болса, су бетше ацшадан май жузш шыгар едд. Бэршен схздщ ат турасында циынырак; бол- ды; сен таныган атты пленил де таныды, бфак, менщ де ойымда сендерге ат таныту емес ед1, ат цайсынды таныр екен деп атцорага алып барып едш. С1з аттыц цасына барганда оцыранып, ат саган мойнын созды; пленил цасына барганда кулагын жымитып, аягын кетерд1 — мунан ат сешю екенд1п бййндд, — деди Сонда Бауацас айтты: — Мен кепес емес, Бауацас деген патшацмын. Сенщ туранда журттыц айтуы дурыс па екен деп бул ушш келш едш, айтцанындай бар екеисщ. Енд! нлегщ болса иле дедь Казы: — Маган сый керек емес. Патшамныц осы мацтаганы да жетерллк сый дед1, — дейдд. УШ УРЫ Бф сарт к,алага бф есек, бф ешкх сатура алып келедй ешкппц мойнында цоцырауы бар екен. Муны уш уры керш, б1реу! айтты: 85

- Мен осы сарттын, езше бьлдфмей ешюсш урлап аламын. ЕК1НШ1С1 айтты: — Мен цолындагы есепн урлап аламын. Ушшипа айтты: — Оньщ бэр1 де к,иын емес, мына мен сарттыц ©зшщ уст1ндеп кшмш де урлап аламын. Сол сезбен бастапцы уры сарттын, артцы жагынан келш, ешйнщ мойнындагы цоцырауды алып, есектщ куйрырына так,ты да, ешюш жетектеп далага алып кета. Бфаздан соц, сарт артына цараса, ешю жок,. Свйтш ац-тац болып турранда, екшнп уры келш: — Не рылып турсыц? — деп сурады. Сарт: — Ешюмдд алдырдым, — дедь Уры айтты: — Мен кэрдш, ешю жетектеген бфеу жаца рана осы орманга К1р1п кета, кусац, жетесщ. Сарт: — Ендеше К,удай унин есег1мд1 устай тур, — деп, есегш урыра устатып, 031 агашца жуггрш юргеиде, бул уры есект1 алып женелдд. Бфаздан сон; цайтып келсе, есег1 тары жок, Мунан сон; сарт байрус жылап, жолга тусш журе бердь Сарт свйтш келе жатса, жолдыц усттде, судыц жагасында жылап отырран бф адамра ушырап, «неге жылап отырсыц» деп сурады. Ол юс1 айтты: — Бф байдыц к,ызметкер1 едш, бай бф цапшык ал­ тын берш цалага алып бар деп жгберш ед1; осы судыц жагасына жеткен соц, дем алайыншы деп суйсшш жа- тып уйыцтап кетш, уйк,ы шлнде абайсыз к,апшык,ты сура итерш жЮершшн, енд1 нерыларымды бьлмей отырмын. Сарт: — Ендеше сура неге тусш алтынынды алмайсыц? — дедд. 86

К.1С1 айтты: — Жузе б!лмегеннен судам цорцушы едш, цапшык.ты алып берген кклге 20 алтын берер едш, Сарт ойлады: — Есепм мен ешкдмдд алдырран ушш маран бул К,удайдыц жюерген олжасы шыгар, цапшыгын эперш, 20 алтын алайын деп, жалма-жан шешшш, кшмшщ бэ- рш тастап сура тусть Су 1шшде олай-булай жузш, тайыз жершде журш 1здесе де к,апшык, табылмады. Бфаздан соц, шаршап цайтып келсе, кшмш манары упинии уры алып женелген екен. УНД1 Унд1 журтыныц бф адамы бф жацтан уйше цайтып келсе, уйдщ цасындары агаштыц басына кептфуге Шп цойган ет1 жок,. Араштыц айналасын эбден жур1п, царап болран соц, орамра шырып жолай дауыстап сурайды: — Аласа бойлы, цолында цысцантак, мылтыры бар, соцында тарац-цуйрык, юшкентай ит1 бар, бф к,арт адам керд1ц1з бе? — деп. Бул К1С1Н1 эрюм корген екен, алтеумен барып тау- ып, урысын устапты-мыс. Ауылдас адамдары ундгден «урыныц тусЬтугш цайдан бпуцшз» деп сурасыпты. Сонда унд1 айтты дейдд: — Урыныц аласа бойлы екенш б1Лгенш, мешц цолыммен 1лген етшд1, ол агаштан аягыиыц астына тас цойып, соныц устше шырып алыпты. К,арт екенш б1лген1м, жургендег11зшен байцадым — адымыныц ара- сы тым жацын екен. Мылтырыныц к,ыск,а екенш: етшдг урларда, мылтырын агашца суйеп цойран екен, сонда мылтыцтыц аузы агаштыц юшкене цабырын жырып ке- Т1ПТ1, жер мен сол жырылган цабьщтыц арасыиан ша- 87

маладым. Урыныц цасында шт бар екенш, жэне ол иттщ ез1 юшкентай, куйрыгы тарац-цуйрык, екенш быгенщ, ет1мд1 урлап жатцанда, ит анадай бф цумайтырак, жер- де отырран екен; соньщ цумга тусш цалган Ынен, жэне былтандатцан цуйрыгыныц табынан байцадым детт-мф. ЖИРЕНШЕ ШЕШЕН Жиренше шешен жолаушы келе жатып, бф ауылдыц тусына келсе, ауылмен ек1 арада езен суы турран соц, еткелш б1л.е алмай сасып турранда, судьщ ар жагынан су алуга шелекпен бф цыз келд! дейдь Жиренше дауыстап сурады: — Булезеннщ еткел1 цайда? — деп. К,ыз айтты: — Анау жацта бф еткел бар алые, алые та болса жа- к,ын, берфек бф еткел бар жацын, жацын да болса алые. Муньщ не сез екенш ацрармай, Жиренше жацын де­ ген еткелге барып, журш кетш едь судьщ орта жерше барганда аты омбылап жырылып, усп-басы былганып, азар-мазар цайтып шык,ты. Сонан соц алые та болса жа- к,ын деген еткелге барып, оп-оцай ар жацтагы цыздыц ушне келдь Ушне кфш отырран соц, Жиренше цызга царап: — Жаным, царным ашып алыстан келемш, та- магыцныц тэтт1с1н бер, — дедд. К,ыз айтты: — Бф тамак, бар ащы, ащы да болса тэтп; бф тамак, бар тущы, тущы да болса ащы. Жиренше: — Ащы да болса тэтп деген тамагыцды келтф, — дедк К,ыз турып шанаштан бф уыс туз алып, бф аяцшага салып, Жиреншенщ алдына цойды. Жиренше муны керш: 88

- Жаным, к,ур тузды к,алай жеймш? — дедк Сонда к,ыз ундемей, тузы жок; к,ара коже к,уйып бердь Жи- ренше, оз1 де данышпан ак,ылды К1С1, ойлап отырып, бул создерге тусшд1; жэне озшщ уй иесшщ берген мэзфш кутпей, тэтт1 таматыцды бер деп суратанына уялды. Сол штершен Жиренше к,ыздын, ест1 к,ыз еке- нш ацгарып, ак,ырында езше к,атындык,к,а айттырып алды дейд1. К^ыздыц аты К,арашаш сулу, журтк,а белгЬлл коркем, данышпан болтан сон,, заманындаты хан кундеп, Жи- реншемен к,ас болды. Бф куш ханньщ коцш шапк,ан сон,, аспазшылар алдына бф к,аз шефш алып келш к;о- йысты. Жиренше к,асында отыр екен; хан отан бу- йырды: — Бул к,азды озше, ханымта, ею балама, жэне озще, бфше артык,, бфшхзге кем жШермей болш бер; егер бфеушгзге бф мыск,ал артык,-кем болса, 031ЦД1 к,атты жазаландырамын, — деп. Жиренше к,олына пышак, алып, еуелз к,аздьщ басын кесш ханта бердп — Так,сыр, с1з 613Д1Ц басымызсыз, мше, с1зге бас, — деп. — Екшнп — хан ханымсыз болмас, ханым хансыз болмас, к,ус мойынсыз болмас; олай болса ханым аздщ мойыныцыз деп, отан к;аздьщ кещрдепн кесш алдына К.ОЙДЫ. — Мынау ею балацыз — аздш ею к,анатьщыз, оларта мше к,анат деп, к,аздыц ею к,анатын кесш к,ойды. — Мен оз1м, так,сыр, бас та емес, аяк, та емес, — орташа тана адаммын, мынау к,устыц орта денеа матан лайык, деп, к,аздьщ к,алтан денесш оз алдына к,ойды Дейд1. Жана бфаз кун еткен соц, хан ац аулай далата шыгып журш, домалап бара жатк,ан бф к,ацбак,ты корш, Жи- реншеге буйырды: 89

— Барып цацбацтыц кошу-цонуыныц цайда бола- тынын сурап кел, жауабын дурыс келнрмесец, жа- сауылдарга урдыруга буйырамын деп. Жиренше атын борбайга салып жюерш шауып кета де, цацбацты к,уып жетш найзасымен шаншып тоцтатып, бфаз турды-турды да, цайта ханра келш айтты дейдд: — Тацсыр, цацбацтан буйрыгьщызша сурадым. К,ацбак, айтты: «Сурата жШерген хан тентек пе, сурай кел- ген сен тентек пе, кешерьмдд жел быедд, цонарымды сай б1ледд» деп. Осылайша эуре етш журе-журе, хан Жиреншенщ ешбф тузацца туспегешне ешшп, енд1 лайырын тап- са, Т1ПТ1, елтфш цатынын алута ойланды. Бул ьщрайын таныган соц, Жиренше цайгыда болып жургенде, бф кун1 К,арашаш сулу байынан сурады: — Неге цамыгасыц, — деп. Жиренше магынасын айтты, К,арашаш айтты: — Достым, цайрырма, буран бф ацыл табылар. Ею куннен соц хан, билерд1 уйге цонацца шацырыцыз. Жиренше елшен озган ациык, шешен атанса да, 031 кедей екен дейдд. Кедейлш турасында зл1 кунге цазацта цалган бф сезде бар рой: ханныц сэулетп ордасын- да кун бойы адем1 тосек успиде отырып, кеш езшщ к,ара лашыгына келш, тулак, устше жатып айтады-мыс: «Ай-Ьай менщ оз ушм — кец сарайым, боз ушм» деп. К,атыныныц элг1 айтцан созш естп, Жиренше айтты: — Хан-цараны шацырып, к,ай жерге отыррызамыз, жане немен сыйлаймыз? К,арашаш айтты: — Оныц ацылын маран к,оя берпцз. Ею кун откен соц, Жиренше ханды жан-жаранымен цонацца шацырды. Хан да, жасауылдары да Жиренше 613Д1 немен сыйлар екен, керешк деп келтп-мк. Сыйганы уйге юрт, сыймаганына далада кшз жайып, тепе отырып 90

болтан соц, К,арашаш суду ез1 турып ханньщ алдына бф аяцшага салган аз тана сут-цаймацты келтфш цойды. Хан шынашагымен рана цаймацтан аузына алып салып ед1, бул цаймак, ханньщ емф1нде жеп кормеген артьщша бф ТЭТТ1 дэм; жене сол шынашагымен бф-ею алып же- генде тойып та цалды. Ханнан цалганын цасындагы жацсыларына берш, уй шпндеп жан б1ткеннщ бэр1 де не тамак, екен деп аз-аздап алып дэмш татысты. Аттанар уацытта, хан Карашаш сулудан сурады: — Сулу, бул берген тамагьщыз не тамак,г 613 кермеген бф тэтп дем екен, уйретсец аспазшыларыма буйыра- йын, эрдайым осындай тамак, ютеуге. — Сонда К,арашаш айтты дейдп — Тацсыр, с1з б1л.ес13 бгздщ жарлы екенш13Д1; ерш С13Д1 жацсыларыцызбен к,онац етуте ниет еткен соц, не тамацпен сыйдасам болар деп уайымга цалдым; ацырын- да ойладым: дуниедег1 тамацтыц асылы — адамныц сут1 болса керек; не упин десещз — бала бес-алты жасца кел- генше жалгыз емшек сутшен кун коредь Соныц ушш оз сут1мд1 сауып: осы цаймацты штедш, — дед1. Хан «аЬ» деп санын бф сорып, шыга жонелд1,— дейдь Ол заман да, бул заман да белгпи — емшегшщ сутш 1шкен эйел шеше есебше юрт, к,атындык,к,а алуга болмайтындыгы. Мунан соц бфнеше куннен соц, хан Жиреншеш шацырып алып, циянат 1стершд1 кешпцз деп отшш, коп мал сыйлапты-мыс. КДРАРЫЛЫШ Ертеде бф бес агайынды жшт бар екен. Бесеу1 бф бэйтеректщ цасына жарты жер салган екен. ЕгЫ гйскен соц, тунде келш бфеу жеп кетед1 екен. Сонан соц олар епнщ кузетшть Эуел1 улкен агасы кузетшть бфак, 91

ешкшдг кермептк Солайша терт агасы терт кун кузе- Т1ПТ1. Бесшпп куш ец киша кузет1пт1, аты К,арарылыш екен, К,арарылыш кузеткен куш кектен бф к,ара бие кел1ПТ1; егшд1 жеп жатцаида Карарылыш оны устап алыпты. Сонда элп к,ара бие айтыпты: — Ей, бала, мет жюер дедг; менщ бес цулыным бар, бесеуш бесеуще берешн, — дедь К,арарылыш оны к,оя бердь Сонан сор* к,ара бие цулындарын алып келш, ец юийсш К^арагылышк.а берд1, бетен тертеуш терт агасына бердд. Сонда бэр1 жарысцанда К,арарылыш озады екен. Бф куш К,арарылыш жулындай жердей тутш корш- т1; керген сон, соган барыпты, барса — бф жалмауыз кемшрдщ уш екен. Од кемшрдщ бес к,ызы бар екен; цыздарыныц ойнайтын, жататын, тамак, 1шетш уйлер1 белек-белек екен. Сонда К,арарылыш цыздардыц ойнай­ тын ушне барып, юлемнщ астынажатыпты. К,ыздар келе бергенде, юлемд1 кетерш цалыпты. Сонда цыздар ой- байлап, шешесхне барыпты, Шешесп урысып жШершть Сонан сон; цыздар келш ойнап отырранда, К^арагылыш цыздарды устап алып, тертеуш ею цолтырына тырып, бфеуш шнше тырып, атына мЫп цашыпты; цашцанда кемшр К^арарылышца жылап айтыпты: — К,ыздарымды ертец узатайын, бугш озщ к,он! — дептх. Сонан соц Карагылыш цыздарын езше берш, оз1 цоныпты. Кеш болтан соц, К,арарылышк,а уйыцта деп, тосек са- лып бершть К,арарылыш тысца шыцса, аты бф козшен к,ан, бхр козшен жас агып тур екен. Сонда аты айтыпты: — Сен бугш уйыцтама, уйыцтасац, сеш ©лтфем жал­ мауыз кемшр темф т1с соцтырып жатыр, — делд. К,арарылыш уйге келш уйыцтамай жатыпты. Сонда кемшр келш, ес1кт1 царап айтыпты: 92

- Уйыцта шырагым! — деггп де, кетш цалыпты. Бфаздан сон, тары келшть Сейтш жургенде тац атып цалыпты. Сонан соц кемшр цыздарын ыргап-жыррап узатыпты, сонда айтыпты: — Осы жерде уш бел бар, екеуше цонбандар, ец шепасше конындар депть Кун кеш болтан соц терт агасы ец ортадарысына цоныпты. К.арагылыш жадрыз ез1 ец щепаете барын цоныпты. К,арарылыш ертец турран соц, терт агасы жы- лап жатыр екен, естггп, оларга бф кга айтады екен: — К,арагылышты экеп берсендер, жШерешн, — деп. Соны К,арагылыш естпн де, соган келши; келсе — бф айдайар екен. Ол айдаЬар бетен агаларын к,оя берш, К,арагылышты алып цалыпты. Сонан соц К,арагылышк,а айтыпты: — Бермес ханныц елмес цызын экеп бер! — депть К^арагылыш жарайды деп кетшть Келе жатса б!р тауды бф таура цосып жатцан кюге жолыгады. Сонда К,арагылыш сурапты: — Не рылып журсщ? — деп. Ол кип айтыпты: — К,арагылышк;а жолдас болайын деп журмш, — депть Сонымен жургенде К.арагылыш тары бф келд1 келге цосып жатцан кгаш жолдас цылып алыпты жэне бгр мер- генд1 жэне бф шапшацды; шапшац сонша асцан екен: ек1 отырган сауысцанныц бфшщ цуйрырын бфше кесш алып жалгайды екен. Солармен бф атца мйпсш келши. Келсе бф ею тау керши: сол таудыц бушршен фщ агып жатыр екен. Муныц астында ханныц ауылы бар екен. К,арагылыш ханга барып айтыпты: — Сенщ цызыцды алайын деп келдш, — депть Сонан соц хан айтыпты: — Бес айла цыламын, бесеуш де тапсац цызымды беремш, таба алмасац елнремш! — дедь Эуел! ат жарыстырамыз деп, ат жарыстырыпты. Сонда К|арарылыштыц аты алдымен келши. Сонан соц хан жаяу 93

К1С1 жарыстырамын депт1. Сонда К,арагылыш манагы жуйр1кт1 шыгарыпты; хан бф кемтрдх шырарыпты. Ол кемтр бф телек бал алыпты. Жарысардьщ алдында ол кемгйр жуйртне балды берш-берш мае к,ылыпты, уйьщтатып тастап ©31 кетш к,алыпты. Сонда жер тындау- шы да айтыпты. — Сол бф адам келедг,— депть Сонда К,арарылыш мергенге: — Ат! — депть Мерген басындагы шелект1 атыпты; шелектщ дыцрырлаган дауысымен жуйрж оянып тура салып, ор- нынан бф уыс топырак, ала салып жугфшть Кемшрге жеткен сон; ол: — Шеше! — депть Сонда кемтр артк,а Караганда, кезше топырак, ша- шып к,алганда, кемп1р ойбайлап к,алыпты. Сойтш жуй- р1к алдымен келигп. Сонан соц хан барлырын бф темф уйге к,амапты да, жан-жагынан кер1к басыпты. Сонда манагы кол урт- тагыш ек1 уртына ею келдщ суын урттап экелш, уйге шашыпты. Сонан сон; хан к,ызын узатыпты. Манагы К,арарылыштыц жолдастары орнында к,алыпты, оларга ^арагылыш киш берген екен, олар алмапты. Сонан сон; Карарылыш к,ызды айдаЬарра экелш бершт1 де, ©31 кетш, келе-келе жатып, ©зшщ агаларын тауып алыпты. ТАЗША БАЛА Ертегг Ертеде бф шал мен кемтр болыпты. Олардыц уш ба- ласы, бес ешккп бар екен. Бф куш улкен баласы баск,а жердей пайда каст к,ылута талап етш, озше тиген енгш ешюеш сойып алып, етшен кемтр мен шалга бф тушр 94

де берместен, арцалап кетйгп. Кеде жатса бф енерип байдшне келеди Бул байга ©нер уйренуге ол жшт жал- даныпты. ©нерии бай бек цатты жауыз адам екен, ол жалданган жшггп бф сандык,к,а салып цойып, аштан елтфнгп. Ушнде цалган ортаншы баласы, бу да енер уйренбекке талап етш, о да агасыньщ кеткен жолымен кетш, о да енерип байга келш жалданыпты. ©нерип бай оны да агасынша аштан елтфшти Упинии уды Тазша бала, о да агаларындай езше тиген енш1 ешк1с1н сойып алып, жарты ет1н эке-шешес1не бер1п, олардан рук,сат алып, арк,адап кет1пт1. Кеде жатса бф к,ора к,ойга ушырапты. Бул к,ора к,ой- дыц к,ойшысына жолыгып сураса, бул к,ойлар ©нерцп байд]ю екен. Ол Тазшадан сурайды: — Балам, к,айда барасыц? — деп. Тазша бала жауап бередк - ©нер уйренуге барамын, — деп. Сонда шалтурып айтады: — Балам, бул сез1нд1 бетен ешюмге айтпа, — деп, — ©31це ет1р1к айтпа, жатк,а (ботендерге) шынынды айтпа деген, - деп. Сонан соц бул бала шалдыц бул айтк,аны рас екен деп ойлап, ©нерш1 байга барыпты. Байдыц ушне к,онып, ертец журеЙ1н деп жатк;анда, ©нерш1 бай Тазшадан сурайды: — Балам, к,айда барасыц, жолыц болсын? — деп. Тазша бала жауап береди — Мен ©З1цдей ер баласы жок,к,а еншьлес бала бола- мын, — деп. Сонда онерш1 бай айтады: — Балам, сен б1зд1кшде к,ал, маган бала бол, б1здщ б1р ак, кунан к,ойды сойып, той к.ылып, асык, Ж1лшн ет1мен Э31ц жеп той, мен оз1м жолаушы барамын, — дейд1 де, оз1 жолына кете береди Тазша бала: 95

— К,ош эке, жацсы бол! — деп, ушнде к,ала бершть Бул енерип байдьщ ушнде бф к,ызы бар екен. Бул Тазша балага айтады: — Ага, сен асык, жшктен езщ жемей, керегенщ ба- сына 1Л1П к,ой, сонда бф ак, тазы келш, жшкке умтылар, сонда сен балтамен олтазыны лацтырып олтф, — деп. Мунан сон, Тазша бала ак; цунан цойды сойып, той к,ылып, кершьлерш шацырып, асык; жшгш 031 жемей, к,ыздьщ айтк,анын к,ылып, кереген1ц басына шп к,ойкан- да, айтк,анындай ак, тазы келш етт1 жшкке умтылранда, Тазша балтамен жШерш к,алыпты; б1рак; балтасы тазыга тимей, ит к,ашып к,утылып кет1пт1. ©нерш1 бай уй1не келген соц, Тазша баланыц мундай 1стерд1 1стеген1н бшп, к,атты ашу ет1п, бул итт1 аштан елтфей1н деп сандык,к,а салып к,ойыпты. Бул байдьщ баганагы к,ызы, экес1 жок,та, сандыгыньщ туб1н тесш тамак, бер1п, Тазшаны тойдырып турыпты. Б1рнеше кундер еткен соц, Тазшанын оз экес1 балала- рын 1здеп шырып, енерш1 байдшше кел1п сурады: — Б1р Тазша деген балам бар едц соны корД1Ц13 бе? — деп. 0нерш1 бай: — Кергешм жок,, — деп жауап бердд. Булардыц сейлесш турран сездерйр Тазша уйде сандьщта жатып ес1Т1п жатыр ед1. Бай элпдей дегенде, Тазша: Эке, мен мундамын! — деп, сандык, 1Ш1нен айцайлапты. Даусымен баласын танып, байдыц сандыгынан шырарып алып, Тазша мен экес1 уй1не цайтыпты. Тазша жолай экесше айтады: Эке, мен о1р к,ара к,унан к,ой болайын, мойныма ж1п тагып, жетектеп барып базарра жацсы барага сат, бфак, Ж161ЦД1 алып к,ал, - дейдь 96

Баласы сод жерде айтцанынша к,ара к,унан к,ой бо- лады, акес1 мойнына жш тагып базарра апарып сатып, ацшасын алып, ушне цайтады. Ертецше баласы ез цалпына тусш, экесше айтады: — Эке, мен бф к,ара жорра ат болайын, мет базар­ ра апарып сат, пулымды ал, бфак, шылбырымды алып к,ал, — депт1. Баласы айтк,анынша ат болып, экес1 базарра апарып сатып, шылбырын алып, уйше цайтты. Ертендне баласы Тазша тары оз цалпына тусш, ушне келш айтады: — Эке, мен бф жез буйдалы нар-тайлак, болайын, сен мет базарра апарып сат та, булымды алып, бфак, буйдамды алып цалып, уйге к,айта бер, — дедь Тазша айтцанынша тайлак, болып, экеа базарра са- тайын деп жетектеп келе жатса, алдынан баягы енерцп бай шырыпты. Ол айтады: — Маган мынау тайларынды сат,— деп. Тазшаныц экес! айтыпты: — Тайлагым басы жуз тыла, — деп. Сонда енерпп бай булардыц айласын бшп, жаман ой- мен, тайлацты жуз тхллага сатып алыпты да, уйше жетек­ теп келш, баяры к,ызын шацырып алып, мынау тайлацты устай тур депт1 де, 031 уйден пышак, алып, тайлацты бау- ыздайын деп, ушне жупрш кетштп К,ыз экесшщ жаман ниетш бшп, уйден бу да пышак, ала шыццан екен, экеа уйге юрген кезшде, тайлацтыц буйдасын пышацпеи к,иып жгберш, босатып к,оя бершть внерпп бай тура салып уйшен шырып, к,ашып бара жатцан тайлацты керш цуыпты. Тазша сонда тулю бо­ лып к,ашыпты, енерпп бай тазы болып цуыпты, енерпп бай жете берген кезде, Тазша тулюден уйрек болып ушыпты бай онда царшыга болып к,уыпты. Б1раздан соц, Тазша бала торгай болып цашыпты, онда бай к,ырги 97

болып соцына тусшть Онан соц Тазша тортай цалпында I шацырацца ушып келш цонып отырганда, бай — цырри I келш таяна бергенде, Тазша цорцып, шуберек болып жерге тусштг ©нерип бай онда юа болып, шуберект1 цолына алайын дегенде, Тазша тары болып домалапты, Онда енерип бай тауык, болып шуциын дегенде, Таз­ ша мысык, болыпты да, енерип байдыц желкесше мшш алып тгстеп, тырнап, зорлыцпен енерип байды елтфигп. Сейтш, оныц к,ызын 031 алып, барша муратына жетш, зор бай болып деурен етигп. АЛТЫН АЙДАР Бф хан болтан екен, оныц ею цатыны болыпты, олар бала таппапты. Сол уацытта бул бай сапарта шыгута ой- ланып, цатындарына айтыпты: — Мен келгенше не 1степ, не тауып цоясындар? — дептг Сонда улкем цатыны айтыпты: — Мен сен келгенше алтыннан эдем1леп уй салдыра- мын, — депть Киш цатыны айтты: — Мен алтын айдарлы бф ул, бф к,ыз табамын,— деггп, — ол баланыц аты Алтын Айдар болады, —депть Сонан соц бул хан сапар шытып кетп. Хан бф-ею-уш жыл журш цайтып келшть Сон­ да, манаты улкен цатыны уй салдырып цойыпты, киш цатыны Алтын Айдар баланы тапцан екен, бфак, оны улкен цатыны кундеп, б!р сицыршы к,атынта айтып, ба- ласын урлап алып, к,удык,к,а тастапты. Ол юнн цатынта сен куинк таптыц деп, кушж берш, бале цылыпты, Сон­ да бишара ток,ал жылапты да, шарасыз кошшт. Манаты хан кел1п, куш1кт1 керш, тоцал цатынды к,уып жлберштг Еид! баланы елг! кемтр цудыцца салып жШерпгп. Сон- 98