Таза бұлақ

ал екшии жагынан, Торгай облысыныц халыцца ©кш1 журетш жене ыцпалы куит кейб1р экшдер1 цазацтарга бшм беруге ерекше тьлектес. 4 Оку орындарына жумсалатын каржыныц шыгаратын жер1 Торгай облысыныц халык; агарту жумысына мемле- кет казначействосынан барлыгы —8710 сом бер1лед1; будан: Торгай мектебше —2 943 сом 50 тиын, Троицю мектебше —2731 сом 40 тиын, Ацтобе, мектебше 2 390 сом жэне Ыргыз мектебше — 645 сом бер1лед1, онан соц Ыргыз мектебше Ыргыздыц цалалык, царжысынан 800 сом, цазак, цауымдарынан — 1 400 сом бер1лед1, Яков­ лев к,оленер1 мектеб1 тугеламен к,азак,тардыц есеб1нен усталады; оган осы жылы 1697 сом берьлмек. Сонымен, Торгай облысыныц халык, мектептерше жумсалатын жалпы шыгын — 12607 сом болып отыр. 5 Мектептщ шаруашылык жайы Осы есепт1 жыл 1шшде журпзген тексеруш бой- ынша мен мектептердщ шаруашылык, жагын, жалпы алганда, цанагаттанарлык, деп тауып отырмын. Тек Троицк! мектебшщ уш гана тарлау, бфак, ол да ок,у- шылардыц денсаулыгына зиян келтферлштей тар емес сияк,ты, ондай цорытындыга келетш себебш, оида айта цалтандай бфде-бф ауру-сырк,ау болган емес. Бул уйдщ цолайсыздыгы туралы мен бурынгы есептершде талай рет айтцаи ед1м; бфак, Троицюде 600 — 800 сомнан арзан цолайлы потер табута мумкш емес екенш жоне К,останайда мектепке дербес уй салынып жатцанын еске алып, мен бул мектепт1 баск,а бф уйге копйруге эзф шара цолданган жок,пын. Оган тагы бхр себеп 149

болган нэрсе — мектептщ к,аз1рп уйше шырын да болса 8 белмеа, белек ас уш, моншасы, сарайы тары сондай к,осалк,ы жайлары бар уйге, менщше, шамалы рана ак,ы, атап айтк,анда 300 сом теленш отыр. Ок,ушылардыц тамары азиялык,тардын; к,алауынша дайындалады, мыса- лы, тацертен, нанмен, шекермен, эркшнщ Т1леген1нше, шай бер1лед1, сагат ек1де, 1Ш1нде улкен б1р кесек ет1 бар к,ою кеспе бер1лед1, ал, кешке, сарат 6 — 7 шамасында, нанмен, шекермен шай бер1лед1, ал кейбф мектептерде май салган ботк,а жене нан бер1лед1. Парта, так,та, устел сия^ты ок;у мул!ктер1 жене ас шаретш уйге, асханага керект1 аяк,-табак,тардыц жене баск,а да ыдыстардыц бер! де барлык, мектептерде молынан жеткШкт!. Торгай облысы меюпептершщ инспекторы Ы. Алтынеарии. Костанай каласы.

ЭТНОГРАФИЯЛЫК, ОЧЕРКТЕР ОРЫНБОР ВЕДОМСТВОСЫ К,АЗАК,ТАРЬ1НЫЦ 0ЛГЕН АДАМДЫ ЖЕРАЕУ Ж0НЕ ОРАН АС БЕРУ ДЭСТУР1НЩ ОЧЕРКЕ 0лген адамды цазацтар едетте уш-терт сагаттан ар- тык,, ал кеп дегенде жарты тэулжтен артык, сацтамайды; сод саратта елген адамныц ушне тецфектеп ауылдьщ молдалары шацырылады; олар шацырысымен тез келш жетедг Шаригат бойынша елжт1 арулап жуып, жаназа- сын ок,ып кемгеннен кейш, оньщ кейлек-кеншектер1 жэне де басца кшм-кешектер1 кедейлерге бер1лед1, со- дан кешн молдаларра садаца улестф1лед1, бул садаца — ысцат деп аталады. Ысцат, цазацтардыц туошп бой­ ынша, молдаларра шаригат зацы арцылы белпленген телеммен, елген адамныц кунэсш сату деген сез. Мухамбеттщ шаригаты бойынша ысцат — елген адам­ ныц тф1 куншде, балигыра жеткен кезшен бастап, кунше бес рет оцылатын намаздыц оцылмай цалган цазалары унпн жене рамазан айын (мусылмандардьщ ораза устайтын айыныц аты) оразасыз етюзгеш ушш Кудай жолы (садаца) туршде кедейлерге бер1луге ти1с. Бфак, осы шаригат бойынша: «©лген адамныц кунэсш кетеру», ярни елж басында — «кетердщ бе?» — «кетердш» деп уэде беру мшдет1 молдаларра жук- телмеген; мундай сездерд! молдаларра к,азак,тардыц ездер! айтцызады. Шаригат бойынша елген адамныц 1 Осы ецбек 1870 жылы шык,к,аи Россияньщ географиялык, кора- мыныц Орынбор бэлшшщ 1-санды запискасыида басылган. — Рад. 151

тф1 кезшдеп эрбф кунше 30 цадак, бидайдан, ал рама­ зан айыныцэрбф кунше 35 цадак, бидайдан — сонда 365 кунге - 277 пут 20 цадак, бидай ысцат бер1лу1 керек. Бул бидай жергшклт бага бойынша ацшага шагылады. Ацша малга аударылады, мал келш молдаларра улестф1ледь Ал енд1, бул есеп бойынша олген адамныц ушнен оте коп мал немесе ацша шыгару керек болатын, оны толеуге кей адамнын, буюл мал-мулю жетпейтш болгандыцтан, эдетте, молдалар, эйтеуф, цайткен кунде де шарират талабын сацтау уцпн ысцатца шыгарылран малды аса цымбат баралайды, мысалы, 20 сомныц жылцысыи 100 сомга не онан да жорары баралайды, осы бага бойын­ ша ысцат хмалын алады. Бул дестурд1 цазацтар былай- ша орындайды: олжтщ бф жарында, басына таман, оныц баласы не туысцаны отырады, ал еюнпн жагында, цолына цуран алып молда отырады. Сонан елген адам, жорарыда айтцанымыздай, балирыга жеткеннен бер1 (куйл! адамныц балаларын 13 жастан, кедей балаларын 15 жастан бастап есептегенде) неше жас жасаган болса, олген адамныц туысцаны молдага цуранды олж устшен сонша рет берш: — «Экемнщ, агамныц не сондай бф туысцанымныц кунэсш цабыл етесщ бе?» — деген сурак, цойып отырады. Молда, цуранды ала берш,— «цабыл етпм»1 деп жауап цайырып отырады. Суйект1 уйден шыгарарда олген адамныц эйелдер1 ойбай салып дауыс шыгарады, оран ауылдагы басца ойелдер де косылады; беттерш тырнап, к,ан цылады; бастарына тускен цайгы- цасфетш журт алдыида цаншальтк, куптрек корсетюш келсе, беттерше де жара соншалык, коп туседь Сонан 1 Шарират бойынша ол1к устшен куран емес, олген адамныц б1р Кымбатты заты бер1лу1 керек. Бул ретте молдага: «осы мар­ кумныц ок,и алмай кеткен намазы, устай алмай кеткеи ораза- сы уш1н кеипрш жасауга оныц осы затыи аласыц ба?» — де- ген сурак койылады. Молда: «аламын» деп жауап беру1 керек. Цазфп кезде казактарда ыскатгыц осы зацды тэрт1б1 кобшесе сакталып отырады (Ы. А.). 152

кешн Мухамбет зацы бойынша, молдалар ол1к басына келш, жаназа окщды. Жаназадан кейш олгк бештке апа- рылады. Бешт ауыл тещрепндеп ец бшк жердщ устшен к,азылады, ал оньщ устше салынатын ескертюш алыстаы кершетш болуы ушш, мумкш к,атары бшк етшп жа- салынады; еркектердщ ескерткшпнщ тебесше — най- за, ейелдердщ бейтнщ устше — бак,ан немесе шскек, ал балаларджше — беак к,ойылады. Бул бешттердд жергшкт1 к,азак,тардьщ бер1 де жак,сы б1лед1; елспз, жолсыз ен далада келе жатк,ан жолаушыга ол бешттер жен алтейтш белп болып табылады; ейткеш к,азак,тар бештке к,арап бара жатк,ан багытын тузейд1 де, дацрыл жолдьщ успндеп жолаушылар сьщылды журе бередь ©лген ЮС1Н1 жерлейтш орынды к,арастырганда, оньщ бейтнщ сура жак,ын болу жагы еске алынады, ейткеш жургшш1лердщ сол бейггп багдарлап су тауып 1шу мак,саты квздеспрьледь ©лген ЮС1Н1Ц ейел1 ершщ к,айтыс болтан куншен бас- тап, басына к,ара жамылады. ©лген юсшщ ейел1, оньщ к,ызы, апа-к,арындастары жене ауыл ейелдер1 кун сай- ын (ас бергенше, тацертец турады да, керегенщ козше беттершбершотырады,содаР1кейшуш-тортсаратуак,ыт бойы елецге к,осып дауыс шыгарады, — бул «жок,тау» деп аталады. Бул жок,тау елецде марк,умнын ез1, оньщ Тф1 кезшдеп 1стеген 1стер1 мак,талады, оньщ к,айтыс болгандыгы, уй 1Ш1нщ жене туран-туыск,аР1дарыР1ьщ бак,ытсыздык,к,а ушырараны еске тусф1лед1. Бата ок,и келген к,онак,тардьщ алдында ©лген адамньщ ©мф1 туралы жок^тау айту — оньщ к,ызына немесе, егер жас болса, оньщ ейелше тапсырылады. Ал егер булар оз жа- нынан жок^тау елецш шыгарып айта алмайтын болса, онда елец шыгара бьлетш баск,а бфеуден уйренш, жат- тап алады. 153

Бата ок,у ушш елген адамныц алыста туратын агайын- тутандары, дос-жарлары, тамыр-таныстары келедь Кел- ген адамдар, ездершщ дэулетше царай, олген адаммен кендлдесппне царай ысцатца, жерлеуге шыгарылган шыгынныц орнын толтыру ушш ею, уш, жет1 не он шацты жылк,ы немесе туйе жетектеп келедр бул «аза» деп аталады. Келушьлерд! элген адамныц туысцандары зор цурметпен царсы алады, ал эйелдер жоцтау ай- тып царсы алады; жоцтау, цонацтар б1раз уацыт тыц- дап, цуран оцуга кфшкенге дешн созыла бередр цуран оцылган кезде басылады. ©лген адамныц ер-турмандары, кшмдерр к,ару-жа- рацтары жэне басца жацсы заттарыныц бэр1 уй 1шшде 1лул1 турады; уйдщ сол жагына ушы сыртца шыгарылган узын найза цойылады. Найзаныц ушына улкен орамал байланады. Егер олген адам жас болса — цызыл, орта жастагы адам болса — к,ара, царт болса — ак, орамал байланады. Муныц маша — бул уйде цандай жастагы адамныц елгенш осы белп бойынша журпнш1лерге бглддру. Бул заттардыц бэр1 кейде буюл жыл бойы сол цалпында тура бередт К,ырык, кун откен соц — к,ырк,ы, жылтолганнан кешн — асы бергледр Бф ай бурын тощректеп жэне алыстагы ауылдарга ас берйлетш кун туралы (астыц сауыны айтылып) хабар берьледг Аск,а к,атыск,ысы келетшдер бэйгеге к,осу ушш аттарын жаратуга тшс болады. Тагайындалган мерзшде ауылдыц цасына толып жатцан к,аз-к,атар кшз уйлер т1пледр содан кешн келунплерд1 конак, ету ушш астыц малы сойыла бастайды. Бай цазацтардыц асы ас берупйш коп шыгынга ушы- ратады; мысалы, менщ озш бглетш бф байдыц асыида 100-ге жуык, жылк,ы, одан элдецайда коп к,ой сойылды, 30 пут кур1ш асылып, оныц устше 10 пут мешз салыиды, келген цонацтардыц кепт1п сонша, олар 200 кшз уйге 154

орналастырылды, аск,а цосылган аттардыц бас бэйгесше 40 жылк,ыг 4 туйе •пплд11. К,онак,тарга гпплген уйлерге к1лемдер тоселш, кор- пелер жайылады; шацырылтан адамдардын бэр1 осы уйлерге келш орналасады. Аск,а келген эрбф цурметп казак, саба-саба к,ымыз экелуге тшс; жасы улкен адам- ньщ экелген сабасы сондай жасы улкен карт адамдардын, алдына койылады. К,онакасы берген кезде эрбф к,азак,к,а, оньщ курметплтне карай еттщ тшсп сыбагалы мушес1 тартылады, атап айтк,анда; к,арттар мен молдаларга — бас тартылады, оньщ б!р кулагы балага бершэдд; султандар мен жалны курметп адамдарга — жая, к,абырга, бф ке- сек бауыр жэне куйрьщ тартылады. 1шек-к,арын ауыл эйелдерше бер1ледь Мойын малшыга бергледь Сиракта- ры мен буйректер1 балаларга бергледь Бул достурлер сакталынбаса, конактар к,атты зэбфленш калады. Ет, палау жеп, к,ымыз 1ннп болганнан кешн жиналган журттыц бер1 ат шабысты к,арау уипн к,ырга шыгады. Бул арада, ат бэйпден келгенше, курес басталады; куресте жыккан адам азын-аулак, бойге алады. Бэйгеде аты озып келген адам мен куресте жыгып шык,к,ан адам бэйгелерш тугел ала алмайды; бэйгеш олардыц туыскандары, таныстары улесш экетедь Сондык,таиг кейде аты озып келген адам мен куресш жыкщан адам, тек жещстщ дацк,ына риза болып кала бередь Бэйгеден кешн конактар тарайды, олген адамныц ушне 1лшш койылган заттардыц бэр1 жиналып алынады, ушына белп тагылган найза сындырылады; олген адамга молда куран окыганнан кешн, олген адамныц эйелшщ басындагы кара орамал алынады, сойтш бэр1 де дагдылы калпына келтфьдедь Ас тек ер адамдарга гана бер1лед1; ал егер эйел- дерге бер]ле цалса, цонацасыдан баска жогарыда 1 Кейде будан да кеп бэйп тиглем ал бурынгы заманда бэйпге, баска мал-мулжпен катар, кундер де бер1дген (Ы. А.). 155

айтк^анымыздай, бэйге курес жэне де баск,а к,ызрылык,ты сэн-салтанаттар керсет1лмейд1 жэне уйге эйелдщ к,айтыс болгандыгы жешнде белгьдер де к,ойылмайды. Балирыга толмай елген балара, жогарыда айтылгандай, жаназа ок,ып жерлеуден баск,а, ешк,андай ас беру деген болмайды. Ы. Ачтынсарин. 1870 жыл. ОРЫНБОР ВЕДОМСТВОСЫ К,АЗАК,ТАРЫНЫН[ К.УДА ТУСУ, К,ЫЗ УЗАТУ ЖЭНЕ ТОЙ ЖАСАУ ДЭСТУРЛЕР1НЩ ОЧЕРКЕ К,азак,тардын, езара к,орамдык, к,атынастары тек к,ана ескъмкт] эдет-рурыптар бойынша реттелш отырран кез- де, оздершщ достарын жегжат болып нырайтк,ысы кел- ген адамдар, бфшщ эйел1 ул, екшипсшщ эйелз к,ыз тап- са, оларды некелеп бф-бфше к,осатын болып уэделесе беруип ед1. Бул эдет к,азфГ1 уак,ытта к,алып барады, муны керш1лес халык,тардыц бфк,атар ык,палыньщ нэ- тижесшен (олардьщ ык,палы бул жагынан оте аз) деуте болар ед1. Бфак, солай бола турса да, бул эдет коп рет- терде эл1 кунге дешн бар. ЕкТуш жасар улы бар дэулегп к,азак,тыц к,ай-к,айсысы болса да, баласына 031 сык,ыл- ды дэулетп жэне беделд1 бфеудщ к,ызын айттырута тырысады. Баласы 10—11 жаск,а толысымен-ак,, оньщ ата-анасы тшсп кэдесш берш, к,алындырына урын Ж1беред1. Баласын озшщ кушне жэне жалпы жагдайыиа к,арай жасы толмай турып та, жасы толганнан кейш де уйлендфе алады, бфак, кобшесе, балигыга жеткеише уйлендфш К.ОЯДЫ. Аук,атты к,азак,тар баласын 11 — 12 жасында-ак, уйлендфе беред1; ал енд1 мынадай реттер- 1 Осы ецбек 1879 жылы шыккан Россияиыц географиялык, когамыньщ Орынбор болшшщ 1-санды запискасында ба- сылган. — Ред. 156

де, мысалы, бфеудщ жалгыз баласы болса, сондыцтан ол цазацтарша айтцанда, «баласына келш оперт, к,ызырын керпс1 келсе» онда баласын 8 — 9 жасын- да уйлендфе салады. Сол сияцты, осындай реттер- де он жастагы не одан да жас цызды да куйеуте бере беред1. Онан соц, кейде он жасар бала, алды 7 — 8 жаск,а келген балалары бар эйелге де уйлешп цалады. Бул эдетте, баланьщ агасы олш, оныц артында эйел1 цалган жардайда кездеседь Мундай жардайда эйел эмецгерлж достур бойынша, олген куйеуп-пц туран шюше тиед1, ал егер оньщ тутан ара-шю болмаса, онда оныц туысцандарыныц бфше куйеуге тиюге тшс. Ал егер елген юсшщ жесфД1 алатын жас туысцандары бол­ маса, онда ол эйел (жас та болса) кейде алпыс немесе жетшске келген шалга тиюге тшс. К,азак,тардыц жалпы неке шарты бойынша жес1р эйелдщ екй-шп ершей жас айырмашылыгы да, оныц Т1лег1 де, сол сияцты басца дэлелдер1 де есепке алынбайды. Эмецгерлердщ мундай правосына басца рудыц адамдарыныц цандай да болса к,ол суруы бтспес дау тугызады, мундай араздыцтыц туб1, кейде ккп олшше апарып соцтырады1. Эйелшен айырылып цалган цазак, екшнн эйел ала алады, алганда екшнн цайын атасына айып толеп ала- ды, бул айыптыц белгш молшер1 жок,, бфак, солай бола турса да, кебшесе цымбатца туседг К,азак, к,ызы эйел1 олген адамныц айттыруын езше кемшшк деп санайды. Ондай куйеу — «уЙ1 сынык.» деп аталады, бул оныц куй- зелгешн керсетедг Мундай жагдайларга царамастан цазак, байларыныц коб! бфнеше цатын алады. Бул коп 1 Жесф дауы деген зор дау: ол дауга правосына к,ол сурылган к,азак,тыц момындыгы да, 1С к,озгауга оныц ойыныц жок,тыгы да богет бола алмайды. Шет адамныц мундай ретте к,ол сугуы жэбфленген адамныц букьл руына цорлык, болып есептелед!, соидык,таи бул 1ске оныц барлык, руы жумылады. Сонымен, к>арсы жак,тыц мундай зэбф беруден бастартпауы ею жак/гыц ру араздыгын тугызады. Оныц соцы барымтага не тшт! ашык,таи- ашык, урыск,а апарып соцтырады (Ы. А.). 157

цатын алудыц себеб1, ддннщ жол беруш былай цойганда, мынадай себептерден де болады: айелш ез1 сушп алмай, ата-аналарыныц к,осуы бойынша алган цазацтар, мундай эйелшен ез1 суйетш кдсиетп эрцашан таба бермейд1, осыньщ салдарынан ондай ерла-зайыпты адамдардыц арасы суиды, шырысады, сонан кейш куш кетерсе од еюнип айел алады, бурынры айелш де езше к.алдырады1. Егер еюнип эйелженшде де цателескен болса, онда ол езшщ мунысына ыза болып, кейде, уипнып айел алады. Онан соц, кап цатын алуга тары басца да к,азак,тардыц ойынша, ете мацызды, мысалы, эйелшщ мурагер бола- тын ултаппауы сияцты, себептер де болады, К,азак,тарда ездершщ кап цатын алуларынын, мацсатын айтпай-ак, тусшдфетш бф мак,ал бар. Оны орысшага аудармай-ак, цазак, тшнде жазайын: «Байтал кап болса, цулын да кап болады»2 дейд1 цазацтар. Даццты цазацтар эрцашан езшщ баласына басца бф рудан, тайпадан барып, езшдей даццты адамдардыц к,ызын айттыруга тырысады, цазф де солай. Казак, арасындагы ацызга цараганда, к,ыз айттырудыц мундай терт1б1 Есш деген ханныц буйрыгы бойынша орнаган кершедь Казак, царттары мундай тартшке алысты болжагандык, бар екенш айткеш, цазак, арасы тыныш болмаган кез- дерде оныц халык,к,а пайда келтфгенш айтады. Шы- нында да, к,азак,тарга кейбф билердщ ыцпалыныц оте куптлтне цараганда (би деген атак, цазфде де бар), жауласып отырран рулардьщ басты адамдарыныц 6\\р- оф1мен к,уда оолуы жеке рулардыц озара татуласуына себеп болды деуге болады. Казак, арасында к,азф бер!к орын теуш отырран адет, атап айтцанда, езшщ сепз ата- 1 Эйелш оз ерюмен к,оя беру к,азак,та еркектер ушш лайыксыз 1С деп саналады, журт ондай адамды кулю етед1 (Ы А ) 2 Муны В. Н. Плотников орысшага: «Если много будет кобыл, то и жереоят будет много» деп аударгаи екен (Ы, А.). 158

дан жацын туысцандарыныц цызына уйленбеу эдет1, мумюн, осы себептен енг1з1лген болар. Бул арада б!р айта кететш нэрсе, Мухамбеттщ зацы Т1ПТ1 жацын царындастарына да уйленуге руцсат етед1. Бул к,азак,тан басца мусылмандардыц бэршде де бар. Ею-уш цатыны бар к,азак,тардыц ец алгашцы уйлен- ген эйел! бэйб1ше деп аталады. Оны ер1 де, басцалар да сыйлауга тшс. Барлык, уй шаруашылыгын басцару кп соран жуктеледн К,алран ейелдер1 тоцал деп аталады. Осы аттан цазацтардыц оларды онша коп сыйламайтындыры коршедд, солай бола турса да олардьщ коб1 ершщ сушкт1 жары болып табылады. Дэулегп цазацтар эрбф эйелш жеке уйге, тшт1, болек ауылга цояды. Бхрак, копш1л1г1 б1р уйде-ак, тура береди Баласына цалыц берг1С1 келген ата-ана, к,уда бол- рысы келген адамньщ ушне озшщ ею-уш жацын адамдарын жШерш, к,уда болу жоншде соз салрызады, Егер К.ЫЗДЫЦ ата-анасы бул усынысты цабыл алса, Ж1бер1лген адамдар сол арада цалыц мал туралы сейлесш кел1сед1. Дэулегп адамдардьщ беретш цалыц малы, басцаша айтцанда царамалы, одетте, кел1суше царай, 1р1Л1-уак,ты 47 жылцы болады. К,алыц малдыц молшер1 жоншде мынадай б1р озгешелжтер бар: Клип жузде (бурынгы Орынбор облысы цазацтарыныц ба- тыс жары мен орта жершде) цалыц малга 50 жылцы (бесжиырма) берьледи Орта дэулегп цазацтаруак, мал- дарын, мысалы, цулынын, бузауын, тары басцаларын к,оск,анда, 37 к,ара береди Оныц устше, цалыц малмен цабат, бесжацсы туралы да кел1С1ледп Бесжацсыны цалыцдырыныц сэукелесше арнап, куйеу беруге тшс. Ен; бай цазак, бесжацсыра 500 — 600 сом бередЬ орта дэулегп адам 200 — 300 сом беред!, мундай коде, кобшесе, ацшалай теленедп Ею жак, соз байласцаннан кейш, соз салуга Ж1бер1лген адамдар ауылыыа цайтады. Осыдан кейш коп кеиикпей, 159

куйеу баланьщ ата-анасы оныц цайын атасыньщ ушне, жогарыда айтылган шартты абден бегату ушш, 5—10 адамнан цуралган цудашылар жШередь К,удалардыц келе жатцан хабарын естп цалыцдыцтыц ата-анасы ау- ылдан оцшаулау бгр жерге уй Т1гед1 де оньщ 1шше юлем жайып, керпетесеп, кепшжтер цояды; цонацтар солуйде к,абылданады, бфак, муныц езгеше салты болмайды. Ертещне цудалар айттырылып отырган цыздыц экесшщ ушне шацырылады. Бул арада мынадай б1р цызык, едет болады. К,онак,тар к,алындык,тыц уйше шацырылганра дешн б!р топ эйел жиналып, суйык, к,амыр эзфлейд1, балшык; экелед1, оныц бэрш жеке табацтарра салып К.ОЯДЫ, бфнеше жаулык,, арк,ан дайындап к,ояды, уйдщ жанында ег1здер байлаулы турады. Бфнеше айел элг1 айтылран балшык,, цамырларын цолдарына алып, есж- т1ц жанына кершбей турып алады, содан кешн уйге к,удалар шацырылады. Булар келш табалдырьщтан ат- тай бергенде, жасырынып турган эйелдер, цапылыста бас салып, бфеулер1 цудалардыц бетше цамыр жагады, екшиплер! балшык, жагады, содан кешн куштеп баста- рына жаулык, тартады, тергс царатып егшге мшпзедь С0ЙТ1П тацып тастайды да, ОГ13Д1 далага царай к,уып ала жонеледт Осыган абден кулшш алганнан кешн екшппсше КфшедД. Арцанныц бф ушын шацырацтан ©ТК131П алады да, екшпп ушына, бет-аузы к,амыр- к,амыр, балшыц-балшык, болган цудалардыц бфеуш байлап, арцанныц ана ушынан тартып, байгус цуданы шацырак,к,а салбыратып 1лш к,ояды. Шацырацтан туарш алып балшык,к,а аунатады, апанга салады, тары СОНДаЙ Э31Л1Н 1СТеЙД1. К,удалардыц мундай турше цараганда, мысалы, впздщ устше тацылган куданы ог1з тулап жыгып кеткенш кергенде, шынында да, 1шек-алец цатады, сак,алы желтлдеген еркектщ басына жаулык, тартцан 160

кезде, ТШТ1 кулкшд1 тыя алмайсыц. Бфак, муньщ бэр1 бейшара кудаларга к,андай болып тиетшдтн ешкш ойламайды. Адырында муньщ бар! аяк,талып, к;удалар к,альщ- дьщтьщ ушне шак,ырылады. Осы арада оларга каде бергледь Бфшил, ец багалы каде куйеудщ экесше берБ ледд, екшип каде сол ауылдыц улкенше берцуед1, сонан кейшгкл келген конак,тарга улеспргледь Кэденщ ба- ралы болуы берупцнщ кецБйне, мырзалыгына байланы- сты; бфак; кебше, оньщ багасы бесжак,сыныц сомасына тенелуа керек Кебшесе, бесжадсыньщ езг де кит кипзудщ есебшен куйеудщ ата-анасына к,айтарылып берцщдь К,удалар аулына к,айтк,аннан кешн куйеудщ экесБ нен каде, к,альщ мал, бесжак,сы алу ушш енд1 ол ауылра к,альщдык;тьщ экестщ ез1 барады, немесе езшщ орнына баласын, не туыск,анын жШередь Ауыл адамдары куйеудщ аулына келген к,онак;тар- ды да к,альщдык,тьщ аулында болган тэртшпен, сон- дагы эзьлмен к;арсы алады. Барран к,удалар к;алындык,- тьщ аулында к,андай келемежге ушыраса, куйеудщ аулына келген кудалар да нак, сондай келемежге ушырайды. Келген к,онак;тар, к;азак,тардьщ дэстурла тойынан кешн, к,альщ мал алуга юргседБ егер к;алыцра арналган малдьщ 1Ш1нде ауру, не баск,а бхр кемшшп бар мал бол- са, ондай мал к;альщ мал к,атарынан шыгарылады, оньщ орнына баск,а мал к;осылады. Куйеудщ экесшщ беретш кэделерБ бул сапар, к,алындык,тьщ экесшен алынган кэделерден, багасы жагынан алып Караганда кем бола- ды, бфак; к;алындык;тьщ экесшщ шеккен мундай зияны баск;а бф реттермен втеледь Алгадщы к;уда тускеннен кешн екБуш жыл еткен соц куйеудщ ата-аналары куйеудг к,ымбатты кэделермен к;алыцдырынаж1беред4, — бул каде «1лу» депаталады. Бай адамдардьщ беретш длуБ орта есеппен, 40 — 50 жылк,ы бо- 161

лады. 1лумен бфге жэне баск,а да заттар - эртурла жШек, | шуга, шыт СИЯК.ТЫ (эйелдерге улестфу ушш) Ж1бер1лед1; бул кэделер «жыртыс» деп аталады. Жыртыстьщ барасы 200 сомга дешн барады. Куйеу цайнына барганда мумкш цатарынан жацсы кшнуге, ер-турманы сай жацсы ат мшуге тшс, атца са- лынатын ер-турман таза кумшпен не, ец болмаранда, кум1с жалатцан заттармен эшекейленуге тшс. Куйеу ба- сына берж кимеу керек, ейткеш берж онын, бетш тугел жаба алмайды, ал к,азак,тыц эдептпик тэртШ1 бойынша, ондай жагдайда, куйеудщ бет1 тугел коршбеут керек, сондыцтан ол бержтщ орнына, бул жолы, ок.алы1 тымак, киюге тшс. Куйеудщ жанында уш-терт жолдасы бола- ды, олардын, жасы улкеш кэде улестфу сияцты шаруа- шылык, жагын басцарады. Бай куйеудщ жолдасыньщ 1Ш1нде энип, кулдфпш, сык,ак,к>ой адамдары да болады. Куйеу к,алыцдык,тыц аулына келген сон, цайындары шырып, 1луге экелген малый кередр егер оны аз деп тап- са, немесе мал басында кемштж бар деп тапса, куйеу байгусты ауылга туармей, кешн к,айтарып жШередь Куйеу цайын атасына оныц кещлшдепдей 1лу экелуте тшс, тек сонда рана ол кец1лд1-к,урметп турде царсы алы- нады. Ашык, турде руцсат ет1лген тэртш бойынша келш, калындыгын ец алгашцы рет коруге келген куйеу, ша- руашылык, жагынан цаншама есебше жетж болса даты, цалындырын керуге ете ынталы болрандьщтан, к,айын атасыныц2 арсыз-уятсыз талаптарына, кебшесе, ер1КС13 ' Куйеу к,айын атасына, к,айыи енесше, к,айын агасына жэне кайын атасыныц жасы улкеп тумаларына неке циярга дейш жузш корсетпеуге тшс, сондык,тан олармен элдецалай кездесш калган кеэде жасырынып цалуы не цашып кету| керек (Ы. А.). Куйеудщ алгашцы урын келуден бурый калыцдыгымен кещсуше цаттытыйым салынады. Егер цайыидары ондай корКуд! сез1п калса, онда куйеу сау кете алмайды, — цайындары оган айып салады, немесе, цолга туст калса, сабап ж1беред1. (Ы. А.). 162

кенедь Ацырында, аларын алып, кец1л1 тынган цайын атасы куйеудщ ауылга келш тусуше руцсат етедд. Ауыддан ею шацырымдай жерге шатыр Т1плед1, оран тецфектеп ауылдан куйеуд1 царсы алура шацырылтан ейелдер жиналады. Шатырра царай кеде жатцан куйеу мен оныц жолдастары эйелдер шатырдан шыццан кезде тепе аттарынан туседп Эйелдер жацындап кел- ген кезде, куйеу бас ига тэжш етедд. Сонан кейш цалыцдыцтыц жацын туысцандары оны цолтыцтап, жолдас-жораларымен бфге куйеуге арнап тшлген юлем тесел1п, жацсы тосек салынран шатырра экелш юрпзедь Осы арада куйеу жолдастарыныц улкеш — отарасы екелген кэделершщ бфцатарын эйелдерге улеспредд: цалындьщтыц туысцандарына бупн бф кесек мата- дан, басцаларына б1р кезден, ею кезден эртурл! мата бередд, к.алындьщтьщ туысцандарыныц цыздарына кер1мддк деп аталатын аса цунды каделер бер1лед1. Ек1 торыз, ярни торыз-торыздан ею белек зат цайын атасы- на жюер1лед1, онымен цатар, оран куйеудщ акелген аты ер-турманымен Ж1бер1ледд. Егер ол ат пен ер-турман унаса, цайын атасы алып цалады, ал унамаса, куйеуден ер-турманы санд1 жацсы ат талап етедд. Бул осы жолы бер1лмесе де, цайын атасыныц кец1л1 толгандай етшп, кешшрек бергледд. Оран дешн к,алыцдык,тыц ауылында мал сойылып той басталады. Ат шабыс, курес, алтын цабак, ату сыцылды цызрыльщты сауыцтар жасалады, домбыра тартылып, елец айтылады, куйеудд, к,алыцдык,ты жене олардыц ата-аналарын мацтаган жырлар жырланады, осынысы уипн ацындар сыйлык, алады. Бул кездерде куйеу басца цыздармен, келшшектер- мен унем1 шатырда отырады, бфац муныц шпнде цалындыгы болмайды. Олардыц к,ай-цайсысы болса да куйеуден тэжш етуд! талап етуге праволы, руцсат 163

ет1лмей турып куйеу орнына к,айта отыра алмайды. Эдетте эйелдер куйеуд! узак, уацыт турегелпзш к,ояды, тэж1м етуш талап етедр ал егер куйеу муны орында- маса, онда олардьщ кез келгеш куйеуд1 шапалацпен тартып жШеруте не итерш жШеруте толык, праволы. Егер куйеуте бул да эсер етпейтш болса, онда эйел­ дер урыс-кер1с шыгарып, тарап кетедц муньщ соцы жаманга айналады, мысалы, цайын атасы куйеуд1 к,уып Ж1беру1 мумкш. Ал к,азф осы дэстур кейбф ацтартыш к,азак,тардыц арасында цалып барады. Куйеудщ бул арада керетш бар цызыты — цалындыгыныц аулын- да болтан осы кундершщ бэрш де ол куйеуте т1лектес к,ыздардыц арасында болады. Кун кешке айналып, тун болады, цалыцдыцтыц ата- анасы эдеттепсшен ерте жатады; ал эйелдер цалындык,- ты цасындаты басца бф ауылга алып кетед1 (б!рак, куйеуте эзф жолатпайды). Осы кеш сол ауылда бф уй эзфленедд. Оныц к,о- жасына куйеу ат мшпзуге, не шапан жабуга типе, бул кэде «к,ызк,ашар» деп аталады. Осы уйде журт ек1 топк,а белшедь Оныц б!р1 — кэдеге жалданылып алынган, куйеу жагын жацтайтын топ та, еюннпа — цалыцдык, жатын жацтайтын топ. Соцты топ к,алындык;ты жасы- рып цояды. Куйеу жаты оны 1здеп тауып алтан кезде тартыс басталады. Бул тартыстаты цалындык, жатыныц мацсаты цалындыцты цоргап, бермей к,алу да, куйеу жак, топтыц мацсаты цалындьщты тартып алу болады. Ацырында бфеулершщ к,олы жараланып, бфеулершщ оет-аузы даладай к,ан болып, кшмдер1 жыртылганнан кейш, эдетте, эрцашан куйеу жаты жецедд, олар цызды тартып алып, оны жецгелерщщ цолына бередь цызды куйеуте алып барады. Ауылда осы тартыс болып жатцан кезде, куйеу ша- тырдан цайын атасыныц уйше апарылады. К,айын атасы 164

мен к,айын енес1 бул кезде, жогарыда айтк,анымыздай, уйык,тап к,алулары керек, Уйдщ сод жагына, есжке таман куйеуге жак,сы тесек теселш, жабектен не баск,а бф багалы матадан жасалган шымылдык, к,урылады. Куйеу кел1пг табалдырьщтаи ат- тай бергенде оран уш рет тежш етк1зед1 де, уй ортасында жанып турран отк,а екелш к,олына суйык, май куйылран темф бак,ыраш бередд. Куйеу бул майды отк,а к,уяды. Май жалындап жанран кезде, кемшрлер от басы- на келш, еуелд жалынра к,олдарын типзед1, сонан кешн мандайларын, тестерш сыйпап теубе етедп БудаР1 кешн куйеуд1 тесепне отыррызып, тамак, береди ак,ырында шет адамдардыц бер1 кетш к,алады. К,алындык,ты куйеуге алып келген кезде, эйелдер мы- надай ырымдар штейдд. Ес1К аддына келш, ©тфж олш бф кемшр жатады. Куйеу оран аз рана кеде бередь бул кэде «кемшр елдд» деп аталады. Тосек жанында ит болып к,алындык,ты тесекке жЮермей тары бф кемшр жатады. Оны к,оЙРызу ушш жене оны ол жерден кетфу ушш куйеу оран «ит ырылдар» деп аталатын кеде бередд. Кемшр осы кедеге риза болады да, уйден шырып кетш к,алады. Одан кешн жецгелер1 к,алындьщты куйеуге алып келш, оны куйеудщ к,асына отыррызады. Осы арада бф ейел олардьщ керпесшщ шетш кетерш, жабайын деп отыррансиды, ол ушш ол «керпе к,имылдатар» деген кеде алады. Осыдан кешн куйеу мен к,алыцдык, б!р тесекке жатады1. Куйеу к,айын атасыныц аулында уш куидей болып, ©з аулына к,айтады. Кбайтарында к,айындары оньщ устшдеп кшмдерш сыпырып алып, оньщ орныиа ша- малы кшмдер кипзедг 1 Бул арада бф ескерте кететш нэрсе — Мухамбет дш1 пеке кимай турып, куйеу мен к,алыцдык,тыц бфге жатуына катац тыйым салады, Бфак, казак;тардыц бул жоншде оз достур1 бар, сондык;тан куйеудщ, жогарыда айтканымыздай, калыцдырымен бф жатуына ешбф кедерп жок, (Ы А.). 165

Сонымен, некелер1 киылып цосылтанша, куйеу, эйел- дерге улестфетш азды-кегт багалы кэделер алып, к,а- лыцдырына келт-кетш журедь Куйеу болып керген к,а- зацтардыц бэр1 дерл1к неке циылранша к,алыцдырына осылайша келш-кетш (цалыцдык; ойнап. — Ред.) журген уацытын ез емфшщ ец цызьщты, ец жацсы дэуф1 деп есептейдь Куйеу цалындыгына урын келш кеткеннеы кешн, к,алындык,тыц ата-анасы кептеген юлем, шапан, 11шк, сьщылды жасау эзфлей бастайды, зергерлерге саукеле жасатады. Муны келшшек бф жылдай киш журедь Эке- С1 эзфлейтш басты-басты жасаулардан басца, шешеа езшщ сушктп к,ызына, экесшен жасырып б1лез1к, сырга, кейлек сияк,ты заттар эзфлейдь Барлык, цыздардыц да жасаулары бфдей бола бер- мейдь Мысал ушш бул жерде езш б1летш бф байдьщ берген жасауын айтып отешн. Ул-цызыныц жасауына: уй жэне жасау артатын 25 туйе, кэнауыздан, жШектен, жай маталардан тшрлген 125 шапан, 50 к1лем, оныц 20- сы улкен, цымбат кьдемдер де, цалгандары орташа юлемдер; 25 шйк, оньщ бфеуг жанат 11шк, 10 тулю 1Ш1К, цалгандары царсак,, к,аск,ыр 1ипктер, бэр1 де мауытпен, ж1бекпен тысталган; 300 сомдыц отау, 5 ат, оныц екеу1 цызы мшетш жорра, жуз сомдык, ат-турман, тосек-орын, бфнеше керпе, кейлектер бердд, булардан басца тары да, барасы ец кем1 400 сом туратын, аяк,-табак,, кшз сияцты шаруашылык, заттар бердь Калай болран кунде де уяты бар, ауцатты к,азак,тардыЦ жасауга беретш! оныц алран цалыц малынан жэне куйеудщ берген кэделершен1 кем болмайды. МуныЧ К,алыц малга жэне баска кэделерге куйеудщ барлык дерлж мал-мулкш сыпырып алып, акырында огам кеыншеп мен жалац отауын рана беретш жагдайлар да болады. Кедей куиеулер буран наразылык, б1лдфш, казак, оюмдерше шагыиса да, ондай наразылыктар, казак дзетур1 бойынша, кабылданып, канагаттандырыла бермейдд (Ы. А.). 166

тек бф жаман жерп цызыньщ келешек уй жумысыньщ кереп уппн емес, ата-аналарыньщ ез дацк,ы ушш бе- рхлген бул жасаулар, цалыц малка теленген цолма- к;ол акшалар мен малка Караганда, жас цосылкан ерл1- зайыптарга оньщ оннан бф1ндей де пайда келтфмейдд. Кейбф к,азак,тар малыньщ кебш цалыц малка, 1луге жэне баск,а кэделерге берш, ацырындаез! цатты жоцшылыцк.а ушырайды. К,алындыкымен келген жасау оньщ шаруа- сын катере алмайды, ол жасаулардьщ да жартысына жуыкы дерл!к келшшек тускен кундерТак,, эдет бойын- ша туган-туыск,андарына улестфШп бер1ледд. Экеа баласын уйленддруге бел байласа (атастыркан- нан кейш бф жыл еткен соц), онда окан «той малы» деп аталатын такы да 30 — 40 — 50 жылцы айдатып, оньщ усп- не эйелдерге арналкан, хлу 1лгенде берхлет1ндей, баск,а да заттай кэделер берш, цасына жолдас ертш куйеу баланы калындыкыньщ аулына женелтедд. Келшшектщ отауына керек кшзддц жартысын куйеудщ 931 бередд. Той малы, кэделер такы баск,алардыц устше куйеу цайын атасы- на «сут ак,ы» деп бф жацсы туйе беруге тшс, сонымен цатар, «жаныма жацсы» дейтш такы бф кэде беруге тшс, бфац бул кэде ешкшге деп арналып берхлмейдь Куйеу к,алындыкын алайын деп келген кезде, цалындык, экес1, хлу 1ле келгендепдей, айдап келген малый жаратпаса, цудасыныц етшшпн цабылдамауы мумкш (мундай жакдайлар да кездесе бередг). Бфак,, эдпмет узарта бермеу уппн, куйеудд цабылдады делж. Узак, уацыт эбшерленш тойка дайындалканнан кейш (бул дайындык, кейде екх-уш айка да созылады), ацырында, неке циятын кун де келш жетедд. Бул куш той жасалып, ат шаптырылады, балуан курестфхледд жоне тары да баск,а сауъщтар болады. Той эткен соц узатылатын к,ыз, апа-с1цл1лерш, жецгелерш жэне басца цыздарды цасына ертш алып, туысцандарын ара- 167

лап танысады. Эрбф туысцан жэне жацын-жоралары таныса келген к,ызга сыйлык, беруге тшс: бфеулер1 к1лем, б1реулер1 шапан бередь ал кейб1реулер1 бфнеше шлем, шапан, шпк бередь Сол куш кешюсш тоьцректеп ауылдьщ барлык, жастары узатылатын цыздыц ушне жиналып — ойын-сауык, жасайды, елец айтады, дом- быра тартады, ен салады, к,ыз бен Ж1пт айтысады — к,ыз жещлсе жецген жштке орамал бередй жшт жещлсе цызга шапан кипзедп Будан кешн барып неке к,ию’ дэстур1 штеледь Осы жерде рана, журттыц умытцан нэрсеш жаца есше тускендей, ею куе алдында к,алындык,тан оныц осы узатылгалы отырран куйеуше шырута ризашылыры суралады. Некелесуиплер кебй несе ундемейдй олардыц ундемегеш риза болганы деп, молда неке циюга кфшедь Неке циылран куннщ ертещне к,ыз жары куйеудщ жолдастарын шацырып, оларра жасаура берьдетш буйымдарды керсетедп Со- нан кешн бул буйымдар туйеге артылып, келшшектщ цайын атасыныц аулына царай женелт1лед1 де, келшшекке ат ерттеледь К,ыздыц экеа, шешес1, ага- 1Н1лер1 жэне баска туысцандарыныц бэр1 ец соцры рет кушацтасып к,оштасады, сыцсу басталады. Бул куш туыск,андарыныц шын кецшмен жыларан кез жасы кел болады, ал узатылган к,ыз бейшара бэршен де кеп жылайды; цыздыц цасындагылар оран: тацияцды тас- тап, сэукеле ки деп кеп жалынады, к,ыз буран кепке дейш кенбейдд, бфак киер куш жеткен соц не шара, жецгелер1 оны жас келшшекше кшндфш, женелтедп К,ызын куйеушщ аулына дейт, эдетте, шешесшщ ез1 шыгарып салады, цыздыц шешеа ол ауылда уш-терт кун болып елше цайтады. К,ыздыц шешесше цудалары ат мшпзш, туйе жетектетш, оны шыгарып салады. 1 Неке киюды молда Мухамбеттщ дш| жолымеи отюзедь сондыктан казак дэстурше катыиасы жок нарсе болган соц, омы бул арада суретгеп жатуды артык деп санаймын (Ы. А.). 168

Келшшек тускен куш ауылга олардыц тойын той- лаута, келшшектг жене оньщ жасауын коруге журт жи- налады. Келшшектщ отауы атасыньщуйшщоцжагынан т1плш, отау 1шше жасаулары 1лшед1. Келген журт оны керш, бфеулер мацтайды, бгреулер сарац екен деп, келшшектщ екесш сегш кетедь Жас жшггтер келшшек отырган шымылдыцтыц пшне юрш, келшшектщ бетше жапцан пердесш котерш царайды, оныц кшмш1 кередь Кешке кел1ншект1 атасыныц уйше екелш кфпзедь Келшшек келерден бурын ол уйге цонацтар, куйеудщ барлык, туысцандары, жыршылар жиналады. Келш­ шектщ ец алраш атасыныц ушне келух мынадай турде болады: ею ейел оны ею жарынан цолтыцтап, бф топ эйел оран ере келш уйге юредь Келшшек табалдырык,- тан аттаган бойдан, ошацца жеткенше т1зесш бугш уш рет селем етед1, содан кешн уй ортасында жанып турган отца май цуяды (бул майды цатындардыц бф1 дайыидап турып, сод жерде келшшекке бере цояды). Лапылдап жанган майдыц жалынына кемтрлер цолдарын тосып: «от — еулие, май — еулие» деп беттерш сипайды. Осыдан кешн кел1ншект1 уйдщ солжагына, есшке таман апарып отыррызады. Сол кезде жыршы беташар елецш айта- ды. Онда: «Атацды сыйла — ол сенщ екец, еиецд1 сыйла — ол сенщ шешец, куйеу1ЦД1 сыйла — ол сенщ цожац, есек айтпа» деген сияцты осиеттер айтылады. Жыршы оцтын-оцтын «цайын атаца бф селем» не басцаларын айтып, соган «бхр селем» деген кезде,— келшшектщ цасында отырган ейел келшшектщ бетшдеп буркешшш бф кетерш, цайта жабады, келшшек турып, селем етедь Эрбф осындай селемнен кешн, селем арналган адам, осы селем ушш беретш кедесш жариялауы ке- рек. К>айын атасы айгыр ушр жылцы, туысцаидары ша- 1 Келшшек тускен кезшде бетше перде жамылып журедк Буркешшш тек бф ай, ек! ай, не одаи да кебфек уацыт откениен кешн рана алады (Ы. А.). 169

пан атаулары мумкш, т. с. с. Беташардан кейш эйелдер келшшекп ез отауына апарып енпзед1, тек содан кешн рана узак, кунге шаршаган келшшек шамалы демалура мумкшшшк алады. Жасаудын; ец жацсыларын, цайын атасы алады, цалгандарын, бф-бф шапаннан, 11шктен жэне басца заттан, куйеудщ езге туысцандарына улеспредк К,орыта келе бф айта кетерлж нэрсе: келшшек езшщ тускен куншен бастап, екнуш жылбойы цайын атасына, куйеушщ жэне басца да жасы улкен туысцандарыныц бэрше кершбейдк Олардыц ушне барса, оньщ терше шыцпайды, ес1к жацта болады. К,айын агаларымен элде- цалай кездесе цалса, жузш тайдырады, сэлем етед1, сэлем еткеш ушш цайын агалары оран: «кеп жаса» деп алрыс айтады. Ал онан соц, келшшек езшщ куйеушщ ер-эйел туысцандарын шын атымен атай алмайды, сондыцтан олардыц эрцайсысына езшше ат цойып алады. Бул дэстурдщ цандай екенш мына бф кулю эцгшеден айцын тусше аласыздар: «Бф цазацтыц бес улы болыпты. Олардыц аты: Кел, К,амыс, К,аск,ыр, К,ой жэне Пышак, екен. Бф куш кел1Н1 сура барса, келдщ ар жагында, цамыстыц бер жарында к,аск,ыр цойды жеп жатыр екен. Сонда келп-п ауылга жугфш келш, «Сарцыраманыц ар жагында, сылдыраманыц бер жагында мацыраманы улыма жеп жатыр, тезфек жанырыш пен кесюпгп жетюшндер», — депть Ы. Ллтынсарин. 1870 жыл.

СОЦРЫ ХАТТАРЫ 1887 ф. д. соколовк;а Аса суйкшдд досым Федор Демьянович! Сгадш, уй 1Ш1Ц13Д1Ц бак,ытсыздык,к,а ушырап к,ал- ранына к;абыргам «.аймсады бфак, Алланьщ юне не шара. Эйелщ1здщ к,иналмай тыныш емф суруше бар- лык; шараны к,олданьщыз. Ойда жок, жердей шыгында- нып к,алрандырьщыздан, мен Сшге к,олымнан келгенш- ше жардем етуге тырысармын. Сураган ашьщ хатьщызды жШерш отырмын, ал егер атбасына 1Ч2 тиыннан артык, ак,ша сурайтын поч­ та устаушысы тап келе к,ойса, Слз олардьщ сурауына кенбещз, табанды больщыз, ак,ырында келш олардьщ ездернак, айтк,аньщызга конедд. Ашьщ хатта мен С13Д1 к,ызмет бабында шак,ырамын деп жаздым, шынында да 613 мунда к,ызмет женшде свйлесермш. Эйелдщздщ тез жазылып, уй 1шщ1здщ к;айтадан к,алпына келуше шын журепммен тьлектесшн. Телеграммацызга мен сол бойда-ак, рук,сатымды 61л- Афш жауап к,айырганмын. Оны Схздщ алган-алмара- ньщызды б1ЛМеЙМ1Н. Спге шын вершен Ы. Алтынсарии. 1887 жыл, 5 январь. Костанай. 171

Н. И. ИЛЬМИНСКИЙГЕ Аса к,адфЛ1 Николай Иванович! ...Менщ мектеп жумыстарым орталык, мектептер- де, Кудайра шукф, жак,сы журш жатыр. Эйтеуф, бНде болгандардын, бэр1 де жэне ею класты мектептершНдд бтргеннен кейш ок,ушыларымыз барып тускен ок,у орындарынын, бастык,тары да осыны айтады. Жуырда бф к;уаныш хабар алдым: к,азф бхздщ торт ок,ушымыз ок,ып жатк,ан Красноуфимсюдеп реальное училищенщ директоры 013Д1Ц ок,ушыларымыздьщ к,аб1леттшпн та- маша мак,тап, муны дэлелдеу ушш округтщ попечителше олардын, Фтеген заттарыньщ улпсш — былгары мен са- бын — ж^бершть К,азак,тарга мундай онер уйретудд Ва­ силий Владимирович екеушН к,оймай журш енпзген еддк. Ал попечитель ез тарапынан элп заттарды минис- трге жШершть Бул к,азак, балаларыньщ реальное учи- лищеде ок,и бастаганына алты ай тана болды. БН, Ва­ силий Владимирович екеумпз, к;азак,тардьщ арасынан бастауыш орыс мектептершщ ашылуын, буларды жак,- сы бтргендершщ бфк,атарынан: 1) баск,аларга орыстьщ тш мен жазуын уйретупп етш шыраратын ок,уга; 2) тер1 илеу, сабын к,айнату, майшам жасау жэне к,азак,тардьщ мал шаруашылырынан тусетш жун-журк,адан жай мата току СИЯК.ТЫ енер уйрететш практикалык, мектептерге жФерПуш сурап келемН. Ал к,азак,тардыц тез к,адаммен отырьщшылык, турмыск,а кошш жатк,анын еске алып, халык,к,а осы жоншде кемектесу мак,сатымен агаш усталары уйреттлетш ерекше, тек к,ана ерекше ею-уш к,олонер1 мектептерш ашуды усынып еддк. Мше енд1, 61зд1ц бак,ытымызга, бул алгашк,ы тэжфибемИ жак,сы жем1С берш отыр. Торгайда ашылган Яковлев атындагы к,олонер1 мектебшде агаш усталары жэне киш т1гу (ма- шинамент1гу) жумыстары к,азф оте жак,сы журш жатыр. Бфак, бИдщ кунэм1з бастаудан эр! аярымызды бастыр- 172

май отыр1. Болыстык, мектептер туралы эзф ешбф ресми хабар жок,. Баск,а жобаларымыз да ток,тап жатыр, бул — к,арацры адамдардыц айыбы емес, сауатты адамдарджь.. Бюдщ 1С1М13ддн жайы осындай!.. Бул арада С1здщ алдыцызта бхр т1лек к,ойып мазан;ыз- ды алайын деп отырмын. СЛздщ жас таныстарьщыздыц 1Ш1Нде арнаулы к,олонер1 мектебш бтрген агаш устасы немесе уста-токарь б!р адам жок, па? Бул сабак,тарды о^ытып журген ок,ытушымыз май айьшда б1зден кеткел1 жатыр. Егер к,олайлы бф ок,ытушыта мецзесендз, ал ол б1зге келуге к,арсы болмаса маран арыз жаздырып Ж1берсец1з, бул б1зге штеген улкен к,айырымыцыз бо- лар едд. Ана жолы С1здщ маган К,азаннан усынран ею ок,ытушыцыз жайында амалсыз сезшнен шык,пап едш, бфак, бул жолы олай болмайды. Оньщ жайы баск,аша ед1. Мен онда бастык,тарымыздыц ауызша берген уэдесше сенш, К^останайта келш к,оныстанран орыстардьщ балала- ры упнн жуырда баск,а бф ею класты мектеп ашамын рой деп ойлап едш. Бфак, бул маселе эюмдерш1здщ эрк,ашан да 1степ отыратын кесфшен ал1 кунге дейш шешшген жок,. Муныц себебшщ не екенш де бглмеймш, бфак, журт бул мектеп апгу мэселесш эюмдер котермей, ок,у бастык,тары котергенджтен рана ток,тап жатыр деседь Бул ок;ытушылардьщ б1реу1, к,алай болтан кунде де, май айында керек болады. МеР1 СИздщ к,айырымдылырыцызра сенемш. ©зшнщ алгапщы ©тш1иимдд ержсю орындай алмасам да, Слз оны жШерершз деп ойлаймын. К,ол- онер1 мектебше татар тшн бьлетш ок;ытушы табылса жак,сы болтан болар едд, бфак, ондай ок,ытушы табыл- майды рой. Сондык,тан, к,азак, не татар тшн бьлмейтш, орыс ок,ытушысымен де к,аиататтана беремю. К,олонер1 мектебшщ ок,ытушысына 400 сом жалак,ы беремж, ал патер, отын, там тепн берьледь Бул жерде автор орыстыц «Рай бы рай, да грехи^ не пуска­ ют» («Пейшже баргым-ак, келедь бфак, кунам Ж1бермеид1») д мак,алын пайдаланып айтып отыр.— Ред. 173

Александр Павловичке кеп-кеп сэлем айтьщыз. Смо­ ленский мырзалар мен Смоленская ханымдарра, Нико­ лай Алексеевичке сэлем айтьщыз. Мен олардын, алдында юнэлшш, ойткеш осы уацытца дейш хаттарына жауап берген жок,пын. Эзфге урса берсш, бфак, егер Сюдщ б1л.етш адамьщыз жок, болса, к,ол©нер1 мектебше оньщ да оцытушылар тауып беруш сураймын. Мен бул мылжьщмен С1зд1 жальщтырып жШерген шыгармын, сондыцтан жазуымды тоцтатып, С1зге жене Екатерина Степановнага мын, сан цулдык, айтумен ха- тымды аяк,таймын. 1887 жыл, 19 март. а зге тын бер'тген К,останай цаласы. Ы. Алтыисарин. В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к,адфЛ1 Василий Владимирович! Менщ процент (пенсия — Ред.) цагаздарым жоншде сщфген коп ецбегщН ушш С1зге цандай алгыс айтарым- ды бь\\е алмай отырмын. Бфак, бул ютеген цайырыцыз К,удайдан цайтар, ойткеш С1здщ бул сщфген коп ецбегщН менщ сэби балаларымнын, напацасы. Олар ержетш, адам болганынша мен Тф1 боламын ба, бол- маймын ба,— К,удай б1лед1 рой. Ал, оз тарапымнан ай- тарым, К,айырымды Василий Владимирович, мен ОздШ мэцг1 адал к,ызметшщ1збш. Егер керек бола к,алса, мен де С13Д1Ц к,ызмет1щзге дайынмын. К,азак,тардан ок,ып жатцан жас оцытушылар ойымиан кетпейд!. Булдуниенщкуцтлершен куресуге элш келмей, мен енд1 царсыласуды цойдым, сойтш, болыстарга олардЫ пес1р етш алындар деп к,ана отырмын. Оздщ егер цазацтар оцытушылардыц пэтерш, отьшын, жарыгын, к,ызметШ1С1Н ез М1ндеттер1не алатын болса, онда жалак,ы табура болар е/ц деп ум1т берген сезпцз бойынша мен бай цазацтарра 174

осы шырынды ездерщ к©тер1цдер дегендд айтып корсем к,айтед1 деген ойта келш отырмын. Бфак, муньщ озше де жылына 400 сомга жуык, ак,ша керек болтандьщтан, мундай унеш берш туратын шыгынды мойнына алатын К1С1Н1 табу к^иын. К,азак,тардьщ арасында к,апиталистер1 жок,, сондьщтан оларда мундай иплнсп жумыстьщ бер1 уй басьша ак,ша салу арк,ылы гана 1стелу1 мумюн, мундай 1сп олар ютеп те отыр. Онсыз да болыстык, мек- тептерге деп жиналып жатк,ан алым аз емес, мысалы: Николаевск уезше жылма-жыл 20 мьщ сомдай ак,ша жиналады. Сондьщтан, тары бф алым аламын деу — цолайсыз да жене оны губернатордьщ рана рук,- сатымен журпзуге болады. Ал губернатордьщ бутан рук,сатын бермейтшддгше кумен жок;. Сойтсе де, Ва­ силий Владимирович, к,азына тарапынан к,андай жер- дем болатынын жене ербф ок,ытушыта к,андай жалак,ы бер1лу1 мумюн екенш хабарлацыз. Мумюн, бф-ею не- месе уш, ок,ушылар к,атынап ок,итын мектеп ашып к,алармыз. Олардьщ бфеуш анык, ашамыз, ол менщ ушмнщ жанында болар. Оран мен Красноуфимсюдеп реальное училищеш бтретзидердщ бфеуш шак,ыргалы отырмын. Осы кузде, сентябрьдщ 2-С1 шамасында, мен еуел1 Орынборга, сонан Ак,тебеге жене одан да ер1 бармак,шы едш. Ал егер ол жакща тап сол кезде С13 де баратын болсацыз, онда менщ баруым керек болар ма екен? Сондьщтан С13Д1 Кфстанайдан кутш алсам деймш; ойт- кеш, мен ол жак,тан, емтихан жумысына к,атынасып, жуьфда рана келддм. Мен бара к;ойсам, к;ызмет жогпнен де жене оз басыма тшсп бф жумыс жоншен де попечи- тельмен сойлесешн деп еддм. Ол сойлесешн дегешм — менщ ок,ытушы болтан жене т1лмеш болган уак,ыттарым мемлекетпк к;ызмет есебше юре ме екен, СОНЫ б1ЛеЙ1Н деп едщ, ал егер юрмейтш болса жумыстарда болтан уак;ытымды мемлекет к,ызмет! есебше юрпзу жоншде 175

ет1Н1Ш жасауын суранайын деп едш, ейткеш, мундай 1с баск,а мекеме салаларында аз емес. Менщ к,азфп жумыс жагдайымда эртурлх киыншылык.к.а дайын болу ушш, озш туралы осындай 1зденуд1 оте керек деп бьлемш... Бул жошнде С13 маган бфер ак,ыл бермес пе екеншз? Эртурл! 0тшш1 айтып Слздщ басьщызды да к,атырып болдым-ау. Кеинре корщш. ©зщшдщ жубайьщызга ме- нен жалынды салем айтыцыз. Сиге шыч бершгеи />ызметшщз. Ы. Алтыпсарин. Осы хатыммен бфге доверенность жгберш отырмын. Я, умытып бара жатыр екенмш рой. Ыргызда к,ыздар мектебш ашу ушш августын, аярында сонда боламын. Оньщ устше, Берте болысында болыстык, мектептщ ашылуын тездету ушш Блек уезшде де болуым керек. Бул мектеп-п ашуга рук,сат алынды. Бул мэселелер осын- да губернатор келгеннен кешн абден аньщталмак,. Гу- бернатордьщ К,останайга келуш июньнщ онына кутш турмыз. Кешш келген орыстардын, балалары ушш мек- теп ашу жоншде губернатормен Караулов та, мен де сойлесетш болдык,. Губернатор кеткеннен кешн, штщ ьщгайына к,арай, 613 к,алай керюетшшшдд, менщ Схзд! К,останайда к,алай кездестфетшшдд СЛзге хабарлармын. К,останайга келу1ЩЗД1 к,атты т1лек етемш. 1887 жыл, 28 май. Костанай. А. А. МОЗОХИНГЕ СЯзге, суй1кт1 досым Арсений Андреевич, коп-коп салем. С1здщ сауда ©ндф1С1 женждеп1спцз попечитель- Д1Ц бештуше Ж1бер1лд1. Одан хабар алысымен СЯзге дереу жетшземш. Бул хсп мен озшде к,алдырып, попе- чительге мулде жШермейш деп едш, ойткеш, бурынгы жылдардагысынша, палата оны суратпас деп едш. БГ 176

рак; од оны суратцан соц — менщ тапсыруым керек болды. Сондыцтан, к,азф кеш те болса ол 1сп Ж1берш отырмын. Эзфге бацылау палатасына сауда ютаптары макан Ж1бер1лш ед1, оларды одан цайтарып алгалы жа- тырмын деп хабарлап цойыцыз. Жас ханымыцызга ме- нен селем айтыцыз. Емтиханды оцушылардыц цалай бергенш жазьщыз. Иван Спиридоновичке, Е. Ф. атайга жене Мария Васильевнага селем айтьщыз. Осы жылы июльдщ 15-де Ацтебеде бодрым келш отыррандыцтан, ок,у жумысы жетнде кецесу1м1зге керек болып к,ала ма деп Иван Спиридоновичтщ демалысын 15 кунге цысцартып от­ ырмын. Егер ол басца б1р жак,к,а ауысцысы келетш бол­ са, муны маган кун 1лгер1 хабарлауыцызды етшемш. Эйтпесе, кешн оны ауыстыра алмаймыз, ейткеш, мектегт оцытушысыз цалдырута болмайды. Слздщ Ы. Алтынсариныцыз, 1887 жыл, 2 июньде алынды. (Муны хатты алгаи адом жазгаи.- Ред.) В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса цаддрл! Василий Владимирович! В13Д1Ц мектеп жумыстарымыз жене губернатор- мен цырри цабак, болып жургешмш кутпеген жердей оцга царай бет алып отыр. К^останайда болтан кезшде улы мертебел! бастыгымыз меш жене уезд бастыгын Николаеве^ уезшде ею, Торрай уез1нде бф, Ыргыз уезшде бф жене Елек уезшде бф мектеп ашу женшде езше усыныс берщ1з деп асыцтырып ед1; оныц устше, К>останай орыс мектебше царажат комег1 жоншен де усыныс енг1зуте асык,тырып едь Мен муныц берш де тез орындадым. Ол юс1 маган: Орынборга барысымен болыстык, мектептерге уй жалдап алуга жене оларды устауга суралып отырган ак,ша меселесш тез шешш бе- 177

реши деп уэде бердр Ал бул жобаныы, бэрш гс жузшде орындап шыгу угшн мен, бул жешндеп буйрык,тардьщ келугне к,арай, август айынын, басында немесе ортасын- да облысты аралап к,айтуга тшсшн. Ал Улы мэртебам бастьщтьщ берген уэделер1 орын- далганга дейгн мен Озден, к,ымбатгы Василий Владими­ рович, Ыргыздагы к,ыздар мектебше бф ок,ьггушы эйел тагайындап Ж1берущ1здд сурар едш. ©йткет, осы уак,ытк,а дешн Воронцовадан ешбф хабар жок,. Ол, арэ, Ыргызга келгга келмейдд гой деймш. Бул мектеггп ашу ушш мен эр1 кетсе августын, орта шенгнен к,алмай Ыргызга барамын. Ыргызда немесе августын, аягында Елек уезшде 613 кезде- се аламыз ба? Мен Сиге бутил уездд аралатар едш, ал онан кешн К,останайдагы менщ ушме келш демалар едгк. Ал егер маган хат жаза к,ойсан,ыз, онда ец эуелг, К,ос- I танай мектебше к,аражат жэрдемш алу жайында попе- чительдщ де ет1шш жасауына кемепщзд1 типзущгЗМ одан кейгн осы жвшнде маган хабарлауъщызды етшемш. Евпраксия Васильевнаны аса к,урметтейтшшд1 бглдфемш. Сиге шып бертген багыныиипы пепдецЬ Ы. Алтынсарин. 1887 жыл, 10 июль. Костаиай. Ф. Д. СОКОЛОВКА Коптен бер1 Схзге хат жазбаганыма, к,ымбатты досым Федор Демьянович, ренжшещз. Хат жазбаган себебш, Костанайда ашылатын орыс мектеб1 жоншдеп моселе осы уак,ытк,а дешн шешшп болтан жок,, бул мэселенщ жауабы бупн болмаса, ертец келер деп кутш отырмын. Оньщ бержагында, мынадай да жагдай болып к,алды: егер уезд начальнипнщ тьлмэцп болып юре алатын болса, Маужан Байжиенович ок,ытушылык, к,ызметп тастагысы келш жур. Ал бул жумыс к,азфп Т1лмэш Каржасов мырзанын, уездж баск,армага 1с журпзуип 178

болып тагайындалуына байланысты, бул жошнде губер­ натор уэдесш берген коршедд. Бфак, осы шытырман- шатак,тар ел1 шеиилш болтан жок,. Сондык,тан, мен Слз- Д1 шын кеццимнен куангщым келсе де, пуанта алмай отыртанымды езщга де тусшетш боларсыз. Бфак,, умтщзд1 узбеущюд! етшемш, онан соц, егер ©31 Т1лемейт1н болса, эйелщ1зд1 алып кетпеущ13Д1 сураймын, К,останайда мектеп ашу моселеш немесе Байжиеновты тьлмеш етш татайындау меселес1, к,алай болтан кунде де, сентябрьден к,алмай, немесе, ецер1 кет- кенде октябрьден к,алмай, Орынборга езш барганымда, бф жайлы болып шеш1лу1 керек. Ыртызда к,ыздар мектебш ашу ушш август айыныц орта шешнде сонда барталы отырмын. Сонда коршер- М13. 03фге сау бола турыцыз. Эйелицзге менен солем айтьщыз. Шын ьщыласыммен оныц аман-есен болуын т1лейт1Н1МД1 айтыцыз. Ол К1С1 уайым жемесш. Куйеуш, о ЮС1Н1Ц к,алауы бойынша, к,азф болмаса да жуык, араньщ 1Ш1нде орналастырамын. Асытып отырмын, досым, хатымныц тортшаздеу жазылтанына кеиирш етщю. Озщпдщ Ы. Алтынсариньщыз. 1887 жыл, 5 август. Костанай. В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к;аддрл1 Василий Владимирович! Слзбен соншалык,ты жолык,к,ым келсе даты, биылгы жылы ешбф кездесе алмай, талай рет опынып к,алдым: С1з коктемде бюге келмекпп едщю, келе алмай к,алды- цыз, Сюбен Орынборда коршемш гой деп барып еддм, менщ алдымда тана кетш к,алыпсыз, ал мен Елек уез1- нен кет1С1мен Сю сонда келшсю. Осындай да ©кипит жатдайлар бола бередд екен! 179

С1здщ маган деген жалпы ьщыласьщыз ушш жэне биыл менде мектеп жумыстарымныц жак,сы журт жатк,анына к,уанатыныцызды бьлдфш жазган хаты- дыз ушш шын ниетшмен рак,мет айтамын. Шынын- да да, бул жолы облыс бастыгы маган жак,сы ьщылас керсетп, к,ойган мэселелершнщ бэрш мак,улдап, тез шешш бердд; мен, тит, ез к,улагыма озш сене алмадым; «уржкен к,арга бутадан к,орк,ады» дегендей, муныц бэр1 жак,сылык,к,а кер1нсе иг1 ед1, баск,а б1р астыртын ойла- ры жок, па екен деген ойга да келдАм- Сойтсе де, ©з1ме керект! рук,саттарын алганнан кей1н «тем1рд1 к,ызган кез1нде сок,» дегендей, 1СТ1 тез орындап тастадым. Со- нымен, к,азфп ашылып отырган уш мектепт1ц устшде, декабрь айында Николаевск уез1нен тагы да ек1 мек­ теп ашк,алы отырмын. Эз1рге олардьщ шаруашылык, жабдык,тары мен ок,у к,уралдары дайындалып жатыр. С13Д1Ц орыс балалары уш1н Ак,тобеге уш1иш1 ок,ытушы тагайындаганьщыз оте жак,сы болтан екен; ойткен1, осы жылы К.ОНЫС аударып келуш1 орыстар кобешп жатыр, ал бурын орыстар жок,, бар болса аз болатын. Сондык,тан, мен Ак,тебеде тым болмаса ер балалар уш1н б1р класты орыс мектебш ашу ж©Н1Нде уезде, облыс бастык,тарына к,агаз да жазып еддм. Ал К,останай халк,ы уш1н мектеп ашу туралы мэселе эл1 кунге аяк,талмай отыр. Енд] об­ лыс бастык,тары жагынан 1стелет!н 1ст1ц бэр11стелдд, оны осы почтамен попечительге хабарлап отырмын. Б1рак, мунда 1сп Ак,тебедег1дей журпзу мумк1н емес, ойткеш 20 мындай халк,ы бар жагдайда оз алдыиа мектеп ке- рек, мунда 200 — 300, ал егер мумюнддп болатын болса 1 000 орыс ок,ушы табылады, ал ек1 класты орыс-к,азак, мектеб1не к,аз1рд1ц оз1нде де орыс балалары сыймай кетт1. Оньщ уст1не, губернатордын; к,аггы тапсыруы бойынша, олардьщ жанынан к,ол-онер1 бол1мдер1н де ашк,алы отыр- мыз. Губернатордын; айтк,анына будан былай к,арсы шыга беруге де болмайды жэне бул пайдасыз да 1с емес. 180

Биылры жылы ертурл! жагдайлармен б1здщ мектеп- тершиде коптеген оцытушылар ауыстырылды. Олардыц Р. Ч-дан басцасыныц бер1не эзф ризамын. Бул бф есалац, оцбаган адам екен; егер од менен басца бфеуге кездессе, оны эртуруи цара 1стер1 упин осы уацытца дейш 30 рет сотца берген болар едь Бфац, оны цагаз жузшде царалап жату маган уят цой; сондыцтан, оны езшщ отп-нип бой- ынша цызметтен босатып Ж1бердш. Оньщ устше, од 031 де, мен оны босатцысы келмейд1 деп губернаторга шагам бершть Губернатордьщ меш жаратпайтынын есггкеннен кешн, оган осындай шагым берушщ 031 жацсы 1с емес к,ой. Тштг, ак,ыр аягында, орнына басца ЮС1 келген кезде, од мектептщ осы жаца мецгерунисше ез бетшен юш тапсырмгпты. Оньщ цызметтен босаты- луы жентде мектептщ жаца мецгерунисше емес, оньщ езше жазу керек ед1 деп дэлел айтыпты. Мен тшт1 бул сияцты оцбаган, оз бетшен кеткен еркек турады айта беруте де арланып отырмын. Слздщ Борте мектебше сора кете адатыныцызга цуанып отырмын. Мектеп ашыдган кезде мен онда ею теуллк бодып, ок,у жумысын бастатып жШердш. Бфак, оцытушы цазф жумысын цалай журпзш жатцанын айта алмаймын. Слздщ кецесщю бен нусцауыцыз оньщ жумысыныц жем!СТ1 болуына себепкер болар деп ойдай- мын. Од тек жалцау болмаса ип ед1 деп цорцамын, тым кербездеу ©31 Асауов, бул жещлтектжтщ белгга рой. Евпраксия Васильевнага менщ аса к,урметтейтн-пмд1 б1лддрщ13. Баладарыцызра менен солем айтыцыз. К,алай болтан кунде де коктемде С1зд] К,останайда керермш жэ- не оз басым жоншдег1гстеген жацсылыгыныз унин козбе- коз шын журегшнен рацмет айтармын деп сенёмш... Сиге шын вершен цызметшщп Ы. Алтынсарин. 1887 жыл, 27 ноябрь. Костанин. 181

1888 В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ К,ымбатты Василий Владимирович! Жаца губернатор да, ацырында, келш кетть Журт- тьщ бэр! ол жайында жацсы шкгрде цалды. Ал мектеп мэселеа жайында ол меншен абден толык, сейлест1, айтцанымныц ешбфеуш есшен шыгарып жШермесш деп, мен оран айтцанымды эдеш жазып та бердш. Ол запискамда облыста ок,у жумысыныц барысы, училигцелердщ муцтаждары туралы, жацадан керект1 ок,у орындары мен ок,у жумысын жацсартудыц шарала- ры жен1ндеп ез ойларым туралы толык, жазып бердш. Маган ете риза болып цалган сияцты; тштг, меншен кор1скенге дешн уезд начальниктершщ усынысы бой- ынша жасаган кейбф буйрыцтарын да озгертть Тек Ацтобе мектеб1нде рана Спиридоновтыц ез1 жэне оныц шаюрттер!, мысалы, глобустыц не екенш бьлмей к,алып уятты болды, деседь Жогарры класс оцытушыларыныц мундай болмашы заттарды б1лмеу1, эрине, мумкш емес; бфак, сауал цоюдыц тур1, оцушылармен жэне тшт1, оцытушылармен де сойлесудщ тур1 улкен мэселе рой; олардьщ к,ай-к,айсысыныц техникалык, мектеп ашу, не тым болмаганда уезге соида цорцып, сасып к,алуы мумкш. Оньщ устше К. де Спиридоновты жек коредк Ол (К) ете мисыз адам (эдепоздеу айтцаныма кегшрш етераз), к,ик,ац шыгаррыш, ашуланшак, 031 ешнэрсенщ парцынатусщбейтш болса да, эр нэрсеге араласа бередъ 031НЩ тусшушше царапайым, жай адамныц к,андай да болса бф царсы тюрде болуын оз басыныц жогары дэрежесше кем^спк келтфу, абыройын тогу деп б1ле- Д1, — ондай бастык, деген сор рой, бфак, амалыц не? Сондыцтан мен губернаторра уезд бастыцтарыныц мек- 182

тептщ 1ШК1 турмысына араласуыньщ, жалпы алганда, к,ажет1 жок, сияцты дегенд1 ауызша да, запискамда да еппен, сыпайы турде ескертш цойдым. Соз арасында губернаторга: о1здег1 кггап туптеу 1с1 — уйде штелетш 1с, ол упин 013 ешюмнен ешцандай к,аржы сураганымыз жок,, ал ана жуз сом дегешщз эрбф мектептщ жаллы сме- тасынан жумсалып отырылады, дедш; ал онан соц, мун- дай коленершщ мектеп шаруашылыгына ©те пайдалы екенш, ойткеш, оцу к,уралдарыныц бэрш оцушылардыц оздер1 туптеп алатынын, сейтш, ол б1зд1 жаца кггаптар алу шырынынан, муцабасы жок, болгандыцтан окушы- лар цолында тез жыртылып цалатын к1таптарды жылма- жыл сатып ала беруден цутцаратынын айттым; етжнплш онер1 де цазацтарга мектептщ комеггаз де ©те таныс ©нер екенш тус1нд1рд1м. Губернатор менщ айтцандарымныц бэрш де мацулдай бердд, сейтш, журер1нде уезд басшы- сы б!р-б1р техникалык, мектеп ангу, не тым болмаганда уезге сондай ею мектеп ашу жайында шкфщ1зд1 тап- сырыцыз деп сурады; муны мен оран запискамда да жазган едш. Бул тюрлершдд мен Орынборга барган соц тапсырамын рой деймш, ол жак,к,а август айыныц орта шеншде баргалы отырмын. Менщ ойымша бастау- ыш мектептер эзфге жеткникт!, оларды тек ныгайтып, ок,у 1стерш ойдагыдай жург1зуге багыттап отыруымыз керек. Енд1Г1 жерде, Министерствоныц корсеткеншдей, жаца типт1 техникалык, немесе ец кем1 онеркэсштж мек­ теп ашу, ол мектептерде былгары илеу, сабын цайнату сияцты мамандыцты уйрету, ол ©нерлердД уйрететш оцытушыларды к,азак,тан даярлау ушш, цажет бол- са Красноуфимсм реальдык, училищесшде стипендия мелшерш к©бейту жайын цазфден ойлаган пайдалы бо- лар едь Осы мэселелер жайында мен Озбен жайгасып отырып сойлескш, ак,ылдаск,ым келедп Орынборга август айыныц ортасына таман барамын. Жогарыда айтылган жобаларым туралы жумысымды 183

бтргеннен кешн, сол жадтан Адтобеге, онан К,останайга барамын. Апрель айынын, шпнде уш уездщ — Торгай, Ыр- рыз, Николаевск уездершщ жада, есю мектептершщ бэрш аралап шьщтым, тек Електе рана бола алмадым; ейткеш балам сырк,ат деген телеграмма алып, дайтып кеттш; ба­ лам сузек екен, арец жаны к,алды. К,азф ол, К,удайга шукф тэуф болып кетп, ендд ат дулатында ойнап, шауып жур. Ал егер б1здщ облысты араламак, болсацыз, Орын- бордан бфге шык,к,анымыз жак,сы болар ед1. Уезде де, облыста да, жалпы алганда, жайшылык,; астьщтьщ шырысы жак,сы, елдщ малы аман. Жаза дойгандай баск,а ешнэрсе жок,. С1здщ жу- байыцызды аса к,урметтейтш1мдД бтлдфем, ал Слздщ езш1здщ шын берыген к,ызметшщ!збш. Ы. Алтыисарин. 1888 жыл, 3 июнь. Костанай. Н. И. ИАЬМИНСКИЙГЕ Аса к,адфЛ1 Николай Иванович! Слз арцылы тапсырылган хаттыц бшдщ ок,у меселе- М1зге улкен жэрдем1 тигенш С1з езщю де ендт б1летш боларсыз. Бурын цазацтар уппн мектеп ашу пайдасыз деп болмай келген губернатор, облыста бфден алты болыстык, мектеп аш деп меш асьщтыра бастады, ал мен де оньщ орындалуын кеипктфмедш; осы жылдыц басына дей1н, ею жарым айдьщ 1шшде, айтылган алты мектешч ашып, орналастырып та болдым. Содан кейш жагдай да езгерш цалды. Губернатор Проценко цызметшен боса- тылды. Оньщ орнына генерал Барабаш келш отырды; бул ацылды, оцымысты жене, жалпы алганда, к,азак,тарга, олардыц турмыс мэселелерше жаман царамайтыи адам екен. Едэуф серпшп цалдым, цымбатты Николай Ива­ нович, цулашты сермеп жатырмын; Ыргыздагы цыздар 184

мектебшщ жанынан цазак, цыздары ушш биыл эйелдер пансионын ашамын; К,останайга кошш келген орыстар упин орыс мектебш ашып цойдым, Ацтобеде цыздар мектебш апггым, Торгай, Елек уездершде тары да ею болыстык, мектеп апггым, Красноуфимск1деп реаль­ ное училищеде цазацтарды техникалык, рылымдарга оцыту ушш терт стипендия тарайындалды, ал ауыл шаруашылык, мектебшде цазацтарга атак,ты, 1скер, ез енерш ете суйетш Соковниннщ басшылырымен ауыл шаруашылырын оцыту ушш бес стипендия тарайындалды. Бул ауыл шаруашылыгы мектебшде оцу 1С1 тугелшен тежфибеге непзделш цойылган, онда: былгары илеу, сабын цайнату, май шайцау, к,у- мыра жасау 1стер1, агаш-токарь, уста-слесарь онерлер1 уйретхледд, ал ауыл шаруашылыгынан — огород егу, бау-бак,ша салу, мал шаруашылыгы, егшшьик жайла- ры уйрет1ледд, осылармен цабат жаца машиналармен, олардьщ цурылыстарымен, таныстырылады, мал ем- деу Т0С1Лдер1, астыцца зиянды жэнджтермен куресу тес1лдер1 уйрет1лед1. Мен цазф осы Красноуфимсю училищесшдей етш облыстьщ езшде цазацтар упнн ар- наулы ауыл шаруашылык, мектебш ашу туралы жоба усынып отырмын. Элдецашан-ак, ашылуы цажет бол- ран, бфак, осы уацытца дешн, кшэ озш1зден де болар, ашылмай келген бул жаца ок,у орындарыныц бэрш ашу­ га ендд асыруымызга тура келш отыр; асыгуымыздыц цажет болатын тары бф себеб1, б1здщ облысымыз тара- тылады деген лацап кушешп барады, ал таратыла к,ойса, к,огам царжысы ею немесе уш жерге болшш кетедъ олай болтан кунде, жанында завод, фермалары болатын ауыл шаруашылыгы мектебш салу сияцты курдел! жумысты 1стей алмай цалуымыз да мумкш. Ал ендд, Килячковты тезфек жШере корпцз, бул жон- де ОТ1Н1Ш етш мазаг^ызды алганыма кецджпен кеппрш етщ13. Ол осы уак,ытк,а дейш келген жок,, ал мектеб! 185

21 августа ашылды. Килячков юдфш к,алган сон, мен жергшгсп поп Малышевтан езшщ диаконын уак,ытша етш тагайындауын етшш отырмын; бул диаконныц баск,а 1стер1 де аз емес, сондьщтан, ол ойдагыдай ок,ы- тады-ау деп сене алмаймын. Орынборга эдеш губерна- торга жолыгайын деп жэне онымен жогарыда айтыл- ган мэселелер жайында сейлесешн деп келген едш. Ол облыстагы халык, агарту жумыстарына байланысты к,агаздардьщ бэрш жазуды менщ ©зше тапсырды; сон- дык,тан, мен мунда губернатордьщ мектеп мэселеа ж©- шндеп 1с журпзутшсх есебшде к;улшына ютеп отырмын. Осы айдын, 11-куш тунде округпк попечитель келд1: ол б1здщ жакда, К,останайга баргалы жатыр, Орын- бор тещрепнде б1рк,атар мектептер ашу жешндеп жу- мысымды октябрьге дешн к,оя турып, онымен б1рге журуш керек болып отыр. Мен осы жерден шанамен К,азанга, аздерге баргалы жатыр едш гой, б!рак, енд1 жагдай ©згерш, ©зшнщ бул ынтык, Т1лепмд1 к,оя туруыма тура келш отыр. Мен С13Д1 сырк,аттау деп еспдш. Ол рас болса, 613 — буюл к,азак, ел1 болып — К,удайдан С1зге саулык, беруш Т1лейм13 жэне шарапаты кец Алла б1здщ бул дугамызды к,абыл к,ылар деп сенем1з. Салем бердж, к;ымбатты Екатерина Степановна! Мен к,алай да С1здщ уйге барайьщшы деп едш, бфак, сэт1 тус- пей к,алды. Тхр1 болсам, келес1 жылы к,алай да барамын. 1888 жыл, сентябрь. С'пд '1 тын цурмет тутатып, взщЬге мейлтте берыген %ызмстшщп Ы. Алтыисарин. Ф. Д. СОКОЛОВКА Аса суйит досым Федор Демьянович! Менщ тапсырган жумыстарымды дереу орын- даганыцыз ушш коп-коп рак,мет. К,останай мектебййц 186

1-класына оцытушы етш озщгз бьлетш Балгымбаев тагайындалды. Онымен екеущ1здщ бфлесш 1стей ала- тыныцызга сеншш зор. Царегородцев келгеннен кешн С13 2-класты ок,ы- туъщызды цойып журмещз. Царегородцев мырза еуел1 С13Д1Ц оцыту ТЭрТ101Ц13беН, оцыту ЭД1С1Ц13беН танысып алсын, муны мен Царегородцевке де айттым. Егер, титл, Сергей Данилович кеде цойган кунде де С13, басца адамныц оцытуында кеиет озгер1с болып кет- пеу унйн, бфЛ1-жарым кун класца барып журшдз. Мен муны ете цажет деп бьлем. Сергей Данилович цазац тшн б1л.етш адам болгандык,тан 1-класты оцытады жене мектептщ мецгеруниа болады. Егер ол келген болса, менен селем айтыцыз жене 2 ноябрьге дешн улпре алатын болса, менщ уй 11111м жайында хат жазуын сурацыз. Балаларымныц не куйде екенш б1лмей цатты тыныш- сызданып журмш; олар жайында 20 сентябрьден бер1 ешбф хабарым жок,. Элекец мен ШаЬмуратца менен селем айтыцыз. Ыргызга енд1 бара алмаймын. К,ырмен тура Николаевск уезше, немесе Орсю арцылы жургел! отырмын. Сахарова ханымга менен жалынды селем. Ол тура- лы жак,сы деген хабарлар естш жатырмын, оган бек к,уаныштымын. К,удай оныц 1сш оцгара берсш. КДстанайга тез келщде. Ол жерде мен Спд! цуаныш- пен к,арсы алам. Бул жацта мен к,азак,тарга жолыгып, балаларын мек- тепке орналастыру жайында сейлесш журмш; муныц ойдагыдай болып шыгатын тур1 бар. Гайджевская ханымга да менен селем айтарсыз, ал Павел Платоновичпен осы жацта корюетш шыгармын. СЬд '1 таугр коретт досыцыз Ы. Алтыисарин. 187

Ф. Д. СОКОЛОВКА Аса к,адфЛ1 Федор Демьянович! Осы айдыц 11-нен 12-не к,араган туш рана Перьмнен попечитель келд1, к,азф КДстанайга жургел! жатыр, 16-нда шыгады, Троицю арк,ылы журедд. ©зщ1здщ мектебщ1зд1 де, орыс мектебш де дурыстацк,ырап устауыцыз жай- ында менщ С1зге етш1Ш жасап жатуымньщ к,ажет1 бол- мас. Диаконнан жумысын мумюн к,адар жак,сырак, турде керсетуге тырысуын сурацыз; эрине, муны од С1здщ басшылырыцызбен ютейтш болсын. Тусуше С1здщ патер к.олайлырак, болар деп ойлаймьш; ал С13 эзфге Балгымбаевтын; ушне юре турарсыз; бул пэтерге жак,сылап мебель к,ойьщыз, ютапхана болмесш де ме- бельаз к,алдырмацызг оран озш тусем. Менщ ушме де хабар берщ13, уйдщ шш жак,сыла.п жасаулап к,ойсын; по­ печитель 613Д1Ц уйге де барады. Николай Петровичке ме- нен селем айтып, етш1шшдд тапсырыцыз, осы хатты алы- сымен, Троицюден КДстанайга, КДстанайдан Торрайга баратын жолдары почта устаушыларды кун 1лгер1 хабар- лап к,ойсын; олардьщ аттары езф, кшз уйлер1 таза бола- тын болсын. Егер б1здщ уйде ол-пул кеодспк болатын бол- са, ол жешнде маган Н. П. жердем етер деп сенем. Тек ас шсфудщ жайы к,алай боларын рана б!ле алмай отырмын. С13 анау маган келш журетш белгни аспазга кун 1лгер1 ескерт1п к,ойьщызшы, эзф болсын, тандаулы ас ютеуге керекп нэрсенщ бэрш алып к;ойсын; оран к;ажет ак,шаны Оспан берер. Шарап жагын езш ала барам. Оспанга тары мынаны айтьщыз: менщ ушмнщ то- щрепндеп к,ора-жайлар, кешелер тертшке келтфшп, сыпырылсын, уйдщ пештер1 агартылсын, ал егер онша к,олайсыздык, болмайтын болса, к,ыстауга конип алсын. Баск,а жазгандай ештеце жок;-ау деймш. Бул хат 1888 жылы, 20 сентябрьде Озщ1зд'1 к,адц)пеу\\ш К,останайда алынран. — Ред. Ы. Ллтынсарии. 188

В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к,адфЛ1 Василий Владимирович! Ак,ырында уды мэртебел! бастыгымызды да жонелт- т1к. Сентябрьдщ 19-да Орсюден тура К^останайга к,арай шырып, буран 22-сшде келдш. Сентябрьдщ 23-нде улы мертебел1 оастырымызды алдынан, оньщ оз отпнцп бойынша Троицюге озщ1з б1летш тшчэш Досжанды жюердш; попечитель К,останайга 29 куш кешке таман келш, 30 куш сонда болды да, октябрдщ 1 куш, тура жол- мен Орсюге жету унпн, Николаевск станциясына царай журш кетп. Мен оны К,останайдан 120 шацырым жердеп Николаевск станциясына дешн шыгарып салдым. КДстанай мектептерше, есфесе, олардыц шаруашы- лырына жэне орыс тшн ок,ыту жоншдеп табыстарына ол риза болтан тершдь Ол 2-класс оцытушыларыныц есеп жошндеп бшмдерш нашарлау деп тапты. Бул тус1Н1кт1 де. 03Щ13 де б1лес1з, б1зде 1-класта орыстыц тш мен жазуын уйретуге кобфек зер салынады да, есеп- тен тек жай торт амал рана ет1лед1. Попечитель мырза ок,ушылардыц мше осы кушне кездесш отыр. Бфак, ол 2-класс ок,ушыларыныц программа бойынша кобфек б1л.у1 ти1С екенш айтты. Мен оган: б1зге программаны мулт1кс1з к;олданута болмайтынын, ойткеш 1-класта б!р ауыз орыс тшн бьшейтш цазак, балалары оцитынын, сондьщтан оларра ец еуел! орыс тшн уйренш алуы керек екенш, 2-класк,а откенде орыс ок,ытушыныц оцытуын толык, тусшетш болуы керек екенш, ал есеп сабагыньщ ти1ст1 колемш екшпп жыл бойында, 2-класта олар бер1 б1р ет!п улпретшш тусшддрдш. Менщ бул делелше улы мартебел! бастык, цанагаттанган сияк,ты болды. Жалпы айтцанда, попечитель к,атты риза болгандай, К9Ц1ЛД1 журдд. Егер коцшне бф куд1к сак,тап, б1зге оны сын айтпай к,ойган болса, — онда бул оныц оз 1С1 гои. Мше, попечительдщ б1здщ мектептерш13Д1 аралауы жайында менщ С1зге айтарым осы. 189

Мен к,азф жазу-сызуларыммен айналысып жатыр- мын. Жуырда, октябрьдщ 10 шамасында Торгайга жур- мекшн, сол жак,тан Ыргызга, К,арабутак,к,а, ал егер улгхре алсам Ак,тебеге де барып к,айтпак,пын. Бфак, Ак,тебеге к,ыск,а дейш барып улпре алмаймын-ау дей- мш. Жаза к,ойгандай эзф бетен ешнэрсе жок,. Евпрак- сия Васильевнага аса к,урметтейтшшд1 бьддфем. ©з уй 1Ш1М, К,удайга шукф, тег1с аман. ОзщЬдщ шын берйггеи 1888 жыл, б октябрь. К,остаиай. Ы. Алтынсарин. В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к;ад1рл1 Василий Владимирович! Попечительдд октябрьдщ 1 кун1 шырарып салып, 14 кун1 уйден шык,к,ан еддм. Содан бермен Торгай, Ыррыз уездерш аралап журм1н. Ок,ута к,азак, к,ыздарын жинау, оларды орналастыру уш1н, онан кей1н к,азак, к,ыздары интернатындагы ок,у жумысыньщ оз)н жолга салып жШеру уш1н Ыррызда ек1 жет1дей отырып к,алдым. Онда, ©31Ц13 де ендт ест1ген боларсыз, 1ст1н, беталысы ете жак,сы; алрашк,ы куннен бастап к,ол 1с! уйрет1ле бастады, оны к,азак, к,ыздары ете унатады, ал олардын, ата-аналары да 1стер1н кер1п мэз болып жатыр. К. сияк,ты адамдардыц мундайды кер1не жаратпайтыиына к,арамастан бгздщ бул 1С1М13 де жаман болмас деп ойлаймын. Ендд м1не, терт куннен берх Торрайда отырмын; себеб1, жуырда ашылмак, К,араторрай болыстык, мектебше деп хстеуге бертлген парталар мен устелдер ел! бхтпеген екен. Ал куннщ райы ете жаман: бурын б1ресе жацбыр, б1ресе к,ар жауып тур ед1, енд1 суык, тусш кетт1. Шанамен де, арбамен де журе алмайсьщ. Б1рак„ амал жок,, к;олга алган 1СТ1 тезфек бтруш керек. Ыррызда далалык, облыстар жоншде декабрь айында жаца ереже жарияланады екен дегеи, журггыц айтуын- 190

ша, анык, хабар жетп. Од ереже бойынша бшдщ облы- сымыз таратылып, оньщ ею уез1 — Торгай жене Ыррыз уездер1 — К^азалы облысына царайтын коршедд. К^азалы облысы терт уезден — Перовсю, К,азалы, Ыррыз жене Торрай уездершен цурылатын коршедд. 1<,аз1рг1 Торгай облысыныц ею уез1 — Николаевсю жене Елек уездер1 — Орынбор губерниясына белшш кететш коршедд... Осы- дан кешн, мен: менщ цызмет орным к,алай болады екен, деген ойга кетш отырмын. Егер бул орын жойылатын болса, онда менщ оган езфленуш керек, ад егер жойыл- майтын болса, — оньщ к,ай турде болатынын бьлуш ке­ рек, атап айтцанда, бул инспекцияра буюл К^азалы об- лысы келш цосылатын бола ма, мунын, осылай болуы да мумюн; ойткеш бул облыс Турюстан олкесшен мулдем шеткер1 цалады, сондьщтан ок,у жумысы жогпнде ол Орынбор оцу окрутше багынатын болар; немесе ин- спекцияны, мунын; царауына ею губернияныц да кейбф бол1мдер1 юретш болса да, бурынгы кушнде цалдыра ма? Мше, осыны бЬ\\уш керек. Муньщ цайсысы болтан кунде де бул жацалык, маган оте унамсыз; инспекция таратыла- тын болса, онда, оз жайымды былай к,оя турранда, баста- лып кеткен ютерьмдд бтрш, ныгайта алмай цаламыи; ал оган К,азалы, Перовсю уездерш екелш к,оса тапсыратын болса, онда жыл бойы тынбай мектептердд аралап журуге тура келедд. К,алай болатын болса да, К,удай ацына, менщ алдагы жайымды кун 1лгер1 аньщтап берун-цзд1 отшемш; жаца жагдайга мен кенет кшипп к,алмайын, ол меш1степ жатк,ан жумыстарым жогпнде де, оз жошмде де ойламаган жерден циыишылык, жагдайга туарш кетпесш. Менщ тары бф улкеи отпйшш бар. «Берьмю де К^удай- дыц пендес1М13» деген соз бар гой. Меи к,азф деисаулыгым бурынгыдай жацсы деп мак/гана алмаймын, тосек тар- тып жатып цалмагаимен де, жш-жш сырк,аттана беретш болып журмш. 1степ жатцан ]сше, коздеген мак,сагыма бершп кетш, мен осы кезге дешн езшнщ келешепмдЬ 191

ез уйёмнёц келешегён ойланбаппын рой; муны ойлану ке- рек сияк,ты корёнедё. Сёзге, бэлкём, бимэлём емес болар, мен 1860 жылдан берё цызмет ёстеп келемён, ец ёлкё кезде облыстык, басцармада штаттагы (болар деймён) тёлмэш болып ёстедём; одан кейён Торгайра кел1п бастауыш мек- теп оцытушысы болдым жэне коменданттыц тёлмэшё бол- дым, — бул цызмет орындары мемлекеттёк цызмет пра- восында жок,-ау деп ойлаймын. Осыдан кейён 1869 жылы уезд басцармасына ёс жургёзушё болып цызметке кёрдём, сол кезден бастап осы кунге дейён штаттары цызметте ёстеп келемён. Округ попечителе К,останайда болтан кез­ де, улы мэртебелё бастыцпен тура сойлесуге бата алмай, менёц сол цазак, мектебёнёц оцытушысы болып ёстеген кезёмдё мемлекеттёк цызмет есебёне жатцызу туралы сурануын етёнетёнёмдё ретё келген жерде ол кёсёге ай- тарсыз деп Карл Андреевичтен отёнген едём; менёц одан бурынгы облыстык, басцармада тёлмэш болып ёстеген бёрёншё цызмет орным штатты цызмет болтандыцтан, бул отёнёшём орынды да рой. Егер менён цызметём аз да болса бёр пайда келтёрген болса жэне ол цандай да болса бёр сияпатца турарлык, цызмет болтан болса, онда улы мэртебелё тацсыр отёнёш жасап корсе менёц уй ёшёмнёц келешегён пансион [пенсия] жагынан цамтамасыз етёп, маран шын экелёк цамцорлык, жасаган болар едё; ал мен озём де, шамамныц келгенёнше пайдамды тигёзёп, цызметёмдё алацсыз ёстей берер едём. Сёздёц маган жацсы к,арайтыныцызды пайдаланып, басца амалым болмаган соц, Сёзге отёнёш айтып, эртурлё арыздарыммен уацытыцызды болёп, мазацызды ала берёп журмён. Бутан, бёр жатынан, Сёздёц цайырымдылыгы- цыз да кёнэлё; жотарыда айтылтан отёнёшёмдё Улы мэрте­ белё тацсырга жеткёзуёцёздё сурап, мен Сёздёц осы к,а- йырымдылыгыцызта тэты да к,ол артып отырмын. Егер ол кёсёнёц сурануы ушён ол-пул аньщтама керек болатын болса, оларды тиёстё адамына тапсыра корёцёз. 192

Ал енд1 осы хатыма Слздщ жауабыцызды асыга кутем. Оны К,останайра жазарсыз, ейткеш, ноябрьдщ 15 — 20- ларында сонда боламын гой деп отырмын. Адал ниетпен Iуурметтешн жэпе озпрзге тын берЫген цызмеппищЬ Ы. Алтынсарин. N. В. Тары бф ОТ1Н1Ш1М: дш сабарын ок,ытушыларды ык,ыластандыра тусу ушш Торрай священнипн наград- тау туралы суранган еддм, муныц немен тынранын б1ле алмай отырмын. Торрай губернаторы Байжиеновк,а 100 сом жэрдем беру туралы уэде к,ылып, ол женшде эмф де берген едд. Байжиенов бул ак^шаны эл1 кунге дешн алган жок,. Осы женшде, сфэ, уезд начальнипне жазып жШерудд умытып кетп-ау деп ойлаймын. Ыррыздагы к,ыздар интернатында к,азак, к,ыздарыньщ санын 20-ра дешн кебейту туралы губернаторраусыныс енгЬген едш. К,олыцыз босай к,ойган кезде осы мэселелер женшде б1р сурау салып кормес пе екенсхз, к,айырымды Василий Владимирович? К-нщ жамандауымен губернатор к,азак, к,ыздары интернатыньщ коц1лдепдей болуына бфаз куман келтфетш кершедь Ондай пайдалы гсп бастап кврмесек, онда ешуак,ытта да ештеце шык,пайды рой. Ал мен, асфесе, Сейдалиннщ жане к,урметп к;амк,оршы бо- лып тарайындалып отырран уезд начальнипнщ эйелшщ комепмен бул жумыстьщ Ыррызда жак;сы журетшше К031М жетш отыр. Мазацызды алганыма кешфхм, рафу етщю. Эзирздщ цызметширз Ы. Алтынсарин. 1888 жыл, 5 ноябрь. В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к,адфлЛ Василий Владимирович! Жаца жылыцыз к,утты болсын, аса к,айырымды Ва­ силий Владимирович жане аса к,адфЛ1 Евпраксия Ва­ сильевна!!! Шын журепшЬден СМздердщ жане к,ымбат- 193

ты уй 1ШЩ1здщ аман-сау, бак,ытты болуъщызды жэне барлык, 1стерщ1здщ сэтп болуын Т1лейм1з! Б1з, Николаевск уезшщ барлык, оку дызметкерлерь к,азф б1здщ аса к,аддрл1 уезд начальнигш1здщ уйшде отырмыз; уй дожасын тшсшше дуттьщтап курмет керсеткеннен кешн, 613 бфшип тосты ок,у жумысыныц адамшылыры мол, адал к,айраткерлершщ саулыгы уинн котердж. К,айырымды адамдар жасасын! Шын магынасындагы адамдарра кудфетт куигп Кудай жар болсын! Ура!!! (Булхатты уезд начальнигшщушнде жазып отырмыз). Мен буратанамын рой; сейтсе де орыстьщ жаца жылды к,арсы алуында бф тамаша кетерщгалж бар; сондьщтан, хатымньщ 031 де кетерщю рухпен жазылып отырса, оран тацырдамацыз. Шын к,адф тутатын достарын,, суйетш адамдарьщ осындайда ержаз еске туседь Осындай адам- дарым есше тусш, мен дазфдщ озшде мае болып отыр- мын. Сондьщтан сезшнщ тэртшаздтне ренжшецхз. Жак,сы адамдардьщ саулыгы ушш уипнип рюмкамды 1Ш1П жатырмын. Тары да ура!!! 1888 жш, 31 декабрь. Ы. Алтынсарин. Крстанай. 1889 В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к,ад1рл1 Василий Владимирович! С1зге ©те бхр дайгылы хабар бьлдфуше тура келш отыр. Бждщ Бессонов Александр Григорьевич, ара есшен айрылган болар деймш. ©йтпесе, оным, оз окушыларына 1стеген сорак,ылык,тарын басдаша туеше алатын емеепш. Бак,сам, ол ок,ытушылар мектебшщ З-ип жане 4-кластарында, окушылардьщ к,арсы болуы- 194

на к,арамастан, бф ай бойы 1нжъ\\ мен оньщ парыздарын уарыздай бастапты. Осыныц нотижесшде, бф жагынан, ол ок,ушыларга оипгш, к,атал к,арай бастайды да, еюнпн жагынан, ок,ушылар ок,удан бас тарта бастапты. Тше ол шэкфттерш залым деу сияк,ты создерге дейш жене олар- ды кластан желкелеп шыгарура дейш барыпты. Бул ЭА1 ешнерсе емес, Кудай сак,тасын, Александр Григорьевичей; бул к,ылырын к,азак;тар естш к,оймасын, нагыз бэлеге сонда к,аламыз. Осыган шк болгандай создер Орск татарларыньщ арасында к,азф де бар коршедь Кбайта, бул З-ип, 4-пп класс пююрттерше мьщ сан рак,мет, олар ата-аналарымыз мектептен шырарып алып, ок,ып 61л1м алута жол бермей к,ояр деп к,ауштешп, Александр Григорьевичтщ 0лг1 уагыздарын естершен шыгармай жасырыпты рой. Эйтпегенде мунымен, тек ок,ытушылар мектебшщ келешегш рана емес, онымен к,абат, жалпы орыс-к,азак, мектептершщ боршщ де келешегш мулдем булдфш алуымыз мумюн рой. Бул моселе, Василий Владимирович, менщше, оте маь(ызды моселе, сондык,тан муны кешеу1лдетуте бол- хмайды. Орск1де беделЛ куит ею к,азак, губернаторга, министрге шарььм беруге ойлары барын айтты. Орыс- к,азак, мектеб1 арк,ылы бшм алута мер*п зиян келтфетш бф маск;ара жанжал котерьлш кету1 мумюн. Александр Григорьевиче баск,а бдр жерге (мумкш болганынша тезфек) аудару, оньщ орнына баск,а бфеудД тагайындау жайын к,арастыра корщш, ойтпесе, б1здщ бул досымыз, мумюн к,азак,тарга жак,сылык, ойлап журген де болар, бфак,, озшщ мшездшмен, ал тура айтк,анда (одепаздеу айтцаныма рафу етщ1з) можнундшмен б1здщ б0рш1зд1 де к;ашып к,утылгысыз б1р болеге душар етер деп к,орк,амыи. Осылардыц борш мен емесюлеу турде К,останайда ест1ген едш, ал аныгын келш ок,ушылардьщ оздершен 195

61ЛД1М. Александр Григорьевичке, эрине, барган жок,- пын, одан бэрюф епщандай манпагат шьщпаган болар ед1. ©йткеш, Орсюге попечитель келш кеткен кезде ол меш взшщ к,ылырымен тан, к;алдырран болатын. Мен сонда-ак,: осыньщ еа дурью па екен деп ойлаган едш. Ал, шынында да, езщ1з ойлап к,арацызшы, — осыньщ еа дурью па?.. Ожданымныц наразылырын басу ушш осындай тым к,олайсыз жардайларды езщшге хабарлап, бул сияк,ты болып кормеген халден б1здд к,алай да к,утк,арарсыз деп сенемш. Александр Григорьевичке енд1, ара, сенш бола к,ояр ма екен. Егер к,азф оны маск,ара болудан к;оррап к,алмайтын болсак,, мунын, туб1 оны бф жаманшылык,к,а экелш сок,тырар деп к,орк,амын. Шынына келгенде, орыс ок,у орындары ушш оньщ ок,ытушы бола алаты- нын Слздщ езщхз де терю деп айта алмассыз, ал бфак, аягьщды баск,ан сайын эдеп сак,тап, абайлап отыруды керек к;ылатын буратана халык, арасында ол жак,сы эгам не инспектор бола алмайды. Эаресе, осы соцры жагдай женшде менщ журегш сыздайтын себеб1 — ок,ытушылар мектеб1 613дщ ок,у- шыларымыздьщ барып тусетш мектеб1 ед1, булар сонда белг1л1 бф бШм алып, к,азак, халк;ыньщ турмысына, шы­ нында да, пайдалы болтан болар едь Олар, Александр Григорьевичтщ т1легеншдей, тез араныц 1шшде хри­ стиан дшш таратушылар болып шыга алмаганымен де, дуниеш дурыс тануды таратып, фанатиктж идеяларга к,арсы тура алатын, к,азак, халк,ыныц ак,ыл-ойы мен эко- номикасыньщ дами беруше кемектесе алатын адамдар болар едь Мше, осылардьщ бэр! мундай епаз, жарым ест1 басшылык, салдарынан жойылып кету1 мумкш. К,атты айтып отырганыма кешфш етпрз; к,айтешн, 1шш куйедй Евпраксия Васильевнага менен жалынды салем айтьщыз, хатымньщ тэртшаздеу жазылганына кенпрм 196

етщ1з. Оны дурыстап жазуга бул петерден сия да, тшп, цаламуш та табылмай отыр. Жалынды сэлем жолдап отыргап озирзге шын берглген цызметшщЬ Ы. Алтынсарии. Я, айтпацшы, мен ею класты мектептерд1 цалалык, мектептерге айналдыру керек деген сияцты бф улкен усыныс енпзген едш. Ол женшде не 1стелш жатыр, оган не деседд, езйцз осыларга цалай царайсыз? С1зге бул усыныстыц мазмунын эр кездерде айтцанмын, С1здщ оны мацулдаганыцыз есшде. Таты б!р жацальщ мынау: Ыргыз мектебшщ мецгерунисшщ орнына Н. И. физика- математика фацультетшщ кандидаты А. Смоленскийд1 либерш отыр; мен оны алуга уэде бердш. К,аз1р Ацтобеге бара жатырмын; ©йткеш онда не жасалып жатцанын откен жыддан бер1 корген жок, едш. Оныц басынан бак,ытсыздык, арылмай-ак, цойды; Спиридонов™ ауыс- тырып, Данилов™ тагайындап едж, ол ол1п к,алды. К. дегешщз жаца талаптар цойып, нусцаулар беру1н цоймайды, Т1ПТ1 ок,ытушылар дайындауга дешн барды. Онымен ендд шатасып к,аламын-ау деп к,орк,ам, цандай шыдамга да бф тек бар гой. Ал шатаса цойсам, эд1летт1к уийн меш цолдарсыз. 1888 жыл, 20 февраль. Орск цаласы. Н. И. ИЛЬМИНСКИЙГЕ Аса к;адфл1, цымбатты Николай Иванович! Александр Васильевич Смоленскийдщ бгадщ момын елшгзге келуш улкен цуанышпен к,арсы аламыз. Оныц б1зге унайтынына ешбф кумэнш жок,, бфак, 613 жэне б1зд1ц журтца тепе суйюмдд бола бермейтш сахарамыз оган унар ма екен; эсфесе, Александр Григорьевичи С1ЗДЩ *плепц1здей, Ацтобеге Ж1бере алмайын деп отырмын, ендд оны Ыргызга тагайыидаура тура келедд. 197

Себеб1, Данилов бейшара цайтыс болганынан кейш, ешбф лайык, адам таба алмай, мен сол бойда-ак, Ацтебе мектебшщ мецгерупйа етш, бурын тэжфибеа кем деп мундай жумысца езш тагайындамай журген Лапшиндг тагайындап едш. Бфак, к,азф, бфшшЦен, оныц тэжн рибесшщ жеткцикт1 екенше кешн козш жетп, ал ешншщен, ол жергшкт1 Ацтобе копес1 Саморуковтыц цызына уйленд1, сондыцтан оныц да жагдайын котере тусуш эд1летт1 болады-ау деп б1лдш. Ендт жерде, бул жастардыц алдан куткен ум1т-т1лектерше жэне олардыц жаца туысцандарыныц куткен умггтерше царамастан, оларды Ацтебеден Ыррызга аудару цолайсыз деп б1лемш. Бфак, Александр Васильевич ушш Ацтобе мен Ыргыздыц арасында оншалык, айырма болар ма екен ? Рас Ыргыздыц табигат жагдайы Електен нашарлау Ыргызда семинари- ядан ешюм жок,, ейткеш б1зден Царегородцев те уездж басцармага кетешн деп жатыр (рет1 келген соц айта кетешн, мен бул жешнде попечительге шагынып, оныц семинарияда цазына есебшен тэрбиеленш шык,к,анын, оцытушылык, цызметте алты жыл итеуге мшдетп екенш, цазынадан жол ацша алганын айттым, мен оны эбден колдан шыгып кеткенджтен босатцанымды быдфдш), бфак, Ыргыздыц ек1 класты мектебшде ек1 цазак, Ж1ПТ1 бар: оныц бфеуг Красноуфимсшдеп реаль­ ное училищеш бтрш келген, екшпла — оцытушылар мектебш бтрген, — екеу1 де оте жацсы адамдар, Алек- сандр Васильевич олармен уйлесш кете алады. Одан кешн, Ыргызда мировой судья жане тергеуин болып Элмухаммед Сейдалин ютейдь Ол цазацтарды оцыту нпне ете ынталы адам. Биыл ол цазак, цыздары уш1н Ыргызда К,азак, сахарасындагы ец туцгыш, 20 юсшк цыздар мектебш ашуыма комектесп, ал уезд начальнип бурын К,азаида аскер командованиясы кецсесппц бастыгы болып цызмет штеген — Гайжевский де шкер, 198