Таза бұлақ

дурыс адам. Ыргызда тек ок,ушылардын уш рана нашар- лау ед1, бфак; бул уппн жаз шыга болек уй салмак, болып жатырмыз. Бул айтк,андарыма к,оса айта кетешн, мен к,азф ею класты терт мектебш1зд1 уш класты к,алалык, немесе уезд1к мектептерге айналдыруды суранып жатырмын; булардын, жанында бф-бфден ок,ытушы-инспектор болмак,; оньщ жалак;ысы, жацылмасам, 300 сомдай, пэтер1 к,азынадан жене ол жалпыга бфдей мемлекетпк к,ызмет правосымен пайдаланады. Бул шюр ю жузшде жузеге асатын болуы керек, ейткеш, округ попечитела менщ тюргмдд мак,улдады, ал оньщ бержагында, ею класты мектептердщ бурынры к,аражатыныц устше аз-ак, цосымша к,аражат керек, бул к;оражатты к,айдан алуга болатынын мен керсетш те бердш. Егер бул ойы- мыз жузеге асатын болса, онда Александр Васильевич- ке, оньщ бшмте к,арай к,олайлырак, келетш, ок;ытушы- инспекторлык, к,ызмет те эзф болады. Ал онан соц, егер ол б1здщ сахараны, киргизляндияны уната к,ойса, бдедщ облысымызда одан жогары да к,ызмет табыла бередд... Мше, Алексаргдр Васильевичтщ алдында турран жумыстар осылар. Б1зге оньщ келу1 керек пе, керек емес пе деген жагын, к,ымбатты Николай Иванович пен Ека­ терина Степановна, енд1 оздерщю шенпщздер. Осымен бфге Озге телеграмма сорып, оньщ жауа- бын Орсюге Ж1берущ13Д1 сурап отырмын; ейткеш, мен Ак,тебеге журш барамын, жолшыбай Орсюге согамын, сол арада Сшдщ ризашылыгыцызды алып, Александр Васильевича тагайындау жайында ресми буйрык, бер- пм келедь Смоленскийге жол шырынын толеу туралы сурануым мумюн бе екешн б1ле алмай отырмын, ойткеш ол, Оздщ жазраньщызга Караганда, к,азына есебше ок,ыган адам емес жене семинариядан да ж1бер1лген адам емес кершед! рой. Мундай жагдайга бфшпп рет кездесш 199

отырмын, сондык,тан бул жайында б1летш адамдармен кецесш алуым керек. Айтк,андай, тары бф етшгш. Округтж баск;арманьщ буйрыгы бойынша, мен жацадан тагайындалган ок,ы- тушыньщ саяси жагынан сешмдшгш жергШкт1 губер- натордан сурап бь\\уш керек едь Ал, менщ ойымша, ол С13ДЩ сурауыцызга тезфек жауап берген болар едь Сондьщтан жергшкт! жерде керек болатын куэлжт1 суратып алуды ез мойыньщызга алмас па екенспз. Б1здщжак,та эзфге ешбф жацалык, жок,. 1сш13, К,удайга шукф, 1лгер1 басып келедд. Соцры кезде тек денсаулырым нашарлап жур. Элсш-эл1 алые ауылдарды, унемх салцын мезгтлде, не к,ара суык, кузде, не ерте квктемде ара- лап журу денсаулырыма эсер ете бастады. Эйткенмен, Алланын, бф рацымы болар тары, бфцатар мшдеттерш13Д1 орындаганша к,ызмет етш, кейш тыным алармыз... Меш умытпаганыцызга, цымбатты Екатерина Степа­ новна, шын журегшнен рацмет айтамын. Сгздщ маран эрк,ашан зер салып, унем1 жак,сы к,арараныцыз К,удайдан к,айтар. 1889 жылгы февраль ши. Шын журег'шен сыйлайтын багыиышгпы пендецЬ Ы. Алтынсарии. Н. И. ИЛЬМИНСКИЙГЕ Аса к,ад1рл1 Николай Иванович! С13Д1Ц 2 мартта сокщан соцры телеграммацызды мен 5 мартта — кеше алдым. Александр Васильевич ез1нщ ойын езгерткен болса, оган не шара; онда Ыргыз мектебшщ менгеруипс1 етш Тимофеев мырзаны да сон- дай улкен ьщыласпен царсы алуга ризамын. Бфак, цазф жол бузылралы жатыр, бул май айыныц басына дейш созылады. Сондьщтан оныц келемш деп асыруыныд да к,ажет1 жоц, оныц усине жуырда (15 майда) жазгы 200

демалыс та басталады. Меищше ол б1зге — Ыргызга июль айыньщ орта шеншде не, тштх, аягында келсе де болады рой деп ойлаймын. Ок,у жумысы августыц 15-1 мен 20-сыныц арасында басталатын болрандык,тан, ок,у басталтанра дешн к,олы бос кезшде, мектептщ шаруашылырымен жене жаллы тертШшен таргысып улгфедь Ал енд1 уйге барысымен мен Тимофеев^ ок,ы- тушы етш алута ризалык, б1лдфетшшд1 ресми турде жа- зып Ж1берерм1н. Ак,тобе жене Бертебе болысында болганнан кейш мен ез жайыма, уйге к,айтып бара жатырмын. Николаевсю жене Елек уездер1нде к,ыс к,атты, шоп к,ымбаттап кеткен. К,азак, астрономдарыньщ болжауындай, к,ыс со- зылып кетсе, онда к;азак,тардыц хал! мушюл болады, ойткеш, олардыц шептер1 таусылута таянып цалыпты, ал муздак, тусш к;алгандык,тан малды тебшге шыгаруга болатын емес. Екатерина Степановнага шын журегшнен алдияр дурай селем. Улкен чурмептен Озге шын бер'пген цызметширз Ы. Алтынсарин. Наследницкая станциясы. 1889 жыл, 6 март. В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к,ад1рлл Василий Владимирович! Орск арк;ылы Ак,тебеге ©тш бара жатып, Орск1дег1 ок,ытушылар мектебшде болтан к,олайсыз ецгшелерд1 естш, СЛзге Александр Григорьевич жайында бфк,атар кон;1лс13 нерселердд хабарлаган едш. Ак,тобеден к,айтып келш, мен ок,ушылар жагынан да к,улак, аспаушылык,тар болганын, бутан ок,ытушылардыц да кшеаз емес екешн аньщтадым. Эсфесе мети, ©зщ1зге мелшдегешмдей, Александр Григорьевичтщ 1нж1лд1 тусшдфгерй ку- 201

джтендфш куйшдфген едн Ал енд1 аньщтай келген- де, бул ок,ыту сипатында немесе соган ук;сас сипат- та болтан нэрсе емес екен, педагогика сабатын ок,ыту устшде, соз арасында тана айтылтан нерселер екен. Сондьщтан, С1зге жазтан хатымдагы, белпл! жагдайдьщ эсершен ержаз айтылып кеткен к,атты сездерш мен так;к,ан кшэларымды к,айтып аламын. Мен тек бф сезш жон1нде тана сол П1к1р1мде к,аламын; оным: егер Александр Григорьевич езш б1разырак, 0згерт1цк1реп устамайтын болса, онда, сфа, олок,ушылармен, ецауел!- ак, ок;ытушылармен уйлесе к,оймас; ©йткенх, осы болып отыртан эн,пмен1н, ец басы солардьщ наразылытынан туып отыртан к©р1нед1 (муны С1зге к,упия турде айтып отырмын). Жак,ында Орск1ге Карл Андреевич болып кеткен екен, к,азак, ок;ушыларына тым к,атты к,арамаса ед1 деп к,орк;ып отырмын. Олардьщ 1Ш1ндег1 б!р бокейлжтен баск;аларыньщ бэр1Н мен 031м жак,сы б1лемш, бэр1 де ©те дурыс батыттагы ок,ушылар, 1штер1нде ©те дарынды ©те зей1нд1лер1 де аз емес. Оларды, К,удай ушан, к,оргай керщЫ Пенсия жайында, ©з1Ц13ге мал^м, мен попечитель- ге хат жазып ж1бергенмш. Осы маселе жайында жэне менщ к,алалык, мектептер мен к,ыздар мектептер1 ту- ралы суратандарым жайында бфер рет хабар алмас па екенс1з. Уйге жетуге асыгып отырмын, к,ар ер1п, жол бузылып кете ме деп к,орк,амын. Евпраксия Васильевнага дутай сэлем. Мен 200 мыц утк,ан жок,пын ба? Шын цад 'цтеит 'т, озщпге бертген цызметшщЬ Ы. Алтынсарии. Наследницкая станциясы, 1889 жыл, 6 март. 202

В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к,адфЛ1 Василий Владимирович! Ацтебеден цайтып келгеннен кешн, март айыныц орта шеншде жене содан кей1нп уацыттыц бэршде сырцаттау болып журдш де, апрель айыныц аягында мулдем жатып цалдым, окпем цайталап цабынып, журегшнщ согуы кушейш кетть К,азф енд1, К^удайга шукф, тары да тэуф болып келе жатырмын. Ал Сдеден де ешбф хабарым жок,, амансыздар ма, цымбатты Васи­ лий Владимирович? Оныц устше, оцытушылар мектеб1 жайындары хаттарыммен Слзд1 ренжтп алран жок, па екенмш деген ой да мазамды кетфш жур. Егер ондай бфдеце болган болса, ойланбай жазганыма кенпрш ете кор1ц1з. ©31МШЦ шын берглген адамдарыма осындай ойланбай жаза салушылык, менде кейде, шынында да, болып журедь Ендд тары б!р наразылык,, ярни цазак, оцушыларыныц наразылыгы, Красноуфимсюдег1 ауыл шаруашылыгы мектеб1нде де туып отырган кершедь Муныц себебп мусылман дэстурш мулде елемеу, ярни шошца етш асып беру, оцушыларга шошк,а бацтыру, орыс оцушыларымен бфге гибадат етюзу деседь Муныц бэр1 де оте унамсыз нэрсе гой; сондыцтан, эзф ештеце бола цоймай турран кезшде сонда барып, оцушыларды тусшдфш, наразылыцты жойрым келедь Ал егер, цажет болтан жагдайда, директордыц езшен де сойлесюм келедь Кектем салцын. К^ыс цазацтарра онша цолайлы бол- мады. Шептщ тапшылырынан малдыц олш-жтм1 де болды. Мектептерш1здщ хал! барлык, жерде де жацсы. Айтпацшы, егер маран хат жазуга уацытыцыз бола цойса, Ыргыздагы мектептщ мецгеруш1С1 етш тарайындалган Тимофеевке (К^азандагы Тимофеевич баласына) жол шырынын беру туралы сурануга правомныц бар-жогын хабарлацыз. Ол гимназияныц 203

алтыншы класын бтрген, содан кешн к,алалык, жене уезд1к мектептщ ок,ытушысы болута емтихан устаран, одан кешн шок,ынган татарлар мектебшщ ок,ытушысы болтан... Егер к,азынадан жолшырынын сурауга болмай- тын болса, ондай жагдайларда не 1стеу керек, жэрдем сурау керек пе? Будан артык, жаза алар емесшн, к,олым тальш отыр. Кор- генше к,ош больщыз, к,ымбатты Василий Владимирович. Евпраксия Василъевнага менен жалынды сэлем айтьщыз. 1389 жыл, 10 май. Саге шын коцттен бер 'шгеп Костанай. пеидец'п Ы. Алтынсарин. Ф. Д. СОКОЛОВ^А Аса суЙ1кт1 Федор Демьянович! Бугш бфтурла бойым ауыр тартып отыр. Сондык,тан, Сфэ, К,останайга бара алмаспын. Баск,алармен бфге С1з де губернаторды к,арсы альщыз. Тэуффек болсам,— ертен, барармын. Рет1 келсе, осыны Николай Григерье- вичке де айтып к,ойьщыз. Онан соц, Константин Давыдовичтщ бф минут­ ке маган келш, т1сшдД суьфып тастауын сурацызшы. сырк,атыма к,оса бул да жанымды к,инап отыр. Маужан Байжиеновтен — к,азф барып, Меидщара- ньщ болысы Нурхан Мырзабакиннщ келген, келмегеиш бшп беруш сураймын. Егер келген болса, онын бупн б1злдц уйге келуш етшемш. Губернаторра жолык,пастан бурын онымен бф ©те к,ажетп1с женшде сойлесш алу- ым керек. 1889 жыл, 24 май. Озд/ к,ад1р тутатын Ы. Алтынсарин. 204

В. В. КАТАРИНСКИЙГЕ Аса к,адфЛ1 Василий Владимирович! Озге соцры хатымды жазганнагг кейш мен тары да ауырып к,алдым. Бул жолы бурыирыдан анарурлым к,атты ауырдьтм, журт мет жаны к,алса болар едг деп к,ау1птемд1. 0л1 де аурумын, уйк,ым жок, десем де болады, тамак, нмпеймйг, журепмнщ соруы кунгп, енгпге беремш. Троицюден ушп-шп доктор шак;ыртк;анымнан кейш, к,азф тэуффексщ десед1г ол маран 10 июльге дейш 1шетш дэр1 берш кетп. ©31мд1 бф Кудайга тапсырдым, тагдырда жазылганиаи артык, ештеце болмайды гой. С1зд1Ц хатыцызды алдым, оньщызга улкен размет. Егер тоу1 р болсам, август айымыц аягынаи бастап облыс- ты барлап к,айтпак,шымын. Ал егер С1з август айыныц орта шеншде, не болмаса, 20-лары шамасында б1зге келсец1з, онда 613 Торгай, Ыргыз арк,ылы Орынборга дейш аралаган болар едш. Будам артык; жаза алатыи емеспш. Коргенше к,ош больщыз, к,ымбаггы Василий Владимирович. Спгс шын коцЫмен бср'шген багъшышты пендецп Ы. Алтьтсарчи. 1889 жил, 15 июнь.

МАЗМУНЫ X ©ЛЕНДЕР .5 X .8 N3 Сез басы............................................................ .9 «внер-бшм бар журтгар»................................ .9 Л Балгожа бидщ баласына жазган хаты........ 10 Бул им?.............................................................. 16 § ©сиет елецдер................................................... 17 Эй, достарым!................................................... 18 N Эй, жнтгтер!....................................................... .20 Жаз...................................................................... .20 ©зен..................................................................... .21 Эддлддк кермеген уипн тореге айтылган соз, .22 Ананыц сую1..................................................... . .23 «К,айырымды» тулк1.......................................... .24 Епннщ бастары................................................ К,арга мен тулк!................................................. .26 .29 ЭЦГ1МЕЛЕР .29 .30 ез басы............................................ ............... .31 .32 /©рмекш1, кумырска, карлыгаш.................... .32 .33 Сэтемф хан...................................................... .33 .34 •/Талаптыц пайдасы............................................. .37 .37 Эке мен бала...................................................... .38 ,38 Асыл шоп............................................................ .39 .39 V Бак,ша агаштары.............................................. ,40 Бф уыс мак,та.................................................... .40 .40 Алтын шеттёуж............................................. .42 ,44 Шеше мен бала............................................. .45 ,47 ^ Аурудан — аяган кунгпрек.............................. .51 .53 Мейфьмдд бала.................................................... Полкан деген ит................................................. V Тышканныц осиет!.......................................... 1збасты................................................................ Тулк1 мен ешк1................................................ М<,арга мен к,урт................................................ Сауыскан мен карга....................................... Жан-жануарлардын дауласк,аны.................. К,ара батыр....................................................... Байулы................................................................ Жэшбек батыр................................................ Бай баласы мен жарлы баласы...................... Баланыц айласы................................................ Ок,удагы балалардыц уйше жазган хаттары 206

0Л1М К1С1.......................................................................................................... .55 .56 Луцпан эк1м............................................................................ .57 Зеректж................................................................................... .57 Силинхш деген ханым......................................................... .58 Малды пайдага жарату......................................................... .58 V,Дуние цалай етсец табылады.............................................. .60 Б1лгеншц пайдасы................................................................. .61 \\/Кыпшац Сешткул.................................................................. .63 Таза булац................................................................................ 64 Эдеп.......................................................................................... .65 Р^анагат....................................................................................... .65 .66 Муцсыз адам......................................................................... .67 .68 ЭД1ЛД1К.............................................................................................................. 69 .70 Петр патшаныц тергелгеш................................................... .71 .71 Мужыц пен жасауыл............................................................ .72 .73 Жомарт..................................................................................... .74 ,74 Сарацдык, пен жинацтылык,............................................... .78 79 Салацтыц................................................................................. .79 .80 \" Ацымак, дос............................................................................ .82 .85 Жаман жолдас..................................................................... .87 .88 Айуанныц еспа коп, б1рак, адамдай толык, ацылы жок, .91 .94 ©тфжтщ за/\\алы................. .98 102 Надандык;............................. 104 Жамандыцца жацсылык,. 107 Сацып................................... 116 118 Текаппарлык,....................... 119 Ки1з уй мен агаш уй.......... 121 133 Данышпан цазы................. 138 139 'Уш уры................................. 142 Унд!....................................... 142 Жиренше шешен............... 207 Р^арагылыш.......................... Тазша бала.......................... Алтын айдар........................ Мак,та кыз бен мысык....... Дуниеде жамандБп^-неден ? у, ХАЛЫК, АРАРТУ МЭСЕЛЕЛЕР1 Ж0Н1НДЕГ1 ЕСКЕРТПЕЛЕР ^азацтыц болыстык, мектептер] туралы записка.............. 1881 жылы б октябрьде торгай облысыньщ согыс губернаторына берген рапорты................................................... Торгай облысыныц согыс губернаторына рапорт............. Торгай облысыныц согыс губернаторына рапорт............. 1882 жылы торгай облысындагы оку жумысыныц жайы туралы есеп....................................................... Ек! кластык, мектебшщ мецгеруипсше нусцау хат. Орынбор оку окруп попечителше баяндама хат Торгай облысыныц согыс губернаторы Ильинге баяндама хат. Торгай облысы согыс губернаторыныц цызметш атцарушы Ильинге баяндама....................................................... Торгай облысыныц согыс губернаторыныц цызметш атцарушы Ильинге баяндама хат

Торгам облысындагы халык, мектептершщ 144 1883 жылгы жайы туралы есеп........................... 151 ЭТНОГРАФИЯЛЫК, ОЧЕРКТЕР 156 171 Орынбор ведомствосы к,азак,тарыныц олген адамды жерлеу жэне оган ас беру дэстуршщ очерка.. Орынбор ведомствосы к,азак,тарынын, к,уда тусу, к,ыз узату жэне той жасау дэстурлершщ очерк!......... СОЧРЬ! ХАТТАРЫ. Балалар эдебиет\\ Ыбырай Алтынсарин ТАЗА БУЛАК Олевдер, эцгшелер, очерктер, хаттар Бас директор 3. Тен Редактор Б. 1<,оилым-Ногай Суретли Б. Сер'тбай Техникалык редактор О. Пегова Компьютерде беттеген И. Лесбаев Басуга 03.12.08 кол койылды. Калпы 84х108'/32. Кагазы офсстп. Карш тур! «Балтика». Баспатабагы 13,0. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 2346. “Раритет” баспа компаниясы, 050022, Алматы к., Масанчи, 98 Тел./факс: 8(727) 260-67-08,292-88-36 Тапсырыс берушшщ файлдарынан Казахстан Рсснубликасы «Атамура» корпорациясы» ЖШС-нщ Полиграфкомбинатында басылды. 050002, Алматы к., Макагасв к., 41



900 «Ы. Алтынсарин мурасыныц басым копшшп эдеби-коркем шыгармалар болып келед!, алайда сол олендер! мен корнем эцпмелерш ол тек педагогикалык мурат-максатка сэйкес жазып жаратады, бул жэйт оньщ жазушылыгы мен педагогтыгынын бф арнадан бастау алатынын ангартады». СТ)