Көмбе нанның дәмі

пышакты эдеш сукты деп тур. Мше, менщ айтпагым! Бэлкш, сен Алпамысты эдеш елтфген шыгарсьщ! Ботагез уиин. Бер1к. Ойбай! Ойбай! Алпамысты ешкш елтфген жок, не айтып кеттщ, Гулсара! Ажар. Бв кудайдьщ каЬарына шкпк, достар. Айдос. Ботагез уиин... Ботагоз уиин... Ботагез уиин мен он Алпамысты елтфер едш. Гулсара (жылайды). Мше, мше... Берде. Айдос, не болды саган? Сен уиин бэршв кетемв. бзще езщ ие бол. Сабыр сакта. Иесв тауда журсек те артык нэрсе айтпа. Мына бала Алпамыска уксайды екен, бф жерде жасырын камера турмаганына юм кепш. Топырлап тобымызбен сотталып кетпешк. Айдос. Сол жолы бэрш мойындап турмеге отырганда енд1П шыгатын ед1к. Берде. Не айтып турсьщ? Онда мына емфД1 юм сурер ед1? Айдос. Осы омф деп еюнсен сен еюнетш шыгарсьщ, менщ ем1р1мд1 итке тастасан, ит жемейд1 Ажар (озтен-вз1). Бв кудайдьщ каЬарына ушыраган жандармыз. Гулсара. Жарайды, меш койшы, мше кырыкка келдш, не бай жок, не бала жок. Кара басым саусылдап эл1 журмш. Сен неменеге екпелющ, Ажар. Алтын асыктай терт балан бар. Улкен кызынды узаттьщ. Ульщ - студент. Байьщ касьщда. Ажар. Бала ескен сон ез кызыгы взшде, ушкан уясына бурынгыдай кайырылмайды екен. Байьщ бар дейсщ, оиыц да ез кызыгы езшде. Кьфыкка енд1 шыгып кылшылдаган дер шагы. Гулсара. Жарайды, ертен немере суйесщ, барлыгы умытылып кетедь Ажар. Кайдам... Айдос. Кыздар, кыздар, не будем о грустном. Мен тамадамын ба, жок элде тамада емсспш бе. Жанагы бала дэм-туздан ауыз тиш отырындар дед1. Кещл квтерейж. Сендердщ эйел екендерщ рас болса, бвге шай бер1ндер. Ал 613 арак куяйык. Бэрш умытайык, кулешк. Тек жаксы нэрселерд1 ескс алайык. Ажар. Айдос, шынынды айтшы, Кудайдыц алдында тургандай олып шынынды айтшы, Алпамыска кезд1кт1 эдеш суктын ба? Айдос жауап берт улгермейдг, Алпамыс келт кфедг. Барлыгы урпит тым-тырыс болып цалады. Алпамыс. Дурыс, дастарханга кслйщер. ти!п турК* ^алака^* МСН*Н улымдай екенсщ, сен дегснщ турпщей 200 =-

Алпамыс. Кешф1вдер... Берж. Есшщ кш болады озщнщ? Жендеп жешщц айтшы. Алпамыс. Мен Алпамыспын гой. Сендер не, шынымен танымай турсывдар ма? Барлыгы цайта шошып кетеди Берж. Бала, сен бЬдщ басымызды катырма. Сен Алпамысты кайдан бшесщ? Алпамыс. К^айдан бшгеш калай? Мен Алпамыспын. Гулсара. Берж, коя тур, аттас бфеу шыгар. Айдос. Аттас, турлес, бет-элпеттес. Ажар. Балакай, олай калжындама улкендермен. Алпамыс. Мен кздшп Кекпарбаев Алпамыспын. бздерщнщ кластастарьщмын. Берж. Егер шын Алпамыс болсац, сен мектепте кшмен журдщ. Алпамыс. Ботагезбен. Берж. Неппнип кластан бастап журе бастадьщ? Алпамыс. Упннпи. Айдос. Оган содан кейш юм уйлещц? Алпамыс. Сен. Айдос. Сеш елтфген кш? Мен ба? Мен сеш Ботагоз ушш ОЛТфДШ ба? Алпамыс. Жок, олтфген жоксыц. Айдос (алацанып согып к,алып). Эп, бэлем! Айттым гой сендерге! Ажар есмен танып кулайды. Оган Гулсара жуг'грт барып медициналъщ манипуляциялар жасап жатыр. Берж. Мумкш емес. Айдос. Онда неге картаймагансьщ? Алпамыс. Енд1 картаймайтын жерге аттандырдывдар гой. Гулсара (айгайлап). Жтттер, сенбевдер, бул подстава. Еш нэрсе айтпандар! Берж. Бала, шынывды айт, сен Алпамыстьщ бауырысыц ба? Улысьщ ба элде? Б13Д1 кайдан бшесщ? Айдос. Бэлюм актер... Бфеу жалдап эдей1 камерага тусфш жаткан болар. Берж, сен депутат боламын деп журсщ гой, сен УШ1Н ОСЫНЬЩ бэр1. Берж. Из, жауларым жетедь ГулсараАжарды орнынан тургызып орыпдыща отыргызады. Ажар. Бул эруак. Калай тусшбейсйщер. Бул Алпамыстьщ аруагы ксл1п турган. Ах, Айдос, Айдос, сен оны неге олтфдщ... блдщ бе сол Ботагозд! алмасад... Ол саган катын болып та -= 201 аз-

жарыткан жок кой... Уш ай турды ма? Канша турдывдар? Сол ушш енд1 мше емф бойы азап шегудемп. 0лдщ бе сол катын ушш адам олтфш? Жауыз, жауыз... Алпамыс. Меш Айдос елпрген жок деп турмын гой. Гулсара. Енд1 юм? Алпамыс. блтфген адамныц ез1 бшедь Айдос. Онда сол адамды алып кал да калганымызды босат. Ажар. Босата гор бгед!, о, аруак! Берж. вй, жынды болдыцдар ма? Йемене куып кетпвдер борщ? Ажар. Элде Берж сен бе? Сен бе елтфген мына кунэсв бейшара Алпамысты? Берж. Мыналар киын болды гой. (Алпамыска) Акша ма саган кереп? Канша? Айтшы, тауып берем1н. К^анша сурасан сонша тауып берем1н. Миллионер емесп1Н, б1рак мына тозактан шыгу уш1н бэрше дайынмын. Алпамыс. Жок, маган акша керек емес. Берж. Енд1 не? Ажар. Оган 613Д14 канымызды 1шу керек. Кек! Кек онын квксеген!. Айдос. Сонымен сен1 к1м олтфД1? Берж. Дэл каз1р бул соншалыкты мацызды ма? Айдос. Мен уш1н мадызды. Осы кунге деЙ1н ит азапта омф кешт1м. Пышак мен1д колымда болды. Алаудыд басында ет турап отырганмын. Кыздар ет аспаймыз, кэуап жасандар дед1 гой. Ойымда ешнэрсе жок. Кенет апыр-топыр карбалас болды да кегп, карадгыда б1реу корбавдап маган жупрд1, орнымнан турдым. Квзд1 ашып жумганша б1реу кел1п мойныма асылды, колымдагы пышак жып-жылы болып кетт1. Кою, жабыскак суйыктык куйылып жатыр, куйылып жатыр. Ол сенщ каиыц екен, Алпамыс. Сосын, сосын оздер1ц бшес1вдер... Бер1к (басып шаГщап), И тыБруд туда же. Ты, дурак, понимашьчтоменяподставлясшь. Сыбайлас болып, осы отырган тортеу1М1з тугел кетем13. Бул - Алпамыс емес! Ажар. Арулап комшмед!,* жаназасы да шыкпады. Бсрж (кекетт). 0кс-шешес1 ас берд1 гой. Ажар. Уш жылдан кеЖн... Гулсара. Бер1к, демек сен олтфген. Баска ешкш болган жок ол жсрде. Бесеум1з гана болдык. Айдос емес, Ажар емес, мен емес, демек сен. Болды. Точка. Бер1к. Гулсара, бул енд! дол сен айтатын соз емес. Гулсара. Неге? 202 =-

Берж. Неге екенш мына бурынгы иаптщнщ кезшше айта берешн бе? Гулсара. ЕкеумЬдщ оцашаланган сэтшп бе мецзеп турганыц? Берж. Иэ, оцашаланган сэтпздщ бф1. Айдос. Ах, жезекше! Гулсара. Сейтсе не болыпты. Сен бурын кетш калдыц. Мен келгенде Алпамыс... Алпамыс жерде жатты... жансыз... Ал сен кетш калгансьщ... Айдос. Ах, жезекше, сайкал! Ботагезге уйленгеншде немене оттап меш каргап-сшеп журсщ? бзщнщ ютегенщ мынау... Онда неге уйленбедщ Гулсарага, Берж? Берж. Кайтып уйленем, ол сенщ кызыц ед1 гой. Айдос. Меш кудай сактапты. Мынаны алсам, кас маскара болгалы тур екенмш гой. Берж. Ботагозд1 алып, абыройлы болган екенсщ гой. Сол кыздыц деш дурыс болган жок. Мен адам танимын гой. Бойында адуынды бф нэрсе бар ед1. Алпамыс. Берж, дурыс айтасьщ. Айдос. Мен осы кунге дейш жуз катын кердш, бфак дэл Ботагоздей б!р томен етект1 керген жокпын. Мен оны суйемш! Гулсара. Мэээ. Айдос. Мацырама кой сиякты! Гулсара. Есек! Кок есск! Айдос. Уш катын шыгарсам да, дэл сен сиякты опасызы болган жок. Гулсара. Кайдан бшесщ олардьщ адал болганын? Айдос. Ах, тыкэзззап! Тура кеп куады, Гулсара тура кеп цашады. Жете алмай к,айтып келедх. Айдос. Берж, сен ше? Ж1пт емес екенсщ. Сендерд1 де дос деп журмш-ау, акымак басым. Айдос бепин басып отырып цалады. Аэ/сар оны ацырып барып, аркрсыпап синап э/субатады. Гулсара (ацтарылып цайтып келед'х). Дала тас карацгы. Айдос. Кор сокыр болып калган шыгарсыц, кор сокыр болып калгыр. Ажар. Болды, кой, кой. Ашуланба. Барлыгы отп, кетп... Берж. Йемене карацгы, тапа тал тусте. Шыгып кетедх де, гбайта кхредх. Бсрж. Козге туртсе корпшз. Барлыгы сырпща фарады. Мецхрейген царацгыльщ. Ажар. Кашам туи болып улгердь.. -= 203 =-

Айдос. Уакыт калай тез етп... Берж. Сенщ истерикаларыццы кызыктаймыз деп, куншц батканын байкамай калыппыз. Алпамыс, бауырым, кш болсац да, бп кайтайык. Квлж кайда? Ажар. Сонымен сеш кш олтфД1? Берж. Нец бар, ойбай! Айдос. Мен де шаршадым, осы тойганымызбен кайтайык... Алпамыс. Мен калай айтарымды бшмей турмын... Гулсара. Тагы не калды айтылмаган? Алпамыс. Экес1 елгенд1 де естдетед! дейд1 гой... Берж (Гулсарага). Валидол бар ма? Гулсара басын шайщап, Алпамысца царайды. Алпамыс. Сендер бул жерден шыга алмайсывдар. Берж. Неге? Алпамыс. Себеб1 дол осы жерден баска орын жок. Ажар. Кандай орын? Алпамыс. Сендер ушш. Гулсара. Тусшйсп. Орын жок. Гулсара ымдап, таласпацдар, келгсе берщдер дегенд'х жеткЬеЫ. Ажар. Гулсара, сен неге укпайсьщ? Бул ес1 ауыскан адам емес, бул аруак. Гулсара. Иэ, эрине, аруак. Аруак, бшп турмын гой. Берт пен Айдосца ымдап, мына екеутщ де есх ауысцан дегендх бхлдхредх. Таласпацдар деп втхнедх. Ажар. Алпамыс, сеш кш олтфД1? Айтшы. Алпамыс. Ол адам араларывда жок. Берж. Ух........ Айдос. БЬ бесеум13 гана болдык кой. Алпамыс. Ботагоз келд1 артымыздан... Айдос. Ботагез??? Алпамыс. Мен Алматыга окуга кетемш дедш. Ол ж1бермеймш дед1. Содан кешн бурылып кете бергешмде аркамнан кездж сукты, содан кешн тагы сукты, мен каша жонелдш. Эр1 карай бшмеймш. Ес1мд1 осы жсрде жидым. Айдос. Не айтып турсыц? Алпамыс. Ал сендер... Сендер меш олтфдж дсп ойладыцдар— 0р1 карай оздерщ б1лес1цдср... Гулсара. Маскара... Ажар. Казф Ботагоз кайда? * Алпамыс. Ксзбе болып ксткен. Берж, сен дурыс айттыц, оный боиында жыны бар. Кылмысым ашылып кала ма дсп коркып, 204 —

Айдоска тид1 де, акыры меш жогалдыга санап койган соц, калага кеткен. Кезбе болып жур. Жагдайы нашар. Жын эбден иеленш алган. Оган кемектесюм келедг Бфак болмайды. Мацына жуй алмаймын. Тым карангы. Бфак ол эл1 тци... Ана дуниеде эл1. Берж. Тф1С1 калай? Гулсара. Ал бю кай дуниедемЬ? Айдос. БЬ сонда не елшЬ бе? Алпамыс. Иэ... Гулсара. Калайша? Алпамыс. Кел1к апаты. Берж. Мынау шын жынданган жынды екен. Алпамыс. Далага шыга алмайсывдар. Гулсара шыцгырып далага царай жуггреЫ де, ь^арацгылъщца шарга согылгандай согылып, керг серпЫеди Ажардан басцасы шыгуга эрекет жасайды. Шыга алмайды. Берж. Сонда бул калай болды? Алпамыс. Солай... Ажар. Алпамыс. Бёздё кеппрпн. ЖузЁвдЁ жасьфмадык. Таспен бастыра салдык. Бфак ол кезде 613 бала едж. БукЁл емЁрЁмЁз алдымызда болатын. Болашагымыз ушЁн корыктык. Айдос. Ботагездщ арбауына тустЁм... Кеш меш де... Алпамыс (салкын). КепнретЁн кудай емеспЁн. Айдос. БерЁк, ролде сен болдыц. Демек бЁздщ елЁмЁмЁзге К1НЭЛ1 сенсщ. Гулсара. ЖЁгЁттер, кёнэлё деген создё айтпайыкшы. Кёнэлё деген сез ете ауыр, журегЁцдЁ езетЁн жаман соз. Ешкём кёнэлё емес. БерЁк эдейЁ жасады гой дейсЁц бе? БерЁк. Сонда кай жерде болды? Алпамыс. Асудан оте алмадыцдар. Каздан уштывдар. Айдос. Тёл тартпай кеткен шыгармыз. Алпамыс. Солай... ЖЁгЁттер, кыздар, оте окёнёштё. Журепм каре айырылады сендер ушш. Ажар. Сонда осы турганда бэрЁмЁз аруакпыз ба? Алпамыс. Иэ... Гулсара. Мына кол-аягымыз ше, бет-элпетЁмЁз? Алпамыс. ЕстелЁк, жады. КазЁр сендерге осылай ыцгаилы. Содан кейЁн бЁрте-бЁрте оздерщнщ Кудай жараткан калыптарыца тусесЁвдср. Ажар. Ол кандай калып? Алпамыс. Нурлы... Гулсара. Крркыиышты емес пс? -= 205 ==-

Алпамыс. Жок. Айдос. Бшмеймш неге екеш, екппш жок. Алпамыс. Ак елшде солай болады... Барлыгы элдебгр эдели куйде унсгз цалады. Берж. Олай болса, Ж1пттер, кыздар, емфшЬ окыстан уз1Л1пт1. Эзфше адами кешптемЬ. Эзфше бэр1 жаксы, инстинкт б1ткен урып тур. Терт кезшп тугел. Т1ггп, мше, Алпамыс та катарымызга косылды. Айдос (кекетт). Кш юмнщ катарына косылыпты. Берж. Сайкымазак кекесшд1 осымен догарайык. ©31М13Д1 елген адамдар сиякты салмакты устайык. Айдос. Сен мунда экш емессщ, калай устасак та взшз бшемн. Берт Алпамысца сураулы жузбен царайды. Ол басын изейди Берж. Онда жшттерше шешемЬ. Шык, былай! Гулсара. Эй, койывдар, идиоттар! Айдос. Мен сеншен тебелеспеймш. Берж. Неге? Айдос. БэрШф жещп кетесщ. Берж. Вооот! Мше, шындык кайда. Сонымен мына ак дастарханнан алып жеп отырайык. Бокалдарывды сусыннан босатывдар. Менщ куанып отырганым, Алпамысты 613 елтфген жокпыз! Гулсара. Алакай! Алакай! Кенет бэрг коцхлдетп кетеди Айдос. Ал, алаулап жанайык, до конца алайык! Гулсара. Урра! Алпамыс, би бола ма? Берж. 1шпегеннщ 11111 етсш! Ажар (кепшшкке косылмайды, ойлы). Мен бэрКнр сенбеймш. Берж. Неге? Ажар. БЬ елген болсак, неге осыншама кецшд1 журМ13? Айдос. Енд1 не 1СтеймЬ? Ажар. Бшмеймш. Юшкене коркып... былай. Жылау керек сиякты. Берж. Бп жылаймыз ба? Тфшер жыласын. Гулсара. Бар гой жылайтындар. Ажар. Енд1 ец болмаса бф-бф1М13Д1 неужели не жалко... Айдос. Жалко... шыны керек. ^ 9 Берж. Жарайды, койывдаршы. Болары болса, амал каисы. И если мой огоньпогас Жалейте не меня. -* 206 =-

А тех, сидевшихстолькораз У моегоогня... Айдос. Берме, агатай, мойындашы, сен экш болып жетютфген жодсьщ гой. Не гстедщ айтшы? Ауыл унлн не ютедщ? К^окыстан тазаладьщ ба, жаца уйлер салдыц ба, озще салган уйден баска? Енд1 немене оттап отырсыц, жалейте не меня деп? Тебяжалеем и все! Кдлгандары куанады! Ду кол шапалак! Шымылдык жабылды! Бер1к. Ал сен не тындырдьщ, сайкымазак, черт! 0зще карап ал! бмф бойгы арманьщ бф ду кол шапалак ед1, оган да жетпей кегли. Бездарный актер, бездарнаяжизнь! Айдос. Солай-ак болсын, бфак мен ешкшнщ акысын жеген жокпын. Бер1К. Мен кшнщ акысын жепшн? Дэлелщ бар ма? Айдос. Вот, казф Кущайдьщ алдына барганда дэлел сурайсьщ. Казф кересщ, экещп танытады сенщ! Бер1к (шошып). Алпамыс, бауырым, мынау не дейд1? Алпамыс (к’ улед/). Менщше, тук те болмайды. Акымакка мунда да сот жок. Бэр1 жаксы, койывдар, жшптер. Гулсара. Иэ, урсысуга болмайды, юшкене тэубаларьща келсендсрнп. Ауылдыц сыртында маевкада жургендей болмай. Имандарывды ушрш дегендей. Айдос. Иэ, курысын, Бсрж, кенпр. Бернс. Иэ, сен де... Тфшшкте артык кетш, квцшще каяу тусфш, журепщц жараласам кенпр, бауырым. Бэрщ кешф1цдер меш... Айдос. Меш де кешцмцдер. Гулсара. Меш де... Ажар (сол ойлы калпы, баскаларга косылмайды, Алпамыска). Эбеке, кайта оралуга тшл мумкшдж жок па? Алпамыс. Кол1ктерщмен куздан ушып кегпцдер гой. Денелерщнщ мылжа-мылжасы шыкты. Орала алмайсыц. Ажар. Ал егер, егер мылжа-мылжасы шыкпаса оралу мумкж бе ед1? Алпамыс. Жол жок. Кдлай ораласын? Ажар. Бф амал-айласы болмай ма? _ Алпамыс (купедг). Кудайдыц кудфет! кушт!. Мен бшмеимш. Ажар. Сонда бул нс? Алпамыс. Не? Ажар. Осыныц бэр1? Алпамыс. Жуздесушз жгёсрмейдь Бул -жуздссу. Жуздесу. -= 207 в-

Берж. Йемене жуздесу? Алпамыс. Бакылдасу де. Бшмеймш. Берж. Жарайды, солай-ак болсын. Сен... сен ше? влгенде сен де жуздестщ бе? Алпамыс. Иэ... Берж. Кшмен? Алпамыс. Экеммен... Айдос. И? Алпамыс. Жуздестж. Гулсара. Сосын? Алпамыс. Сосын эр1 етпм. Бул - табалдырык. Казфп. Ажар. Ана жакта не бар? Алпамыс. 0мф. Берж. Енд1 неге кайта мына жакта журсщ? Алпамыс. Экелд1 гой. Сендерд1 карсы алу ушш. Гулсара. Баска адам табылмай калды ма? Менщ экем кайда, мысалы? Ажар. Иэ... менщ анам... ол неге карсы алмады меш? Алпамыс. Себеб1 сендер меш сурадьщдар. Айдос. Мен сеш ойлаган жокпын. Ажар. Мен де. Берж. Менщ де сеш калауым мумкш емес. Гулсара. ©тфпе! Алпамыс (жайлап, еппен). Меш емф бойы ойлаумен келес1вдер. Меш ойга алмаган бфде бф кундерщ болган емес. Берж. Иэ... Гулсара. Рас... Алпамыс. Олай болса, достар, жур1вдер. Айдос. Алпамыс, кольщнан устап алсам бола ма? Алпамыс. Кел. Олар к,ол устасып, аппак, арайлы элемге юрт кетедх. Соцы 208 в-

УЙЫКТАП КАЛМА (бгр актШ трагикомедия) ВДЫСУШЫЛАР: I .Жанузак; кария 2.Сакан ата 3.Назымгул апа 4.Тумар апа 5.Сэния апа 6.Кэр! парторг 7.Аудан ЭЮМ1 8.АудаН ЭК1М1Н1Ц КОМеК1ШС1 9.Елена Семеновна - психиатр дэр1гер Ю.Ауданньщ бас дэр1гер1 II .Жансерж - Жанузак; карияныц немерес1 12.Елестер БгршилI квргтс Сахна торшдегг экранная (телевизор) диктор сошен жатыр: Диктор: Акмола облысыныц Калачи атты шалгай ауылыныц тургындары узак уйкыга кететш белпс13 дертке шалдьщканы туралы октын-октын хабарланып келедь Ауылдагы уйкы дертшщ себебш аныктау уипн медицина кызметкерлср1 мен Курчатов каласында орналаскан улттык ядролык орталык мамандары жумыс 1степ жатыр. Белпсн ауру жыл сайын аскынып келедк Бурын адамдар тек уйыктап ояна салатын болса, казц> дертке шалдыккандардыц кезше елее кершш, балалар ашушац болып кеткен... Сахнага Жанузак; цария илыгады. Теледидарды бграз тыцдап турады да, басын шащап цолындагы пулътпенен экранды сондгреди Сахнага ауыл адамдары: Сацан ата, Тумар апа, Назымгул апа, Сэния апа шыгады. Эрцайсысы уназ куйбецдеп, достархан цамымен, уй пшндегг пщшкпен айналысып жур. Сакуш атаныц к,олында домбыра. Торге отырып, кумбгрлетт толганыеца туседг. -= 209 е=-

Назымгул апа. Ленаныц ек1 немереш бф-акуйыкгап калыпты. Мектептен келген сон далада ойнаган. Туею аска юрген балалар тосектерше жата-жата калыпты. 0Л1 оянбай жатыр дейдг Сэния апа. Лена откен аптада кешш кетпеп пе едь Назымгул апа. Балалар ауруханада. Калай кошед1? Сакаи ата. Из, Лена кешш кетп. 9зш шыгарып салдым. Жанузак кария. Тосекке келш жата калса жаксы екен. Нурбану кошеде келе жатып уйыктап кетш, сайдан томен домалады емес пе. Сакан ата. Суйек-саягы аман ба екен? Жанузак кария. Аман! Сэния апа. Кеше жалмандап дукенде журген. Сакан ата. Кара албасты узак баспаган екен. Тумар апа. Астапыралла, тша-тша. Галымдар тексерш жатыр гой. Шр мэн1С1 болар. Жанузак кария. Оянбай калсан, жецш елш гой. Жанынныц шыкканын сезбей каласыц. Назымгул апа (урсып). ©лш жаткан ешюм жок, бэр1 оянып жатыр. Ештене жок. Сацан ата бэле пдегендей, ойнацыланып Тумар апага царайды. Сакан ата. Тумар, байга тимедщ, бала таппадьщ. Бузылмаган сэби калпывда кемшр болдыц. Сэния апа. бзшщ айтуы бойынша. Сакан ата. Иэ, озщнщ айтуьщ бойынша. Бэршен де саган обал болатын болды. Тумар апа. Сэния, езшщ айтуы бойынша деген не соз? Мешн сырымды дэл сендей бшетш адам жок бул жерде. Кызганыштын Кызыл ит1 картайсан да шпцдц ту-талакай талап жатыр ма? Назымгул апа. Басталды тагы. Сакан, нен бар ед1? Сакан ата. 1ш пысты. Сэния апа (Тумар апага). Ойбай! Сенщ неменещи кызганамын? Тумар апа. 1шщ бшп тур - неменемд1 кызганатынынды. Сэния апа. Йемене екен, бшп кетешк, оле калсак? Сакан ата. Иэ, иэ, бэршн кулагымызды туре калдык. Тумар апа. Меищ сулулыгымды кызганасыц! Сэния апа. Шшту! Сенщ нен супу? Мылжа-мылжа болып, КуЛК1МД1 КеЛТфМСШ!. Назымгул апа. Кыздар! Крйындар. Кдзф аналарга не деймгс, сендерге?аИТаМЫЗ С°НЫ 0ЙластыРайыК. Сакан, Сэния, не болды -в 210 в-

Жанузак кария. Мацгыстауда «Уйкылы сай» деген жер болушы ед1, бурындары кой багып журген казактар ездер1 де, койлары да уйыктай беретш болган соц «жын жайлаган жер» деп алые журуге тырыскан. Осыны айтайык. Сакаи ата. Бундай орын ьщылым заманнан казакта бар, бхзге тацсык емес. Жылы орнымыздан козгалмаймыз деймЬ. Баска не айтамыз. Тумар апа. Шал-шаукан! Кемшр-сампыр! Мен сендерге жалынамын, тек елее коремп деп айтпавдаршы. Ашкан ауызыцды жауып улгере алмайсыц, жындыханага апарып камап кояды. Талай жыл комиссияда 1стедш, олардыц эдет1 сол. К^ит етсец, нормадан сэл ауыткысац, жындыханага апарып сала салады! Сэния апа. Талай адамды езщ де жаптьщ гой! Тумар апа. Ес1 шын дурыс болмаса, жаппаганда не ктейсщ? Сэния апа. взщнщ есщ калай казф? Тумар апа. Саган Караганда тэуфмЫ Жанузак кария. Жэ! Кдкылдамавдаршы. Бас ауырып кетп. Жагдайга карай коремп. Сацан ата домбырасын кумбгрлетт отыр. Тумар апага квзт цысады. Тумар апа. Бвдщ ауылды жын жайласа, жын жайлаган шыгар. Оны мына Саканга карап айтып отырмын. Желтц кашан басылады сен шалдыц? Уят емес пе? Сакаи ата. Мен не кылдым? Тумар апа. Йемене квз1щи кысасыц? Сэния апа. Тумар, не болды саган, сцжец су котермей капсыц гой? Сакаи ата.Бурындары квзшд! кыссам, ырбыц ете калушы едщ. Тумар апа. Б1р жет1 коз шген жокпын. Оцай деймгсщ. Назымгул апа. Бв де уйыктаган жокпыз. Сакаи ата. Тумар, Кудайдан уялсацшы. Бейкунэ етш яаберш едш, бейкунэ калпывда кайтып келш отырсыц, не бгпрдщ дейтш Тумар апа. Астапыралла! КунэЬар сорлы! Секс коспай бф ауыз соз айта алмай кететш болдыц-ау жалган дуниеден. Сэния апа. Буныц совхоздагы кличкасысексолог ед1 гой. Сакаи ата. Нес1 бар! «Мыч кун атан болганда бф кун бура бол» деген атам казак. Сэния апа. Сенщ буралыгыинын шама-шаркын 01лем13. Еснщс ме моншашы Зэмзэгул... -= 211 зе-

Сэния апамен Тумар апа екеух цушацтаса кетиг пиек-алелерх ; цатып кулеЫ. К^ицылдап-шицылдап, жетелт-шашалып тоцтай Г стар емес. Сакан ата (цатты цапаланады). «Катын - жау» деген осы 1 да... Зэмзэгупмен отыз жыл квцшдес болдык... Элгенде де жаназасын мен шыгарып, жылына малды мен сойдым. Жалгыз- шк ед1 гой, бейшара... Сонда деймш-ау, мына какпастарга мен жайлы айтып, кулю етш журштьау. О, Алла-Тагала! Бюсшшда, бксшшда. Шайтан гой мыналарьщ... Сакуш ата жагасын устап кубгрлеп оз-езшен сейлесиг кетеди Жанузак ата. Жэ, койындаршы, бала болып кегпндер ме. Назымгул апа. Мына туршпбен шынымен жындыханага алып кетед1-ау... Сэния апа мен Тумар апа орамалдарын гпузеп, дурыстап отырады. Бэр1 бгр сэт тунжырай к;алады. Сэния апа. Естайды айтамын да. Осыньщ бэрш кермей ерте кетш калганы дурыс болган екен. Ол бул ауылды керемет суюни ед1 гой. Ауылдыц мына тоз-тоз калпын керсе, жаны калай киналар ед1. Сакан ата. Ауылдыцбупнп калпы бэршпдщетбауырымызды езш тур. Сэния апа. Жок, 6Ь тастамаймыз ауылды. Тумар апа. Тастамаймыз... Сэния апа. Бфак колда дэрмен жок... Тумар апа. Жанузак, осы Жансер1к гылыми институтта жумыс 1стемейт1н бе ед1. Бпге комектесе алмас па екен? Сакан ата. Келе жатыр деп едщ гой. Жанузак кария. Келе жатыр. Бфак экш каралар одан бурын жететш тэр13Д1 гой. Тумар апа. Араларында джевдепОлжасбеков жур дейдь Сакан ата. Сснщ гашыгыц. Сэния апа. Сакан, неменеге мэз боласыц? Олжасбеков екеущ канша тыраштансаидар да колдарьщ жетпед1 гой Тумарга. Сацан ата култ, домбырасын эрг царай кумбгрлетеди Назымгул апа. Сэния, оларда йен бар. Ойымызды жинактайык деймш, казф экш келгенде не бетшпд! айтамыз? Сэния апа. Не бет керск екен? КошпсймЬ дейм1з. Олардын бпде не акысы бар? 0зш1з бшем1з. 0з ауылымыз, жексмешшк уишп. Казф демократия, кайда турамын дссе дс адамнын 031 б!лед1. Тумар апа. Оган экш конбсй огырган жок па? Жогаргы жакка керек дейд!1\"’ ауШЩЫ К0ш1РУгс каржы белшд|, соны игеруш 212 =-

Сэния апа. Оныц есеп-кисабында бщдщ шатагымыз жок. Мен Естайдыц моласын тастап, бес жуз шакырым жердеп орталыкка кешпеймш. Бес жуз шакырым дегенщ жердщ туб1, содан кейш мунда кайтып жетемш... Тапкан екен акымакты! Сау еппп бес адам юрт келедг. Оныц екеуг ацхалатты дэрггер. Эюм жэне оныц комекийсг. Жэне Кэрг парторг, Олжасбеков, ол кш гидет шыщанда ауылдан алгаищылардыц бгрг болып кошт кеткен. Кэр1 парторг. Иэ, отырсывдар! 0К1М. СэлеметЫздер ме, сэлеметшздер ме, ауылдыц абыз аксакалдары, ак жаулыкты эжелерк Не деген керемет кун! Не деген бакытты, керемет кун! С1здерд1 кергенше куаныштымын! Барлыгы амандасады. Ауылдыц абыз ацсацалдары мен ац жаульщты эжелерг цысылып, тосырцап тур. 0К1М. Не деген керемет кун! Жаныца бэр1 даяр не керектщ! Кершед1 гулдердщ бур жарганы! Ест1лед1 ушканы кобелектщ! 0к1мнщ комекпись Танысып койыцыздар. Бул юс1 бюдщ ауданныц жаца экшь 0те бшмдк халыктьщ камын жеген азамат. Ес1М1 де Азамат. Азамат Халыкович. Гарвардтаи окып келдП 0К1М. Иэ, мен он жыл Америка университетшде окып, содан кешн сонда гылыми диссертация коргадым. Содан сол оку орнында кызметке калып, дэрю окыдым. Профессор деген атакка ие болдым. Дегенмен, озге елде ултан болгаиша, оз ел1цде султан бол деген. Туган жсрше, атажуртыма кайтып оралдым. Алган бш1М1мд1, бшпмд1 оз елшнщ игшпне жумсауды максат етпм, кад1рл1 жарандар! Экштц хатшысы мен ауданныц бас дэрггерг «ораво!», «браво!» деп цол согады. 0К1М. Ракмет, ракмет! О, С13 озщ1з онерден мацурым емес сияктысыз. Домбыра устап алыпсыз. 0дсм1, эдемИ Не деген жарасым! Не деген уйлесшдшк! 0у деп Ж1бернцз! Сакаи ата. Мен эртю емесшн, карагым. Кэр! парторг. Сакаи, бэлсшбесещш. Сакаи ата. «0нерден макурым емес сияктысыз» деген не соз. Кэр! парторг. Бэлсшбе. 0у дсп Ж1бер. Сакан ата. Кдзф мына домбырамеи басыцды жарамын. Кэр* парторг. Жарайды, бул оте кырсык шал, мэн берметз, экш мырза. -== 213 =^-

0К1М. Халкымныц абыз аксакалдарыньщ еркюплн котеруге ) мэдениетш жетедь Тук естшеген бола саламын былай. Назымгул апа. Дастархан жасап койдым. Алдымен дэмнен ауыз тшщздер! Кэр1 парторг. Япырым-ай, а. А, Жанузак деймш де! Кемшрвдз эл1 лыпылдап тур гой теп. Жанузак кария. Ещц калай деп едщ? Кэр1 парторг. Келш кайда? Жанузак; цария белгшз багытта к,олын сермейЫ. Балалар да квиап кетт1 деген магынада. Экш. Не деген керемет! Бул деген сумдык керемет кой! Казактыц дархан кецш, кец дастарханы, жомарт даласы. Кдндай мактау айтсац да артык емес. Елена Семеновна, багалацыз. бзщпдщ эдш баганызды бервдз. Айтпакшы, танысып койьщыздар, бул Елена Семеновна, жогаргы дэрежел1 психиатр- дэригер, психиатрия гылымдарыныц докторы, доцент. Бф себен айтканда, галым, бшкп маман. Астанадан арнайы келш отар. Сакаи ата. Не максатпен? 0К1М. КеШфЩ13? Сакан ата. Елена Семенованыц Астанадан ат арылтып келудеп максаты не? Бпбен кездесуге осындай жогары дэрежел1 маманды не максатпен шакырдыцыз? Ауданныц бас дэр1герь КенпрщЬдер. Экшнщ братан еш катысы жок. Елена Семеновна бпдщ комиссия курамына менщ етшшим бойынша енш отьф. Сонымен с1здер уйыктамагалы неше кун болды? Назымгул апа. Оны кш санапты... Сырым кай куш сотым сойып ед1? Тумар апа. Жок, Сырым сотым сойганда мен уйыкгамай жургенмш. Одан есептеме. Сэния апа. Мен уйыктамагалы тогыз кун болды. Барлыгы оган тац цалып к;арайды. Сэния апа. Кфшк каккан жокпын. Тумар апа. Бул енд1 етфж. Сэния апа. Сен кыз кезщнен суайтсыц. Судыр Ахмет в юбке! Ал менщ уйыктамаганым - хак! Тумар апа. Йемене сандалып турсыц? Кдй етф1ПМД1 устап СДЩ? Сэния апа. Естай барлыгын бшедП Туу, тагы Естай дед1м... Кэр! парторг. Жарайды, коп сойлей бермецдер (сыбырлап) мынаныц К031НШС. Ымдап Елена Семеновнаны мецзейди -в 214 =г-

Сакаи ата. Кыздар, кыздар, койыцдар. Уят болады. Ауданныц бас дэршер. Кыскасы, 613 свдердщ психикаларьщызды тексеремю. Елена Семеновна сол уиин келш отыр. Мен шакырдым. 0кшнщ бутан ешцандай катысы жок. Жанузак кария. Оныц не кажет! болды? Бпдщ деншп сау. Аллата тэуба шагымданбаймыз. Экш. Жанузак кария, С13 меш тусшуге тшссЬ, С13 деген бпдщ ауданныц Курмегп азаматысыз. Ауылды копиру ушш ел казынасынан 2 млрд тецге каржы болшдг Ол каржыта бфнеше копцабатты тургын уй салынды. Ауыл адамдары тугел кошт алды. 0те жайлы уйлер, керемет, керемет. взш барып кврдш. Ыстык суы да, суык суы да, дэретханасы да барлыгы 1плнде. Кудды бф жумац дерсщ. От жакпайсыц. Рахат. Мына уйлервдз салкын екен. Назымгул апа. Е, 613 осындай коцыр салкынга уйренгенбЬ. Ыстыктан журепмв кетершеди 0КШН1Ц кемекш1С1. Торт-ак уй калдыцыздар. Мше, кадфЛ1 ЭК1М1М13 жогары жактан бул ауылды жермен жексен ету жвншде нускау алып отыр. Назымгул апа. Ауылдыц не жазыты бар? Ауданныц бас дэр1герь Адамдар аякасты уйкыга кетш жатыр, олардыц деш балалар. Жет1 кунге дешн оянбау деректер1 кездеседк Бул жер - ете каушт1 аймак. Б13 С1здерд1 журтта калдырып кететш болсак, басымызбен жауап беремю. Тусшескз бе? Басымызбен! 0К1МНЩ комекппсь Спдердщ кесфлерщвден 0юм мырза жогаргы жактыц буйрытын орындай алмай отыр. Спдер эюмге проблема жасап отырсыздар бше бшсещздер. Кэр1 парторг. 0у, эу, карагым, шаптыкпай тура тур. Мен тусшдфейш. Сендер гой квшпеймЬ деп кырсыгып отырсыцдар. Оздерщ уйыктап калганнан олердей коркасыцдар. Мысалы, бф1пп алып бф уйде бастацгы жасап сандырактап отыргандарыца неше кун болды? Сакан Тумарга тшседь Мен ана жакта бэрш 61Л1П отырмын. Сакан ата. Тумардыц уэдесш алдым. Маган тиетш болды. Тумар апа. Оттапсыц! Кэр1 парторг. Бул адамшылыкка жата ма? Ец болмаса, Тумар, сен журсещш. Буларда нец бар? Ана жакта дайын уй, когалды аула... Бул ауылдыц несш кимайсыц? Сакан ата. Свзщнен ауыткыма. 0кш караныц шашбауын котерш бастап, лагып кайта Тумарды айтып кегли. -== 215 =-

Кэр! парторг (.жвнделт). Иэ... Сендердщ кесфлерщнен мына экш бала кушп жатыр. БелпсЬ дерт сендерге де каушть Жастар да, балалар да уйыктап калып жатыр... Ал, сол куш оянбай калсавдар не ютейслвдер? Не 1стейс1вдер деймш? Жанузак кария. Бф нэрсе етш кемерсвдер. Кэр1 парторг (мазактап). Кемершвдер дейд1 гой. ЖауапкершЫктерщ кайда? Рахаттанып елш жатасыцдар, букш кара жумысты 613 1стейм13 сонда! Ал сендердщ елшдерще юм К1НЭЛ1 болады сонда? Мына бала, жап-жас Ж1пт, елш деп, жерш деп, журтыма кызмет етемш деп Америкадан кайтып келген мына экш кушп кеткел1 турган жок па? ©лсецдер жайларьщмен елсевдерпп. Сакан ата. Эй, Олжасбеков, буп баланьщ тарихын ест1д1к кой. Йемене айта берешвдер? Элде шешесше мен тугызыппын ба оны? «Сен тимесец мен тимен бадырак кез» деп жайымызбен отырмыз, вздерщ гой мазамызды алып жаткан. Буны эюмд1ктен, корпи ауданнан куып Ж1бершт! гой. Б1зге келш неге аяулы бола капты? Эк1м. Юм! Юм айтты! 0тфж! 0тфж! 0зш кеттш! Сакаи ата. Интернет айтты. Интернет караймыз б!з де, карагым. Эк1м. Оппозициялык сайттарды карайтын болып турсыз гой. Нельзя, нельзя! Жер тепктейЫ. Жанузак кария. Ауылдьщ абыз аксакалыньщ бф еркелжш кетерш коя сальщыз. Сэния апа. Бул оттай беред1, тындама оны, балам. Эк1м. Ештеце жок, мен бэрш кетеремш. Эсфесе аксакалдардын еркелжш жаксы кетеремш. Сакан ата. Сот жок екен! Осындай шолак белсендшерден кудай куткармады. (сацырауга тусшдфгендей айкайлап) Кезшп ашылмады деймш шолак белсендшерден! Эк1м. Сп меш дурыс тусшщп. Иэ, егер С1здерд1 копире аламасам, мснщ басым кетедк Иэ, меш бул ауданнан да алып тастар. Бфак мэселе онда емес. Мен одам коркып отырган жокпын. Мэселе спдердщ денсаулыктарыцызда! Ертец осы отырган калыптарыцызда катып-катып уйыктап калсацыздар... Содерге к1м жедел жэрдсм шакырады? Юм спдерге комек корсетед!? Боска олт каласыздар гой... Жанузак ата. Уш кемшр, ею шал - оисыз да бф аягымыз жу?себер аЯГЫМЫЗ корде’ врагам. Бгздщ уайымдама. Жонщмен 216 =-

Тумар апа. Иэ. БЬд1 кайтесщ. Бюге карайлама, балам. 0К1М. Свдер тус1нбейд1 екеншздер. дкш шарасыздьщтан белмет эрг-берг кезе бастайды. Сакаи ата (экшге). Басым айналып кегп, келбецдемецп, карагым... Ет1 тф1 бала екенсщ. Назымгул апа. Сакан, сенщ етщ сол мектептен тф1 болды емес пе. Бэршад суретке тушрт, оны шыгарып экелш, эркайсымыздан бф сомнан шыркыратып жинап алушы едщ гой. Ешвде ме? Тумар апа. Маган тепн беретш... Сакаи ата. Сонда да кадфшд1 бшмедщ гой-ау... Не айтып жатьф едш?.. Кыскасы, кешпеймв, басты катырмацдар. Жанузак кария. Экш бала, психиатр дэршер, ренжшецдер, 6Ь кеше алмаймыз, карактарым. Атамекен, кара шацырак журтымызды тастап кете алмаймыз. Сэния апа. Менщ куйеушнщ кайтыс болганына, мше, кырык жыл болды. Терт баламен калдым. Барлыгы ест1, жетшдг К|азф калада. Колдары жумыстан босамайды. Мен де кеше алмаймын, шырагым. Сакаи ата. Есептер1ВД1 бере берсевдерци. Кеплрдж деп. Бю отыра берешк. Кырык етф1ктерщнщ бф! болсын. 0К1М. Кад1рл1 аксакалдар, кадфЛ1 эжелер. Неге, неге, неге? Неге булай дейсЬдер? Мен елеем де етцмк айтпаймын. 0К1МН1Ц комекппсь С1здер туешщвдер. Бул ауылда элеуметтж нысандар болмайды. Фельдшерлж пункт те, учаскелж полиция тфеп де, шаруашылыктар да барлыгы есептен шыгарылады, барлыгы таратылады. БЬ терт уйге бола адам жалдап, оларга жалакы телей алмаймыз. Жанузак кария. Айналайын, оныц барлыгын туешш отырмыз. Бгеге еш алац болма. дкш сонын согып, басын у.спит шыр айналып кетедг. Елена Семеновна цариялардыц эрцайсысына келт, жуйке жуйесхн тексеруд'щ амалдарын жасап жур. Елена Семеновна. Уйкы канбаган, шаршаган бул кюшер. Ол дегенщ ми нейроидары ушш оте кауштц уйкысыздык бета- амилоид сынды ожмдерд! жоя бастайды. Бул оз кезепндс нейрондар арасындагы байлаиысты б.у.зып, ойлау кабшетш нашарлатады. Акыр соцында адамныц жагдаиы болмайды. Альцгеймер ауруына соктыруы мумюн. Жыиданып кетедь Мысалы, мына юешер тугел жындана бастаган. -= 217

Ауданныц бас дэрЁгерь СЬдер мунда калай турмаксыздар. бздернцз уйыктап калудан коркып, бф уйге жиналып отырады екенсвдер. Канша кун болды уйыктамагандарыцызга? Сакан ата (кезш кысып). Бпдщ «уйкы ашарымыз» бар. Елена Семеновна. Спиргпк 11шмд1ктер 1шес1здер ме? Тумар апа. Астапыралла! Ауданныц бас дэр1герь Елена Семеновна, С1зге алдында да айттым. Кецес укшет1 кезшде уран шахтасына байланысты бул село купил болган. Шахта 1980 жылдары жабылганымен, «уйкы дерт1» шыга бастады. Жергшкп тургындардыц жартысынан астамы бул дерт шахтадан келд1 десе, калган жартысы оны купил елестерден коредк Мысалы, мына юсшер уйыктап калу себебш сол елеспен байланыстырады. Ата-баба аруагы элдебф аян жетк1зед1 деп сенедк Соны кутедь Осы кюшерге катысты медициналык-психикалык сараптама нэтижесш берсещз, б1зге кошу, копиру мэселесш оц шешуге мумкшдж туар ед1. 0К1МН1Ц кемекш1С1. С1з 613Д1 дурыс тусшщхз. Б1з туггпц туб1нде осы юсшердщ жагдайын ойлап отырмыз. Бфнеше кун уйыктамаган, сандырактай бастаган. 03Щ13 керш отырсыз. Мына кю1 (Тумар аланы корсетед1) тшт1 айтуга уят. Елена Семеновна. Неменес1 уят? дкштц комекшгсг Елена Семеновнаныц цулагына сыбырлайды. Елена Семеновна Тумар апага басынан аягына, аягынан басына козбен шолып царайды. Ауданныц бас дэр1герк Бул кю1 дэршер-терпавет болган, ауданныц курметп азаматшасы. Бурый ешкашан огаш кылык таныткан емес. Кдзф тек осы женшде айтады. Бутан не дейсв? Елена Семеновна. Кызык екен... Непз1 рас па? Ауданныц бас дэр1герк Не? Елена Семеновна. Эл1 кунге кыз екеш... Ауданныц бас дэрггерг де Тумар апаны сын квзшен шолып втеЫ. Ауданныц бас дэркгер!. Юм бшеди.. Енд1 калай болганда да, Елена Семеновна, бул уят емес. Жасы сексенде. Эк1мн1ц комекнпс!. Сексен еюде. Ауданныц бас дэркгерь Сексен екще. 0К1М. Кдцфлшерш мсн1ц. Мен спдерге бф елец окып берейшни. «Кадфл1 мешц карияларым» деп аталады. Авторы - мен. Тасыды коц1п1м, шалкыды, Суйшдо мыц сан балкыды. Келе жатыр калыц топ, 218 ==г-

Ту, ту, сонау, сонадан, Кияда киыр даладан, Шаттана, шалки шыкты топ. Электрл1 жулдыздай, Гудоп куши андыздай... Сакаи ата. Бул елец Иса Байзаковтш. «КддфЛ1 конактар» деп аталады. 0К1М (каркылдап кулш). Аааа, ку шал, ку шал. Ешкш таппаушы едь Сен таптыц. Окел колды! Назымгул апа. Ойбууу, шай коймаппын гой. Ойбай, кара баскыр басым-ай. Крнактарга шай бермеймш бе. Ырац 031 орнынан турып, эрекет жасалшйды. Елена Семеновна. СЬдер елее керед! дейдь Ол кандай елее? Сакан ата. Ауылга уйкы шакыратын елест1 айтасыз ба? Елена Семеновна. Иэ. Сакан ата. Ещц ол баршага белгш жай гой. Елена Семеновна. С1з ез тарапьщыздан не ойлайсыз? Сакан ата. Карагым, мен еш нэрсе ойламаймын. Меш зерттемепи. 031МД1 ете ыцгайсыз сезшш отырмын. Мен совет заманында саудамен айналыстым. Сонда сотталып кете жаздап, жындыханага жатып озер кутылып едш. Тура сол заманга тап болгандай зэрем ушып барады. Сен ор1 барып, аналарды зертте. Бул жерде ец кызык экземпляр мына Олжасбеков. Соны зертте. Аудан 9К1МШЩ кемекшкп. Олжасбеков мырза бЬге ешбф ауыртпалык тусцип отырган жок. Ол кин барлыгын тусшед1, заманга сай, оте жацашыл адам. Алгашкылардьщ б1р! болып кёогп. Елена Семеновна. Мен ешкшд1 зерттемеймш. Корыкпацыз. Аупагырак, барып турады. Елена Семеновна. Дегенмен, менщ сурагыма жауап берулерщвд! етшемш. Спдердщ кездерщхзге кершетш кандай елее? Таркатып баяндап бервдздерни. Бэлкш галлюцинация болар. Ондай жагдай да гылымга мэлш. Б1зге бул елд1 мекенд1 толык зерттеу упнн кез келген акпарат кымбат. Назымгул апа. Мен озш тунегуш анамды кердш. Тац алдында сиырды сауып, ерюке ж1бере кояйын деп далага шыксам, кашаны жагалап келе жатыр. Турган жерше отыра кетпм. Тф1, сол калпы, жап-жас, ак мамам. Жылайды. Жанузак кария. Ол рас. Кодшгщей келш, унси карап отырып-отырып кетедь -== 219 —-

Елена Семеновна. С\\’з де кересп бе? Жанузак кария. Бэршн коремв. Елена Семеновна. СЬдер барлыгыцыз бф-бфвдздщ елестер1щзд1 коресвдер ме? Жанузак кария. Буны калай тусшемп? Елена Семеновна. Мысалы, С13 Назымгул апаныц анасыныц елесш коресп бе? Жанузак кария. Бэршо ап-анык коремЬ. Бул - ете киел1 жер. Куцайдан коркыцдар, карактарым. Б13Д1 мазаламавдар. Тумар апа. БэршЬ керем13. Сол олгендерд1 кимаймыз. Сэния апа. Елестер туралы айтпаймыз деп келютж емес пе? Тумар апа. Шынымызды айта салайыкшы. ©зшпдщ балалар гой. Зияндык жасай коймас. Назымгул апа. Анам ерте отп дуниеден. Бейнесп ем1С-ем1С кана есшде едг Енд! келш, ауыл шшде, аулада эрьбер1 жургешн кергенде калай шыдайсыц егшмей? Кдацы суреттепдей. Одан да эдем1. Кэр! парторг, ©з басым тук кермеймш. Ауданньщ бас дэр1гер1 (Елена Семеновнага). Енд! не айтасыз? Елена Семеновна. Жаппай галлюцинация. Ол елестердщ шынайы омфде болуы мумкш емес. Сндер буны тусшуге ти1сс1здер. Олар тек сЬдердщ саналарыцызда гана. Назымгул апа. Меши, бэрНмр. Тек коршсе болды. Сэния апа. Естай маган кунде келедк Жап-жас, сол бф эдем! калпында. Карасац коз тоймайды. Мен калган омфШД1 соган коз айырмай караумен ©тюзуге бармын. Тумар апа. Иэ, Естай маган да келедП ЦПркш! Сэния апа оган жаман козшен царайды. Сэния апа. Бунысы енд1 отфж. Естай сеш не кылады, шшту! Тумар апа. Озшен сура. Аруак олрж айта коймас. Келгенде калай келедП Сэния апа. Сонда калай келсд1? Екг кемтр бф-бфшен жулыса жаздап басылады. К,алгандары эрец ажыратып алады. 0К1М. Койыцыздар! Уят! Уят! ©те уят! Сакан ата. Тумар, саган нс болды? Не айтып кеттщ? Тумар ест э/сиып, орамалын тузеп орнына отырады. 0К1МНЩ КОМСКШ1С1. С1зДСр СОЛ ОМфДС ЖОК елестер УШ1Н Т1р1 адамдарды, ягни оз бастарыцызды жэне ауданньщ басшылыгын - барлыгын катсргс Т!пп отырсыздар... Эк1м. ©рбф соз1Ц1з журепмд! канжардай тшп жатыр. Мен казф жылайтын шыгармын... Уяттан скорсевссго... жылаймын... 220 в-

0к1мнщ К6М6КШ1С1 (экшнщ тшмашы тэр1зд1 жалгастырады). Буныц барлыгы тусш1кт1. Бфак 613 казфп емфдщ талаптарына квз жумып карай алмаймыз. С1здер мына келюшшартка кол коясыздар. Содан соц ертец жук колот келш, букш заттарьщызды тиеп, жаца пэтерлервдзге апарып жайгастырып береди Крлдарыцызды койсацыздар болды. Кэр1 парторг. Жтттер, кыздар, бундай эцпмеш догарывдар. Бэр1М13 бф жерде болайык. Ертец олай булай болып кетш жатсак та, бфЫздщ жайымызды бфш1з бшемге. Кдртайганда белектенбешк, бф-бфшпден алыстамайык. Бфге болайык. Сакаи ата. Одан да жаца жерде сендершз шш пысты демейшсщ? Кэр1 парторг. Иэ, пысты. Несш жасырамын? Мектепте де жубымыз жазылган жок, кейш оку окып, арман куып ауылдан алыстап кетсек те, оралган отанымыз, касиетп конысымыз осы ауыл. Енд1, мше, атажуртымыз осындай тусшжсЬ жагдайга душар болды. Ауылдагы адам б1ткен уйыктап кетш жатыр. БЬ де уйыктап кетпей турганда уюмет берген пэтерлерге кеппп алайык. Бала-шаганьщ журепн ауыртпайык. Сэния апа. Сен езщ кеппп алдыц гой. Кэр! парторг. Сендерд1 де алып кетюм келеди Сендер мында ер1пп, бф уйге жиналып эдеш уйыктамай отырсацдар, мен ана жакта сендерд1 уайымдап уйыктай алмай доцбекшимш. Тумар апа. Ештеце жок, олмейсщ. Култ, цылымсиды. Кэр1 парторг. Ец болмаса сен журил, Тумар. Естайды кайтесщ. Ол - ел1, мен тфшш гой. Сакаи ата. Жайыца кет, айналайын. Буньщ бфде бф сезше ешкашан сенбе, Тумар. Сэния апа. Екеущ осылай бфщнен бфЩ жертп Тумардьщ обалына калдыцдар. Эйтпесе ещцп бфеуще тиш, балалы-шагалы отбасы болып отырар еди Кэр1 парторг. 0Л1 де кеш емес. Сакаи ата. Оттама! Дурыс емес. Бэр! дурыс емес. Елена Семеновна. СЬдердщ психикаларыцыз бузылган. Мен солаи дсп жазамын. Галлюцинация. Уикысыздык. Саидырак. Инфантилизм. Кэр! парторг. 0Й, Жанузак, Сакам. Енд! картаиганда осындай Диагноз алгандарыц уят емес пе. Казакстанныц ка“ болмасын, кай жер! болмасын б1здщ отанымыз. Бф жапырак оул ауылды мен де оцай киып кстксн жокпын... -== 221 ==-

Жанузак кария. Барлыгы дурыс кой... Ол кхсх свзхн бастай берген кезде кенеттен Эким, экхмнхц квмекшхсх, ауданныц бас дэрхгерх, Елена Семеновна уйъщтап кетедх. Жанузак кария. Уйьщтап кета Назымгул апа. Шай да 1шпед1-ау! Эттеген-ай! Сакан ата. Енд1 не ютеймп? Тумар апа. Звонда. Скорый шакыр. Сакан ата. Иэ-иэ. Казф. Кэр1 парторг (цорцып кетедх). Тумар, журсец жур, журмесен кал. Мен кетам! Кэрх парторг зытъхп кетхп цалады. Царацгьхлъщ. Екхншх кврхнхс Сол болме. Жанузак; к,арня, Назымгул апа, Сацан ата, Сэния апа, Тумар апа отыр. Сакуш ата домбырасын тьхщьхлдатадьх. Жанузак; кррияныц немересх Жансерхк приборларын сайлап жумыск;а кхрхсейхн деп жатыр. Аулак;тау жерде елестер тур. Б'храк, тхрихер ушхн олар цалыпты жагдай сняцты. Сагына курхсхнхп ара-тура коз тастагандары болмаса ешкхм аса мэн бермейдх. Елестер арасында ескхше кихнген царнялар, кейуана эжелер, эскери кихм киген жастар бар. Жанузак кария. Кашпак болсац, зымыра деген. Барлыгы зытты. Тумар апа. Эюм бала да келмейтш болды. Сакан ата. Психиатр келшшек кандай суйкшд1 едь Урш ауызга салгандай. Жанузак кария. Балам, жумысьща кашан юрюесщ? Жансерж. Алдымсн бфнеше жерД1 бургылау керек. Жерасты суларыныц децгейш, олардыц тсрбелюш бакылау керек. Ондагы газ курамын зерттеу керек. Жумыс кеп. Жанузак кария. Ауылды тастап, б1здщ де тура кашканымыз мыналардан (елестерд1 аускайды) уят кой. Коздер1 жэудфеп бф нэрседсн умптешп турады осылай.... Ец болмаса, туяк серпер олсын, зерттсу1цд1 жаса, балам. Ал 613 уйыктамай тура турамыз. Назымгул апа. Иэ, балам, 613 шыдаймыз. 222 ==-

Жансерхк. Мамандар ауылда радон газыныц кдаамы молшерден тым коп дейд1. Тумар апа. Ештеце етпейд1, балам. Асьщпай тексер. Олар жайлап барып елестердщ цатарына барып тура бастайды, содан кешн комескелетп квртбей кетеди Сахнада тек Жансергк цалады. Жансерж. Калачидеп «^йкы дертшщ» себебш Астанадан келген бфнеше комиссия мамандары аныктай алмады. Ресейден де галымдар келш тексердг Олар тэдргындарга вирус, бактерия не радиация эсер ету1 мумкш деген болжамдарды жокка шыгарады. Дегенмен белпсЬ дерт аймактагы кауит ондфгс ошагыныц экологиялык зардабы нэтижесшен пайда болган деседь.. Кдзф м^нда ешюм турмайды. Тек ездер1 де аруакка айналган кариялар гана атамекенге адал... Соцы -== 223

КАД1Р ТУШ (Бф актт драма) КАТЫСУШЫЛАР 1.Шал. 2.К;ыз 3.Кднак келшшек Ас уй. Устел, терт орындьщ, шетте диван, оныц жанында жорнал устели ддеттегх ортанк;ол ас уй. Диванда бойжеткен цыз шал^алап отыр. Екг квзг жумулы. Тыныштъщ. Кенет ест к,оцырауы шырылдайды. Дыз селк епйп, оянып, орнынан турады. Естке барып, сэл кгдфедг де, сурамай аша салады. Табалдырацтан цацгыбас шал аттайды. Тоз-тозы шыщан шал. Жаск,аншак,тай кфедг. Дыз кешн шегтт болмеге оптзеди Екеу\\ де цорк,ып тур. Бул жагдай эсфесе сезипедг. Шал. Кудайы конакпын. Кыз. КелщЬ. Шалдыц взте-взг сепбей турганы байщалады. Шал. Юрешн бе? Кыз. КфЩ13. Крлымен ишара жасайды. Шал. Балам, бф жутым шай, бф типм нан бершк Каным карайып, аштан буратылып елш барамын. Кыз. КфЩ13 деп турмын ГОЙ, КфЩ13. К,ыз тагатсыздьщ танытады, бурылып кетт дастархан эзфлеуге кфгседи Шал. Шам жанып турганын керш, юрдш. Були КаДФ туш гой. Мусылман баласы болса, юрпзер деп умггтешп келд1м. Айып етпе, карагым. КЫЗ. ЖО-ЖОК- ОтЬфЫЦЫЗ, ОТЩ13 берь Шал устел басына отырып, алдына к,ойылган табацтагы асты цомагайланып жей бастайды. Дыз кесеге шай цуяды. Шал тамагын тастай салып шайдан э/сутады. Шал. Алла разы болсын, карагым. Бупн КаДф туш гой. Далада калсам, уст олсм бе дсдш. Юшкснс бой жылытып отыра турсам. “в 224 =-

Кенет шал жылап жхбереди Оган цосылып к;ыз да жылайды. К,ыздыц жылаганын корт, шал оз-озте келе бастайды. Шал. Айналайын, коркып отырган жоксьщ ба. Кррыкпа. Менщ зияндыгым жок. Жылан екеш жылан да шакпайды басына ак куйган кклш. Менщ ©з1цдей кызым бар. Анадан естш, бомж болып туган жокпын. взвдей эдем1, акылды ею кызым бар менщ. Кррыкпа. Юшкене отыра турайын деп едш. влде кетешн бе? Кет десен кетешн. Орнынан тура бастайды. К,ыз басып шащап, ыммен отырыцыз деген ишара бтдгредх. Кыз. Жок, ата, отыра берщп. Мен бэрШф уйыктамаймын. Кыдыр атаны купп отырмын. взшше ниеттешп. Шал. Дурыс-дурыс, 613 де бала кезшпде кутуил едж. Бфак, менщ басыма конбады Кыдыр. Бэлюм, саган конар. Мына уй 031НД1К1 ме? Кыз. Жок. Бвлме жалдаймын. Уйдщ иес1 улкен юс1, бупн бф туыстарына кегп. Шай куяйын, кесещзд! бервдз. Шал кесесш береди Шал. Турлауы жок дуние. Кара басымда барлыгы да болып ед1. Басымда - ушм, кызметш, ею кызым, катыным. Оньщ алдында бф эйелш болды. Керемет ед1 жарыктык. Казф о дуниелж болып кетп. Иманды болсын, аумин. Тамак ютегенде, барлыгын майда-майда етш тураганда. Сондай суйюмд1, жугымды етш ютегенде... Тап сен ондай тамак жеп корген жоксыц. Ал, мен жедш. Айткулдщ жасаган тамагын. Кыз. Неден кайтты? Шал. Е-е, бшмеймш. Ана жылдары елге барганда Маргаска айтты. Маргаска деген курдасым менщ. Кайтыс болды деп. Ап, 031 менщ козше карайды калт ж1бермей, кайтер екен дегеш. Жылай алмадым. Не бетшмен жылаймын? Неден кегп, кайтып кегп деп сураган жокпын. Нем бар? Кыз. А-а-а, спдер ажырасып кеткен скенспдер гой. Шал. Ажырастык кой. Ажырастык. Осыдан кырык жыл бурын болган окиганы несше казбалайын. Темою бар ма сенде, кыз. Кыз. Жок. Шал. Бар, дукеннен алып келип онда. Кыз. Экелс алмаймын. Кызыксыз гой озннз. Шал. Темею тарткым келш олш барамын. К»зф шыгып, темою алып кслсем, сен кайта юрпзесщ бс уйще? К^ызга сыпан к;арагап болады. -== 225

Кыз (ойланып барып). Жарайды, экелш берешн. Кдзф. Шыгып кетеди Шал. ^ай-кайдагыны козгап. Айткул де. Кейде касымдагы алкаштар катын жайлы неше турл1 эцпме айтады. Бфшен бф1 етш мактанып... Кдрк-карк кулш отырып есше Айткул туседк Журепм кан жылайды. Элдене жезтырнактарымен оскылап, 1Ш1 бауырымды езедьай дейсщ келш. Шешем тастаткызды гой Айткулдн Сепз жыл турдык, бала таппады. Бедеу ед1. Кдра жер хабар бермесш. Шешем б!р созд1, катал юс1. «Таста» дедн Кдрсы сез айтуга каукар болмай тастадым. Ол кайтып турмыс курган жок. К,ыз К1рт, шалдыц алдыпа бхр цорап тшекг тастайды. Шал бас салып, тутатып, тарта бастайды. Шал. Эй, сен кыздьщ туйап бар екен. Казф бф жасык тутш океп, карык кыла ма деп отыр едш. Кыз. Ец арзанын, ец уыттысын экелдш. Экем осыны тартатын содан сод. Шал. Менщ де ек1 кызым бар. Алты жиенш бар ею кыздан. Кыз. Соларга бармайсыз ба енд1? Шал. Йемене деп барамын. Не кадф калды гой дейсщ. Олар да аттай тулап жолатпайды. Эбден зэрезап болыпты. Эй, мен жетюкеи адам емесшн. Несш сурайсыц? УпазЫк орнайды. Шал. Сен шынымен Кыдырды кутт отырсьщ ба? Кыз. Кулп отырмын. Шал. Калай ойлайсьщ келе ме ол? Кыз. Келу1 керек. Эйтпесе калай болтаны. Тагы уназдхк орнайды. Кыз. Ата, шай демдешн бе? Шал. Сен шипр дегенд1 естущ бар ма? Кыз. Ол калай? Шал. Жарайды, кой. Кызылынан гана куйып бере бер. Цыз шай демдеп, Шалга, озше цуяды. Кенет есхкпй цаццан дауыс есттеди Шал да, цыз да селт ете цалады. Шал. Кой, калкам, ракмст саган, бакьпты бол, мен кетешн. Потер иес! келд1 ме деймш. Цыз ес1Ш ашады. Уйге одели келген, э/сацсы кишген келшшек кгреОи Шал сытылып шыгып кетеди Келшшек шалга трап, тгкстхп тлады. Кыз. Спгс К1м керек? Келшшек. Сен Айданасьщ ба? 226 =-

Кыз. Ия. Келшшек. Мен - Еркебайдьщ келшшеп боламын. К,ыз ацырып турьт цалады. Келшшек торге руцсатсыз отт, диванга барып отырады. К,ыздъщ бетше тесшп царайды. Цыз ары-бер1 журт, содан соц дастархан басына, озииц бурынгы орнына отырады. Келшшек. Айдана, мше, сен кандайсыд? 1^ыз. С13 бекер келш отырсыз. Барлыгы баягыда б1ткен. Спдщ куйеувдздщ мадына енд1 жоламаймын. БЬдщ арамызда барлыгы шешшген. Бекер келш отырсыз. Кетщ1з. Келшшек. Кдщр туш конакты осылай кабылдаушы ма ед1... Кыз« С13 маган келу ушш бул тунд! бекер таддадыдыз. Келшшек. Жок, мен сеншен урсысу ушш, айыптау, балагаттау уш1н келш отырган жокпын. Осыдан аз уакыт бурын, буньщ барлыгы мумюн болар едк Ал, казф... Казф жай, сейлесу ушш. Егер сенсед маган. Кыз. Жанымды жепдей жеу ушш келдш деседшш... Жылайды. Келшшек. Сенжылама. 1ш1вдеп баламенщзадды куйеушдш, баламныд бауыры, К1шкене какым бар ма деймш. Кыз. С13 кайдан бшесЬ? Айткан екен гой... Келшшек. Айтты... Кенет кШреди Келшшек. Мше, шыдамай келш отырмын. Кыз. Эпкетай, бэр! б1тп деп турмын гой. Мен, мшеки, сагат онда, бупн дэршердщ кабылдауына барамын. Бул баланы дуниеге экелуге мумющдпм жок. Не далада, не калада жанашыр панам жок. Бекер келген екеншз. С13 аладдайтын, алдын алатын еш нэрсе калган жок бул жерде. Келшшек. Сен меш тусшбедщ... Эке-шешед бар ма? Кыз. Экем олген. Мше, алты жыл болды. Шешем баска уйдщ тутшш тутетш кегп. Ол К1С1Н1Ц де аягы ауыр деп естим1з. Бе??ин басып отырады. Кыз. Шадыракта шынашактай гана шш отыр. Шынашактай ойел1, улы бар. Олардыд устерше баратын жайым жок мен|д. Келшшек. Уягган олгенше, 1шшдеп баланы олтфешн деп шешкен екенсщ гой. Кыз. Бул - мсн1Д уятым. Оны бауырымныд моинына апарып нс бетшмсн артамын. Келшшек. ЖараЙды. Бар болсын. Мешд мунда кслу ссбсб!м баска ед1. Кай жагынан шыгарымды бммей отырмын. Жалпы сен маган унадыд. Бст-элпетщ, мшезщ... -== 227

1^ыз. Айттырып келгендей болдыцыз гой. Келшшек. Жок, олай емес. Мен айтайын. Сен бшесщ, Еркебай екеушздщ арамызда бф бала бар. Бф бала. Мен енд1 кайтып котере алмаймын. Бф дерт жабысты маган. Енд1 кайтып туа алмаймын. Кыз. Оны маган неменеге айтып отырсыз? Гпицдеп баланы туып бер дейс13 бе? Балага жаныц ашыса, алгызба, емфш узбе дейс1з бе? Япырай, а. Толцып эрг-берг журеди 1^ыз. Мен конер едш. Мен конер едш. Келшшек бепгш басып жылайды. Кыз. Бойыма б1ткен туйфшж тфшшк иесш, алкызыл дан, булкшдеген журекп дуниеге экелуге септессещздер, одан кешн басы бутш бер десещздер. Мен кенер едш. Конер едш. Келшшек. Жок-жок, олай емес. Мен саган Еркебайга ти деп келш отырмын. Уйге кфш отыр, баланды ту, менщ баламды бауырыц бас деп келш отырмын. Менщ дэм-тузым таусылып бара жатыр. Козш тфще отбасымды тапсырып кетешн деп отьфмын. Ана жакка тыныш кету улпн. Кыз. Кдлай? Калайша? Келшшек. Буньщ барлыгы маган оцай емес. Кеше Еркебай екеумцдщ арамызда ауыр эдпме болды. Мен озш коп балалы отбасынан шыккан адаммын. Менен улкеш де, юшкп де бар баланьщ. Бфак, эркайсысыныц оз омф1 бар. Кайсысына барып салмагынды саласыц. Содан Еркебай сен туралы айтты. Сен оган ренжше. Козщнен керш турмын, суйесщ сен оны. Кыз. Олай демецЬпп... Келшшек. Сеш ол да калап отыр. Эйтпесе айтпас едк Асыгыс, агат эрекет жасама. 0мф - тангажайып. 0мф - сыйлык. Алла калап алмаса, оз кольщмен кылмыс жасама. Маган жауабывды бер. Кыз. Опкетай, мен ойланайын. Мен жауабымды ойланып айтайын. Келшшек орнынан шурып есшке бетшейди Келшшек. Ойлан. Тек узакка созылып кстпссш (шыгып бара жатып). Айтпакшы, мен юргенде шыккан шал кш, туысын ба? Кь13. Жок, ол К,ыдыр ата гой. Кыдыр ата... Соцы 228 —-

ШАКАН ШЕР1 Жазушы Мухтар Магауинныц «Шахан илерг» романыныц желШ бойынша сахнага бейшделген Катысушылар: Шакан Шакан-Нэпс1 Шакан-Рух Жантай Шаканныц эйел1 Шаканныц баласы К^ба мерген Кара батыр Атабек шал Мецсулу 1-Ж1Г1Т 2-иапт 3-Ж1Г1Т Ыршшг квриис Улкен болме, ортада емен устел, орысша-цазацша аралас жарацталган. Жантай торга тускен жолбарысша эрг-берг жур, 3-Ш1 жШт треЫ, оныц артыпан ест алдында мылтыц устап тургаы кузетшг к;оса тредг. Кузетшь Руксат па? Жантай. Ио, бара бер (депберспдене кол сштейдО. Не, не жацалык? Не 1степ жатыр анау каиыпезер, жаналгыш? 3-Ж1ПТ. Бшдш, шлдш, мырзам. Бупн тан кылац берс катын- баласын, азын-аулак дуниссш жалгыз туйесше артып, атыма мппп, 1лс жагалап кошт кетшт1. «Токта, кызбалык кылма, битке окпелеп тоныцды отка жакпа» деп, токтаткан журтты тындамапты. -= 229 =-

Жантай. Кррлыкты осындай ит кырсыктардан керш бггпк. «Бояушы, бояушы десе, сакалын бояпты» деп, батырдыц улы, асылдан калган туяк деп эбден басымызга шыгарып алдык. Сезге кенбейд!, буйрыкты тындамайды. Козш бфжолата курткызамын. Кенесарыга косылган! Садыкка жансыз болган депзем! Аткызамын, жок алдымен каматамын, содан сон аткызамын. Ит! Ит! Ит! Эр1-6ерI цайта аласурып э/суре бастайды. Жантай. Бул не корлык, б.ул деген суйекке тускен тацба. «Эй, айдаганыц бес ешк1 соларга не бола алмадын ба? Буйтш Верный сын отечества болмай кал, бордай тоз» дейд1 гой ертен мына орыстар? Жалган намыстары оянып, Шаканнын артынан баска журт удфе кошсе ше сртец? Кайсысын куып, кайсысысынын атыныц сауырына жабысып журем13? Кас маскара болды деген осы. Эй, ит, ит, Шакан! Кырсык! 3-Ж1ПТ. Мырзам, мырзам, сэл дамылданызшы. Маган бф ой келш тур. Шакан осылай 1ле жагалап, камыс пен сексеуш, суы мен нуы бар, ан-кусы мол жерд1 тацдап, конады. Маган бф ой келд1, мырзам. Айтасм ба, айтпасам ба деп тосылып, Жаптайга сынай царайды. Жантай. Айтсацшы енд1 бастаган екенсщ. 3-Ж1Г1Т. Б1зде элг1 Сырда усталган жолбарыс бар гой. Соны Шакан конган жерге апарып тастайык, торын жазып, сол манга ж1берей1к... Жантай. Ой, каныпезер, ой, акылдым.... Адам жейтш жолбарысты.... 3-Ж1ПТ. Дэл сонын 031Н, мырзам. Камауда ит-куспен коректен1п сарылып отырган адам ет1не жер1к жалмауыз, жалгыз уй Шаканнын тэбет шакырар, танау кытыкгайтын дэмд1 и1С1не басы айналып, туте-тутес1н шыгарар... Содан кешн ел 1Ш1Н урей билейд!... Содан сон бф адам сонынан ерер ме екен, ел шетш сопп кетер ме екен жолбасшысы жолбарыска жем болып жатканда... Жантай. Дурыс-дурыс, айтасын... Б1рак эрен колга тусфш ед1, соиау Петербордан галым алдырып эрснт1р1дей колга тус1р1П сд1... Бул сайтан ерк1нд1ктс дария бойын кезш жургенде мал - багусыз, от - жагусыз калып ед1. Жалмауыз гана емес, зымиян да сд1. Козгс кор1нбейд1, колга туспсйд1... Сыр жагасына аныз болган залым. Оз1М1зге, агайын-бауырга обал болмай ма? -Ж1пт. Енд1 оны 031Ц13 шешерс!з, мырзам, б1рак баска шара жок. алгыз уй Шаканды бауыздап тастауга отряд ж1бсрмссеиЬ, онын озп*де К1С1 колынан каза тапканын ел ест^мсй жатпайды, -в 230 ==-

наразылык ернип кетедк Ие бола алмай каласыз. Ал мында табигат, жолбарыс, кандай шара бар? Сидщ муртьщызды балта шаппайды... Шаруа бггкеннен кейш атып аламыз озшв. Жантай. Атып алганда... ол жалмауызды орыстар зерттеймп деп жур ме ед1. Тагы каЬарына шпп калмаймыз ба? Калай болар екен? 3-Ж1Г1Т. Кашып кегп дейс1з де. Тшсп макулыкка сот бар ма? Жантай. Дурыс айтасыц, олай болса, аруак! Бул игл езще тапсырдым, кажетшше желт ал, сеншдшерш ф1ктеп ал. Жалмауыз жолбарысты Ж1бер1вдер 1ле сагасына. 1ске сот!!! Екшш керше К,ос жармалы сары ест шопща шалынып, тоцпаща тускендей мылжа-мылжа: бепйи зерлегеп оюлы суйектер/ пышырай сынган, агат жацтаулар Э1сащалаиа уатылган, топса узтп, 1лгектер1 опырылган. Уй-шп астац-кестец: ошац; аударылып, цазан тоцкертген, киш, тесек шашылып, текемет, кшемдер уйпалана жапырылган. Адам мен аэ!сал бетпе-бет келген, арпалыса айцаецаи галамат курсе Ы ащын тапылады. Куба мерген. Сорлы бала кайтпай каржыскан екен. Кара батыр. Атадан асып туган ер ед1, кадфш бшмедж. Екеуг цубылага бет цойып тперлей отырды да, дуга цайырды. Бар макугмын келтгрт цуран о^ыган - Кухра батыр едг, ецсегей боты, арык, Куба мерген узын суре аящалганша неше буктелт, к,озгалак,тап, уцгрейе ызгар токкен еегкке царагыиипап, эбден берекесг цаищан. Бет сипалар-сипаланбастан атып турды да, ецкецдеп торге жуггрди Абалацтап элдене Ьдеди Куба мерген. Мылтык кайда? Найза мен юсе кайда? Жолбарыс К1С1 жейд1, агаш пен темфД1 жемейтш ед1 гой... Шаканньщ езшщ сырт ки1мдер1 де кершбейдь Кара батыр. Апыр-ай, адамда имаи калмады. Ойраи болып жаткан уйд1 тонаган кандай бейбак. Куба мерген. Батыр-еке, 613 Т1р1 адамга жаназа окыдык бшем... Элдебф суганак келсе озге дуниеге тшепей ме? Мунда баска гэп бар. Менщше, жиешщз жолбарыспен алыскан. Алып жыккан. Содан соц... элде ауыр элде жецш жаралы, эйтпесе он ею мушсс! бутш, КИ1М1Н киш, жарагыи асыиган, атка мшген дс елге тарткан. Калыц кар жауып, бар 13Д1 жасырыпты. Эйтпесе сайрап жатар ед1. . Кара батыр. Аузыца май. Тек... хешей, бупн откен ю емсс, бф хабары естшсс керек-ть Эйткенмсн созш кисынды. Ь1рак -= 231 ==-

жолбарысымыз кайда? Шелектеп тегшген кан, ойранды топырга Караганда, елшс13 тынган кеп емес. Куба мерген. Тер1С1 сыпырылган жолбарыстьщ суйеп, тым курыса, суйектен калган канкасы талу жерде жатуга тшс. Кара батыр. Жату керек, бфак жок. Бул не кылган 1с сонда? Сырттан уш ацшы жтт келт треди Олар жан-жагына ацтарыла царайды. Жолбарысты царап келедг. Сахнада К,ара батыр цалады. 1-Ж1Г1Т. Ел ауызында журген кауесет сез рас болып шыкпасын. Шакан жалгыз ез1 жет1 жолбарыспен айкасты деп ед1 тунеугуш катыным. Бфак езшен эйел1 ер шыгыпты деген. Уйд! торыган ушрл1 жолбарыстьщ курсауы тарылган кезде арлан шер1ге жалац кылышпен умтылыпты дейд1. Шаканньщ юшкентай баласына деЙ1н садак тартып, кайрат кылыпты. Акыры, Т1ЛС13 жау коя ма, тэул1ктен астам айкастан сон дулей жырткыш б1р уйл1 жанды тепе алып жепт1. К^айгы К,ара батырга кобгрек туседи Ол - Шацанныц нагашысы. 2-Ж1Г1Т. О сум заман! Жолбарыстьщ жалгыз-жарым малга шапканын естуш1 ед1к, адам аулаганын кш корген! 3-Ж1Г1Т. Жок, тугел кырылмаган, эйел гана казага ушыраган. Жолбарыс кундактагы сэбид1 ала жонелгенде атка М1не сала артынан куады гой. 031 ол1п баланы арашалап калады. Шакан бас саугалап катын-баласын тастап кашыпты гой сабазыц. Кара батыр. Тэйт! Шаканньщ улы бес жаста. Бес1кте баласы жок. Дэт1н барып атадан ер туган азаматты кашты деуге кудайдан корыкпайсьщ ба? Катыннан сст1ген жел созд1 мына каралы шацыракта калай айтып отырсьщ? 3-Ж1Г1Т. Апамнан ест1гем негЫ... 2-Ж1ПТ. Шапкан уЙ1рл1 емес, жалгыз жолбарыс. Эйел де, бала да амаи. влген - Шаканньщ 031. (3-Ш1 ж1птке багыттап айтады) Азанда, жана гана тут1н тутатып жатканда уйге жолбарыс юрш кслед1. Ес1ктен К1ред1 де, от басында жылынып отырган баланы тышкан 1лген мысыкша бас салады. Т1С батырмай, домалатып ойнай бастайды. Шакан канжарын кайрап отыр екен дейд1. Арыстанша атылады. Арсыл-гурс1л айкас басталады да кетед1. Акыры кайраты асып, жолбарысты олт1ред1, кансырап 031 де ОЛСД1... 3-Ж1Г1Т. Шаканньщ оцайшылыкпен олс калганына сснбей ОТЬфМЫН. ПэТШагар, Т1р1 ТЭр13Д1. 1-Ж1пт. Унище окппш бар гой? -в 232 —

3-жтпт. Жок, батыр, ер дегенш гой... Кара батыр. Жшттер, буныц барлыгы дурыс кой. Бфак К031М13 керш тур, бф уйл1 жан жок. Жолбарыс салган ойран, канга беккен отау гана тур калкайып. Куба мерген. Эйтеуф бф сумдыктыц болтаны анык. 1-Ж1ПТ. Ербшп атка мшбеген Жалтак Жантай, ак патшаньщ сенвдц нокер1 жандайшап ку Жантай салган лац гой. Сол антурган Шаканньщ кыстауына кала тусфмесе, жерш тартып, малый талауга салмаса, бул ущре кошер ме едь 2-житг. Ана Жалтак Жантайдыц ккп етш жеген жырткыштан айырмасы канша. 3-Ж1ПТ. Жантайдыц казф устшен кус ушырмайтыны, рас. Ьшц куйсе туз жала. 2-Ж1ПТ. Мылтыкпен дуцк еткЫп жайратып салайын ба осы турган жер1цде? Жагымпаз сорлы. 1-Ж1пт. К^йран ер, уйфЛ1 жолбарыстыц жатагыныц мацына уй тжкен болып тур гой. Куба мерген. Айтсац - арман, буксец - куса. Туптеп келгенде бэрш ак найзаныц ушы, ак бшектщ купи емес, топтыц думпу1, мылтыктыцтупш шешед1 екен. Елдщтугыры ер деуип ек. Онымыз бекер болды. Ез екен. Ту устап тулпар М1нген Саурык кайда? Батыр Саурыктыц суйепне мук шыкты. Жалтак Жантайдыц аркасына жал бгт. Кеше келел1 кецес, ордалы отырыс куш заман булай шырк айналар деп кш ойлаган. Ойлаган. Бшген. Бшгецщктен басын катерге тжкен. Акьфы кан жутып казага ушыраган. Енд1 мше... Улыгыц - майыр, улыц - жандайшап. Кара батыр. Жэ! КазфП жагдайда эйел - шешт, бала - Курбан, калган журттыц амандыгы олжа болар едь Намыс киын. Ж1ПТТ1Ц намысы гана емес, рулы елдщ намысы. Шатак шыгарган, агайынга окпелеп ауа кашкан Шаканньщ езь Оны туре куган ешкш жок- Бфак ертец ел «Бэр1 жабылып бф таргыл мысыкка шамасы келмепт!» дейдк Бул - жан тезбес корлык. Суйекпен кетер соз. Рас, эзф ешкш айткан жок, бфак аитады. Кешеп К1С1М13Д] жеген жолбарысты тф1 жШере алмаймыз. ым курыса, коркытып, урктп осы оцфден аластату керек. Жшттер «иэ-иэ» десгп цолдайды. _ 3-Ж1ПТ. Арканыц куба жонында, Арыстан оинар шар УР , Атайы ердщ тусында, Тулпары турар тарп УР“П, соз айтсац, ЕС1КТ1 кетер сарт урып, Сол жам Артынан жаксылар калар шакырып. Кара батыр. Не оттап турсыц? -= 233

3-Ж1ПТ. Шалкшз жырау айтыпты деген сез гой. Кара батыр. Оныц гсше сен терени бола алмайсыц. Куба мерген. Жолбарыс! Тыныш, козгалмандар, дыбыс шыгармавдар. Кара батыр. Т-с... Жок, кетп, бфак узаган жок. Торауылдап жур. Мше, мше, ну жакка шыкты. Абай болывдар. Садактарыцды сайлавдар. Маган емес, аттарга карандар. Э, пер1... Кенет гиэу етт ит уред1, «кет!» деп элдектнщ теут жгбергет, буралцы твбеттщ цацц етт, царацгы цамысты ветке алып сабалацтай жугфгет естгледи Куба мерген. Кайт! Кап, мына сорлыны-ай, кэ, кэ. Буралцы пюбет сарабдал цамысца э/сете бере цацц етт жалт бурылды. Сол сэтте цалыц цау цац жарылгн да, бгр шоц сары ала цамыс э/сел цуган жалындай лап ушып, бейшара тобетпп умар- э/сумар комгеп. Сары ала цуйын тун тупегш коктей тескен найзагайдай о/сарц еткгзт, цос жасыл от шашты да, эп-сэтте цалыцга кгрт жоц болды. 1-Ж1Г1Т. Алла! Жын ба, пер1 ме? Куба мерген. 031. Ойпыр-ай, жолбарыстыц ит етше жерж келетшш бшунп ем, бфак мынау нагыз сойкан екен, э. КатаРьшан т1зе косып, кырык К1С1 отырган жерден ойып олжа экегп. 2-Ж1Г1Т. Апыр-ай, садак тартып улгермедж кой. 1-Ж1Г1Т. Садак тартканды айтасыц, тустеп тани алдыц ба? 3-Ж1Г1Т. Жын ба, куйын ба? Кара батыр. Юнэ менен, карбаласта бштеш укаламаппын. Кушк басып, мылтык от алмады. 1-Ж1ПТ. Обал-ай, ит те болса, нес1бе 1здеп соцымыздан ерш СД1. 2-Ж1ПТ. Итп экетпесе атыца шабатын ед1, нс оз1ВД1 алатын едь Куба мерген. Итпц жаманыныц вз1 адамга ырыс экелмек. Шершщ канды басы бер1 бурылды бшем. Кудай каласа... Кара батыр. Келс жатыр! Сайланьщдар! Саспацдар... Арага тускенше. вне! Жжггтер. Кайда? Кайда? Коне? Куба мерген. Ал, Ж1птгер. Бауырларывды жеген жалмауыздыц таргыл мойны тузакка шндь Ол — ац, сен - адамсыц. Акылыц артык, айлан артык, кайратыц басым, карымьщ узын. КазФ сойканды пер1 ана саржагал камыстыц бф жершде, сеш керш, журеп ттреп, жанынан туцшш жатыр. Ал енд1 Жолбарыстардыц 1пр1 кызылшубар Жолбарыс, озщ колда, мына канды сапарымызды кеш! 234 ==-

Кара батыр. Из, Кудай сэтш салса, сут шефш уакыт отпей- ак шубар тонын сыпырып, Шаканныд торше тесеймю. Арам етш карга, кузгынгатастаймыз. Ырысымызды лайлап, тынышымызды бузган, ананыд желкесш киып, баланыд жулынын узген жемгг хайуанга не кылсад да рауа. 1ске сот! 1-Ж1ПТ. Аралыкка тускенше атпаддар. 2-Ж1Г1Т. Казф шыгады. Асыкпавдар... Куба мерген. Кдзф толайымен шыгады. Алдын барлап тур. Казф... Из, Алаш! Жолбарысты аулау процесс 1-Ж1ПТ. Неткен ерл1к. Апыр-ай бф кайтпады-ау! 2-Ж1ПТ. Эуелп жебе куйымшак тубшде кадалды. Тшт1 жедш жара. Бас саугалауы оп-оцай ед1. 3-Ж1Г1Т. Кекшш екен... 1-Ж1Г1Т. Мэрт деседпи. Куба мерген. Из... Ер. Мзрт. Бфак ерлж - едсе жаздырып, мэрттж муратка жетюзер заман етш кеткен, Кас батыр казага ушырамак. Кас жаман жан саугаламак. 0Л1 арыстаннан - тф1 тышкан. Журмес пе ед1 мына шер1 де езшщ калыд камысы арасында. Корлыкка кенбед!, басынганга шыдамады - карсы шапты, казага ушырады. Жасанган жауга, жадбырдай окка карсы умтыл - сен де жалпаднан тусесщ. 3-Ж1Г1Т. Сонда... калай? Куба мерген. Осылай. Коргалап кун кешкен коркаудан жасанган жауга карсы шауып каза тапкан жолбарыс артык. Канша коян алдыд, кайсысы ес1дде. Ал мына жанкенгп шерш1 умытып корил. Баладныд баласына айтып кетесщ.... Журек пен жасыннан жаралган жолбарыстыд тукымы курыр кун де алые емес... (кенет ОДрт жалма-жан). Эй, сен жаралаиып калганбысьщ? 3-Ж1Г1Т. (зред сойлейд1) Из, жамбасымды карпып отп. 1-Ж1ПТ. Ойбай, мында жаралы бар, бер1 кел1ддер. 3-Ж1пт. Екшш сондай катты екен. Найза кезеп улгермедш... Куба мерген. Эй, бала сейлеме, куатыд саркылады. Жат, былай жаткыз. 2-Ж1ГГГ. Ойбай, сан етш оддырмай карпып кетштл Кара батыр. Тез от жак! Кайсысыдныд токымыд еск1, курымынан кссш экел. -= 235

Ушшш1 керше Сахна тершде от жанып тур, оны айнала отырган сол ацшылар, Куба мерген, Кара батыр бар арасында. Кенет сырттан жолбарыстыц ацырганы, содап соц керегет цозгап суйкенгет естхледи Булартым-тырыстынацалады. Тыныштъщ. Кенет еегктен ацырып жолбарыс тершн жамылган жас жшт терт тагандап триг келеЫ. Булар шошынып оре турегеледи Ол жерде домалап култ жатыр. 3-Ж1Г1Т. Туу, зэрем уШТЫ гой. 2- житг. Бутыца иаберш койган жоксыц ба эйтеуф. 3-Ж1Г1Т. Менде нец бар езще кара, аппак кудай боп дф-дф етесщ. Жас кыз сиякты. 2-Ж1ПТ. Кызыц не? Есщ дурыс па? Куба мерген. 0й, акымак, егер бфеу-Мфеу шыдамай атып салса кайтесщ? Ойыныц осылгьф. Мынандай каралы сэттс не сайтан сеш туртш турган. Камшысын емтеп салып цалады. Жшт уялып, шетке ыгыса береди Куба мерген. Жолбарыстыц Ын керш ттркенбеген, унш естш урей бумаган, жузш керш журен шайлыкпаган - жан иес1 емес, жын-шайтанмен шатысты дулей бфдеме болтаны. Корген соц, бшген соц, бастан кешкен соц айтамын. 1-Ж1Г1Т. Бул сойканда шершщ мысы бар. Алгаш керген адам есшен танып кулап калса гажап емес. Табаны жерге тимей тура кашуга шамасы келсе, жуйкес1 берж болганы. Таргыл першщ езш айтасыц, Ын коргенде тебе куйкасы шымырлайды-ау адамныц Ал акьфган уш...неше цыр астынан еетшее де урей тугызарлык»- Жолбарыстыц уш естгледх, барлыгы тына цалады. 3-Ж1Г1Т. Жолбарыста диюдыц купи, жынныц жылдамдыгы бар. ЕрлЫ мен мэргпп адамда жок. Бфак оз бетшен тимейд1 гой ешкшге. 2-Ж1ПТ. Тимегеш калай, Шаканныц шацырагындагы ойранды кай сапка сыйдырамыз онда? 3-Ж1Г1Т. Енд1 К1м бшедь Алланыц Ж1берген зулматы ма? Ак патшага карсы шыкты, патша да карабайыр кара емес, аруакты ЭуЛСТ, КИеС1 урды Ма К1М бшвД!. 236 =- №

Ол цызуы квтершп, сандырацтап жатыр. Елдщ барлыгы оган жацтырмай царайды. Куба мерген. Жолбарыс адам жейдк Егер шершщ кецшнде адам баласына деген ешпес кек болатын болса. Адам салган жара елес1 болмаганмен, ауыр болса, айталык, темф масак, ио коргасын ок кара етте калса, ошпендшк тшт1 кауштг Мше, К1С1 жеу осыдан шыгады. Немесе жолбарыс азу тю1 тусш, эбден картаяды. Ац аулауга каукары жетпейдь Сонда адамга шабады. 2-Ж1ПТ. (3-Ш1 житпее багыштап) Шынында, адамнан элс1з, адамнан коргансыз Ж9НД1К бар ма... Кара батыр. Кудайым адамга езгеше жаратылыс берген. Кайраты кем болар, кажыры артык;. Айласы кем болар, акылы артык. Адныц Т1С1 мен тырнагы гана бар. Сен1Ц бойывда бес кару. Алыстан атасыц, жакыннан шабасыц. Куба мерген. Ол рас. Куш пен курал, парасат пен амал оз алдына, адаммен айбар таластырар макулык жок. Мен отыз жыл жолбарыс ауладым. К1С1Н1Ц каЬарынан ыкпайтын жырткыш кермед1м. Адамньщ аруагы аскар таудан да би1К. Ойлап турсац, хайуанат атаулы жан уш1н, тамак уш1н алысады, ал К1С1 улыньщ кереп баска. Пенден1ц касиет1 де, касфет1 де осында.... 3-Ж1пт. Жолбарыс аулау — казактыц ата дэстур1, машыкты енер1. Тор1нде таргыл жолбарыс шнбеген уйде найза устар ул тумайды. Куба мерген. Е-е, ол да бф дэурен екен. Ол заманда, 613 бшген заманнан аргы заманда ул табар эйел жолбарыстын журепне жер1к болады екен. Жолбарыстын журепн жеп, талгагы таркаган эйел мьщ сан жаудан кайтпайтын кара болат батыр туады екен. Каз1рг1 катын немене... туз курт, ашыган коже.. Соны коре тедэа кеЙ1нп балага жасыксыц, жамансын деп К1нэ коямыз... тш кеткен сод бэр! ертеп... Кара батыр. Жолбарыс - орманнын иес1, камыстьщ кожасьь Аргы заманда бул он1рде арыстан да мол болган екен. АН патшасы деп адыз кыламыз гой. Сол айбынды арыстанды К жср!нен айдап тастаган - осы жолбарыс екен. Хаиныц ка батырдыц кайраты басым тускен тор!ЗД1. Енд1 мш ... барымташыга айналды. Адам азганда ац кайтпек. -= 237 Ш

Тертииш кориис Жацагы уй, сол кереге, сол жиНаз, бграц барлыгы, тап-таза, жинацы, цанды оцигага дешнг '1 жагдай. Шацанныц отбасы. Кшз есгктг серпе ашып, сырттан цушагын толтыра цамыс суйрей Ажар кгреЫ. Ажар. Шашадан кар жауыпты. Жер-дуние аппак. Сэмен. Алакай! Сонар! Кансонар! Аута шыгамыз! Уххх, суык. Ажар. Кдзф от жагамыз, кулыншак. Кекесп, сен тура гой ендь Шакан. Кандай жаксы. Кркаддаган, джеддеген епшм жок. Тып-тыныш. Дурыс болды. Одшед шуылдактан белше кошкенш. Рахат. Иен камыс, кед дала. А, бэйб1ше, ат кайда, туйе кайда? Ажар. Кудай кедейл1кт1 маддайыда жазган. Ацшы атамныц ею ушр жылкы, бф келе туйесшен калганы - кара бура мен кер жорга ат ед1, оныд езш сэскеде сурадыд... Шакан. Ештеде етпес, менщ малым - кумда орген киж. Кырда жорткан - кулан. Ажар. Ой, Алла-ай, жада журтка конганда тым курыса алыстан улыган бор1 уш естшуип ед1. Тып-тыныш. Сауысканныд саркылыныд 031 кулак жарады. Бфтурл1 елепзш, уйыктай алмадым. Жалгыздыкка мал екеш мал да тосыркайды екен, мен уйден шыкканда ку жорга даладан окырынып, кара бура мойнын созып шыр айналды... Шакан. Кдйырылмай тартып кеткешм оте дурыс болды. взш би, озш кожа. Атам конбеген корлыкка мен неге конем? Атам кимеген ноктага неге мен бас сугам? Дурыс. Бэр1 дурыс. Ажар. Кайдам. Тевдрек тугел камыс... Тогайдан калыд... Шакан. Жалгыздык киын саган. Биылгы кысты откерейж. Жаз шыга... Жаз шыга Жалайырга - нагашыларыма барам. Кырык серкеш1мд1 аламын. Содан сод, саган серж болатын «оймак ауыз, кигаш кас»... калай ед1... Осылай дегеп ол тамаша б 'хр эндг шырцайды. Цыз сымбатына цатысты, махаббат эт болуга тшс. Эр1 царай «Шацанныц эш» деп аталады тексте. Ажар. (сыдгырлай кулш) Жсзтырнак супу. Алыстан 1здеп кайтссщ, торем, осы медфсу 1шшен калыд бермей-ак табамыз. К,оркам... Осы уйд1 бф кубыжык торауылдап журген сиякты болады да турады. 238 ==-

Шакан. Жезтырнак курыгалы кашан бул ещрден. Бфден бас салмайды, эуел1 бейбгг келш, от басын барлап, бакылап кетед1 екен. Содан сод гана букпалап кайта оралады. Баягыда втеген батыр 0лт1р1ПТ1 дейд1 гой сондай жезтырнакгы. Елге жайлы коныс карап, Жидел1 Байсынды Ьдеп шыккан сапарында. Кешеп Агыбай батыр да кездесигп. Бфак оньпа баскаша. Козге турткклз карадгы тунде сабалак жауын астында, калыд орман шшде жалгызаяк жолмен келе жатса, астындагы Ак-Ылак ат пыскырып, тура калады... Ажар. ИщаЬ! Баланы коркытасыд. Шакан. Шын корыксад, тунде меш неге оятып алмадыд? Екеумю де тад атканша уйьщтамай шыгатын еднс... Ажар. Койсай. Баладнан да уялмайсыд. Шакан. К^улыншак, сен де тур. Жылы кыстау жок, уйрену керек. Мше, азамат! Кдзф кыргауылга шыгамыз. Ажар. 0лэ, отым свнш калыпты... Кайран Талгардыд тезеп... Шак,ан кенеттен квтершп кеттг. Шакан. Тезектен баскаиедкалдыондаЮлдажаудыдмалынш. Кайта-кайта мыжып бф нэрсеш айта бергеннен не шыгады. Кай жет1скен1мнен отырмын мунда. Кайсыбф жетюкешмиен каштым ел арасынан!!! Аузы ашык жараны каузап, ши жупрте бергеннен не табасыд осы сен!!! Ажар мен Сэмен гиошып кетедг. Шацап-Нэпсип элдебгр есер ашу билеген. Оны озг де сезиг, сабасына тусеЫ. Шакан (жумсарып, кенпрш сурагандайдауыспен). Казф кыргауылга шыгамыз, балам. Сэмен (дауысы дфшдей, эке ашуы алдындагы урешн баскысы келгендей). Кыргауылды калай аламыз? Шакан-Нэпсь Былай аламыз. Ол ошак басында бф тпесш бупп, журелей отырган Ажарды белшен кушактады. Ол сулык отыр. Шакан-Нэпсь Атка мшеми... (эйелше каратып) Калай екешн бшесщ. Мше, былай тЬгшнсн устаймыз. Ол Ажардыц муцият оршген, жуан цос бурымып устады. Ажар /кулш/. Саган дауа жок. Ойынга тоймайды екенсщ. Кун кургатпай... Шакан. Содан сод гой, жсзтыриактыд КЫЗЫН К1Ш1Л1ККС тусфгел! жургешм... К°лыма кос аиыр дырау камшы алам. -= 239 в-

Сен де аласыц камшыны. Озеннен алысырак, камыстан, тогайдан аулагырак жерге барамыз. Сем1зд1ктен шайлап жаткан, жыпырлаган кыргауыл. 031 кызыл, куйрыгы узын, дуадактай 1р1. Дыр етш ушады. Мен соцынан тура шабам. Кыргауыл тас лактырым жерге барып, жалп етш конады. Кашайын десе, карга малтыгып, жуире алмайды. Камшымен бф-ак тартам. Алда- жалда кайтара ушып улгерсе, эуелпден де жакын туседк Онда Т1ПТ1 оцай. Сэмен. Егер жыцгылдьщ ортасына конса ше? Шакан. Онда баска бф кыргауылды кетеремп. Кус кеп. Гпенщ ею ещр1 толган кус. Ажар. От тутатып бер. Бала тоцып калды. Сэмен. Мен тоцгам жок. Уй жылы. Шакан. 1штен кос кабаттап кшз тутылган, кврдщ гой кеше фгеш квмш, сырттан неше кабат камыс тартып тастаганымды. Тамнан жылы бул кшз уй деген. Бфак кьфгауылга шыгар алдында от жагып, жылыну керек, конак коже 1шш, тойып алу керек... Солай, балакан. Бэйбше шакпак кайда? Ажар. Шакпак юседе ту:рган да. Терде, кшз сыртында шул! тур. Шакан. Кулыншак, сырттан камыстыц улпек куын сындырып экелнп. Жалт бурылган Шаланды цац мацдайдан жасын урган. Есхктен тайдай сары таргыл мысыц сугынып тур екен. «Жолбарыс!». Торде, тускшзге арцасы жабысып, унсхз, тхлсхз цатып цалган Шацанга от гиаша царап, атылуга ыцгайлангандай, жер бауырлап шоге бере кенет лып котерхлдх де кшкентай саусацтары тарбия, ек1 цолымен бепин колегейлей кешн шегхнген Сэмендх тыилцап устаган мысыцтай хле тартып, етпетгнен тусхрдх. Дхр цаццан дэрменсхз балапы бел ортадан царжи тхстеген, басы/х кегжитхп, езухнен айбат пшша сыртца бхр-ац царгыган. Ажар. Ойбай, Шакан! Курыдык! Курыдык! Жолбарыс! Сэмен! Сэмен! Косеудх ала салып жолбарыстыц соцынан кетедг. Шакан. Сэмен! Кулыншак! Ажар! Ажар! Токта! Ажар эхсолбарысца жацындап цалган. Косеухн катере цоцацтап, ышцына бацырады. -в 240 ==-

Ажар. Кет! Кет полекет! Кет! Таста! Таста! Крпептде жаны ыищыиган Шацан - Шацан, Шсщан-Нэпа, Шацан- Рух болып ыдырайды. Шакан. Ажар токтамады. Жолбарыска жакындап калган. Косеуш кетере кокактап, ышкына бакырды... Шакан-Нэпск Таргыл шер1 адамньщ айбарынан ыккандай бута бере шепншектед! де, боксесшен кырындай айналып, бетш бер1 бурды. Ширатылган куйрыгымен кос бушрш кезек камшылап, тврттагандай букшщн де, езушен арылдады. Содан соц сылк еткшп баланы, Сомещи тастай салган. Шакан-Рух. Етпеттей тускен, бет-ауызын кан жапкан куртакандай бала сары таргыл денесшен жарты дуниеш жауып турган жырткыштьщ алдынан ецбектей кашты. Жер сузе жыгылып, шаткаяктай котер!ЛД1. Ек1-уш аттап барып кайтадан топалад асты. Жолбарыс балага караган жок. Аспанды т1Т1ркенте гур еткен де, бул кезде ес1к пен тордей келш калган эйелд1н басына б1р-ак каргыды. Ажар унс13, тшсп буктет1ле кулады. Шакан-Нэпс1. Кутырына тарпынган жолбарыс азу т1стер1 ак карга шагылыса ырсиды да, сулык денеш желкес1нен алып котере бере карт еткшп жалгыз-ак шайнады. Жалгыз-ак шайнап, мойнын узген сон, езу1нен кан шаша арылдап, басын кегжите маган караган. Келер мезетте... Шакан. Келер мезетте мен озшшц шыркырап кашып бара жатканымды ацгардым. Купсек карда элдебф туб1ршекке согылып, омакаса жыгылдым. Сары дню уст1ме М1не тусер деп басымды коргалай берд1м. Жок. Шакан. Сары дню артта, аркан бойы жерде, жаца гана ез1 тебес1н ойып, мойнын узген жемшщ уст1иен аса куд1реЙ1п, гур1лдей оюрш тур екен. Б1рак... б!рак, жырткыштьщ урешп, каткыл ун1мен жалгас элс!з, б1рак одан олдекайда коркынышты дауыс жетт1 купагыма. Дауыс. «Кокеесе!!!». Коке, коке, коке!!!!! Шакан-Нэпсь Жолбарыс ойлануга, ес жиып дот бек1туге мурша берген жок. 0Л1КТ1Ц уст1нен аттап, бер1 карай журе бере калт богелдк Шакан-Рух. Алгашкы жсм!Н тастамас одет1 мс, олде дорменс13 экеден комек т1леген соби дауысы озше тартты ма, кер1 бурылды да, ек1-ак каргып, жан дауысы шыга шыркьфаган баланы Ш1П алды... -= 241 =-

Шакан. Мен ко... рык-тым (окси курсшш). Не калды ендц... Не бар.... Кенет вз-взтен цатайып. Шакан. Мен... Мен коркар ешнэрсе калган жок! Мен ештецеден корыкпаймын. Неден коркам, катын жок, бала жок. 031м де жокпын. Жолбарыс та жок болуга тшс. Еркек ургашысына карамаймын. Бауырында баласы болса тшт1 жаксы. Мен жолбарыстьщ тукымын куртамын. Бесшшг коршс К,амыстан тоцылган к;остыц ши Бэлкш ашьщ дала болар. Екеу отыр. Егде тартцан, цариялыцца бет бурган Куба мерген жэне жантуршггер ац келбетше енген Шацан. Шакан. Неге екеш есше элп, олп деймш-ау... Балага шапкан, эйелд1 шайнаган жалмауыз жолбарыс тусш отыр. Куба меген. Жолбарыс оз бетшен кю1ге тимейдг Шакан. Сонда жалмауыздьщ кек куганы ма? Б1р кющен керген жапасын бар адамга арткан... Журген Ын канды сокпакка айналдырган. Куба мерген. Шакан, сен де казага ушырадыц. Коргасын ок емес, тас - кайгы - ею бфдей каза журек басына тубфтпектелш жабысты. Бф жырткыштьщ кшэсш таргыл тонды барлык шер1ге арттыц. Сонда не таптыц? Шакан. Ештеце. Ештеце тапкан жокпын... Басын сыгымдап отыра кетеди Куба мерген. Кек. Кепи авда емес, адамда болуга тшс ед1. Сеш елден айырган - адам. Шакан. Менде уй жок. Осы тунде гана иен тогайда, жиде агашыныц тубшде конып шыктым. Менде уй жок... Куба мерген. Хан, султан кетп - халык орнында калды. Журт озгеше тфлик кебш тапты. Намысы сонбеген, болашактан тушлмеген ер-азамат туман серпшер, кун ашылар жаца бф жол карастыра бастады. Ана - курсакхаиып, бала - аяктанып жатыр. Катарга косыл, Шакан. Елге кайт. Шакан. Менде бэр! болгаи. Соныц кушп соныц кеп... 1ленщ басына отт, Шелектщ бойын, Шарынныц шаткалын суздш. Куртин ерледш. Кездескен таргыл тебеттщ канын судай шаштым. Шумсктей токтш! Жетюуда жолбарыс эулет! 1ленщ етепнде -в 242 ==-

гана калганына коз жетюздш. Бфак Ажар мен Сомечщ жеген, кфтшдетш шайнаган жалмауызды кездестфмедш. Ургашы- тугын. Керсем жазбай танимын. Танырым хак... Куба мерген. Тарлан шер1 де табигаттьщ була перзент! болаТЫН. К1С1 жолын кеспеген, адам баласына жамандык ойламаган. Кундердщ куншде турлене кубылган таргыл териге кызыккан бф жауыз баспалап келш, капыда жаралаган болатын. Жазылмас жара машыкты енершен айырган, аштык пен ызалы кек катарынан кыскан жолбарыс тайгак жолга туей, кю1 етш жеуд1 эдеша кэЫбше айналдырган жалмауыз болып шыкты. Кек - кекке жетелед!, жауыздык - тек жауыздык тугызды, ещип кезек саган жетш едк Кезшз нэпсшщ жетепнде кеткенщ адамдыкка жатпайды. Ерл1кт1Н елшеук тэуекелдщ шеп бар, сакалымды сыйласач сабыр ет. Кщф, токта... Шакан. Агайын ортасына бара алмаймын. Эуелде калмадым, тывдамай кеттш. Пана тшеген кембагыл юмге керек енд1. Мен алдымен баламды, содан соч эйелшд1 ез колыммен ажалга бергенмш. Кез алдымда жепздш. взш жедш. Мше, каралы уй алдында кызыл каны актарылып, басы бф белек, аягы бф белек арыстай созылып жаткан - мен! Шакан! Ал Мыиа мен - турегеп турган, жаны жок, сулдер1 бар, аты жок, аруагы бар - Шакан емес, таргыл жолбарыс, менщ атым - Шерь Шакан маркумньщ жаназасы баягыда шыгарылган. Арулап кемшген. Куба мерген. Шакан, сен влген жоксыц. Кеудечдеп шыбын жаныц шыккан жок. Олай кушрлж кылма. Тэнодн тагаланьщ кудфетп порменшен жаратылган он сепз мын галамда басы артык б1р норсе жок. КаРа жерде кыбырлаган кумырскадан кек аспанда шарыктаган кыранга дешн, су сузген балыктан шел кешкен куланга дешн килы кешгш, каншама махлукат бар екен, соньщ бэршщ ез неЫбеЫ, ез орны болса керек. Хак тагала бфше бфш салбестфш, бфше бфш бактырып койган. Бфак туп иес1 — адам. Ендеше, орнычды 61л, карауычдагы жан-жануарга жазыксыз жапа шсктфме. Кожайын екем дсп кокандаи берген акыр туб1 ку далада калар. Адам арасында да атадан азган, жолдан жацылган к1С1лер ушырасады, ач алжасса не жорык. Ьф жаман естен танды деп слден калай айнырсыц, б1р жырткыш ебтаеркктаезнакштаылджыатдкевпрежре;рждеенрдкеажлаайзыбкежзсоркс,ще.лдБефюануоыжлодкан, бжарерпшоелне К1С1С1НДС, ендеше заманнын аукымын таны, адамныч амалын т -= 243 в-

Батыр барымта куып, буркгг тышкан аулаган заманда кешнп жас балага жол керсетер ага керек. Дауыс: Коке, кеке, кекееее!!! Шакан кенет ызаланды. Айкайлайды. Шакан. Кец емфге, буйыгы тфлжке бфжола бершп кетсем, антымнан аттап, аруакка шет болам ба деп коркам. Жалгыздык, туз кешш жеке жорткан жабайы омф гана менщ еншш. Куба мерген. Жауга туспеген каруывды жазыксыз жануарга жумсай бердщ, кырган сайын куныктьщ. Жолбарыс канына кещрд1ктей жуздщ... Шакан. Токтата алмайсыц сен меш! Кепмд1 алмай токтаман! Кызыл сезщнщ кереп жок. Кет! Куба мерген. Жолбарыстьщ жойылганы - дала рухынын жойылганы. Жолбарыс - батырлыктьщ киесь Кие кеткенде батырлык рух та кетед1. Осыны укпай турсьщ, Шакан. Шакан. Жолбарыс туп тамырымен куруга тшс. Куртатын - мына мен.... Куба мерген. Козше кан толган, кос шецгелшен кан шумектеген талай пакырды керш едш. Сен де сол жолга тускен екенсщ. Барса келмес сапарга шыгыпсьщ. Олай болса, ел аузында ацыз болып калганьщ артык. Жолбарыспен шайкаскан батыр Шакан калсын ел есшдс. Куба мерген оны атпак, болады, екеу[ алысады. Шак,аи айналдырып кел'т оиыц озт атады. Мылтьщгурс етт атылады, Куба мерген цулайды, Шак,ан салбырап отырып цалады. Шам сонеди Алтыншы кориис Шацан сол жерде ок, э/сонып жалгыз отыр. /^ад/ыс эюацца к,арап цояды. Кенет ат дубгрг естигедг. Кицулаган ун. Шакан. Мынау кай даракы тагы? Кус б1ткенд1 уркггетш болды. Еркекше кшнген Мецсулу суыт келед(. Шацанды корт кинп то^тады. Мецсулу. Эй, слм1С1ц, жаумысыц? Адамсыц ба, ацсын оа? Ой, жолбарыс екен десем, шошайган мылтыгыц бар гой. Ассаламагалекум, ага! -= 244 ==-

Шакан. Амандык. Негып журген баласыц? Мецсулу. Ой, ага, зоремнщ ушканын керсешз. Бф жетш емген саяк кек тай бар едк Тун ортасында гой деймш. Тит шет кет1ПТ1. Кдйырайын деп журе берш едш... сап-сары сапалак... Шакан. Жолбарыс шапты ма немене? Мецсулу. Коз1 тура шоктай жанады, шайтанньщ отындай жап-жасыл. Октай атылганда... Байкус тай шокесшен жыгылды. Жолбарыс та каргыды, бпге емес жацагы тайга, кер1 бест1 де шуркырай кашты. Ал менщ унш ешш калды. Сондай коркак екем. Ал с1з гой ешнорседен корыкпайсыз. Шакан. Оны кайдан бшесщ? Мендкулу. Бшем. С13 - Шакан шер1 батырсыз... Шакан. Шакан екенш анык. ШерЫ тагы рас. Доп солай. Шакан шер1. Мецдкулу. Ел спд1 кунд13 - адам, тунде - жолбарыс дейдк Экес1 жаудан арманда олген соц, елш аздырган, жерш саткан жуандардьщ корлык-зорлыгына шыдамай, жапан тузде жалгыз жортар жолбарыска айналып кетшт! дейд1. Бфак мен сенбеймш. Шакан. Сенбегенщ дурыс. Мендкулу. Алдьщгы жылдары мен онда ол1 кшжентаймын, бфеулер кершт! С13Д1. Экем Ьдетп, таба алмай калды. Б1здщ бф жылкышы Ыщзге тускен екен, кодшп адамнын Ы дейд1, содан кун узак жур!ПТ1, сосын кешке карай... кешке карай олп адам 131 езшен 031 жогалып, жолбарыс Ыне айналып кетшть.. Шакан (Нопсшен бфге). Апыр-ай... Мумкш жолбарыс кюшщ Ын баскан шыгар. 1з устшен журетш одет! бар гой ол цпркшнщ... Мецдкулу. Элде... Сен кайдан шыктын? Тунде жылкыга шапкан сен емеспющ? КазФ адамсыц. Тшспейсщ. Шакан. Эй, ой... 0зщ коркактыц шшде ссер! екенсщ. Сен де Ж1пт атанып журсщ-ау. Жылкыны калай багасыц мына турщмен? Мецдкулу. Мен жылкышы емесшн. Жылкышылар ауылга кеткен. Коркак та емесшн. К°Рь1Ксам кайтып кетер едш. Кузетке езш шыктым, ЖЫЛКЫ шуркырай берген сон... Мен жтт те емесшн. , Мефсулу сацылдай култ, басынан тымагын жулып алды. Тобеге шиыршьщтай салган ц\\ос орш шаш таркртыла твгтп, иыща оратылган. -== 245 я-

Медсулу. Ага, айдалада кезжседп де конаксыз. Бвдщ I ауылга барып, жата-жастана кетвдз. Оныд устше экем Атабек сыртьщыздан тшеулес. 0ткен-кеткеннен сурастырып, амандыгьщызды бшп отырады. Эдетке айналган. Шакал. Жарайды, сенен одайлыкпен кутыла алмайды екенмш. Дегенщ болсын. Жол баста. Жеттии кврМс Шацан Мецсулу ауылында эбден к,онац болады. Батырдыц цурметте той тойланады. Атабек. Ел иесв, кой серкесн. Баспак, тана - пул болды, акылы кемю - би болды. Улыс ултарактай 1р!п, тырнакгыньщ шедгелшде, азулыньщ езушде кетп. Ага султан деген улык шыкты, майыр деген бушк шыкты. Юм пайымдап, юм уайымдап жатыр. Уккан, баккан ерде не кайран бар. Бупнгщ мереке, ертеч1ч не болар... Ер туган азамат тепе кан жутып елген соц ит-кус та басынады. Ер1нен айырылган соц ел тозады. Балам, мен!ц терт тул1Г1м сай - малдан кемд1пм жок. Жаудан елген ею улдьщ 131Н басып жет1 немере ес1П келед1 - жаннан кемд1пм жок. Бфак... басым кеп, барым тугел дей алмаймын. Жет1 емес, жетп1с немере сыяр ед1 бауырыма. Алты ауыл емес, алты арыс караса ед1 аузыма. Мына кед дала жаяудыд аягында кетпес уш1Н, ана мыдыраган мал жебфдщ кемеЙ1нде кетпес уш1н... атадан аса туган аруакты ер керек. Адамдар цоилтап бас изест жатыр. 1-эйел. Иэ-иэ, аруакты ер керек. Еркек. Сен ерд1 кайтес1д, байыд бар гой. 1-эйел. Мен1д байым болганмен, баска жас кыздар бар. Мецсулуга мецзейди ол уялып, сызылып цалады. Атабек. Сеш алгаш кергенде жолбарыс пер1С1 Жаукашар атамныд аруагы алдымнан шыкты ма деп едш. Атага жете туган сырттан скенсщ. Адасып келген жоксыд, кудай айдап, аруак жетектсп экелд!. Енд1 менщ уй1мнен безер жер1д жок. Турпатыд - тумаса да тугандай. Мен сендей ерге оке болуга жарамайтын жаман шал емесп!н. Тер1ме тесепдд1 сал. Бел балам бол. Асык Ж1Л1К устатып, ат шаптырып той жасаймын. Ак орда Т1ПП, атаулы енш1цд1 бел!п берем!н. 1лгерще калыд керей, артта сыдсыган -в 246 в-

найман калаган жершнен калыцдык ойнатып, келш тусфем. УрпаК, Ур1М1Н 03 К1НД1ПМНеН ерген немере, шеберелермен араласып, тец ©седи Асып жатса — менщ мерешм, елдщ куанышы. Тэщр1 тартцан сыбагацнан безбе. Шацан кенген. сыцайлы, тусг озгерт, цуанып, арцаланып барады. Той одан сайын цызады. Эзт-цалжыц, сал-сери Осы жерде Шацан «озииц эт» айтылганда цосыламын деп масцара болады. Жолбарыстыц ырылына уцсас цорцынышты ун шыщанда журтшыльщ уркт, тойдыц берекесг бузылады. Шар етт бала жылайды. Шацан кенет ест жиып, баягы цалпын цайта тащандай болады. К,айта цатуланады. Шакан. Буынсыз жерге пышак урмацыз, эке. Дэшккен жолбарыс он такты кун салып жылкыга тагы шабады. Малга шыгын салады. Журтка урей тугызып, береке кетфеди Осылай кызык куып карап отыра бергенше, Ыне тусш, сары сапалактьщ кещрдепн узешн. Барлыгы ацтарылып турып цалады. Атабектщ унжыргасы тусш, унс13 отырып цалады. Шацан килт бурылып, саймандарын асынып кетпек болып айнала бергенде Мецсулу цуып жетеди Мецсулу. Токта! Токта! Кетпелп. Шакан. Мецсулу... Кдйт, ауылыца бар, журме артымнан. Мецсулу. Бфжола мещцк бол. Сонда менщ емфш сенщ жолыца Т1гшед1. Шакан (басын куйзеле шайкайды). Жок, болмайды. Мецсулу. Ак некемд1 ки да алып кет. Экем риза, батасын береди Камыс куркеде асыцды камдап, жолыцды багып отырамын. Алатау айналсац да Ыщц басам. Бакига дешн бфге боламыз. Шакан. Шер1 атансам да, жолбарыс емес екешмд1 есше салдыц, Мецсулу. Тф1 тфЛ1ПН жасайды. 0нед1, есед1, 0М1р кешеди 0л1 - 0ткен куннен алыстай бермек. Курайды, тозады, топыракка айналады. Мен олгенмш. Тф1ге буйыр. Бул да болса коцшге медеу болмак. Бурылып кете береди Артынан Мецсулу цуып жетеди Мецсулу. Сен бупн, дэл казф олдщ! Шакан. Мен... татымаймын. Кощлщ кол скен, Мецсулу. Бфак тмфен! ..е.ммсеснпш- .куМдаойлдамыцкказаырглыгасны,нсаууйшепымрагкаонмшадгаемнм. ыАий.тМкаемн.о..змщеен. -= 247

Енд1 жазмыштан озмыш жок. Кашан жолбарыска жем болганша жалгыз жортам. Обалыца калам. Куйеу болып, кенд1ге алмаймын. Кайгы аркалатам. Руксат бер, ренжшей кал. Шсщан басын шп шыгып кетеди Алыстан, ауыл жацтан шалыцтап «Шацанныц эт» гиыгады. СегЫний квртгс Шак,ан жалгыз. К,асында Нэпа мен Рух жур. Олар жолбарысты цалай алгандарын эцгтелейди Шакан (жантайып жатыр). Журт жек керед1 осы сауысканды. Канатыньщ аласы ушш. «Саркылдай туе сауысканым. Таргыл каракшыны козден таса кылма. Жолбарыс жемт1пне армансыз тойдырам сеш букш эулетщмен. Шакан-Нэпс1 (шыдай алмай кетш, шапшац). Эй, бфак мынауьщ берекес1з сауыскан болып шыкты. Аздан соц осы калывдагы ац-кус атаулыны сенщ езщнен сактандырып «Ойбай, ойбай! Эне жур, эне жур! Кеп калды! Кеп калды!» деп бф ушып бф конып тынымсыз сарнай бастады. Шакан-Рух. Бул кезде жолбарыстьщ швнж1ктер1 енесшщ успне шыгып алып едк Бф1 аркасына асыла мшее, екшшкп кулагын Т1стелейд1. Ушшш1С1 тумсыгын жалап, кундепдей ойынга шакырады. Каншыр тура коймаган сон шенж1ктер сулык созылган узын, шубар куйрыкка жармасты. Бф1 ушынан тютеп, пирене созды. Екшшкп бел ортасынан алып, бф бушрге суйред1, содан соц юм жецсе, сол жулып экететшдей-ак, эркайсысы оз жагына тартып таласа бастады. Акыры ент1ге бырсылдап, езара алысып кетп. Шакан-Рух. Бфшен бф1 супу уш шонж1ктщ камсыз ойыиына карап кон1Л1 ескен, жатактыц бф жак шетшде азу т'\\с\\ ырсиып, буЙ1р! кызыл канга малшыпып, тецкис жыгылган коцыр кабанга коз1 тускенде мулде тогайган кор! каншыр су ишп келмек болып, орнынан козгалактай берш ед1. Кеудесш Т1ктегенмен, баурына аягын жиып, бексесш кетерш улгергеп жок, ДФ етш кайта шоккен. 248 г-

Шакан-Нэпск Таргыл белдеул1 узын куйрык езшен ез1 ширатылып жер сабады. Арка жун тшрейш, желке кудютенш, 1ш тартылган да, сойдак азу арасынан, бурлене толкыган комейден айбатты арыл шыккан. Нэпс1 мен Рух (косарлана). Косаяк! Каншыр орнынан ширак котершп, жшркешпгп, урейл1 Косаякка карсы журдк. Шакан. Кенет арт жактан, тым такау жерден сауыскан шыкылыктады. Шакан-Нэпсь «Келе жатыр! Сак, сак бол!» Юм? Шакан-Рух. Мен, эрине. Жолбарыс 131 калыц Караганды айналып, бф бушрге тарткан екен. Шсщан да /з жоптен айнала бере, кенет цос жауырыны б1рдей шым епин, к;алт бурылды. Лзерлей отыра к,алып, к;ара мылтыцты кшк муГаз сирагына орпатты да, шак,пак, гиацты. Майлы бите быцси тупиндеп, сыздьщтай тутанган. Шацан етпеттей жатый, он шацты цадам жердегг жаца гана озг откен к,ысац жолды нысанага алды. Ешк;андай дыбыс жоц. Тын- тыныш. Куйе бастаган битенг оинруге ыцгайланды.Сол сэтшде същырсыз, сыбдырсыз мысъщ табандан, колецкедей жылжыган зау шертщ ацтацдак, омырауы коргндг. Адаммен бетпе-бет кездесудг кутнеген жыртцыш дгр етт тура долган. Шацан демт тарта бере шуртпет басты. Шакан-НэпсК Мылтык кок жалын шашып, иык сога таре атылганда, куйрыгы ширатылып, торт тагандай берген жолбарыс кеудеден жуз батпан шокпар ургандай, лыкси шепнш, шонкаиып отыра кегп. Шакан-Рух. Бфак жыгылмаган. Шакан-Нэпсь Мен жолбарысты астылы-устш, карыс суйем, сап-сары торт азуы аз-маз гана айкаса, бозгыл тш мен кан кызыл комеш ажал тогше ашылган аран аузынан коздеп едш. Шакаи-Рух. Ауыздан юрген ауыр коргасын мойын омыртканы узш, желкеден шьщеа, жолбарыстын сырттаиы болса да жер тарпуга шамасы келмей, етпетшен кулары хак. Куламады. Шакан-Нэнсь Элде толкьшыстан олде асыгыстан сэл томен урыппын. Оцфшсктен кызыл кан шашни саулаган жолбарыс шайкалактай турып, аспанды какырата акырды. -= 249 &■