Көмбе нанның дәмі

кетергенш естшей котик, тек «айналайындар», «калкам» деитш де отыратын. - Елш-ай, бф сен упин М1ндш атка, Кезге жем кылмаймыз деп енд1 жатка. Котерш Алаш туын урандадык Карамай шапкам кылыш, аткан окка, - деп журш ез1 де жок болды, эне. Кымбаггымнан ацдаусызда айырылып калып отыр емесшн бе мен сормацдай... Маган осы эпрсуды сыйлаганда, не ойлады деуип едш. Турмеде алдымнан шыгып отыр икл. Бул Бешмбегпн ШС1 дегенш сол гой.. .Мэскеуге бф барганында экелш ед1, оны себетш мен бе? Бес бала, Бешмбетшнщ оз1 бф бала. Анда-санда ашып, шскеп коятыным болмаса, бф рет те сеппепш гой. Себуге уялатынмын. Сагынышты И1С. Бул - Бешмбеттщ тс\\. Француженка. Кызык, мен Шанельд1 устше конак уйден сеуш шыкканмын. Сушктшмен кездесуге бара жатканда... Бфак жолда НКВД устап экетп. Не сот жок, не тергеу жок, пойызга салды да осында алып келдк Содан бер1 бф жарым ай уакыт ОТ1ПТ1. С1здер кайдагы шеи сезш турсыздар? Софья Колчак. Сезш турмыз, оте жаксы сезш турмыз. Наталья. Лагерь тозагын б1р толкынмен серпш тастагандай болды-ау кайран Шанель №5! Гертруда. К^ыздар, жатайык. Ертец тагы камыс. Шаршап каламыз, демалайык. Шам сонеЫ. ЗТМ. 5-квртгс Турме басшысынъщ кабинета Александра отыр. Онын алдыпда стаканга шай цуйылган, тарелкада лап мен май цоиылган. Турме басшысы. Ал, Александра, сайра! Юм не деп жатыр? Александра. Тыныштыд. Барлыгы сол далпында Боге иностранка Ж1бер1пс1ндер гой. калпында. ызге то. Турме басшысы. Кайдагы иностранка! Ненормальная какая- 50

Александра. Оньщ козш кашан куртасывдар? Турме басшысы. Асыкпа. 1рша салып, сендерд1 дшше тартып жаткан жок па? Александра. Баягы калпы. Куш-туш дуга окиды. Ешюмде шатагы жок. Турме басшысы. Куд1к тудыратын, кецестж тэртшке наразы К1М бар? Империалиста эцпме айтып журген элементтер жок па? Александра. Сыган! Донка деген... Турме басшысы. Ол не дейд1? Александра. Менщ жылы купэйкемд1 тартып алды. Турме басшысы. Баска тагы не? Александра. Сол катыннан куткаршы, жолдас бастык! Тыныштык жок, М1ндет1мд1 ойдагыдай аткаруга мумкшдж бермейдь Кит етсе жудырыгын ала жупредк Куткаршы! Квгала койдай етш сабап влтфетш болды. Турме басшысы. Оны койшы, оныц жарасы женш гой. Ертец- ак ата саламыз. Александра, бмф бойы кульщ болып етей1н! Турме басшысы. Буйрык берем1н, жок болып кетед1. Оны ойлама. Баска тагы не айтасыц? Александра. Баска ештеце жок. Мына француженка катын кау1пт1 сиякты. Турме басшысы (елец етт). Солай ма? Александра. Журепм сезед1 б1р бэлес1 бар... Турме басшысы. Жт кадагалауыца ал. Александра. Куп болады! Турме басшысы. Кагазда ес1 ауыскан деп жазылган. Мэскеуге келт, ойнасын 1здеген бе, онысы акын екен, баягыда атылып кеткен, тоже халык жауы. Александра. Бэсе. Ол кфгеннен барак езгер1п сала бердк Турме басшысы. Баскалар калай кабылдады? Эс1ресе элп интеллигенткалар калай? Александра. Эзф тыныш. Турме басшысы. Жарайды, окыс элдене байкасац баяндарсьщ. взщ де К1шкене айкайлай бермей сабыр сактасацшы. Ана сыган шынымен влтфш тастаса кайтес1ц? Александра. Мен1 лазеретке ж1берш1 буг1нше. Турме басшысы. Жарайды, барып демалып ал, демалып ал. Александра. Улы Ленинн1Ц К1М екенш бшмейтш, кун косемн1ц Ш1М1 жайлы ест1меген жабайы маймылдардан б1р уак болса да кулагым тынсын. 51

Турме басшысы . Жарайды, сабыр сакта, сабыр сакта! Бар, бар Жендет келгп алып кетеди 6-кврШс Таи елец-алац кез. Щлсщты шыцылдататын м--е--т--а--л-л дыбыспен добыл урылады. Барактагы эиелдер цыбырлап, тура бастайды. Тихон ыреЫ, ол жасы тоцсандарга жеткен, елее тэрЬЫ жща шал. Тихон. Катын жолдастар, жумыска шыгамыз. Настя (жанушырып). Ата, агаштар аман ба? Тихон. Аман, аман, кыздар. Атаманша. Туу! Тагы бф кун корер жарыгымыз бар екен. Тихон. Були Михаил Тереньтевич оте аигулы. Сондыктан кэрше шкпей, тезфек далага шыгып кет1вдер. Монахиня. Меи де барайын ба? Тихон. Иэ, журе бер коппен бфге. Мумюн булн тимес. Монахиня. Тэуба! Тихон. Кане, тездет1цдер. Кунжамал. Мен ше? Тихон. Сен бармайсьщ. Сеш булн тагы тергейдк Кунжамал. Туу, кудай-ай! Жиналайын ба? Тихон. Каз1р ездер1 келш алып кетедь Эиелдер успи устте киийп, бастарын бцтеше цабат орамалмен оран, далага беттейд/. Сахнада тек Кунэ/самал к,алады. Шраздан соц сахнада Тергеуиа к;азак; жШтгнщ сулбасы кортеди Тергеушп казак Ж1гт. Казак даласына Улы Аштык келгенде мен бес жасар бала едш. Кешн, ее жинап, оку окыган сон 61ЛД1К, 30-шы жылдар кезшде казактар аштык пен зорлык- зомбылыкка айналган «колхозга юру бакытынан» кашып, жуз мындап басы ауган жакка кетштк 1930 жылы туган жершен 121,2 мын адам кошт кеткен болса, 1931 жылы 1 миллион 74 мьщ адам ез жер1нен ауды. Боскындык ауыр тид1, мал кырылып, адамдар ел1п жатты. Б1рак казактар аштык ажалынан кутылудын баскадай амалын таппады. К061 аман сактап кала алмасын бшп, балаларын тастап кетш отырды. Жетшектер он мывдап олд1. яйпя^г111^61^14 б1р1 МС^ ед?*м* ^нам карындасым екеум13Д1 елс1з коп узям^°ТаП КеТТ1‘ ^^1Реп жыгылган уш жасар карындасым ккоалпмуазгаамнаимекнозюжрушмкдык.акСпоанйыцкабкашсыиынпкуоштыакртаапб,ержшыплшау.гаКшанашмаа 52

отырганымды бшмеймш, жолдьщ бойы ед1, касыма бф арба келш токтады. Жузшен мешрш шуагы теплген жас келшшек меш бауырына тарта б$рдк Талыксып кетшгин. «Кунжамал, олардыц кайсыбфше пана боласыц, коя бернй. Жур, мш арбага» деген тагы бф эйелдщ дауысы гана санамда калыктап калып койды. Сол Кунжамал, мше, тагдыр айдауымен менщ алдымда отыр. 0мф1 менщ колымда. Алматыдагы балалар ушне зкелш, ез колымен тапсырып кетш едь Бугшщ; рршш1пм уш1н осы эйелдщ алдында карыздармын. Мен1 куткаргандай, мен бул эйелд1 куткара алар ма екенмш? 7-КврШ1С Эйелдер барагы. Оршада француженка тур. Оны эйелдер цоршап алып, элг цызыцтауда. Француженка, взш тук те сезбеймш. Адам ез шсш сезбейд! гой. Наталья Сац. Бфак Шанель №5-т1 сепкенщп рас кой? Француженка. Иэ-иэ, септш. Б1рак откен емфшде, баска емфшде болды. Гертруда. Элде б1зге елестей ме? Француженка, взше тышкан саситын сияктымын (взш 031 шскейдг). Мысыктыц тырнагына Ш1ккен тышканнан шыгатын И1С бар гой, дэп сол... Ажал И1С1 ацкиды устшнен... Кайдагы Шанель №5? Атаманша. Тышкан шскеп керген адам сиякты сейлейдц, э. Француженка. Жо-жок, мен дэлелдей аламын, бул жерде тышкан бар ма? Настя. Кайдагы. Тышкан тамак бар жерде журедь Калган- куткан, кокым-сокым бар жерде. Софья Колчак. Мен мына тецкершке дей1н, гасыр басында, бф рет Парижде болдым. Париж - азаттыктьщ, романтиканыц, шыгармашылыктьщ мекен1. Сонда неге калып калмадым? Россияга неге келдш? Отан, туган жер, дворяндардьщ карапайым халык алдындагы борышы... Не деген акымактык? Деревнядагы к1шкентай балаларды жинап алып, сауаттарын аштым. Олар мына улкен дуние дурмепне шесе алмай, кештен калып коймасын дедш. Сауатты, мэдениетт1 болып ер жетсш, Ресей анамызды гулдендфуге, еркениетт1 ел етуге атсалыссын дед1м. Т1ПТ1 нагашы эжемнен калган имениен1 сатып, мектеп аштым. Бул б^р романтикага толы, ертеп 1спеттес кез екен-ау. Экем мен шешем мен! мактан тутты... 53

Француженка. СЛз - нагыз каЬарман эйел екенсп. Мен С13Д1 бт жердей корген сияктымын. Жузодз сондаи таныс. ^ Софья Колчак. Мумкш... Мен княгинямын. Долфек аитканда болганмын... Жэне Адмирал Колчактыц жубайымын. Француженка (кубгрлеп). О, Колчак — 613 ушш ацыз тулга. Монахиня. }^апа болма, кызым. Сен хальщтыц сауатын ашсац, улкен, сауапты 1с гстепсщ. Сеш Кудай умытпайды. Софья Колчак. Кайдам... Сол кш-кшкентай балакайлар... Коздер1 жанып, саусактары майысып калам устаган балапандар... Тура он бес жыл еткенде кара нагандарын сумацдатып, атка мшш 613Д1Ц уйд1 ертеп, кул1М13Д1 кокке ушырып кетп. Тап солардыц ездерП Б13Д1Ц деревняныц кара сирактары гой. Эркайсысын таныдым. «Сашенька, Витек, бул мен гой. Софья Федоровнамын гой, бул не кылгандарьщ деймш... Суйеп каусаган экемд1 неге аттывдар? Б1з сендерге не 1стед1к деймш? Атаманша. Ал олар ше? Софья Колчак. Танымайтын адам сиякты терю айналады. Квздер1 тук кермейдь Коркынышты ботен денелерге айналган. Олар еркек балалар гой. Ал еркектер согыс жагдайында катты езгерш кетед1 екен. Эсфесе кылмыстары упин жазаланбайтындарын бшгенде... Айуанга айналып кетед1 екен. Монахиня. Олай капы айтпа, кызым. Барлыгымыз Кудайдыц суйген кулымыз. Оларды да Кдаай жаксы кередь Софья Колчак. Кудай жаксы керсе, жаксы коре берсш. Метц жек коруге какым бар. Каргыс атсын барлыгын! Монахиня шоцынып, аулагырак; барып отырады. Настя. Б1здщ деревняда да болды тура сондай жагдай. Б13 мэртебел1 мырзалар отыратын уйд1 жагып Ж1бердш. Туп тамырымен курысыншы сол атжалмандардьщ ордасы деп... Софья Колчак. Сонда олар сендерге, карапайым шаруаларга не 1стед1? Настя. Дэл маган ешнэрсе ктеген жок. Бфак айызымыз канып, рахаттанып калдык. Улкен имение ортенгенде - енд1, пЫЛ-И ССК1 0м1Рд.1]Н! кул1 к0кке жаца заман, жумак заман орнаитынын туйсшмибен сезш шапандык БунлааТбГпЬ м^Ц' МбН Т1н!еЙМ1н- Б1Ра« тус^нуге тырысамын. Бунда бф мацызды себеп бар. Бфак менщ шешуш таба алар емес. санам эзф оныц Монахиня. Басывды катырып эуреленбе, кызым. Бунда еш себеп жок. Тек акымактык кана бар. Наталья Сац. Тфшшктщ емес. мунша карабайыр болуы мумкш 54

Монахиня. Басыцды катырма. Бул тфшшк оте карабайыр. Оку-току, онер, философия - барлыгы адам киялыныц жемю! гана. Дерекс1з дуниелер. Мьщ кубылтып тарката беруге болады, шепне де, шепне де шыга алмассыц ешкашан... Софья Колчак. Сонда не калды, сонда не мацызды? Наталья Сац. Абсолюта акикат не сонда? Софья Колчак. Тек адам емес. Адамдардан эбден жерш бгГПМ. Монахиня. Жалгыз Акикат - Кудай гана. Осыны бшп журсец, ешкашан ецсец туспейд1, кызым. Софья Колчак. Шаршадым, кур сулдерш калды, дем алайыкшы. Француженка. СЬдер ете керемет адамдар екеназдер. Мен камерага юрген мезетте осыны тусшдш. Сндер ете керемет адамсыздар. Ешюмге ренжшецЬдер. Барлыгы оны цоршап алган, сщыр квргендей к,арайды. Наталья Сац. Француженка... Св бунда кайдантап болдыцыз? Француженка (мацтаныилпен). О! Мен махаббат курбанымын! Атаманша. Ойдейт деген! Француженка (намыстанып). Сенбейсп бе? Настя. Жо-жок. Сенем1з. Дэмеш. Б13Д1Ц бэр1М13 былайша айтканда махаббат курбандарымыз гой. Мен1ц жолдасым Тем1рбек Жургенов, улкен кайраткер, шыгармашыл адам. НКВД устап тергеуге алганда, «Куйеу1мнен бас тартамын, оны айыптаймын» деп кагазга кол койсац, босатамыз, балаларыц да, взщ де аман каласывдар» дед1. Бфак мен коя алмадым. Тшт1 балалар уш1н де коя алмадым... Тем1рбектен бас тартканша, барлыгымыз елешк дед1м. Жанбике. Олай катты айтпацыз, апа. Гертруда. Отанын саткандардыц эйелдерше арналган лагерь. Аты айтып турган жок па? Дэмеш. Махаббат курбандарыньщ лагер!. Атаманша. Иэ, солай деуге болады. Мен сол жолы базарда... Бшмеймш, кашпай турып алдым гой... Себеб1 сотталгым келд1. Коз1мд1 куртып Лешага бостандык берг1м келд1. Себеб! ол мен1 олсе де тастамас ед1... Ал мен оныц бакытты болуын, сэбил1 болуын калаймын. Настя. Иэ, мен де каракшы екенш б1ле тура куйеу1ме 1лест1м емес пе... Б1рге жорыкка шыктым. Жол тостым. Шап дегенде Ш1мф1ккен жокпын. Себеб1 оныц буйрыгы мен ушш Кудайдыц жарлыгына пара пар болатын. 55

.«\"Ж--?:. 2 артында турганмын. Шап дед! кырылдап, мен шаптым. Балтамен шаптым. «. Француженка. Мынау деген маскара гои. Настя. Содан кайдан шыкканын бшмеймш, Кызыл дружина каптап кегп. Куйеушд1 атып олтфД1, меш устап экетш, алты ай тергеуде жаттым, содан сон осында ж1берд1 гой. Француженка. Сумдык кой! Наталья Сац. Болды, койындар. вцпме осымен томам. Настяныц царапайым да жан туршттрер шындыгы оларды^ титркендфт э\\сюерсд\\. Барлыгы цылмыс устшде успшнгаыдай ыцгайсыз куй кешедй Француженка. Свдер куйеулервдзге ренжшещздер. Бул дсген ер адамдарга тон касиет. Олар отандарын сатады, ойелдер1н сатады. Юшкентай бала сиякты. Юшкентай балага калай ренжисщ? Барлыгына жауапты 613, ойелдер. Барлык ауыртпалык бпдщ мойнымызга туседг Бп уйренш кеткенбп. Бастысы - унжыргамыз туспесш. Бастысы - жаксы коцш-куй! Солай емес пе? Наталья Сац. Ио, дурыс айтасыз. С13 озвдз Кызыл империяныц шецгелше калай шюпщз? Француженка. Махаббат. Махаббатымды 1здеп келдш. Бо екеум1з Альпы тауларында, курортта таныскан едж. Ол Санкт- Петербордан болатын. Акын. Жалын, от! внд1 гитарамен калай айтады! Ммм, есш кетш гашык болдым! Бпдщ театр Москеуге гастрольге келгенде, сол бф Ж1пт есшс тусш, 1здеп табайын деп шештш. Есшнен шьщпай койган... Колымда мекенжайы бар ед1. Мен спдердщ зацдарьщыз мунша катал деп ойлаган жокпыи. Москеуден Санкт-Петерборга келе жатканымда, жолда туткындады. Б13Д1Ц елшшк, орине, меш босатып алу ушш жумыс ютеп жатыр. Олар меш шпион деп ойлайды. Кулкш. Бф созбен аитканда мен махаббат курбанымын! Жанбике. СЬ огам не ушш гашык болдыцыз? ,я„^ГУЖСНКа- °Л \" акын' Тусшесю бе? Ол нагыз акын! Оган Г;мау мумкш емсс! 0сы баракта канша эйел жатыр> оны ед'ч'здер. шыгар... Француженка. Каласацыз, ол осрейш. шыгарган бф олецд! окып Жанбике. Окыцызшы. 56

Француженка. Его встречали повсюду На улицах в сонные дни. Он шел и нессвоечудо, Спотыкаясь в морозной тени. Входил в свою тихую келью, Зажигал последний свет, Ставил лампаду веселью И пышный лилий букет. Ему дивились со смехом, Говорили, что он чудак. Он думал о шубке с мехом И опять скрывался вомрак. Однаэ/сды его проводили, Он весел и счастлив был, А утром в гробуло жили, И священник тихо служил (Александр Блок) Настя. Бфтурл1 елец екен... Мен енд1 анык махаббат уппн отырмын. Француженка. Ой, мен С1зден коркамын. Настя. Корыкпацыз. Б.ул куйге калай тускеншд1 езш де бшмеймш. Каракшыга гашык болдым, каракшылык; жасадым. Адам елтфдш. Барлыгы махаббаттан. Эйтпесе деревняда ескен карапайым гана кыз емес пе ед1м. Француженка. Мен с1здерге эн айтып берешн бе? О, мен эн шыркаганды .унатамын. Сосын С1здерге Сергей туралы айтып берем1н. Дэмеш. Жаным, бэрше улгерем13. Каз1р демал. Жол журш, шаршап келд1Ц. Ертец де кун бар. Сейте гой. Француженка. Жок, бэр1 тамаша! Шаршаган жокпын! Настя. Париж жайлы айтыцызшы, бэр1н жасырмай айтыцызшы! Дэмеш. Настя, мазасын алмайык. Демалсын. 0з-ез1не келс1н. 57

Шам сенед ’г де кайта жанады. Кузетшг треЫ, Кузетни. Кунжамал, тергеуге шыгыцыз. ^ Купонсамая орнынан тура бастайды. Шам цаита сенеди 8-квршс Сол тергеу болмесй Казак, тергеуий жтт стол басында цагаз жазып отыр. Кузетшь Кунжамалды алып мредй Ол эдеттеггдей бшк орындыща жайгаса бастайды. Тергеуий казак жигг. Жок, отырмацыз, тура бервдз. Кунжамал. Ракмет, балам. Тергеуий казак Ж1пт. Мен С1зге бф нэрсе айтайын деп едш... Мен осы кунге дешн мойныма жазыксыз жандардьщ канын коп жуктедш, коп адамныц коз жасына калдым. Сол ушш С1зден кенпрш сураймын. Кунжамал тук тусшбей ацтарылып оган царап турып цалады. Тергеуий казак яапт. Сюдщ угуыцыз шарт емес. Коп, коп кан жуктедш, оныц шшде эйелдер мен жас балалардьщ да каны бар. Мен катшез болдым. Себеб1 бешктен белш шыкпай жатып, емф меш катшезджке уйретп. Бфак осы жиырма ею жыл емцпмде жылы, сэулел1 жалгыз гана кун болган ед1... Сол куннщ отеу1 болсын деп, мен С13Д1 олшнен куткармакпын. Кунжамал. Айналайын, ракмет. Сенщ кешеп создерщ шпмде ол1п жаткан, семш жаткан бозторгайымды тфшткендей болды. Балаларым, юшкентай бопелерш, бесеу1 бес жакта кангып калган кара коз балапандарым... (жылап ж'гбереЫ). Балам, сен дурыс айтасыц, мен солар ушш омф суруш керек екен... Тергеунп казак ж1пт (толцып). Мше, кордвдз бе... С13 омф суруге тшссЫ Кунжамал. Иэ-иэ... Тергеунп казак Ж1пт. Мен С13Д1 ажалдан алып калдым. ЕнД1 боссыз. Лагерьге мал багатын адам керек екен. Бэтам, СОЛ шаруаны С1зге тапсырып калар. Суыкта суга тусш, камыс “ИСЫ\" СМ1Н еРк*н багасыз. Бул да менщ омфшде болган жалгыз шуакты куннщ толеу! болсын. кун^ нжамал. Мен сен! тусшбеймш. Айтып турганыцыз кандай Тергеунп казак Ж1пт. Кузет! Кузетшг келт треди 58

Тергеуш1 казак нагт. Мына юсш1 барагына апарып таста. Осымен болды! Менщ жумысым тэмам! Артына царайлай-царайлай, таццалып Кунжамал шыгып кетеди Перде цалтарысында жасырынып турган Лагерь басшысы Юзипенко шыгады. Турме басшысы. Болды, бул катын осымен кетсш. Соныц есебше маган мына ею катынды елтфуге шешш шыгарып бересщ. Тергеуии казак жтт. Кагаздарыцыз дайын. Турме басшысы. Мше, азамат! Нагыз Ж1пт екенсщ! Тергеуии казак Ж1пт. Кецес одагына кызмет етемш! Турме басшысы шыгып кетеди Тергеуии казак Ж1пт. Кузет! Енд1 маган Франция азаматшасы Жаклин Мороны алып келвдз. Керейж, негылган тацгажайып тотыкус екешн. Кузетин. К#п болады! Кузетшг шыгып кетеди 9-керШс Баранка бфнеше кузепш жэне Турме басшысы келш юредк Эйелдер жаткан жерлершен атып-атып турады. Бф кузешй Александраны алып юрт, эдеш коз кылып итерш Ж1бред1. Эйелдер Александрага жактырмай карайды. Ол ез тесепнщ жанына барып турады. Турме басшысы. Барак! Подъем! Стройся! Осы тунде ею агаштыц кабыгын кояндар талкандап, жеп кетшть Монахиня шоцынады. Гертруда «АН!» деп айцайлап жгбереди Эйелдер урпшст цалады. Турме басшысы. Сондыктан бул барактан ею эйел ату жазасына кесшедь Тотенше соттыц шешш1 дайын. Эздерщ бшесщдер, бф алма агаты - бф эйелдщ емфше тец деген келюш бар. Сендер алма багына жеткшюз назар аудармагансыцдар. Настя. Жолдас бастык! Б1з озшЬге тиесш нанды жемей, кояндар упин эр алма агашыныц тубше тастап кетга журмЬ. 031М13 аш болсак та, кояндарды коректендфш журмв. Кыстай бф агашка тиген жок ол макулыктар. Були не озгерд1? Були не озгерд!? Мен тук укпай турмын! 59

Хурме басшысы. Кайдан бшемш? Агаштыц кабыгын тунде мен кемфмеген шыгармын? Элде мен кемфД1 деп турсыц ба? Настя. Жок, эрине... Турме бастыгы. Солай. Мен ез кызметшд! адал аткдруга ТИ1СП1Н. Отан алдында борышым бар. Сендер тэрвд! отанын саткан опасыздардьщ жесфлер1 мен жарларына совет окшетшщ кудфетш танытуга тшсшн! Эйелдер жиналып, енд1 барлыгы цалшиып, беЫрешп иутады. Нартэуекелге бел бугандары сезхлеЫ. Турме бастыгы. Сонымен... Лагерьдеп осы твтенше жагдайга байланысты туткын Донка Козловская жэне сектантка туткда Серафима Белоусова юнэл1 деп танылсын жэне екеуше де ату жазасы тагайындалсын! Укш бупн орындалсын! Турме басшысы мен кузстиплер суыт шыгып кетеД1. Атаманша (дауысы бузылып). Мше, кыздар, осылай бэр! бпТ!... Эйелдер состиып-состиып турып калган. 60 ==-

Эпилог Кушиусщтап кэр1 шал Тихон отыр. Настя к,олыпда бф табак; жуылган трг бар, цасынан втт бара э/сатады да, есте элдене тускендей кшт то^тайды. Настя. Тихон ата, кеше бвбен болган француженка кайда? Энеугуш тергеуге алып кеткен ед1, от жок. Элде елше оралды ма? Тихон. Кайдагы француженка! Оны сурама, керген тустей умыт. Настя. Неге?! Сондай тамаша кецшд! К1С1 ед1. Тихон. Ол шпионка болып шьщты, тунеугун! атып тастады. Настя сасып к;алып шо^ынады. Настя. Жаны жаннатта болсын... Тихон. Енд1 ондай-ондай болады. Нешетурл1 адам бар... Настя, сен шаруалар отбасынан шьщкан момын эйелЫц. Куйеу1цн1ц ыкпалында болып, каракшыльщпен айналысты демесец, сен!ц кецес уюметшщ адал, ецбеккор азаматшаларыныц б1р1не айналуга эбден мумк1нд1пц бар. Сондьщтан ондай адамдар жайлы сурама. Жаман атка каласыц. Настя. Жаксы, ата. Тихон. Кш екен!цд1 айт, шын аты-жешщц ата десе, мойындамайды гой. Жендеттердщ 1стемеген1 жок. Бой бермейд!. Бфесе французша он салады, б1ресе кулед1, б1ресе жылайды. Орталыктан келген тергеуШ1 Ж1пгп кашуга комектес деп упттеген бе. Оны тыцдайтын ол ма? Бастан перген гой. Есш жинай алмай кетт1. Оны не кыламыз? Бэр1б1р шынын айтпайды. Советт1ц тамагын бер1п, тепн асыраймыз ба империалист жауларымызды? Тапкан екен! Ал сендер жумыс 1стецдер. Адал ецбек етсецдер Совет 0К1мет1 керед1. Болк1м босатып та ж1берер. К1м бшед1. Ал ана шпионканы умытыцдар. Енд1 кайтып оны сурамацдар. Настя. Жарайды, ата. Ол ойлана басып кетт к;алады. Сахнада жалгыз Тихон к,алады. Соцы 61

Галым, жазушы, аудармашы Герольд Бельгердщ Рухына арналады К0МБЕ НАННЬЩ Д0М1 (Бгр актш драма) КАТЫСУШЫЛАР: 1.Ауылбасы - 60 жас шамасында 2.Ауылбасыньщ эйел1 - 50-60 шамасында 3.Жасулан - ауылбасыньщ улы 15-16 жас шамасында 4.Люба - украинка кыз, 15-16 жас шамасында 5.Немю шал - 55-60 шамасындагы ккл. 6.Турж кемгир - 70-75 шамасында. 7.3уЬра- 15-16 жас 8.Жэмила - 45-теп эйел, Акедш мен Жайыкгьщ анасы 9.Акедш - 15-16 жас Ю.Жайьщ - Акедшдщ агасы 11.Диуана шал - иен далада ац аулайтын шал 12.Сэлш - шалга шесш журетш бала 13.Айжамал Н.Гулжамал - апалы-сщлш келшшектер 30-35 шамасында 15.Гулжан - ауылдагы эйел 16.Агара- ауылдагы кемшр 17.Кэрю шал 18.3ейнап - шешен эйел 19.Бригадир - согыстан контузия алып келген жергшкп тургын, акылы кемю 20.Ауыл адамдары 21.0скерилер 62

Бхрхншх керше Пойыз вагоны. Станция. Дазац ауыпы жер аударылып келген адамдарды цабылдап жатыр. Олардыц арасындаукраиндъщтар, кэрхстер, шешендер бар. Олар тушншек-тушншек заттарын цорып, урпихп тур. Жуздертде уреи, шарасыздьщ. Эскерилер жекхрхп, ит абалап урхп жатыр. Депортациялангандар арасында ораулы нэрестенх квтериг, ешктге жуымай урке цашып журген кхшкентай гана бала ерекше белек керхнедх. Ауылбасы. Устьустше уйш жатырсывдар. Булардьщ саны ауылдагы адам санынан асты. Кайда жаткызамын, немен тамактандырамын, кайдан жумыс тауып беремш? Эскери. Буйрык солай, ата. Кабылдайсыз, енд1 кайтесь. Булардьщ сурауы жок. Онша басыцыз катпасын. Ауылбасы. Сурауы жогы нес1? Эскери. Сурауы жок деген - елее, жауап бермейск. Саспацыз. Ауылбасыныц эйель Ец болмаса не кылган адамдар соны айтсацшы. Бул тагы не нэубет, елш-ау, халкым-ау! Тагы не бэлеге тап болдык? Эскери. Айкайламацыз. Сез тындацыз. Бшушше, булардьщ барлыгы жау жактьщ жансызы. Эйтпесе тек жаткан елд1 айдап айдалага апара ма? Сотые жагдайында елдщ шине фгпа салып, етектен тартып болмаган соц окшет осылай шепт. Ауылбасыныц эйель Ойбай, жау болса, бгадщ ауылга неге экелес1ндер? Эскери. Буйрык солай. Сейлесш туруга уакыт аз. Есвдзде болсын, араласпавдар, жакындатпандар, баскаларга осыны жеткЫщз. Булар адам етш жейд1. Ауылбасыныц эйел1 (шыцгырып жхбередх). Ойбай, не дейд1?!! Ауып адамдары дурлхгхп, тура цашуга эзхрленедх. Бригадир. Ок жаудыруга буйрык берес1з бе, командир? Эскери (ауылбасына). Мынау кш? Ауылбасы. Бул контужный. Эскери. Давай, ие бол адамдарыца! Журхп кетедх. Бригадир. Совет екшетшщ жаулары, ецшец сум залымдар! Капиталист1К империализмнщ жансыздары! Ок жаудырыцдар, батальон! Ауылбасыныц эйель Ойбай! Енд1 кайттж? Ауылбасы. Кайдагы жансыз, ецшец бала-шага, шал-шаукан. Ец болмаса кара жумыс хстеп, киыншылыкты кетершетш еркек Ж1бермеген екен. 63

Ауылбасынын эйель ©кше-гт! акымак квресщ ба? Сенщ осы м1нез1НД1-ай. Елд!н бэр! акымак та, акылды жалгыз сен. Ананьщ айтканын естшн бе, олсе оле берсш дедк Эи! (Ауыл адамдарына чйкайлайды) Ана нашалшк бала жоламандар, аулак журвдер дед!, булар юс! ет!н жейд! дейд!. Жоламандар! Кет!вдер! Балаларды тыгыцдар! Ауылбасы. Оттама! Эй, кашпавдар! Журт ацырындап жылыстап пшрст, цатарлары сирей бастайды. Ауылбасынын эйел1 (келгендерге царап), Эи, шосмотришь, эй! Кдрамацдар бпге! Бригадир. Атамын, токта! Ауылбасы аулак,тау турган эскериге жацындайды. Эскери. Токтавдар! (Ауылбасыныц эйелше) С13 тура турьщыз! Кабылдап альщыздар. Мен сЬдерге етюзш, тапсырып кетуш керек. Мыналар кызык кой. Тура кашкандары несь Содан кешн, кабылдап алган соц жоламандар. Эзф тура турыцдар. ТусшесЬ бе? Ауылбасы. Жолдас командир, буларды мен кайда жаткызамын? Йемен асыраймын? Онсыз да азык-тулж бггкенд1 майданга ж1берш отырмыз, ез журтым аш-жалацаш. Кыс болса мынау каЬарын теккен. Мынауьщыз ею ауылды курайтын халык кой. Булай болмайды. Командир. Казактыц корпес1 кец. Барлыгы сыяды. Ауылбасы. 0зщ гой, адам етш жейд1 деп жертп отырсыц. Бфесе кабылдап ал дейсщ. Кай созщ дурью. Эскери. Эйтеуф тш мен жактарьща суйенген елсщ. Мэ, мында кол кой. Ауылбасы. Кайдам... Кырып аламын ба деп коркамын. Квздер1 жэудфеп, ауылыцды пана тутып келгесш... юшкене жагдай жасап... солдаттарьща айтсащны, ец болмаса жертам казысып кетсш, нашалшк. Ауыл толы катын-бала, мыналар да калт-култ етш турган шал-кемшр, бала-шага. Калай болар екенб1з. Юшкене кол комек берш кеНцдер. Командир. Уакыт жок оган. Басымды катырма, кет. Ана Т131мге колынды кой, кабылдап алдым де. Эр1 карай бшгешщй юте. ауылдьщ шама- I ™рсВД,р. Брарды 4. аг 64

Командир. Бул енд1 сенщ жумысыц, ауылдьщ басшысы сенсщ. 0зщ тап шешшдг Бфак ес1вде болсын, сэл сез1ктенсец, К1лт еткен куд1к туса, жас деп, кэр1 деп, кез1 эдем1 деп аяма. Дереу, естш турсьщ ба дереу келш, баянда. Ауылбасы. Бшемш, кеше туган жокпын. Командир. Бшсец - сол. Аксакал, онда тЫммен етюземш, тЫммен кабылдап ал журтыцды. Турлг улттардыц фамилиясы оцылады. Зайнап Юнусова (тешен эйел шыгады) Куйра Джамалдинов Ахмат Якубов Ребиат Юсапов Усман Ибрагимов Вальтер Лехнер Астрид Ципсер Ида Юнгханс Герольд Краузе (немгс шал шыгады) Марта Краузе Нем1С шал (жылап жхбередГ). Жолда елдьЫ-Ы.... Зельда Шефер Эльма Шефер Отто Шефер Анна Югай Августин Хван Людмила Тен Кан Гамчхан (корей шал шыгады) Ли Гюбо Ли Сын Ман Ким Дэ Чжун Олар мен деп алдыга втеди Кейбгргн «жолда елдг» деп жатыр. Ондайда кей эйелдер тальщсып цулап, дауыс салып жылайды. Анда-санда эскерилер цамшымен дурелеп, тыныштьщ орнатады. Ауыл адамдары урпшст цалган. Оларды тугендеп болган соц эскерилер кетеди Ем жац бхр-бгрте урпие к,арап элх тур. Бригадир. Жок, юрпзбеймш, юрпзбеймш советах 1 Жацатурмыс ауылына! Оган келгепдер ерекше уркхп к;арайды. Диуана шал. Ал енд! карап турмайык. Кэне, бопещй бере гой, кулыным. Кхшкентай баланыц цолындагы орауды апмац болады. Бала ыищынып бермейдх. 65

Ауыл эйель Ойбай, колындагысы рас бала ма? 2-эйел. Дымы шыкпайтын бул не кылган бала. ^ 1-эйел. Кудай-ай, елш калган гой. Шакалак сэби гои. Балам, яабере гой. Бала шырылдап бермейди Жабысып алган. Диуана шал барып эл21 бананы цолындагы орауьшен цосып цушазына цысып тербетт, «Бест жырын» (согыс э/сылдарындагы) эндетеди Б\\реу шапан желт, устерше э/сабады. Бала э/сылап жатып, уйыцтап кетед1. Шал шацалацты алып эйелдерге^ береЫ. Ек1 жац та э/сылап э/сатыр. Бгртшдеп, хальщ тарай бастайды. Келгендерд/ к,азак,тар у/Ш-уйге болт экетеди Сахнада диуана шал гана баланы тербетт цалады. Б/р уй тур. Агира кемтр терезетц аргы жагында жылтыцдап сыгалайды. К,олында майшам, урейл/ картина. Долын сермеп сошен э/сатыр. Тарай бастаган ел кШрт царап цалады. Агира. Тагы согыс басталды ма? Солдаттар жур гой. Эбенш, Жармухамедш бар ма екен арасында? Журтым-ау, менщ кулыншактарымды кергенщ бар ма? Ауылга согыс келдП Согыс келдП Жок! Жок! Жолатпавдар, кет1вдер! Кетйщер! Нем/с шал квптен болтт, осы уйге барып кгреди Екшиа корIтс Коне цудыцтыц басы. Сахнада Диуана шал ау куурып, цацпанын сайлап отыр. Алыспга состиып б/р/шш корШстег/ бала тур. Диуана шал. Эй, бала, ауылга кайт! Бала к;озгалмайды. Диуна шал. Эй, бейшара, езвде тш-ауыз бар ма... Кайтешн. Олайболса бер1 кел. Кел, келе гой. Ец болмаса су 1ш. Мэ, су алып Бала состиып к;озгалмайды. Диуана шал. Эзщ нет корек етш журсщ? Олесщ гой аштан. ь-е-е, сен бф жолаушы сапарга бекем бел бутан... Сарала болып аткан бф тавда уйренген бойыц Журкйн суыГжузш мапт Сен. шыгьш жУРе беРД1н, кулыным. осылаймына’менмш к^ыным''51.1.Тагдыр ие^- Жараткан сен! шагынам? ’ ^ м* ^1Мге ©кпелеимш, кшге барып 66 ==-

Ацан серипц К^лагерт айтады. Бала эл1 тур, кетпейЫ. Диуана шал. «Жел сокса, камыс басы майда деймш, Атывды, ат айдаушы, айда деймш. Алдыцгы ат баран болмай, кылач болды, Жыгылмаса К^лагер, кайда деймш?!». Менщ улым, жалгыз перзентш... Турмеде ппрш мерт болды. Ол хальщ жауы ма ед1? Ол акын ед1 гой... Элде жуйрж бггкеннщ тагдыры осы ма? Мше, мыла сен... Кай елдщ азаматысьщ? Орыс емес, не ногай, не туркмен емес. Кшсщ сен? Бала ундемейЫ. Сол цалпы тыцдап тур. Диуана шал. Мен ац аулаймын. Ац дейтш ац калды ма, кейде суыр 1Л1нед1 какпанга, кейде тулю, карсак. Каскыр жок. Аяк жетпейтш киырга ауып кетсе керек. Бер1 кел. Орнынан турып, балага царай журедг, бала к,агиа жвнеледи Шал цацгалацтап баланыц артынан жуггрмек болады. Аргы жацтан. нелпс шал келедг. Немке шал. Йемене жел1пп, юшкентай баланы куып журсщ? Диуана. Бейшара кыр соцымнан калмайды, не жакындамайды. Енд1 кайда кетп? Немке шал. Уркш калган. Адамнан коркады. Кудыкта су бар ма? Диуана. ©зщ кай уйге коныстандьщ? Немке шал. Агира деген кемшр кабылдады. Диуана. А, Агира ма? Нем1с шал. Шерменде екен. Уйде отыра алмаймын. Как торге шыгып алып, орамалын шенпп, аппак шашын жайып ж1беред1 де зарлайды да жатады. Диуана. Кайтсш енд1. Терт улдан бф-ак айырылды. Немке шал. Уйге сыймаймын. Диуана. Шайын койып беруге жарасац, ол да нес1бе. Немке шал. Эл1 орныга алмай жатырмын. Темкр жол бойын жагалап, халш жеткенше журш кайтамын. Жолда кемшршд1 лактырып жкберш ед1 жауыздар. Соныц мэйтн табамын ба деп. Диуана. Таба алмассыц... Немке шал. БэрШф кздеймш. Диуана. 1зде, кзде... Немке шал. 0зщ осы ауылда турасьщ ба? Диуана. Осы ауылда, осы ауылда. Немке шал. Булай емкр суре алмаймын... Шыдамым каншага жетсд1 бклмеймш... Кенет ол Диуана шал цурып отырган торга малтыгып цалады. Босана берем дегепде жерге жызылады. Диуана шал цалбалацтап, оны тургызып, тузацтан шыгарып жур. 67

Немк шал. Эй, кудай-ай! Сталиндж конституция - зулмат Кецес екшеп - зымиян, каргыс атсын сен1, муртты тажал! ^Диуана. Жалгыз анык — буйрык кана. Алланыц буйрыгы... Дэм-тузыц таусылмай еле алмассыц... Нсм1с шал. Мен олш 1здемеймш. 0м1р суру керек, кону керек... Дурыс айтасыц. «Кудай салды — 613 конд1к». Дурыс, бэр1 дурыс... Жарайды, аман бол. Диуана. Аман бол, аман бол... Долында шыбыгы, шашы дода-дода болып орамалынан шыгып кеткен Агира келеди Агирг(взшен-оз1 свйлеседГ). Кара кагаз Ж1беред1 де жатады, Ж1беред1 де жатады. Торт балам бар ед1, торт кара кагаз жхбершть Кагаз бала бола ма? СталиндЁ айтамын да, жынды ма 031? Согыс б1ткен соц кайтара ма элде. Осы кагазды ала турсын дей ме? Эйтпесе немене? Кагазга катын эперем бе? Катын кагазды не кылады? Миым жетпейдк Жынды ма немене? Диуана шалды байщайды. Агира ест кенет жиып, цысылып цалады. К,олындагы шыбъщты лацтырып жгбереди Агира. Уят-ай... Кайынатам гой (сэлем салады). Диуана шал басын изеп, цабагын туйген цалпы втт кетеди Артынан кшкентай бала етеди Агира оган да сэлем салады. Бала да мэн бермейди Уштш1 квргшс Ауыл эйелдерг жиналган масак,ты бидайдан ажыратып отыр. Ыреу эн салады. Олардыц арасында цазацтардан белек, ауылга келт коныстанган басца цатындар да бар. Оларды устмершдегг вз ултына тэн элементтерь бар кишдершен танимыз. Кейб1р1 ортак, эцгшеге араласып, стене жацын отырса, ^ бгреулер белек цалпынан жацылмаган. Эсгресе б(р шешен эиел ерекшеленедг. Узын, тым узын. Жас мелшерт тур'ше к;арап ажырата алмайсыц. Басца журт б1р тебе болса, ол б1р то е. ет жуз1нде к,ас1рет тацбасы согылып, сол калпында схрест цатып долган. Эмоциясыз. Коздерг де к,озгалмайды, ел1. Ьсалац бригадир келт юреди ШьX^ааДбарлы^ывдь?тТнтемТнЛаМаВДаР, С0ТГаЛЫП кетес1вдеР' ты™™™™ (Ке\"ет ой,1а«ша\"ы>0- Эй, кайнага, мен! казф 68

Эйелдер куледи Жэмила. Тек, нец бар есерсокка соктыгып. Гулжамал. Акыры тштитш болса, менен бастасыншы. Бригадир. Эй, Гулжамал, укшетпен ойнама сен! Мен осы турган жервде атып кетемш. Кдкым бар, руксатым бар! 1 Гулжамал. Ойбай, ойнап айтам. Кдлжыц тусшбейсщ бе? Бригадир. Кдлжыцдама! Аягывды аспаннан келтфемш! Айжамал. Не деген тецеу! Эйелдер куледи Бригадир ашуланып, цамшысын альт тура умтылады. Эйелдер цаумалап арашалап алып крлады. Бригадир эйелдердщ цолы тигеннен кешн кенет взгереди Култ, бгр жастау келшшекке тура умтылады. Эйелдер басында кулгенмен, артынан 1стщ насырга шапцанын сезт, опы жабылып жатып цуып шыгады. Айжамал. Уялмайсыз ба? Бригадир эл1 келмейтшт бшп ыржалацтап шыгып кетеди Гулжамал. Жога деймш-ау, мынау кызык кой. Турне кемшр. Ынсап жок буларда: Кдоайын танымай кеткен I вцшец кузгын. Жэмила. Согыстан каны бузылып келд!, эйтпесе кандай азамат ед1. Туган шешесш танымай калды гой. Эйелдер жумысца к;айта отырады. Шынар (жацагы бригадир куган келшшек) «Жатыр едш жайлауда» деген эндг жылап айтады. Бэрг жылайды. Шешен эйел (кобалжып). Отка оранды. Ауыл отка оранды. Жалын жутты бэрш! Жэмила. Мына кю1 кайта кетершп кетпесш. Абайлавдаршы. Болды, тыйывдар коз жастарьщды. Эй, Гулжамал, айраньщнан калса, куйып бернп. Гулжамал торсъщтагы айраннан куйып береди Эйел кесет цолыиа устап, б1р нуктеге цадалып цалган. Жэмила. 1шщ13, 1ШЩ13. 1ш десещш, юшкене езепн жалгасын. Гуллсамал кесет к,олымен демеп, аузына апарады, эйел б1р- ет урттайды. Рагуиепйн ишарамеп бмдфш, к;айта жумысына к1р1сед\\. Эйелдер курешеди Тур1К кемшр. Е, не касфегп бастан кеипп келгенш кш бшедг 0рт жалмады дейд! де отырады. ЗуЬра. Элде келе жаткан пойыздары ортешп кегп ме екен. Турж кемшр. Юм б1лед1... ЗуЬра. Апа, мен шаршадым. Карным ашты. Гулжамал. Мэ, сен де 1Ш айраннан. 1ше гой. 69

Айжамал. Болды, даракылана берме, озшпге де калсын. Гулжамал (цысылып). Жетед1, жетед1 гой. ЗуЬра. Жок, ракмет. Тур1К кемшр. Айналайын, ракмет. Казф сэл шыдасак, уиге кантамыз. 0здер1Ц 1Ш1вдер, ездерщ 1Ш1вдер. Жэмила дорбасын цопарып-цопарып, тубтен гршгшк шыгарып, ацырын Зукрага береди Эйелдер эрг к,арай ыцылдап эндетиг, жумыстарын жалгастырады. Терезеден Агира сыгалап жур. Ол эйнекпп цагады. Эйелдер опы бащап, курсиип к;ояды. Агира. Кь1здар-ау, беу кыздар! Торт улым терт жагымнан алып, аягымды жерге типзбей кетергенде керермш сендердь Сол кезде борщ жыпырлап, апа-апа деп асты-устше тусершвдер элк Ана жакта туады менщ дэуренш, сонда корешндер... Тортпиш керше К,оцырк;ай шацырак,. Оршада доцгелек аласа устел. Майшам сыгырайып о/санып тур. Жасулан мен А^едш кйпапца шуцшиып бгр нэрсе жазып отыр. Украин цыз Люба оларга царап отыр. Жэмила треди Ол келгенде балалар бэрг жапырлап, цолына царайды. Жэмила орамалын шеийп, шатын жайып жгберт, арасын цагып-цагып, бидай туареди Оны цолдшрменге тартып, б1р уыстай ун э/сасап, быламъщ таредг. Темендегг эцг'ше Жэмилаиыц осы /с/ барысында журедг. Жэмила. Балалар, жумыстарывды аяктавдар. Кешю шайымызды шип жатайык. Акедш. Жайык келмед1 гой. Жэмила. Були келмейтш сиякты. Жумысы барган сайын ауырлап барады. Жасулан. Онда мен уйге кайттым. Айтпакшы, апа, Акедшдщ олещн тывданызшы. Б1р керемет олец жазыпты. Окышы. Акедш. Койшы... Жэмила. Оки гой, кысылма. Акедш. Кутырынып, каракшылар, Фашист деген оцшец сумдар. Жаймак бпге улы торын. Корыкпаймыз олардан 613. Оларды 613 жецемЫ Жэмила. Жаксы; жаксыР:.<<БРеМЯбУДНеЙ>> к1табынан) 70

Жасулаи (култ). Жарайды, кетам. Люба(орнынан турып). Иттен шыгарып яаберейш. Жэмила. ©й, к;ой, быламык дайын. Дастарханнан улкен емессщ. Акедш. Иэ, шайга калсацшы. Жасулаи. Жарайды. Олар цагаздарын оюинастырады. Жэмила мен Люба дастархан цамына кщседи Люба. Менщ анам тура Ыз сиякты ед1. Жасулаи (култ). Сенщ мамац украинка, ол калай Жэмила апай сиякты болады. Люба(муцайып). Мшезш айтамын. Б13 шш екеум13 анам нан ашыта бастаганнан уйд1 тещректеп, ацдып журетшбхз. Бауырым ашкарак болатын. 031 кш-юшкентай. Ал карны деген... Кабактай! Сендер ондай карын керген жоксыцдар. Есш-дерт1 тамак... сосын оньщ ол М1нез1 маган да жугып, екеушз бф1пп, казан тещректейтш де журетшбЬ. Ал анам деген... керемет аспазшы ед1. Борщ жасаганда....1шше шошканьщ майын салып, кызанакты турап, ащы бурыш араластырып, кып-кызыл етш алдьща койгаида... 11111 бауырывды шокша каритын. Ал мешц 1шшепм, ез1 уш-ак жаста, калай асаушы ед1, калай асаушы ед1... Содан кеШн аштык басталды. Жейтш тамак жок, бф асам май, бф уыс бидайга зар заман туды. Буратылып жатамыз... ©кем азык 1здеп басы ауган жакка кета. Оралмады. Анам турмай калды... Сонда шш... 1тшепм: «©ке, экем келдЬ> дейдг «Коп тамак экелд1, нан экелд!, карацдар» дейдь Сейтш кулшареп, былдырлап жатып узшп кета... Ол жылап жуггрт шыгып кетеди Жэмила. Алда байкус-ай. Кайда барасыц, жаным, токга. Артынан жуггреди Акедш. Туу, кудай-ай. Жасулаи (козтщ жасын колегейлеп). Жарайды, дос, мен кетам. Ренжшешь Жэмила апайга ракмет дей салшы. Ол шыгып кетеди Дастархан басында Ацедт жалгыз цалады. Бестии керше Ак,еЫл, Жасулаи,, ЗуНра, Люба тортеуг к;ыдырып жур. Оларга Диуана шал мен бала кезггеди Диуана шал (Ацедигге). Эй, балам, мынаны Жэмилага апарып бер. 71

Диуана шал^Суыр. Ек1 суыр устадым бупн. Ширт жевдер. Акедш. Ракмет, ата. Жарайды. Диуана. Айдалада негып журс1вдер? Акедш. Мектептщ тапсырмасымен, далада всетш швп турлерш жинап келвдер деген. Диуана шал. Е, жарайды, абай болындар. Кеппп цалады. Жасулан. Суыры нес1? Йемене сендер суыр жейсщдер ме? Акедш (цызарацтап). Уйге апарамын гой не болса да. Люба. Кызык адам екен. Акедш. Ашаршылык кезшде букш ауылды асыраган. Ац аулаган. Тышкан, жылан, кесфтке - бэрш. Ауыл осы кклнщ аркасында адамшыгынынсыз шьщты. Жасулан. Кдзф аздап былай, ес1 кфесш-шыгасылы сиякты, из? Акедш (жаратпай). Бшмеймш. Жасулан. Ана жолы тусшде кып-кызыл тулю жотадан жотага жецкш зымырап бара жатыр екен, оныц соцынан самгай квтершген бф бурют шуйл1пп барып туйреп шп экетедь Мен оларга сырттан тамашалап карап тур екен. Кектем, сай-саланыц бэр1 кокпецбек жасыл майса. Кун болса шакырайып шыгып тур, айнала тып-тыныш. Жумак тзрЬд! сурет. Акедш. Согыс аякталатын шыгар. Тулк1 деген - зымиян Гитлер болар. ЗуЬра. Из, аумин, солай болса екен. Люба. Айтканьщ келсш. Жасулан. Ал мен баскаша жорыдым. Люба. Кдлайша? Жасулан. Уйленпм келш жур. Барлыгы култ жгберЫ. Акедш. Ана жакта кан майдан, журт кырылып жатыр, ал сенш не жел1к? Люба. Жшик демени, жаман естшед1 екен. Уйленсе нес1 бар. Квркем, сымбатты ж1пт. Зубра. Люба, сен оган гашык болып журме. Люба. Енд1 сен оттап кегпц* ^ сымбатты ж™ п журмш гой. опыц соцынан жуггреди 72

Акедш. Бекер болды, ренжгпп алдьщ. Жасулан. Алдьщ демени, сен гой бастаган. Акедш. ЗуЬра екеум13Д1 айтамын. Жасулан. ЗуЬра екеумп деп оны неменеге менциктей калдьщ. Акедш. Люба екеуще не болган, шыбьщ типзбейшцдер гой теп. Не айттым сонша? Жасулан. Люба екеущ деп бвд1 болектеп турсыц. Бэршп бфге жургенде бфтурл1 естшед1 екен. Доспыз дейсщ де, кит етсе болектейсщ. Акедш. Жасулан, болды койшы. Ондай ойым болган жок* ЗуЬра екеум13 дегенде... ЕндЬ.. мен оган соз айттым гой, бшесщ бе. Жасулан. К^ашан? Акедш. Бфаз болды. Жасулан. Ол не дейд!? Акедш. Келють Алматыга бфге кететш болдьщ. Тек коктем шьщсын. Жасулан. Койшы, сенбеймш. Акедш. Рас. Жасулан. Шешец бше ме? Акедш. Сол шешемнщ жайы киын болып тур. Жайык болса куш-туш жумыста, эскери адам. Анамды жалгыз калдыргым келмейдк Эйтпесе бшесщ гой, окыгым, галым болгым келедЬ Жасулан. ЗуЬра ше? Акедш. Ол да окиды. Жасулан. Мен сенбеймш. ЗуНра цайтып келеди ЗуЬра. Жок, кайырылмады. Катты ренжштЬ Соган Караганда, айтпады деме ол саган гашьщ. Жасулан. Маган б9р1бф. Акедш, ЗуЬрага елещцд! окыдьщ ба? Акедш. Койшы деймш, болды. Жасулан. Жок, тьщдашы, бф керемет елец жазыпты. ЗуЬра. Акедш, отшемш... Акедш. Жарайды... Егер де бфеу сураса менен: «Кай акынды суйесщ сен?» Кеп ойланбай, мактан етш, «Маяковский!» дер едш мен (Г.Бельгер. «Бремябудней» кггабынан). ЗуЬра. Кулгп... Жасулан пшн басып култ жатыр. 73

Акедш. Жасулан, кшге уйленетшвд! айтпадыц гой. Жасулан. Мен бе... Мен ЗуЬрага уйленемш. Ендг Ацедхл мен Зукра куледи Жасулан ашуланады. Жасулан. Кулкш бф нэрсе айттым ба? ЗуЬра. Калай уйленесщ? Жасулан, уят болады, олай айтпа. Жасулан. Сенщ Акедшмен соз байласканьщды мен казф естш турмын. Бфак жаца уйленем дегенде, сеш ойлап турганмын. Сондыктан калай десец де, мен бфшни болып айттым. Акедш. Жасулан, болды, койшы енд1. ЕкеумЬ дос емесшз бе... Жасулан. Егер шын дос болсан, мешц сыртымнан ЗуЬрага соз айтпайтын едщ. Акедш. Енд1 сенен бата сураймыз ба? Жасулан. Ешкандай да бата жок. ЗуЬра, ойлан. Мен айттым. Кдласац, ертен тацертец эке-шешемд1 ж1берешн уйще. ЗуЬра. Жок, олай болмайды. Акедш. Болды, кетнп. Кезше кершбепп ендк Жасулан. Жок, мына сен - будан былай кезше кершбейтш бол. ЗуЬра. Балалар, болды деймш! Жасулан. ЗуЬра... (цолынан устайды). Акедш. Ей, кет дедш гой! Жасуланды жагасынан ала кетедх. Апыр-топыр тобелес. Ацедхл басында кулхп цашцацтаганмен, бгр-екг ауыр соццы алганнан кейхн ашуланып, аянбай жудырыцтасады. 1стщ насырга шащанын тустген Зукра шырылдап арашаламац. Ацыры Жасулан Ацдхлдх урып тастайды, Ацедхл цимылсыз цалады. Зукра оны цушацтап зар плен жылайды. ЗуЬра. Акедш, тур, туршы. (Жасуланга) Сен оны елтфдщ, кашшер, фашист. Оцбаган! Жасулан ацтарылып тур. ЗуЬра. Акедш, туршы, коз1ВД1 ашшы. Ол саган не 1стед1? Немхс шал пайда болады. Ол Ацедхлдщ тамырын устап квреди жияд!ГНеТолды?’ КЫЗ’ аЙКаЙлама* Талып калган гой> *азФ есш ЗуЬра. Мынау, мынау урып тастады? тур, Нем1с шал. Не жетпед1 соншама? Зукра ъщгайсызданып, козхн томен салады Жасулан. Ромео? Онысы юм тагы? 74

Нем1С шал. КеШпкер. Мэцп жас, мэцп гашык. Ромео мен Джульетта деген гажап туынды бар. ЗуЬра. Ромео мен Джульетта... Жасулан. Кайдагы Ромео! Кайдагы Джульетта! Экецнщ аузын... Жасулан жерге бф тукфт кетт к,алады. Нем1С шал. Мына Ж1ггг адуынды гой. ЗуЬра. Адуынды. Кордвдз бе, не ютегенш... Нем1С шал. Жылама, Ромеоц есш жияды казф, эне кимылдай бастады. Бул деген не, ер жшггпц басына не келш не кетпейдк.. Тур, тура гой, жур. ЗуНра мен нелис шал Ацедшдг ек1 жагынан суймелдеп, алып кетеди Алтыншы кориис ЗуНраныц уш. Дастархан басында ЗуИраныц ээ1сес1 турЫ кемтр мен ауылбасы цария отыр. Турж кемтр. УшмЬ де, кутмю де болган. Ушм сенщ мына токал тамыцньщ касында хан сарайындай ед1. Муны мактанып, асылык жасап айтып отырган жокпын. Шыккан жершп жаксы, теки жердщ урпагымыз. Кызымды балада эперетш болсац, корламай эпер. Бидайдыц баратын жер1 дшрмен болса, кыздыц баратын жер1 жэне белгш. Уйде устап абырой таппаспын. Бфак сыйлап ал. Ауылбасы. Бфеуд1 кем санайтын, кор санайтын К1С1 емесшн. Ку заман не 1стемейд1, зобалац келсе, будан да зоры болады. Сонда кальщына канша мал сурайсыз? Турж кемтр. Кызым барамын десе, суйемш десе, тепн- ак берер едш. Бфак ЗуЬрадаи ондай ешнэрсе еетшедш. Мал екеш малды да бауыздарда ырымын жасайды. бзщ де жен- жоралгысынан жацылмасац, ертец кызым шацырагыца кут экеледг Ауылбасы. Енд! не сурайсыз, айтсацызшы. Турж кемтр. Ек1 сиырьщ бар екен, соньщ бфш берсец болады. Сосын бф кой, узату тойына. Ауылбасы. Кел1СТ1к. Улым ЗуЬраны эпермесец олемш деп домалап жатыр, иттщ баласы. вйтеуф кыз т1л алады гой? Ертец тимеймш деп шалкасынан туспесш. Турж кемтр. Жок, айналайын, ондайымыз жок. Айтканымды 1СТСЙД1 КЫЗЫМ. 75

Жеттш1 керше ЗуНра. Апа, бфеу бпдщ корага сиыр экелш байлап жатыр. Кемшр. Не дейдП Жугхрт барып терезеге царайды. Кемшр. Ойбай, жаным, бар екен гой. ЗуЬра. Ол не сиыр? Кдйдан келд1? Кемшр. Саган бфеу ез-озшен сиыр экеп байласа да жакпайды. Жай сиыр да... Колхоздан кемек бпдщ отбасына. ЗуЬра. Керемет болды гой, алакай! Кемшр. Иэ, енд1 аузымыз акка тиетш болды, буйыртса, оле коймаспыз енд1. Бер! келпи, шошавдамай бер1 кел деймш. Турщ не болып кеткен оз1. Шашыц кобырап, бетщ юр ме немене. Албасты неме, бойжеткен кызсыц гой, озще озщ дурыстап карамайсыц ба, айнага бар! Саган гашык болып журген ана балада да ес жок! ЗуЬра. Кай бала? АкедшдЁ айтасыз ба? Ой, оган бэрКир. Кггабын кушактап журед1 де кояды, менщ бетше карайды дейс13 бе сол. Кемшр. Акедын юм тагы? ЗуЬра. Акедш, кэдшп Акедш, Жэмила апайдьщ улы. Агасы согыска аттанбак;. (Курсиип) Енд1 бар ауыртпалык Акедшге тусетш болды. Кемшр. Оныц саган кандай катысы бар? ЗуЬра (шошып). Ешкандай! Кемшр. Ойбай! ЗуЬра. Апа, не болды, тусщ бузылып кетп гой. Кемшр. Будан былай Акедш деген созд! естшейтш болайын сенен! ЗуЬра. Неге?! Кемшр. Болмайды! ЗуЬра. Апа, мен Акедшд1 жаксы коремш. Кемшр. Астапыралла! ЗуЬра. Ол да меш жаксы кередк балгииа?'Жасы^Л ^^9 сымтемФше оратылган узын кара ЗуЬра. Екеум1з жастымыз. Кемшр. Оны кайдан тауып ала койдыц? ЗуЬра. Куздс бфгс масактердж емес пе. коР1п мьш^ь'н 11йтыпГЫР’ “ буНЫ к1шкентай сэбн тердж дейд!, зымиян мыстан! турган эцпмесш кара, масак 76

ЗуЬра. Апатай, не болды саган? Тусицз бузылып кетп гой. Койьщызшы. Тук те болган жок, жай масак тердж. Турж кемпф. Жай масак тердж дей ме... ух, жаным-ай. Элп, элп сиыр... Журил далага шыгып карайыкшы оз1 кэр1 мал емес пе екеи? ЗуЬра. Кандай мал болса да тепн келд1 гой. Турж кемпф. Эй, кызым бер1 кел. Эцпме бар. Бул сиьф, бул бузаулы сиыр тепн келш отырган жок. Осы ауылдыц старшыны, ауылбасы бар емес пе, сол тунеу куш келш, сеш айттырып кеткен, кызым. Мен кел1сшшд1 бердш. ЗуЬра. Жасулан ба? Турж кемшр. Жок, аты Амангелд1 гой деймш. ЗуЬра. Жок, улы, Жасуланга ма? К1мге айттырды дейм1н! Турж кемшр. Шэцкшдеме. Дурыстап, жай сойле. ЗуЬра. Кешф1Ц13. Тур1к кемпЁр. Иэ, Жасуланга болар. Улыныц атын сурамадым. Б1рак экес1 ауылды баскарып отырса, тект1 жерд1ц баласы гой. Мен келютш. Жаксы жерд1Ц баласы, сен де жаман болмайсьщ. Осы, балам. ЗуЬра. Апа, кепирщЬ, бфак Жасуланга тие алмайды екенм1н. Каз1р орта гасыр емес, совет заманы. Адамды сиырга сатты деген не сумдык, мен КГБ-га жазамын. Тур1к кемпф. Жаз! Жаз да С1бфге айдатып жхбер менП Кешеп кун1ВД1 умыткан екенс1ц. Барлыгы жадыцнан шыгып калатын К1шкентай бала емесс1ц гой. Жарымагыр отарбаны, отарба 1Ш1нде отынша катталган адамдарды, жан-жактан арпылдаган иттер мен иттен жаман азгын жендеттерд1 умытгыц ба?! Сен1 еркек балаша ки1ндф1п, 1шерге су болмаганда 031мн1ц зэршд1 аузыца тамызып, жанывды эрен алып калып ед1м гой. Енд1 мында кел1П ес1рген1ц кай сасканьщ? Ауылбасына кел1н болсан, жаман боласыц ба? 031ВД1 ойламасац, кэр! шешец меш ойласацшы. Жат жерде, жат журтта осындай Т1рег1м1з болса, осындай куда-жекжатымыз болса, калай? Муртымызды балта шаппайды гой онда. К^ызым, кызым, акымак болма. Тывда шешецд1. Айтканын 1стс. ЗуЬра. Апатай, мен оны суймеймш гой. Тур1к кемпЁр (оны кушсщтап, басын алдына салып отырып). Кызым, К1МД1 К1М СуЙ1ПТ1, К1М К1МГС СуЙ1П КОСЫЛЫПТЫ. СвН1Н экец де анавды осылай сыртынан атастырып, куда тус1п алды. Уйлену тойына дсйш б1р1н-б1р1 корген жок. Екеу1н1ц соцынан, М1не, алтын асыктай екеу1Ц калдывдар. Жаман ба не? Сандалган мына т1рл1ктс Аллаиыц жалгыз аманаты т1рш1Л1ПМ13Д1 сактап калайык. Содан баска нс арман, не т1лек калды казф? Жетк1ншек 77

шщ 0С1П келедь Ол деген - урпак, ол деген - б!здщ т^кьшныц жалгыз урыгы. Сол сэулеш сондфш алмаиык. Сол уплн бэршп кызмет етешк. ЗуЬра (басын котерт). Апатай, МаЬмудтыц кол-аягы балгадай, оган не болушы ед1, ертец-ак ер жетш, адам болып кетедь Турж кемтр. Тэйт! Тш-квзш таска деп айт! ©з эулепнщ ертецш ойламайтын катын - шдоген жумыртка! Жыныма тиме! ЗуЬра. Апатай! Турж кемтр. Тиесщ деген сод тиесщ! Жасулан ба аты кш ед1, соган тиесщ. Болды! СегЫнип коршс Ауыл сырты. Жасулан тур. Турж кемтр Зупраны жетектеп, Жасуланныц жанына экеледй Турж кемтр. Ал, сейлешвдер. Мен ана жакта турамын. ЗуЬра. Неменеге турасыз? Меш уйд1 таба алмай калады дейсп бе? Турж кемтр. Свйлешвдер, дурыстап сейлешвдер. Аулаща барып турады. ЗуЬра. Жасулан, буньщ не? Жасулан. Сеш аламын деп айттым гой. ЗуЬра. Суймейтшше карамайсьщ ба? Жасулан. Карамаймын. ЗуЬра. Мен саган олсем де тимеймш. Жасулан. Олай айтпа. ЗуЬра. Казф муида Акедш келед1. Жасулан. Ол маган не 1стейд1? ЗуЬра. Досьщньщ бетше калай карайсьщ? Жасулан. Б13 бекер кездесш турмыз, одан да бфден уйще барып алып кету керек ед1 сеш. Нелпс шал мен АцеЫл келеди Турж кемтр. Эй, шал, сен мунда негып журсщ? Немк шал. К^ызын сиырга саткан сен кемшр ма? Турж кемтр. Эзшнщ кызым, не ютесем де озш бшемш. Не керек саган? Нем1с шал. Мына бассыздыкты токтат, балаларга ерюндж бер деуге келдш. б“\"ей оть,р е“ 78 =-

Немю шал. Бул бала ЗуЬра екеу1 бфш-бф1 суйедь Жасулан, сен совет мектебшде окыган, коз! ашык баласыц. Осындай озбырлыкка барган жараса ма? Аздан кейш бул ютеп жаткандарыц барып турган кылмыс. Токтатыцдар! Жасулан. Ага, С13 араласпацыз, оз мойныцызда кыл аркан турганын сезбейд1 екенЫз. Сэл гана каттырак тартса, не болатыньщызды бшесЬ бе? Немю шал. Менен соншама не кшэ керш турсыц? Жазыгым - мына бейкунэ сэбид!, бала махаббатты коргаганым ба? Озбырлыкка карсы турганым ба? Талай зобалавды бастан кешкен жанмын. Енд1 ешк1МД1 жылаткызбаймын. Турж кемшр. Эй, кызды байга бермегенде не гстеймю? Не сандалып турсыц? Немю шал. Окысын. 0не, Акедш екеу1 калага кетемп деп отыр. Барсын. Турж кемшр. Мына шалдыц ес1 дурыс па? Менщ кызымда сенщ не шатагыц бар деймш? Байга беремш бе, жайга беремш бе жок элде елтфш тастаймын ба езш бшемш!!! Немю шал. Болды, сез осымен токгасын, салгыласып туратын уакыт жок. Жур, ЗуЬра, кетпк. Бупнше менщ тамымда боласыцдар, ертец тац ата калага езш салып жйеремш, жур. Турж кемшр. Ойбай, ЗуЬра, елтфемш токта! Зукраны эрг тартады, нелис шал берг тартады. К^ыргын твбелес басталады. Немю шал. 0й, кемшр, токта болды, тура туршы. Токта. Маскара боламыз. Бул елге екеум13 де келшсекшз. ЕЫцщ жи. Турж кемшр (басылып). Енд! езщ гой, какпас! Немю шал. Екеум13Д1 де устап экетедп Токта. Жур, ЗуЬра. Жур, кегпк. Жасулан. Ах, атаца нэлет фашист! Осыдан кер де тур, калай болар екенсщ! Осыдан кер де тур! 1сш сеншен болсын! 0кецд1 танытамын сенщ! Зукра, Ацедиг, нелис шал (ишрасыздъщтан цолын бф сшпеп) кетт цалады. Жасулан мен турт кемшр олардыц артынан игеседи Тогызытиы кориис Улы Отан согысыныц уагындагы шагын кецсе, устел басында жас сарбаз жазу э/сазып отыр. Герольд (нелис шал) келт кгреди Немю. Сэлем бердж. 79

Жайык. Амансыз ба, калыцыз калай? Нем1С. Жаксы... „. . . Жайык. СЬдщ нендей жагдай болса да жаксы деитпшцз ЖаКНем1С (култ). Жаксы болса енд1 баскаша калай айтамын? Жайык. Дурыс. Мында колыцызды койьщыз. Болды, енд1 тура ек1 аптадан кешн келш, бой керсетесв. Немк. Бф жакка кашады дейсщ бе. Жайык. Бфак мен болмаймын. Майданга аттанып барамын. Немк. Е де... Олай болса керккенше, балам. Кайда журсец де аман-есен бол. Жайык. Кызык, С13 де немксЬ, майдандаскалы бара жаткан душпаным да немк. Бфак С13 мында маган амандык тшеп турсыз. Немк. Немк пен фашистщ айырмасы жер мен кектей. Буны сен бшмей айтып турсьщ, бфак осыны бшетшнщ ез1 бшмегенсш мына сойканды салып отыр емес пе. Сол кинайды. Жайык. Кшкене акырын-акырын сейлещзпп. Онсыз да уствдзден домалак арыз бар. Немк. Ол кандай арыз тагы? Жайык. взш керген жокпын, бфак С13Д1 жт бакылауга алу туралы жарлык бар. Немк. Мше, кызык! Мен не булдфшпш? Жайык. Ел арасында согыска бармацдар деп уггг журпзш жур, шпион дейдк Немк. Меш еле алмай жур деп ойлай ма? Кшд1 упттеппш? Юм жазыпты? Жайык. Аты-жеш белпсп. Немк. Осы халык карап журмейдь Менде нес1 бар, К1МД1 упттеппш? Менщ де ез1вдей улым бар, ол да согыска ез ерюмен суранган, немк деп сенбед1, алмай койды, уйге келш, жер тепкшеп жылады. Барлыгымыз катты корланып ед1к, тагы кандай заман кутш тур екен алда. Жайык. Хатты езш керген жокпын, бфак орысша ете сауатты жазылган деседк Бул тецфекте орысшаны жаксы бшетш адам некен-саяк. олар. ж'ар.^й'Д; амаГб™,Гр™\" Д‘ ^ Кал*п\"ш!Е|ГГирмЬ1н. ЗУ1,Ра\"“ Жк#™|,,а\" арашалап токгады. Ауь1лбасм'як-Ы аРашалаган[ Ана жынды кемшр уакытша Жасулан шакар скен.К^пеп еXГ0Й, ^ ТУС1ВД1‘ КаЙДаМ б1раК*\" 80

Жайьщ цолын шекесте апарып, эскери цурмет лебЫн жасайды. Нем1с шыгып кетеди Опытны корийс Ауылбасыныц уш Жасуланныц анасы. Амангелд1, баладан бф кателж кетп.031 де тусшш жылап жатьф. Жар дегенде жалгыз ул. Кайт райьщнан. Ауылбасы. Кбайта алмаспын. Жасуланныц анасы. Кабыргасы каткан жок, буганасы беюген жок. Ол кетсе, мен де кетемш. Турмаймын сеншен, калмаймын касыцда. Ауылбасы. Кетсец бар. Жасуланныц анасы. Жалгыз каласьщ. Ауылбасы. Буйыртканы болар. Бфак мына улды... мына улды... Итпк жасаган екен, майданга барып, есш жинасын. Жасуланныц анасы. Ол есш жинамайды. Ол... ол... (айта алмай кШрттпеп, ацыры ацырап жылап жгбередг) олт калады гой! Ол окка ушып олт калады гой... Ауылбасы. Ауылыма пана 1здеп келген бейшара жетш шалдьщ устшен арыз жазган адам - маган ул емес. Ондай урпактыц барынан жогы. Казак бггкеннщ атына юр келтфдь Ауылбасы циналып, аягып сипайды. Протез бен аяк, пирескен жердеп шып-шып к;ан шыгып тур. Ол оны байщап отырган жок,. Жасуланныц анасы. Кай казактыц жогын тугендейсщ, кай тесшке барып жамау боласыц... Ана бала... обал-ай, кудай-ай, кайтешн енд1... Он бгршии кориис Жэмилапыц шацырагы. Дастархан басында Жаиъщты майданга шыгарып салуга жиналган букш ауыл адамдары отыр. Домбыра кумб1р1. Диуана шал. Ой, Сэлш, орныцнан туршы, балам. Мше, каравдар! Бупннен бастап мына батыр Елубаев болды. Кеше райкомга барып, оз атыма аударып алдым. Енд1 бул кырандарыцды Сешткожаныц улы деп кабылдацдар. Аты - Сэлш. Айдауда олген кулыным Сэлшнщ аруагы риза болсын. Нем1С шал. Аумии, аумин! Айжамал. Ой, ата, кутты болсын! 81

ы~ Гулжамал. Бауы берж болсын! Жэмила. Мынау бф керемет куаныш болды гои. Ата, кутгы болсын. Эй, Айжамап, Гулжамал, эн шыркандар ендеше. Олар эн салады. Бэлкш «Елш-айды»... Эр1 цараигы эцгшеге арцау болатын тацырыпта болса жсхцсы болар Немк. Б13Д1 мэжбурлеп кепйрдЁ гой. Туган жершЁз Едш бойы. Ата-бабам сол жерд1 ек! гасыр мекендедь 0з1м1здщ Автономия, кэдшпдей ел1М13, отанымыз болды. Люба. Тек немютер турды ма? Нем1с шал. НегЫ немю... Сол жылы епн калай бтк ШЫКТЫ. Ондай ен1М бес жылда бф болады. ПоселкшЁзде сиыр фермасы бар ед1. Ауыл сол сиырларды сауып супн, бордакылап етш еткЁзетт. Сойтш жоспарды асыра орындап отырган улгш ауыл едж. Б1ЗД1 тайлы туягымызбен, тауар таситын вагондарга тыкканда, сол казынага ие болатын адам да Ж1бермед1-ау иттер. Ауыл кацырап бос калды. УйдьуйдЁ аралап улыган ит, караусыз сиыр бггкен епнджке тусш, карындары жарылып, тецкшп- тецкшп жатты. Кузп жауынга урынган астык пнрш кетп. Осылай айналдырган екьуш аптада тупмп калган жок. Люба. Тура бпдщ окига... КэрЁс шал. Иэ, б1здщ окига... Боде де кур1ш калды. Есш епн ысырап болды. Акедш. Сонда неге ейгп? Не ушш кешЁрдЁ? НемЁс. Согыс келсе, фашистерге етш кетедЁ деп сактангандары да. Жайык. Ал С13 етш кетер ме едЁщз? КэрЁс шал. 0й, балам-ай, балалыкпен сурап турсьщ-ау, кещлЁне келедЁ демейсЁц. Кецес жер1 — бэрЁмЁздЁц отанымыз. Отанын кём сатушы едЁ. Германияньщ езшде де Гитлерге кепшшк ергенмен, карсы турган, сол карсылыгы ушш жазага тартылган немютер аз емес. Жайык* Сёз оны кайдан бшесЁз? КэрЁс шал. Кецшм сезедь Жэмила. Ренжшещздер. Балалыкпен сурайды гой. НемЁс шал. НемЁс дейдЁ - Немю болса несЁ бар? Терт кубыласы тепе болса несЁ бар Гитлердщ жендетЁ емес бар немЁс Болса, аяма - кылша мойнын кес1п ал. Уикы-туиды, Т1РЛ1ПНЩ жолдары 82

Болар туст1 болдырмады, болмады... Сондай кезде пана тапты казактан Кррлатпады, корламады - коргады... (Еслям Зшбаев «Гер-агага») Осындай елец бар, карагым. Жэмила дастархан басьша квмбе нан экепеди Жэмила. Мше, ып-ыстык, казф шсть Нем1С шал. Шфкш-ай, шсш-ай! Жэмила (ауылбасына). Амангелд1 ага, рахмет С1зге, жаксылыгыцыз кудайдан кайтсын. Люба. Июней басым айналып кетп. Бэр1 унс13 цалады. Диуана шал бата жасайды, ацырындап бэрг шетшен узш, ауыз тиеди Эйелдер жылап жатыр. Ауылбасы. Бейбгг емф тезфек кайта оралсын, аумин! Ауылбасыныц эйелк (курШнт, вз-взтен). Жалгыз ул да кетп... Кетп гой... Амангелдь Балалар аман-есен елге оралсын. Айжамал. Жасулан ез1 суранды дей ме? Ауылбасыныц эйель Кайдагы (АмангелдШ нус^ап), мына какпас койды ма жанын. Бала болган соц, балалык жасайды гой. Согыска хиберш жазалайтындай не болды деймш сонша! (жылайды). Ауылбасы. Болды-болды, кай-кайдагыны айтпа. Ауылбасыныц эйел1 (жылайды). Кдпгезсщ. Оцбайсыц! Кенет к,олында тушншегг бар шешен эйел келиг кфеди Туйтшектг Жэмилага береди Жэмила. Терлет, Зейнеп, отыра кал. Ракмет. Нем1С шал. Баладан б!р кателж кетп. Амангелд1, тым катал укш шыгардыц. Олай болмайды. Ауылбасы. Солай шештш. Кшэсш кудай кешсш. Нем1С шал. Ол жазган арыздан меш епшм келш туткындаган жок, аман-есен отырмын, мше. Ол болса, откепип жур. Болмайды- болмайды. Байкус бала... Ауылбасыныц эйель Соны укпай койды гой мына какпас. Диуана шал. Жарайды, не болса да, талайына жазылганды корер... Айтып айтпай не керек... Амандыгын тшешк. Бригадир (вз-взтен жылайды). Айналайындар-ай, Жайык- оу! Сен де согысты керетш болдыц-ау! Ешкш кермесе деп едш... (урейлетп) Согыска бармандар, майданга жоламацдар! Онда арак 1шк1зед1 де:«Айда, алга» деп окоптан шыгарып Ж1беред1. Мылтык жок, мылтык бермейд1!!! влш каласыцдар-ау, балалар! Кашсац, атады. Кызылдар атады! Оздерьак атады... 83

Ауылбасыныц эйел1. Ойбай-ай! Жасуланым-ай! Кулыным- ай! Ауылбасы (дауыс котерт). Ей, болды! Болды деймш! Бригадир цорцып, бепйн басын э/сылап цалады. Ауылбасыныц дйелг уназ еггледи Кенет шешен эйел орнынан турады. Шешен эйел. Ауылдагы он такты эйел таудагы фермада жумыс ютедж. Таудьщ койнауында ферма болды. Ешю сауатынбыз. Сонда Ёстедш. Уйде юшкентай кызымды багып анам калган. Кызымныц жасы уште гана, ею коз1 жулдыздай жанады, ек1 бет1 болса, балдай, сондай тэтт1. Оскенде Айга ушамын дейд1. Бшмеймш кайдан шыгарганын. Кешке таудан тустж. Уйге ерекше асыктым. Оз-езшен ею емшепм сыздап, тастай болып катты да калды. Клуб жанып жатыр екен. Кдраган да жокпын, уйге жупрдш. Ауыл тым-тырыс, тфшшк белпс! бшнсешк Клуб болса, жанып жатыр. Уй кадырап бос тур. Анам да, куйеуш де, кызым да жок. Тек шуберек куыршагы домалап бурышта калган... кызым колынан тастамаушы ед1... Шьщгырып жЁбердш. Ал клуб болса, маздап жанып жатыр. Жанушыра жупрдш. ТещректЁ куйген егпц журек айнытар тэта шсЁ алып кетшп, жарандар!!!! Азгындар, хайуандар, сендерге юшкентай пер1ште, бейкунэ сэби не 1стед1? Буюл ауылды клубка жинап, от койган екен... Бфге кетешн деп умтылып едш, жЁбермедЁ. Пойызга салып алды да кегп. Ал клуб болса жанып жатыр, жанып жатыр... Айжамал. Алда байкус-ай. Гулжамал. Сум заман-ай! Кдргыс аткыр Гитлер-ай! Жэмила. Жарайды, жарайды, кудай-ай. Барлыгы шешен эйелЫ цушацтап, дауыс салып ещрейди Диуана шал. Жаман ырым бастамавдар. Жайыкжанды, улкен сапарга, канды кыргынга шыгарып салганда не болды? Дауыс шыгаргандарьщ кай саскандарыц. Токтатывдар, туте! Нем1с. Иэ, менщ Мартам да о дуниелж болды. Умаждалган кагаз сиякты журш бара жаткан пойыздан лактырганда... жаным калай шыкпады, мына журек шпрюн калай токтап калмады мен бшмеймш. Акедш. Уайымдамацыз. Заман тузелгесш акырындап журш Мартацыздын зиратын тауып аласыз. Нелпс. Кдидагы тапкан. 1ш кшмшен, жанында бгр жапырак кагазы жок пи екенш аныктайтын. Кемшсе, соган тэуба. Диуана шал. Комшед1, квмшедк ластНаспмхепсн. КЖярамрапйды, МСН каитайын- Жайык, аман бол. Осы комбе наныннын плм^К жак°ылыкта жуздесешк. Жэмила, сенщ н ьщ дом! тандаиымнан ешкашан кетпейд! енд!. 84 в-

Жэмила. Эл1 талайын жабамын бул нанньщ. Тек заман тыныш болсын. Согыс аякталып, бейбггшшк орнаса екен тезфек. Ауылбасыныц эйелк Иэ, айтканыц келсш... Эйелдер барлыгы турып, беттерт сыпайды. Жайык* Отан уппн, мына жаткан ауылдьщ тыныштыгы, ертецп азат емф уппн кан майданга аттанып барамын. Тшепм - согысты артымнан ерген карашыгым, шшепм Акедш кермесш. Анашым, сен аман бол! Амандыкта жуздесуд1 жазсын! Ауыл- аймак, жандарым, кершьтуыс, агайыным! Аман болыцдар! Мына шацырак - спдерге аманат! Жещспен оралуды максат тутып барамын! Батыр болып ораламын! «Идет война народная» деген эн орындалады. Эпилог Майданнан оралган Жасулан арбада отыр. Аяцтары корпемен жабылган. Мугедек екет сезгледи Белмеге ЗуИра келт кгредг. ЗуЬра. Амансыц ба, Жасулан. Аман-есен оралуыцмен. Жасулан. Ракмет. Кел, торлет. ЗуЬра. Осы жерде тура берейшнп. Жасулан (кулиг). Тура беремш десен, тура бер. Не жацалык? Акедш калай? ЗуЬра. Барлыгы жаксы. Жасулан, мен саган... Бвдщ уй мен сендердщ уй арасында келюш бар ед1 гой... Жасулан. Иэ? ЗуЬра. Енд1, мше... Мен дайынмын. Уйленуге... Жок, саган тиюге... Жасулан. Маган тиемш деп келш турсьщ ба? ЗуЬра. Иэ... Жасулан. Ммм... Кызык екен. ЗуЬра. Жасулан, бул шенлм маган оцай тускен жок;. Сен кан майданнан келш отырсыц, батыр болып оралдыц. Бфак, бфак... Жасулан. Аяктарьщ жок дейсщ гой. ЗуЬра. Жок, олай демеймш. Шыбын жаньщньщ узшмегенше, аман кайтканыца тэуба деймш. Сен меш кепир. Бэршп бала болдык, ненщ мэшсш бшдж ол кезде? Жасулан. Казф не езгерд1? ЗуЬра. Апам... апам урсып жатыр... Жасулан (ац-тац болып). Апам урсып жатыр? Акедш шс? 85

ЗуЬра. АкЗД1Л... Ол... Ол тусшш отыр. Б1рак маиданга суранып кеткел1 жатыр... Жасулан. Кудайым-ай... не деген баласывдар... Суранбасын майданга, менен сендерге руксат. ^осылывдар, уй болывдар, бакытты болывдар. ЗуЬра. Калайша? Бул калай болганы? Жасулан. Не керек саган? Сеш калаганымда, суйгеншде, 1здеген1мде кайда едщ? Меш жау кордщ емес пе? Меш жек керш, жшркендщ емес пе? Енд1 неменеге келдщ? ЗуЬра (кШрпйктеп). Апамурыскасын... Сендердщ сиырларыц казф кебешп, ею сиыр уш бузауга айналды гой. Кальщ малды кайтармаймын деп, басыньщ сакинасы устап турмай калды. Содан соц келдш... Жасулан. Сиырларды сендерге сыйладым. Оны калыц мал емес, сыйлык; деп кабылдасын апац. Тойларыца сыйлык;. Сейтш сэлем айт! ЗуЬра. Шын ба? Жасулан. Шын. ЗуЬра. Ой, Жасулан, ракмет саган! Ракмет! Уйге Люба келт кгреди ЗуЬра. Сен мунда негып журсщ.? Неге орамал тагып алгансьщ. Кеппр, неге депшн гой... Люба Жасуланныц корпесш тузейди Люба. Иэ, солай. ЗуЬра. Керемет кой бул деген. Керемет! Алакай! Музыка ойнайды. Сахнага актерлар шыгады. Соцы 86

Кызыл мия (романтикальщ трагедия) ЦАТЫСУШЫЛАР: 1 .Кемшр 2.Асан - кемшрдщ улкен улы 3.Сагира - Асанныц эйел1 4.Усен - кемшрдщ юпл улы 5Дайрат - Усеннщ «досы» б.Анаргул - корпи келшшек 7.2 бандит Ж1Г1Т ПРОЛОГ Кафенщ ши, екг жтт шарап шип отыр. Екеуг шала мае. Кайрат. Менщ б!р достарым бар. Саган тек солар кемектесе алатын сиякты гой... Жагдайыц мулде мушкш екен... Усен. Несиеге акша бере ме? Кайрат. Несиеге де беред1. Бфак айткан уакытында кайтармасац, киын болады. Усен. Мыналардан киын болмас. (Киналып) Бф башпайымды кесш алды... Кайрат. Банктен сурап кордщ бе? Усен (култ). Мавдарына жолатпайды меш. Кайрат. Каласан, сол жтттермен жолыктырайын. Оларда акша жетед1, карызга да бермейдь Бфак бф кызмет керсетущ керек болады. Усен. (Шошып) Кандай кызмет? Кайрат. 0здер1 туандфедь Усен. Колдан келетш шаруа ма? Мойныма кан жуктей алмаймын, ес1вде болсын. Кайрат. Жога. Ондай емес. Сен киналган соц гана барып отырмын бутан. Эйтпесе олар ете беделд1 адамдар. Тусшесщ бе? Усен. Сеншще ракмет, досым. Кысылтаян сэтте, касыцда жан баласы калмаганда, кшнщ кш екенш угасьщ. ЕкеумЬдщ кылау туспеген таза достыгымыз ушш! 87

Кайрат. Екеушз ею мушкетермыз гой! Соны эл! бшмей журсщ бе? усен. Рас айтасыц, бауырым... 1-корипс Сахнада ауылдыц цоцырцай уш. Жерде аласа устел, бурышта домбыра, ортада улкеп сандык;. Жерге цурак, корпелер тоселген, аргы жсщта фляг, ожау бащалады. Нан, май сеюлд1 ауыл дастарханыиа тэн еншдер аппак, орамалмен жабылган. Устел басында отыздар шамасындагы келшшек жабьщ сандъщтыц алдында пизест цушацтап жалгыз озг свйлеп отыр. Анаргул. Бул жер енд1 менш деп, коршап алган гой. Коршаганда кэдшп коршау емес, дуйш даланы айналдырып бульдезермен терец ор казып тастаган. Енд1 оган оз малы тусш кырылып жатыр дейдь Сонда да бой бермей отыр. Ана жолы ауласына Секецдердщ сиыры юрт кетсе, кулагыи кесш алыпты. Басы кан-кан сиырдыц озш оюртш, талга байлап койыпты. Эбден ес1 кеткен бейшара жануарды элп агашты айналып айналып, кылкынып турган жершен Айымкул шешт алыпты. Бшмеймш, калан боларын, бфак ауыл адамдарыныц жандары туриипп, жагаларын устап жатыр. Ниеттен гой барлыгы, ниеттер1 тарылган эбден. Иес13 жаткан жерд! менплктеп, менш деп, коршап, оздершен ездер1 арпалысып элек. Уйге ею еркек келт юреди Усен. Ау, кожайындар! Адам баласы бар ма мунда? Келшшек атып турады. Анаргул. СэлеметсЬдер ме? Усен. Солем берд1к! СЛз юмЫз? Ойбай, Асан Сагираныц уетшен катын алган ба? Анаргул. Жо-жок, мен коршшш. Мына уйде турамын. К,олын белгтз багыпща сшпеп корсеткен Анаргул успи-басын тузеп, ыцгаисыздаиып н;алады. Усен. Уй ислер1 кайда? Анаргул. Сагира бЬдщ уйде сериал керш отыр. г сен. 0з уишде неге кормейдР УсенсЬбе?1 <Сандыг^ *аРап>- М*ВДа ^оруге болмайды гой. Со 1наогул УиНМ1Н- МСИ1 ТаНИДЫ екенс*Н гой. АнаДТг ИЭ’ ТаНИМЫН’ МСН Ь1дырыстьщ кызымын. 88 ==-

Усен. Ыдырыстыц-Ыдырыстыц. Иэ, есше туей. Ыдырыс бар ма 031? Анаргул. Иэ, бар гой, жогары шыгыцыздар. Торлетвдздер. Екг жшт устел басына отырады. Анаргул шай цамына кгртп кеткен. Усен. Сагираны шакыра салсащны. Мынау менщ дос балам. Аты - Кайрат. Анаргул. Ол келмещй гой. Сериал бггкенше оган тшсуге болмайды. Усен. Йемене жулып тастай ма? Анаргул. Жок... ренжид!... Усен. Иэ, М1нез1 жаман. Ыдырыстыц бес кызы бар ма ед1? Сен есшде жоксыц. Мен ауылдан кеткенде барлыгы майда болатын. Анаргул. Алтаумыз. Усен. Дур-еес. Кайрат. Мунда негып отырсын? Анаргул (ыцгайсызданып, сандыц жацты нусцап). Эжеге келгенмш. Кайрат (Усете еЫ дурыс па дегендей щрап). Ол ккп ©31 кайда? Анаргул. Осында. К^айрат. Далага шыгып кетп ме? Анаргул. Жок, осында, уйде. Усен. Апа, апа! Кдйдасыз? Барлъщ бвлменг аралап шыгады. Усен. Жок кой, тып-типыл. Анаргул. Уйыктап жаткан шыгар. Усен. К^ай болмеде? Анаргул. Осында. Усен (Элденет ук,к,андай болып, квп магыналы квзбен Цайратца царайды). ТусЁшкл, туЫшюп... Асан кайда? Анаргул. Далада журген шыгар. Усен. А-а-а... жаксы, жаксы. Цайрат бурыштагы домбыраны алып тьищылдата бастайды. Кайрат (Усенге). Тезфек болсацшы. Усен. Енд1 уй иес1 келсш де. Кайрат. Кел1се ме? Усен. Койшы, кайда барады. (Анаргулге) Ауылда не жацалык? Анаргул. Жацалык сол. Кдладан бф ккялер келш, ауыл сыртындагы жерд! сатып алдык, бул жермен енд! журуге тыйым 89

саламыз деп коршап жатыр. Халык малый Кайда жаярын бшмей кысылып отыр. Усен. Киын болган екен. Анаргул. Соны эжеме айтып жатканмын. Крйрат пен Усен бгр-бгрте царайды. Тым-тырыс. Усен. Апам калай? Аман-есен бе? Анаргул. Аман-есен. Тэуба. Кайрат. ©звдздщ кальщыз ше? Анаргул. Жаксы, ракмет. Кайрат. 0п-эдем1 екенсЬ. Анаргул цысылып жер шуцып к,алады. Усен. Енд1 С13 журе бермейсп бе? Кайрат (Анаргулге эндепйп). Кызыл ерис, Кызыл орпс, сушп калдым сеш керш... Усен, тура туршы. Отыра турсын. 031ЩЗ не кызмет 1стейс13? Анаргул. Сауыншымын гой. Кайрат. Куйеувдз бар ма? Анаргул. Жок. Кайтыс болып кеткен. Кайрат. Неден кайтты? Анаргул. Суга батып елд1. Кайрат. Неге батты? Усен. Кайрат, болды, койшы. Анаргул. Ажал келд1 де. Кайрат. Ммм... Усен. Анаргул, жаксы. Ракмет. Бара беродз. Сагирага кайнын келш отыр деп айтьщыз. Кайрат. Мен де бойдакпын. Усен. Болды, етфж айтады. Кайрат. Журепм бос. Содан соц еркектерге бола беред1 гой. Усен. Бул естш ойнай беред1. Кецшще алма. Анаргул. Конакты сыйлайтын адамбыз. Конактьщ еркелшш котерем1з. Кайрат (Усенге). Естщщ бе? Не болды саган далада жаткан катынды кызганып. Усен. Болды, кой дедш гой саган. Кайрат. Кетш1. Домбырасын цайта тыццылдатып эндетеди Асан келт кгреог. Усен орнынан турып. Усен. Ассалаумагалейкум1 К;ГЬТ\"ра! КаЯдан Асан (цалбапацтап, вз квзте озг сенбей). Жаксы, жаксы... 90

Усен. Кара шацыракка солем бере келдш. Болмай ма? Асан. Болады. Мен бф норсе дедш бе? Уалейкумассалам. Екеух тес цагыстырып амандасады. К^айрат та турып амандасады. Асан. Иес1з уйде шай шш отьфсывдар. Усен. бздерщ Анаргулд! тастап жан-жакка тарап кетшшвдер ГОЙ. Асан. Бакшада журмш. Кайрат. Анаргулд1 юшшкке дайындап жатырсыз ба? Асан. Бауьфым, калай-калай сейлейсщ. Карындасым гой. Усен. Апам калай? Асан. Жур1п жатьф. Усен. Кершбейд1 гой. Асан (Сэл ыцгайсызданып цалады). Осында. Усен. Кай жерде осында. Борще не болган? Асан мен Анаргул ыцгайсызданып цалады. Асан. Осы болменщ шшде. Усен. Астапыралла, ол кип не? Элп? Кайтыс болып кетп ме? Асан. Ио, кайтыс болып кетп. Усен отыра кетеди Усен. Калайша? Асан. Адам болган сон елмей ме? Усен. Маган неге хабар ж1бермедщ? Асан. Сеш кайдан табамыз. Конарыцды сай, ушарынды жел бшедк Тфьелщнен ез1М1з бейхабармыз. Усен. Катырасывдар гой... Асан. Эй, болды, калжьщдаймын. Тф1 шешец. Тш мен жагына суйенш аман-есен шауып жур. Усен. Моо, Асан, жауызсьщ осы сен бар гой, ио. Асан. Бес жылдыц 1Ш1нде шеше керек болса, бф келш халш сурар едщ гой. Усен. Тфлж, кункорю деп... Содан кешн Майра меш тастап кетп гой. Асан. Тастап кеткеш калай? Балалар ше? Усен. Балалар касында. К^зф баска байга тиш алган. Ок жыландай ыскырып мацдарына жуытпайды. Асан. Сен ше? Усен. Мен журмш. Сол баягы калпым. Асан. Е-де. Келгенщ жаксы болды. взщнщ уйщ, взщнщ шацырагьщ. Дурыс ютедщ. Казф жаксылап шай 1шем1з. Анаргул, ана катынныц сериалы бгт ме? 91

Анаргул. Казф жиырма минуттан сод бхтедк Асан. Сериалы бггкен сод келед1, гж”аксылап тамак салдыртамыз. Анаргул, шай коя бернл. Усен. Апам кайда сонымен? Асан. Мында апад, ойбай, мында жатыр. Сандъщтъщты корсетедь. Усен айран-асыр. Усен. «0з ушм - олед тосепм» деп келгенде, осылай кабылдадым де, агатай. «Агасы бардыд жагасы бар», кара орным, экеден калган жалгыз коз кара шадырак деп келгендшде, шешемд1 керсетпей мазак еттш де, агатай. Асан. Жок, тусшбедщ. Апам шынымен сандыктыц 1шшде. Арт жагын бургылап, ауа юретш теактер жасап койганмын. Уйьщтап жаткан шыгар. Усен жуггрт барып, сандъщты ашады, коп узамай урпит кемтр кортеди Екеу1 бгр-бщне тац цалады. К^айрат шошып кетеди Кемтр. Мынау кай бала? Усен (жыламсырап). Апатай, мен Усенмш гой. Усенмш. Кемтр. Усен болсад, Усен шыгарсыд. Мазамды алма, каргам. Жап ес1ктП Усен. Апа! Кемтр. Жап еЫктП Есшп сорт еткЫп жауып, к,айта жок, болады. Усен. Эй, сенщ есщ дурыс па? Мынауыд не? Кейуананы сандыкка салып койганыд не? Асанныц жагасынан ала кетедх. Екеу\\ опыр-топыр алыса жонелеЫ. Кемтр кенет к;айта шыгып, цацпагын жауып, сандъщтыц успйне шыгып отырады. Урпиген кейт укгге уцсайды. Кемтр. Кеудесшен ок тисе, УЬ демегедщ ер дейдп Откен кайтып келмейд!, Алганын Алла бсрмсйдг.. Имандарыд саламат болсын, аумин. Екеу1 шошынып, ею жак,ца аэ/сырайды. Каират (култ). Эй, апашка катырды. Усен. Не дейД1? Апам не? 0лп... былай к=т«Г„“Га^мГТУЫНбеЙ “‘П'\" К|р“еЙ ™ жагадан ала Усен. Кдйдан бшем... 92

Усен. Апа... Кемшр. Мынау кай бала? Усен. Мен Усенмш гой. Сенщ улыцмын. Асан. Унд1 киносы болып кетп. Койындаршы. Сагира! Мына катын кайда жур! Тамак салды ма? Усен келдП Анаргул. Агатай, ол бндщ уйде. Сериалын керш отыр. Асан. Э-э-э, казф ертш келем. Шыгып кетеди Кемшр мгз бацпай отыр. Усен шарасыз отырып цалган. Кемшр. Мен - мен едш, мен едш! Мен Нарында жургенде Ещреген ер едш. Исатайдыц барында Ею тарлан бер1 едш. Кай казактан кем едш? Бф казакпен тец едш. Е-е-е, Асан!!! Усен. (Елец етт) Апа? Мен - Усенм1н. Кемпкр. Асан, мен* ана кызга апар деп кунде каксаймын. Т1п алмайсьщ, жугермек. Усен. Сагынып жеткенде сен1 мундай куйде корем дедш бе. Кемпф. Жалгыз кызга апарып таста деп кунде каксаймын. Анаргул. Бул кю1 осындай казф... Усен. Неге шакырмайсывдар? Анаргул. Тым кашыкта гой. Асан агам оны эуре кылып кайтем1з дейд1. Слз Заидамен де хабарласпайсыз ба? Усен. Жок, хабарласпаймын. Анаргул. Неге? Усен (Кысылып) Неге дерщ бар ма... Кес1р1м тимес1н деймш. Анаргул. Не кес1р ол? Усен. Енд1... Кайрапща царайды. Кайрат. Ер Ж1Г1ТТ1Ц емф! ат усНндс. Уйкуш1к болып отырганньщ нес1 жаксы. Анаргул. Енд1 туганньщ жон1 белек кой... Асан цайтып келед'х. Асан. Ана катын окес1 тфшп келсе де козгалмайды. Сериалы бтп калыпты. Каз1р келед1. Усен. Агатай, жасын елуге келсе де, катыныца эл1ц келмейд1. Асан. Енд! кайтес1ц... 93 !

Усен. Апам Заидага апар деп жатыр, неге ол кызды шакыртпайсьщ? Асан. Неменеге шакырамын? Усен. Шешесш кез1 тфюшде кореш де. Асан. Неменесш керед1? Усен. Енд1 арманда калмасын. Асан. Буньщ армандайтын нес1 бар? Усен. Енд! шешем13 гой бэршвдщ! Йемене болып калгансьщ езщ! Асан. Туктщ де кереп жок. Апам елмейдь Усен. Енд1 эйтеуф бф елетш шыгар. Асан. Усен, сен немене, бес жыл упгп-куйл1 жок; болып кетесщ, бауырымды полицияга Ьдеуге берешн бе, элде асын берш, артынан куран окытайын ба деп менщ самай шашым агарады, ец болмаса артынан карайып бхр темпешж жер калмады деп зарлап журш мына кемшр шешец есшен алжасады. Енд1 аспаннан тускендей болып келесщ де, Заиданы шакырайык дейсщ, неге десе, мына кемшр олед1 гой, коштасып калсын дейсщ. 0з1нде ар, уят бар ма? Элде... элде сен Усен емессщ бе? Усен. Усенмш. Асан. Онда неге бундайсьщ? Усен. Бтмеймш... Кайрат. Усен, болды, юке кешпп. Усен. Кдзф тура тур. Мешн, шакырмасац, шакырма, езш хабар берем. Асан. Бшген1цд1 гстенй. Усен. Апа, Заидага барамыз ба? Кемшр. Иэ-иэ, апар меш. Апар. Сен кай баласыц? Усен (Ашуланып) Шопыр баламын. Заидага апарып тастайын. Кемшр. Едшдщ бойы ен тогай - Ел кондырсам деп едш. Жагалай жаткан сол елге Мал толтырсам деп едш. Усен. Иэ, иэ, апа. Иэ. Жур, олай болса. _ КемтрЫ цолынан демеп, сандъщтан тусгреди Олар белмет айналып жылдам журе бастайды. Усен. Казф кызыца апарып тастайын сень Жур, журе гой. емтр угжецдеп, куанып ерт береди Айналып-айналып мшттНдЫК,Т1Ц '™'Не *'айта отыРшзады. сандьщты ойыишьщ елхрт журР13 * С^иреп келе^- К,айрат санын шапацтап цуанып, 94

Усен. Казф, апатай, сет кызыца апара кояйын зырылдатып. Асан. Мзээ, жасыц кырыктан асса да эл1 жындысыц, кемшрде нен бар? ^айрат. Апамызды кызына апарамыз. Алакай! Ол да сандъщты ектшг жагынан итереЫ. Кемшр. Жаксы зйел айткан сезд1 кектей коймас, Осал Ж1пт эйелге беттей коймас, Жауыз катын кабаган ит сиякты Ер житгпц тубше жетпей коймас. Кашан жетем13? Усен. Ала, жетемп, жол узак, алые. Сандъщты беегк тербеткендей шербете бастайды. К^айратты итерт ж1беред1. Усен. Батыр калай? Асан. Батыр Алматыда окып жатыр. Усен. Мектепт! бтрш пе ед1? Асан. Екшпи курста окиды. Итжеккенге барып келген адамнан эр1 болдьщ гой. Усен. Енд1 оздерщ 1здемейс1вдер... Из... Мына кки тштх киындап кетигп. Асан. Телевизор корсетпейтЫ жаман, эйтпесе болады. Усен. Неге? Асан. Жарайды, оны койшы. Эзщнщ жайынды айтсацшы? Майрамен айырылысыпсыц,не тфлхк жасап жатырсыц? Усен. Уй алгалы журмш. Асан. Ауылдан алсащиы. Усен. Бул жерде не хстеймш? Асан. Не гстегеш калай, 613 бармыз. Бфге болайык. вмф суресщ. Усен. Ой, койшы ондай тфлпсп... Асан. Шешевд1 ес1 тузу кезшде бф келш керш кетпедщ. Олгенде де келмейтш шыгар деп ем. Усен. Е, бопты. Келш отырык кой. Асан. Керш турмын. Усен. Шынымды айтсам, бхр шаруамен журмш. Асан. Не шаруа ол? Усен. БЬдщ ауылда мия коп. Оны езщ де бшесщ... Асан. Мияда нец бар сенщ? Сенею де шауып алып жатыр. Усен. Мия деген кып-кызыл акша гой, коке. Кытай кыруар акшага сатып алады. Мен жхпттермен келюш келд1м. Соны бхритп шауып, пайданы кылдай болт алайык. 95

Асан. Унамайды осы маган. Кара кумырскадай каптап келш, жау шапкандай ойрандап кстедг Кайрат. 0й, ага, кызык екеназ гой. Ел кызыгын керш жатканда, бп шетте каламыз ба? Кудайдьщ берген миясы. Казагым сатып нэпака кылсын деген гой. Анаргул. Теруге сырттан адам коп келедь 0цшец кацгыбас ауылды куртып бггп. Солар наша экслш, жастар бузылып жатыр. Асаппыц цатыны келш к\\ред\\. Сагира. Ойбай, Усен, сеш де коретш кун бар екен гой. Бас салып суши, цал-жай сурасып жатыр. Усей. 0зщ калайсьщ? Жецге деген кайнысы келгенде уйде отырмай ма? Кыдырып кетшсщ. Сагира. Ойбай, сериал керш журмш. Шешелерщ керсетпейд!. Телевизор коссак, котершп кетедк Аркасы жаман боп жур. Шулап, олен айтып, тук естфтпейди Усей. Неге? Сагира. Жыны бар. Бшмеймш. Алжыган адамнан не сурайсыц. Кой, тамак салайын. Усен. Сагира, тура туршы, мына кокеме айтшы, ауылдагы мияны тракторымен шабайык деймш. Казф тиеп алып кетуге дайын Ж1‘г1ттер бар. Миллионга жуык акта туседь Пайданы тец болш алайык деймш. Сеидерге бф жагынан комегш болсын. Сагира Мынау конбей тур ма? Усен. Бшмеймш. Сагира. Ой, ана Алматыдагы баланьщ окуын толей алмай отырсьщ гой? Неменеце жетюш бэлсшш калдыц? Усен. Соны тусшдфшп. Асан. Болды, койьщдаршы. Сагира (Усенге). Тура тур. Казф кондюемш. Кемшр. Исатайдьщ барында Ек1 тарлан бор1 едш. Ерепскен душпанга Кызыл сырлы жебе едш. Жаксыларга еп едш, Жамандарга коп едш. Ерепскен душпанныц Екггалай болганда Азыкка етш жеп едш. Хан баласы ак;суйек - Ежелден табан авдыскан 96

Ата душпан сен едщ, Ата жауыц мен едш! Кайрат. 0Й, деген! Кемшр. Сен, бала, меш сат, мияны емес меш сатсац, акшаныц астында каласыц. Усен. Апа, койшы. Сагира. Сеш тепн сыйласа да ешкш алмас. Дэмесш кердщ бе. Кайрат. Бфак елевд! катырып айтады екен. Асан. Баска влевдер1 де жетед1 апамныц. К^анрат. Мен де мына Анаргулге эн айтып жатырмын. «Еееей, Акшолпан, супу кыз-ей!». Анаргулдг цытъщтамсщ болады. Асан. Мына эумесерд1 кайдан тауып алгансыц? Кемшр. Балалар, айтканымды тывдасавдар, мына меш сатывдар, екшетке еткЫвдер. Оюмет содан кешн екфтш акша бередь Сагира. Апа, койьщызшы. Тук кызык емес. Кемшр (Агиуланып). 0й, бала, Заидага кашан жетемп. Узак журд1к кой теп. Усен. Ойбай, апа, келдж, туе машинадан. К,олынан суйеп сандыцтан шыгарады. Усен. Апа, мше, кызыца да жеттщ. Сагирага квзм цысады. Кемшр. Ойбай, жегпк пе? (Орамалын тузейдг) Сандыгым кайда? Усен. Жегпк, жегпк. Мше, сандыгыц да осында. Сагира. Апа, калайсьщ?Мен Заидамын. Кемпф. Садагац кетешн, Зайдашым менщ. Саган да жетпм- ау, мына мыц болгыр шопыр бала экелш тастады. Асанга кунде каксаймын. Заидага апар, Заидага апар деп. Асан (Квзм цысып) Апа, осы сенщ Усен деген де балац бар ед1 гой. Ол кайда? Кемшр. Е, бшмеймш, шырагым, куйеу баласыц ба, кез! 9 кургыр су сокыр. Усен кершбей кетп, елш калган гой деймш соган Караганда. Усен. Мээээ-ссссаган! Ой, апа!!! Асан култ жатыр. Сагира ыцгайсызданып цалады. Сагира. Кел, апа, жогары шык, отыр. Кемшр. Отырамын, айналайын, отырамын. Сагира. Кдльщ калай, апа? Келшщжаксы карай ма? Ренжггпей ме? 97

Кемшр. Е, несш сурайсыц, карагым. Келшге кунд1 каратпасын. Корген куншдг итке берсш. Кэршк б1зге келд1 кезшенен, Келш жаман карайды кезшенен, Турып келш колымен урмаса да Ургандай-ак болады сезшенен. Ыцгайсыздъщ орнайды. Севира жылап цалады. Асан. Болды, койындаршы. Улкен ккиш кулк1 етш, бала болып кегпцдер ме. Сагира. Бф киэдей кутш журмш гой. Телевизор корсетпейдк Кейде тузге шыкпай калады. Мендей-ак карасын келш. Айтып отырганы мынау. Маскара гой бфеу естюе. Кемшр. Кдсыр-кусыр шайнайтыи кайран тшш, Тю кеткен соц кегп гой меищ кутим, Кесек-кесек турайды, ©31 жейд1, Жаны ашиды деп сенген жакын юсш. Сагира. Тамактан баска ешнэрсеш ойламайды. Ку тамак болса болды бутан. Усен. Ей, жецеше, не болды? Ертец-ак басьща келедь Сагира. Куш-туш каксап жыр айтады, жаты да талмайды, уш де сембейдьвйтеуф осы какпастьщ дауысын естшес ушш уйден безш, коршшерде журемш. Асан. Сойтш шынывды айтсацшы. Карап жатырмын, катырып жатырмын демей. Кдцгырып дала кезш журемш, шешец сандыктьщ 1Ш1нде кус-кус болып жатады десецци одан да. Сагира. Осы созд1 дэт1ц барып калай айтып турсьщ? Сен де алжыгансыц, бшдщ бе? Усен. Ей, болды, койывдар. Сагира. Усен, сен де сенбейсщ бе? Мына агац екеущ бфптп талайсывдар ма енд1 меш? Усен. Кдрап журсщ гой, карамасац ©лш калмай ма баягыда. Сагира. Ест1Д1ц бе? Каират. Жарайды, бопты, сонымен мияны не кылатын Оолдык/ Далада юсшер трактор кутш отыр. нЭрсен!чвзорныбарОЙЫН_ °ЙНЫмен’ к^лк1 “ кулк!сшен. 0р Усен' Й!ртЫМНаНлУЭДе бер1п келгеннен саумысьщ? Аса ' Акылдасып- алдыцнан етейш дегенш гой. 6»™ жо“дТп^7мдым“Г„ 5* 98 =-

экем1зден калган жалгыз коз - кумю ер-турманды сыйладым. Балаша куандым. Коттедж уй салып алыпсьщ, оны енд1 сыртыцнан, Батырдан естщш. Усен. Кокетай, койшы. Батырдыц езш кермедш, уйд1 кайдан бшед1? Асан. Сыртыднан керш бшп жур де. Сенщ каныц су болып кетсе де, 61зд1к1 эл1 кою, бузылмаган, туысын 1здеп, агайынга алавдап турады. Усен. вздерщ де калада шш бар деп Ьдеп келмейс1вдер, баланды аган бар деп жтермейсщ. 0кпен орынсыз. Мен де екпелшш саган. Сагира. Бп малдан шыга алмаймыз. Аганньщ кейде журеп кысылады, дэршерге карал десем аудан орталыгына баруга да уакыт таппай отырган жок па. Бф куш мына кемшрден бурын осы елее, тац калма. Асан. Шацырак мынау деп керсетпесед, ага деп шакьфмасад, немене деп барамын сен1ц уЙ1це? Усен. Ага, кояйыкшы осы реншгп. Бос сезд1 кайтем1з. Жайымды айттым гой, уй жок менде. Бала-шагага тастадык кой бэр!Н. Асан. Бомж болдым десецш1. Усен. Солай десе де болады... Асан. Кайда турып журс1н? Усен. Пэтерде. Келмей кеттщ дейс1ч. Келуге бет бар ма менде... Жагдай да жок, шынымды айтсам. Асан. Б1з не саган адам емесшз бе, мен ага емесп1н бе... Осылай да осыпай деп жайывды айтып келсец, б1р амалын таппас па едж... Асан журегт устап ауырсынып отырып цапады. Сагира жаны шыгып жуггрт барып аузына дэрШн салады, Анаргул шыныга су цуйып желт береди Усен. Асан, уайымдама меш! Мен деген сен бшмейсщ, керемет вм1р сурем. Кыздар кьфылып соцымда, достарым бар. Арман жок менде! Асан. Бопты олай болса. Акымак... Усен. Дэршерге ез1М каратамын. Мал, бала деп, эбден тоз- тозын шыгыпты. Сагира. Сейтш1, мыц болгыр. взщ каратшы. вйтпесе бала жас, мен мына шешелерщмен-ак миы ашып калган адаммын. 031Ц каратшы бул есаланщы. Асан. Е, болды койшы, уят болады. (Усенге) Ер-токым аман ба? 99