М.Қабанбай Арыстан, мен, виолончель және қасапхана

- Агай, агай, аз кате есептедИз. 1+1-1! - деп салды... Кэр|м ага ад-тац. Класс уназ. Юм дурыс - муга- Л1М бе, Рэтай ма? Кэр1м ага согыска катыскан, фашиспен алыскан адам гой, еш асып-саспай, тек аз-муз жыламсырзп (кул1мс[реген'| болу керек): - Кдлайша?! Алдымен орныднан тур; мугал1мге сурак койса, окушы орнынан турады, - деп жеюрщ- юреп ж1берд|. - 1+1=1, ага. Менщ мамам 1-ме? Кекем де 1. Мамам «УаЫ» дегенде мен аузынан тусе калып- пын. Мен 1-мш. 1+1=1 деген осы. Улсасыз... Мен бе екем? Аузымнан туст калгансьщ деп мамам айткан. Ушкан шыбынныц ызыды есттмейдь Мугал1м шекеан касыды. «Бтге б'т, бтге бтд| косса, бт», - деп ЮЖ1Н1П баражатты да, коя койды. Сосын алдьщ- гы партада ернш жымкырып, туп-тузу отырган жар- гак кулак, таргак бет балага: - К^асым, уйлер|цде канша бала бар? - деп ка- лып ед|, элп тузу отырыстан аякастынан жацылып кап, алга карай итЫе мойнын созып: - Эл'|м, Эл'|бек, Кдсымхан... - деп, ерш-ернте тимей жыпылдата женелд'к Кэр1м агай шошая калган сук саусагымен класс тебесш нускап, касын кере: - Кердщ бе, Бокаев... Цасымныд уй'|нде 4 бала бар. Ягни, булардьщ отбасында 1+1=41 екен. Ал, Бокаевтар - 1+1=1. Ягни, эр отбасыныд ез ариф- 100

метикасы бар. Ол есеп б1здщ арифметикадан баска амал. Есейе келе окыту-токытусыз ездерщ-ак уйре- Н1п аласыддар, - деп бейб1т аяктады. Рэтайда к;а- нагат жок бала гой: - Иэ десец... - деп кудюлдеп жатты. Бул эдпме Саматка ез уй1нщ арифметикасы жайлы ой салды. Кацыраган уйде Самат пен мама- сы гана. Сонда 1=1-ме? Мундай да жартыкеш, жа- рымжан есеп болады екен-ау. Улкен узтюке шыгысымен балалар кум тегтген алацга лап бердь Кум уст! ойран-топыр. Ешюмд| ешюм бтт бол- майды, топалац тигендей жыгылып та жатыр, алып согып: «Куш мешю, б... сетю», - деп, жыгылгандар- дьщ басынан аттап кетт те жатыр. Торайша кулшы- на-кулшына шьщгыру мен кым-куыт айкай... - Эй, сен неге шестный куреспейсщ? - Кызша емес, еркекше куресейж! - Жыгыл енд|... жауырыныд жерге тидП Самат элден уакытта аягы кектен келт, тыра- пай асты. Кырсыкканда кымыран фидь Крлын элдеюм нэштеп турып мытып кетп. - А-а! Ешюм: «Ойбу, озат окушы Самат Жылкайдаров бакырып жатыр» - деп, селт етпед|', алые пен жу- лыс уласа берд|. Самат б!р деммен ауаны кеюреп- не кампитып толтырып алып: - «А-а!»-лап шыркау энд| бастай берт едк сол секундта каткыл да кургак кумга какалды да калды. 101

1 Жулыгы шыккан акжем 0кшес1 агараддап, Рэтай мектепке карай безт барады. Ал Ж0Т6ЛС1Н, ЭЛ, ШЭШЭЛСЫН, ЭЛ, К031Н0Н жас ЫТ- кысын Агаш кефдепн устады да, буктеттт, дуал тубше арен жетл. Балалар: -1+1=1 катырды! - Пеле-ей езП - дел, Рэтайдьщ кол-аягын жерге типзбей аспандатып жатыр. Аузын ЭЛС1Н-0Л1 шаямын дел, Самат дэлш тукпь ршде турган бф шелек судьщ жартысын тауысты. Тубше кум шеккен жарты леген судьщ каншасы кез жасы екен|'н юм бтсш. Жудырыгын тас туйт алып, класка белел едк кодырау согылыпты. К1тап-деп- терш колтыктаган Кер1м агасы класс табалдыры- гында тосып алып: - Не болды, Жылкайдаров? Ауырып журсщ бе? - дел белые карады. Бул темен карап: - Жетелд1м,- дедь Шагынган жок. Самат шагы- нып, арыз айтуга уйренбеген бала - желм едь - Шешеде айта бар, кешке аркада куйдфп салсын. Шок, шок, жетпеген! куйдфп кагаз едь ...Сабак б|тл. Самат семкесш суйрете мектептен шыга жугрп, Емтртке салды. Емтрт пен колхоздын арасын алып жаткан кальщ шиге Ретайдан бурын желп алмак. Кальщ шиде Ретайды тосып алады - ол анык, ар жагын бф кудайдьщ ез1 бтедь К,альщ шиге стес1 катып, екпес! ешнп юрди Жол жагасындагы тубше кушак жетпейлн кальщ шидИ тасасына кисая кетл. 102

Сары куз тамылжып тур. Од шекеан кун шым- шым кыздырса, сол жак; шекес! суп-суык - келедке! Тедфек кулакка уртан танадай тыныш. Ара.маса, шыбын-цшркей жок. К^ус атаулы тырау-тырау тырна- та тест, тустж жакка ушып кеткен. Сауыскан шы- кыльщтап, суыктортайлар тана шиден ши басына ушып-конады. Сары шекпенд! элем буйыгы, жуас, меймандос. К^алтып кетттг.. - Эй, Самат, оян! Рэтай екен. Тук бтмегендей кулмщ-кулм1Д Катады. - Сайтан согып, бет-аузыд Кэл1м атайдай к;иса- йып калса кайтесщ? Самат оныд колын сгпкт тастады. Орнынан турды. - Жекпе-жек!- дедк суырдыд айтырындай шад- Кылдап. Б1рак ашу жок - калтып жатканда кашып кеттт!. Рэтай бэтедке тумсытымен жас кита жабылтан кодыздарды куйрыктан бфшдеп теут турып, мыдк етп. -Тебелесюм келмейдг.. Осы сезд| есту| муд екен, Самат езш тажап кушл екемш деп калды. Рэтай коркып тур, одан баска не дейсщ. - Мана аузыма неге кум куйдыд, а? Неге кашып кеттщ, а? - деп саусак ушымен Рэтайдыд иепн ке- терт-кетерт койды. Ол екпеа тусе курсшд|. Курсшд! де, терт амал 103

толы арифметиканьщ бетше калай караса, Саматка солай кен1лс13 карады. - Кал жаусын, сонда тебелесей1к. Каз1л тебелес- сек кул боска кан жалаймыз. Ки1м былганады. Осы жаксы ма? Саган мамац жэй улсады, ал меж квкем улып Ж1беред|. Ал елтец кал жауады. Кал устшде твбелесей1К, сонда усл-басымыз былганбайды. Ешк1м до Т0бел0ст1 бтмей калады. Самат ЭНК1-ТЭЦК1. К©нтс13 турган баламен тебе- лескщ к©лм@йд| 0к@н. Оны койшы, бул ертец кар жауады д©п калай тантып тур? Брнш1 кластьщ Ра­ тай тугт, ©ЮНШ1 класс Саматтьщ 031 ертец кар жауа ма, жок па, бтмейдк - Оны саган К1М айтты? - Бт©м1н. Кал жаумаса, алгы колынды бел! 0к©л. К©л, бастесейж! Кал жауса - мил! Жауса, тап осы ж©лд©, - Рэтай 0кш©С1н шыр айналдырып, дым тарткан топыракты мыжып-мыжып койды, - тебеле- С0М13. Бупн мил ма?-д©п, сия-сия алаканын созды. Б|р уыс кум, к©з жасы, ж©кпе-жек - Самат бэ- р|н умытты. Жок-ау, ертед кар жауатынын бул бала кайдан бтт алган? Шешеа Ш©кей бал ашкыш д©п ед|, элд© содан сурап алды ма? Кызык-ай, ой, кызык! - Мир болса, мир! - Мил! Юшкене алакандар б|р-б|рше шып-шып тидк 104

*** Кешке таман жел сап тынды. Едсе басатын ауыр унс!ЗД1К. Ит екеш ит те урмейдк Самат елпнщ шок;а- йы тарсылдап, сатымен тебеге шыгып, Кдрасудьщ бойынан шауып, уйт алтан аз-муз шепл бастырып жур. Бетшщушы жылып баражатты. «Бул не?» Ала- канымен сипап едк дымкыл... Тец|репне кез тастап едк жер мен аспан арасы - калбактаган едкей аппак кебелек... Елбфеп к;ана кара жерге, ши бастарына конып жатыр, конып жатыр. К^ара балшьщпен сы- ланган Ратай уй|, кызыл юршш 1зет ата уйшщ кабыр- таларын ак кебелектер айгыздап салыпты. Колхоз тугш, ауыл желкесшдеп зират та кершбейдк элем есепс13 тарылыпты, жер услнде терт уйл1 Емтрт Кана кальщтап тур... Миллион кебелек юшкене Емшртл орай да бо- рай айналып, калыктап ушып жур. - ОНо-Нау! Айтканым айдай келдк аумай келдП Теменде, саты касында аксиып Ратай тур. Сы- рыган купэйкес! мен шалбарына, экесшен калган б!р кулагы жок жаман кулакшынына ак кебелектер каптап конып алыпты. Ала кез1н кемкерген кальщ к|'рп!ктер|' - аппак. Сол заматта Самат Рэтайды сондай жаксы керт кетп. Ойнасан ойыныцдь! осылдырып, тебелессец тоз-тозыцды шытарып беретЫ бала. Самат жаман баламен ойнамайды. Кеудесш б|р дуб|'р алды. Де- деге жиепнен ушы кылтиган сатыны устай алды. Рэтай аяк жагына ие. 105

— Устап тулмын, таймайды, тусе бел! К^ал жауды, кыс туст!. Енд| ештщ табаны тозбайды, бтдщ бе, ей! Шадты тебемю. Айкала согамыз. Колыкпа, саты- ны селктдетед! деп. Мил! Жерге туст едк Ретай жада тана казып алтан картоп сеюлд| домбытып кеткен Кызыл колын муныд койнына сумаддатып тытып ж1бердК Самат куана- куана секрп тустк - Кел, мил! Б'13 енд‘| бузакы балдал кусал тебе- леспеймю. Тебелессек Кел1м атай аямайды, тактата тултызып кояды. Самат сорталатан ак; кебелектерд! аузымен ау- латан куй'| ею колын жайып Ж1берт, жупре женелдК - Мир, мир! Б|з енд'| тебелеспейм13, тебелеспей- М13. Кос колы кос канатка айналтан ею бала кальщ- татан куй'| ну карта юрт, ак элемге бфТ1ндеп сщт бара жатыр... - Мил! Мил! - Мир! Мир! *** Кар кылаулайды. Аяз сортан Емпфт боп-боз. Элем тунып тур... Тек Самат шадты теут келедк Ка- йыд таягы шыкыр-шыкыр етед!. Кун жексенбк уйге берген тапсырманы кеше тунде, сьщситан кэрэсш шамныд жарытымен шеюлдеужше шатып тастатан. Жамау шадтысы кебж карда майта салтан пы- шактай сып-сып етед| де, ши ыгындагы жел урт 106

тастатан касад карта 1Л1ге кайырлап калады. Отан пыскыртан Самат жок. К^ылау жаутан кун1 делебеа козып, ак; сайтаны устайтын эдет1 бар. Бутюл елкеде тр жан атаулыдан кыбырлатан б|‘р 9314011-1, 0314 та- насыд. Мектептен семке-семке акыл аркалап, уйге келсе: «Отын бута!», «Сиырдыд астын шытар!», «Шел сал!»-дан кез ашпайтын каута бас, сэры бала- та кыскы даладай кед бостандьщ кайдан табылсын; кедсрк жартан таза ауаны канша сЫр, таусылмай- ды, б1тпейд|, шадты кайда салсад сонда зыртып тур, аяз бет ушын шымшып алады ма: «Тодып калдыд ба, тафу ет» дегендей, жаладаш маддайынан су- йт-суйт алады... Бул дуниеде арифметика, керкем жазу, ана тт1, калам-дэптер, сия-карындаш, сынык муЙ13 кодыр сиыр, куркылдатан тауьщтар жок;, оныд орнына ак айдын бетше шадтымен шимайды сала бер, сала бер! Ой-Мой, цл'рю'н, бэрш айт та бри айт, шадты те- будщ жырын айт! - Стоп! Самат кос таякты алта тастап Ж1берд| де, ушын кеудесЫен т1реп, калт токтады. Кек куртеше киген, аятына оймактай кара пима шген, езжен ею ел1 тана биж юшкене сайтан куле карап тур. - Привет! - (^ыз-сайтан кылаута кемтт турып жудемелете сейлейдк - Сен1д атыд Самат па? Мен - Гулямын. 1зет- Т1 бтесщ бе? Ол кю — менщ атам. К|алада, аудан- да турамыз. Кеше тунде папам ертт келдт «К^ыскы 107

каникулда тар кешеге цамалмай, кед далада таза ауа жутып, шадгы теп», - дед!- ШаИига эжем де айт- дан: - Самат дейтш керий бала бар. Жуас, жацсы окиды. Кррьщсад, соны ертт ал. Рэтайга жолама. Тентек, содыр, — деген. Меш кергенде коркып кеттщ гой. Содан-ак; жуас бала екен1ДД1 бте койдым. - 0с- Т1П б1раз «дептдеп», Рэтайдыд да, Саматтыд да ас- ты-успн жездей кщтады. Жуас бала сейлеуге тию емес, манду дел ойлады ма, Саматтыд жауабын тоскдн жок;. Басын шалкдйтып Ж1берт, тэты шьщы- льщтай женелдг - Ой, кдндай тамаша! Кдр кдндай кеп! Прелесть! Айттым гой, мен жада коян керд1м. Шид| аралап, тура кдшты.Сендер зарезал кып кор- к;ытып тастапсыддар. Айттым гой, кэне, кегпк. Жо- гары шыгайьщ! Енд| к;ыск;ы каникулда ылги Емп1ртке келемш. Самат ДЫМК.ЫЛ танауыныд астын жед1мен сурте бер'т, аркасына жасыра кдйды. Кер1м агай: - «Жед- дерщмен суртпеддер! К,ыздар керт к;ойса, куледк Кдлтага шыт салып жур|ддер!» - дел ед|. Мугал1м кыздардыд ез1 де уялмай-ак; танау шукитынын кдй- дан бтс1н. Тек улдарды керпш. Мамасына танау, орамал, кыздар жайын айтып берт ед'|, сандыц тубтен ак;зу шыттыд киындысын кдлтасына терт буктеп салып берген. Узшюте кыз- дарга таман жак;ындап, танауыныд астын эдемтеп турып сурткен де. Ол сер!л!кт| кыздар елей кой- май, есесне Рэтай карт калып: - «Мына талтит кара! ©31 Ж1пт-еи!» - дел, аи;ар-шак,ар кулген. Кейш байкдстаса, калтасына шыт салып, танауын сур- 108

тт журген кыздар бф-екеу гана. Оньщ ез1 ушшип класта окитын дей кыздар. Бф1 - Кэр1м агайдьщ юл «ете жаксыга» окитын ез кызы да, еюнипа - оган елжтеп, касынан калмай журетт тэлгмш Бедеш. Ак;ыры акзу шытты юр басты. Сосын кораныц кеп санылауынын бфше тыга салган. Айтпакшы, мына Гуляньщ калтасында орамал бар ма екен ез1?.. - Йемене маган бедфейт карайсьщ? Айттым гой, Емшрт дел неге атаган деп? Адамды ой жесе, сокыр болып калатын кер1нед|. Шыт туралы ойга батып турып, Гуляны умыт калды- рыпты. Саскан уйрек артымен сунгидк жып-жылтыр же^мен сорасын аямай бф осып Ж1берт: - Емшрт... Кектемде анау К^ытайдан, аргы бет- тен кеп-кеп кой айдап экеледк - деп, таягын шека- рага сттеп койды. - К^йрыктары, мше, мынадай... Тегенедей-тегенедей! Емшртте койды епп, кулагы- на белп салады. Сонсын отарга белт, Семейге ай- дайды. Ауыл сонсын Емшрт деп аталып кеткен. Кыз култ Ж1берд1: - Е, тус1Н1кт1. «Емшрттщ» орысшасы импорт кой. Папам да каладагы таможняда ютейд!. «Емтрт де- ген1 нес1», — десем... Эр бала ескен жер1н бес сау- сактай бтуге тию... - Гуля анык ездерЫ окытатын бф акылды мугал1мд| кайталап, упай жинап жатыр. Кенет Саматтьщ бас-аягын сузт етт: - Несшим класта окисьщ? - дедк - Еюнил... — Е, сол-ак па? Еюним окып журш, импортты «Емшрт» дейсщ. Айттым гой, мен ушшип класта 109

окимын, -деп жетют калды. -Жарайды, кегпк! Сен алга туе. Ер бала эркашан алда журу керек. Самат таякты серпт калган сайын ею иыгы ке- зекбулктдеп, шангысымен «шырша» жасап, астырт кабагына кетерте бастады. «Пэле гой мына кыз, - деп, 1штей куйзелт келе жатыр. - К^алада окитын кыздардьщ бэр| осындай мактаншак болса... Акыл согып 1Ш1МД1 кеплретш болды ». Кала дегенде «Элтпе» есше тустг Шекесше таяктай «К>> эрп1 жазылган, белнде «К^ыс» деген сурет бар ед|. Алгашкысында Гулядан аумаган Кы­ зыл бет кыз аласурып шацгы теут жур. Енд| бар гой, сондай эдем1 кыз! Басын «Элтпеден» кетерт кластагы кыздарга карал ед|, кецт1 жаман калып койды - шацгышы кызга ешкайсысы уксамайды. Та- наулары шу-шу елп пысылдап, жазу жазып отыр. «0м1рде ондай кыз жок шыгар», - деп койган. Сейт- се бар екен - артында келе жатыр! Ауылдан узаган сайын ши арасыньщ кыбыр- жыбыр лрл1п жандана тусл. 1УПне, мынау кым- куыт усак 13 - коян жымы... Ши тубшен кектжтер дур елп ушты да, кеп узамай темендей берт, кар уелне конды. Домаладдап-домалацдап барып, жым-жылас жогалды. Бепп жаткан кебж карга суц- пп кетл. Анау жалгыз жорткан баданадай — 13 аш- тыктан карны аркасына жабысып, мал ию1 шыккан ауылды торып, аузына тук буйырмай, тумсыгын шошайтып, улып-улып кеткен каекыр тадбасы... Астырт астындагы итмурынньщ карын кагып ушкан сауыскан кылад урып кетертд! де, ауылга карай 110

салды... Таслактырым жердей даусы жеттмеген куинк шеутдедг Бул кушж емес, коян куып акыры айдалада калып, алпыс айласы таусылган - булац КУЙрьщ тулюнщ ашынып ургенк Ши арасынан Ра­ тай айта беретш сайтандар кершбейди Сакылда- ган аяз бен кальщ карда жан керек, колхоздьщ иен кораларына юрт кеп'п, сонда жан сактап отырса керек. Уй-уйдщ алдындаты нан салатын пештщ 1шшде тыгылып, кез! жылтырап, куншуакты кектем- д| тосып отыруы да ьщтимал. Кыр устше шыга келсе, о, Алла, сайтанша са- кылдап култ, Ретай тур! Бетшагардьщ кез1 отша жайнайды. Купейкесшщ жагасы жайлауда. Кеуде- сшде пеш жанып жатыр ма, койны-конышынан бу буркырайды. Былгары малакайыньщ бф кулагы ту- сщю, еюншю жымк;ырулы. Басы - Кызыл, аяк; жаты кек жамау шацгысын зыпылдатып-зыпылдатып кояды. Ретайга шацгы шак келген бе, бфш - бф, ек1С1н ею сындыра бергесш Бокай аргы-берпсшен туст журт, сынган екеуден бф бутш жасап бер- ген. Оган кьщатын Ретай жок, екеуш каптьщ аузын ашып, курт урлап жаткан жершен устал алгандай жы-мьщ-жымыц етед|. Аузынан буды буркырата ургтеп: — Эй, суайт Самат! Кеше балык; аулаймыз деге- Н1м кайда? Неге маган айтпай астыртка кашып кет- тщ? Шангынды как белейш бе осы? — деп, дурсе коя бердк Бф аттап, он аягындагы шацгымен Саматтьщ «кел1пн» баса койды. Самат шактысын кер! тартып ед|, анау Ж1берме- 111

д1 Сол арада Гуля элга озып шыцты да, Рэтайдыц кеудес'шен итер1п Ж1берд|. - Сен б1зге тиюпе! Айттым гой, кергеназ бала- сьщ! Ю.м соцтыкты саган? Жердей шьщкдн, ею кулагы Т1К шыккан к;ыздьщ батылдыгына Ратай бек суйсшт кдпды ма, шадгы- сын аттатып-аттатып барып, солад етюзт, Гуляга кдлын усынды: — Сен К1МС1Ц, эй? Атын, юм? Мен — Рэтаймын. Пэ- леан к;арай гер. Балыккд барасын, ба езщ? Кррьщпа,

мен турганда сен1 каскыр жемейдг Кдскыр туплк мугал1мдерще багынбаймын! Кыз ернш жымкырып алыпты. Жака гана жыл- тындап, ушкын шаищан кез! юимрейе тускен. К^ырау туткан касы кайшыласып келпл. Ретайдыд белне б|р, жерге ею жыпыльщтап карап алды. Сосын кек куртесшщ калтасынан лып еткЫп б|рдедеш суырып алды да, кезд| ашып-жумганша Ретайдыд маддайы- на перт калды. Ретай: - Ой! - дел калып, кейш шепне бергенде шалы- нысып, шадгы услне шодкайып отыра кетл. Мадда- йын сипап кояды. Элп «б|рдеде» кед1мп домалак доп екен. Гуляныд ед| бузылып турды, турды да бенн ту- 61т биялаймен басып, ед|реп сала бердк - Терлпс13, терлпаз! - Биялай астынан Ре­ тайга кезшщ илмен карал кояды. - Балыгыда бар- маймын. 1зет атама айтсам, кулагыдды бурайды. Айтамын! Ретай шылп еткен жок. Крлымен жеР т'Реп орнынан тургасын, бет-аузын тыржитып, аузын бурюлрт: - О-оуу! - дел, кыздыд даусына салып, судкыл- га басты. - Эуюм, еуюм, еукеинм, касиыншы еуке- С1н! Бар, айт! Титтей болып, есекишлт! Сенщ атад бар болса, менщ екем бар. Атадды алып урсын, бе- лем! - Эйтсе де сескент калган ба, допты кар усл- нен 1Л1П алып, Гуляныд калтасына тыккыштап жа- тыр. Мед|рей бермей, ал, мына добыдды. Эйтпесе, уст калар. 113

- Ары кет! - Кыз кдпын к;атып ж1бердГ Самат екеушщ арасына тура калды. - Кдясьщ ба енд|? Ретаймен тэжжелест абырой таппайтынын 1ш1 сез1п тур. Ол сондай бала - сакылдап култ турып, тебелесе салады, тебелест журт, достасуы да оп-онай. Бф кунде дэптерше еюж де, бест1 де кон- дырып алып, муртынан култ журе бередГ Не ке- сепатты шыбын шаккан курлы кермейтш эулеюнщ нак ез1. Ретай оскырынып куле салды. - Кдйшы-ей, езщ де. Шынашактай кызга бола тебелесем1з бе? Тебелессек, балыка калай ба- рамыз? Эй, к;ыз, атьщ юм ед|? Гуля ма? Онда бер| кара! - Купейкесшщ калтасынан кобыраган элде- нен1 алып шыкты. - Аузын тунде Шекейге (кезшше болмаса, сыртынан шешесш атымен атайтын. Бу­ рый эжесшщ колында естл де, ол кга кайтыс бол- тасын ер'1кс13 Бокай, Шекейдщ колына келген) бурп- 31п, тжт!рт алдым. Тал кеснп, мына тесжке етшем13. Ау деген сол. К^арасудьщ кеп балыгы б1зден куты- лып керсш, белем. Кинодагы фрицтей топырлатып кырамыз. Эйда, кетпк! Гуля да салгыласудан жальщса керек, Ретайдьщ колындагы дэке аута сыксиып карап калыпты. Дау-дамай умытылды. Ушеу| кальщ талы до- да-дода Кдрасуга тартты. Гуля тук болматандай жымьщ-жымьщ етед‘|. «^аланьщ кызы осылай екен гой», - деп ойлап бара жатты Самат. 114

*** Уш бала кап-кара жылымнан кез айырмайды. Жазда кайыр кумына дей!н сусып кер[Н1п жататын Карасу кыста тереддеп кетедк Сол тудгиыктан ала- буганыд шубар жоны жылыстап кер1не калса: «Эне, эне, былай тарт!», «Ой, улкен1н-ай!», «Кетл, кеттП» - деп сук; саусактарымен айдын бетш шукылап, улар- дай шуласады. Су тит, арест калган колгаптарын жагага атып урган. Домбыгып юнген колдарын ко- йын-колтьщка тыгып Ж1берт, эйтпесе, ургтеп эуре- сарсад. Эаресе, Гуля шат. К^алада турамын, калада окимын деп танау кетерт журт, балык аулау сиякты дуниенщ ею кызыгыныд брнен кур калган ба: - Кашты, кашты! Уста, Самат! - деп, ойьщ тубш- де юлед «беслк» багалар бугып жаткандай удте ту- С1П, алай да былай жугрп мэре-сэре. Айкай-шу кеп те, мандып жаткан \\с шамалы. Эз1рге кар услнде жалгыз алабуга кыстыгун! ката- лап, аузын б|р ашып, б«р жауып жатыр. Кун кекжиекке такау. Сайканныд конус шокы- лары ара лстерш аксита туст, шалкалап-шалка- лап жатыр. Дала - кызыл шад. Долана, итмурыныд бауырынан бас кылтиткан карабас келедккелер кар белмен жербауырлай жылжып барады. Б|р алабуга еюге кебейдг Саматтыд колы - агаш. Келген бетте Гуляныд бет ушы гана алау едк енд1 буюл жуз1 - жалын. Тэмтш мурны кекпедбек. Ретай ала кез'|н тедкерт тастаган сайын, карашыгын кызыл ушкын сызады. 115

— Гуля - Кулэнда колын урт-урт >юберд| де, Са- маттын жедшен тартты: - Самат, Самат деймш, козгалмай туршы! Бы- лай... ьщ жакка кара! - Жылынып алайын. Гуля калтасынан допты алды да, Саматтыд мад- дайына перт калды. Баланыд кез1 багжад еттГ - Не ютеп турсыд? - к;оркак! Какпалык ойнап, жылынып алайын де- сем... Суык-К— Маддайына доп топылдап жауып кетл. Ратай ку- Л1П тур: - Каршадай кызды басындырып... Ею-уш минуттан кейш кыз допты калтасына сал- ды. Кемседдеп: - Кдйтамын... Суык!.. - дедь Ратай да соны ойлап турса керек, торды жагага тастай салды: - Кдйтайьщ. Эй, кыз, сен жылындыд. Б13 катып калдык. Эр| карап тур! - Неге? - Эр! кара деген сод, эр| кара! вюректей бермей, б1зге де б|р кулак салсайшы. Гуляныд ед| кубылып турды да, касат карды кырт-кырт басып, жагадан узай бердь - Клайда барасыд кадгып? Каладан келген кызга кызыгып, каскыр жеп кетер. Сол орныдда терю ай- налып тур, болды. Кыз букшит, терю айналды. Ею иыгы кунысып ке- Т1ПТ1. Танауын пырс-пырс тартады. УндемеВД. «Жылы уи каида, 1зет ата, Шабига апа Кайда-сыддар-ар? 116

Кыздарыд айдалада тодды гой», - деп, ойлап тур- гандай кершд| Саматка Гуля. Ретайга жект: «К^ой!» дейт десе, ершн кыбырлатуга ершед|. Бет терю керт койгандай тырсылдап тур. « Ретай капай жы- лынбацшы?» деген ойы гана тр. Рэтай сырыган макта шалбарыныд кайыс бел- беуш тугжыддап агытып жатыр. «Эй, мынау кайтедк ей! - Саматтыд ем кез1 тас тебесше шьщты. - Шалбарын шешт тастап журме- С1Н». Ретай кып-кызыл колын ауына бойлатып Ж1бер- д|. Алга карай сел едкейе туст, мыкшиган куй!: - Уб, у(з, ракатын-ай! К|ыз-кыз кайнап тур. Бага- надан сейтсекцш. Мына Гуля да тыкылдап кастан кетпей... - Решит езк - Ай, Самат, бозарып ке- Т1ПС1Д. Сен де сейт. Гуляга да айтайык, жылынып алсын. Самат екшесше муз каткан пимасын суйретт, Ретайга беттед|. Б|р-брн айткызбай тусшетш ба- лалар гой, Ретай сол колымен белдИн кымкыра ус- тап, од колын ауына тыккан куш шокырактап кашып барады. - Ана кызга да айт. Бут - тура пеш! Бер1М13 ес- Т1п-ест1п жылынып алайьщ. ОНо-оНо, кызык-ай, б|р табак шыжык-ай! Мундай уят кылыкты Ретай жылдыд кай мезп- лшде болсын ютей беред|. Оган Самат тугт, ауыл- дыд ел уйрент кеткен. «Буйтпесе, Ретай бола ма. Уй арасын б«р Текебай тентек шулатып журмесе, ауылдыд саш келер ме», - деп, кайта култ, ден 117

I риза болып калады. Сейтсе, бул огаш, уят \\с екен. Оны Самат Гуляны кергенде барып бтд|. Аспанныд то^ымдзй 61 р киыгын уст1Нб жапсырып алган осы к;ыз ергел! кеп ютер| бурые керте бастады. Бурын ез1 де ойнап журт тодган кезде Ратай сеюлд| «жы- лынып алатын». Бунымыз уят деген ой уш уйьщтаса тусте юрмепл. ©юнгенмен не пайда? Ратай тагы бфдедеш бул- д|рмей турганда, тезфек ауылга тайтан жен. БурР С1П, бфуыс болып турган кыздыд иыгынан жайлап тартты: - Жур, кетлк! Сен Рэтайга карама! Ол ез1 со- лаи... аумесер. Кыз жалт карап ед|, белне тарыдай ею-уш там- шы катыпты. - Келддерци ездерщ! Екеущ де. Шадгысын колтыгына кысты. Серейт катып калган ею алабуганы ею калтасына салып алды. К^ырт-кырт басып, ауылга апаратын шана жолга тусл. Рэтай: - Е, журе берет. Ертед ойнайык деп ез1-ак желп келед|, - дел сэуегейст жатыр. Самат елердей ызалы. «Жаным ашыса кайтедк ей! Кетсед, кете бер. Маган десед, Балкан тау асып кет». Куырдактай куырган сэры аязда адам кайдан жендем ой ойлай алсын. Шакыр-шукыр басып, жа- гада жаткан торга беттедк Бойы бижтеп кеткен бе, калаи. Жамау пиманыд табанына ею ел1 сюеу муз катыпты. Аттаган сайын миды шагып, шакыр-шу- 118

кыр етедк Катып калган буындары сьщырлап, тор­ га едкейе бергенде жылым жак,тагы оц аягы жылжи берд|... Заман-ай десецшМ Тал ез1рде жагада журген Са- мат енд1, мше: «Ой, суыгын-ай! Суьщ!» деп койып, К^арасудьщ как; ортасында тырбацдап, аргы жагага кулаш урып бара жатыр. Шел кысып каталагандай ара-тура су жутып кояды. Гуля шьщгырган сиякты. Ретайдьщ кулю аралас келемеж! есттедГ - Ойбай, ене, тасбака! Тасбака жузт барады! К^абактагы кальщ тал бутагын усына бердг Судан суйреттт шыккасын кер| кайырылып ка- рап ед|, Ретай Саматты керсетт, бекжетют тур. Гу- ляныц колында шацгыныц б1р сьщары. Саматка б|р ушын беруд| ойлаган-ау, жагада шырылдап жупрт жур. Сакылдаган сэры аязда суга туст шыгу о баста эр| ерлж, эр| кызык кертген. Крйыны-конышынан су соргалап турып: - Жузт шыктым, а? Батып кетпед|'м, а? - деп, ыржиып куле берген. Пиманы тецкерт, суын тектк буы буркыраган шулгауын сыгып, кайта орал кит алды. Элпндеп келмеж! ушт таяк жеп калам ба деп бфаз коркып калган Ретай ер-берщен кейш шапанын лактырып та стал: — Эй, мен де бф суипп шыгайыншы. Уйге устнба- сыма муз катып, сакырлап барсам, папам сокпас, - деп кулшынып ед|, Гуля юшкене алаканын майыс- тырып, бетшен тартып Ж1берд1: 119

- Эй, накурыс! Эле алмай журсщ бе? - Тура Ше- кей апай сиякты зекщГ Кез1 атыздай болган Ратай кызга бакырайып к;а- рап турды да... куле салды. - От жынды! Цыра ма?! - дел, шапанын кагып- согып ки1п алды. Шынымен Гуля ею-уш жаска бфден есейдГ Кд- багы катынкы. Танауы кусырылып кеткен. К^астары- ньщ арасына к!шкене сызьщ тусттГ Ерш жымкыру- лы. Саматтьщ тамагыныц астынан кулацшын бауын шиелеп турып байлады да: - Малакайыца су тимегеш кандай жаксы. Бас- тан тиген суьщ еттен ет'т, суйекке жетедГ Ал, жу- прд1к! Аяз катаймай ауылга жетт алайык. Бф, ею, уш, жастар, алга туе! - деп, Саматты жетектеп, кустай уша женелдГ Тактан; шана жолдьщ тебеан торс-торс ойган ушеу1 дедектеп келедГ К;ызыл кун Сайканньщ ец би1к юлк шокысына шаншылып калыпты. Ши-шидщ арасы - санын сабалап, ызгыткан кызыл шунак аяз. Эрттей жанган уш балага кызыгып кете ме, бетте- р|нен суйт-сушп алады. Кдтты жугрстен Саматтьщ кулагыньщ 1Ш1нде бф салмакты зат зырк-зырк ете- Д|. Бейне бф аякпен емес, кулагымен жупрт келе жаткандай. Шалбары макта мен мата емес, муздан типлт лплгендей каудырлап, калта санын согып келед|. КупэйкесЫщ какиып катып калган етеп лзест ка_ гады. Пима — Бокайдьщ протез\"! сеюлд| агаш бфде- Нв- Зтдей ауыр, аттаган сайын ток-ток етед|. Басы 120

шадгы сектд| какиып калган. К^уртацандай тышкан К1 рIп кеткен бе, башпайларын дамылсыз тютейдк тютейд| келт. Колгап |илнде де сондай тышкандар жосып жур. Мамасы биылдан гер| алдагы жылдар- ды «жоспарлап» сатып еперген кед кулакшыны жайшыльщта кезше туст турушы едк казф барган сайын тарылып, жанын кезте керсетт, кысып ба- рады. Ауылга карай бар пэрмешмен шапкылап-ак келе жатыр. Ендеше, Гуля мен Рэтай колдан тар- тып, колтьщтан суйемелдеп: -Жупр, жупр, Самат! Аз калды, аз калды, - деп, ауыздарынан шыккан буды неге муныд бетше урп- лейд|? Ал Гуляныд кез! К^арасудан шыккалы курга- май-ак койды. Сутп1С1р1мнен кейш Самат жиьжи! тайып, лзе- С1мен кар суре бастады. Жол резедкеге айналып кеткен бе, таусылар емес. «Ауыл кайда? К^ашан же- тем13? Маган не болды?» - Тедселмей, тузу жур! Жыбырламай, бас ая- гыдды, тасбака! - Мазактап келе ме деп, Ретайга Карал ед1, о, тоба, алакандай кезше коркыныш уя салыпты. Кызыл-жасыл шедберлер секектей бастады. Кара турпатты бфеулер катарга туст, жарысып келедг «Сайтандар ма? Меш суга итерт ж1берген солар емес пе?» — Ой уз1к-уз!к. Б1р уакытта темф курсаудай кысып бара жаткан кулакшын бауын бы- тырлатып узт, лактырып Ж1бергеш есшде. - Басым, басым! Тагы бфде Ретай устше мшт алыпты. Булкынып 121

7 жаткан Саматтын, ек! цолын артына кайырып, ерюне Ж1берер емес. Гуля кулацшынды басына кептеп жа- тыр. К^улакшын емес, шойын шенке кипзт жатк;ан- ■ : дай, куйкасын тырыстырып барады. - Аулак- Аулак келцдер! ...Б1р заманда шана табаны сьщырлады. -Алла, Алла, не болтан бул балата?! Шаната са- лындар, кэнП Шошынтан дауыскд тесе сак;ал-муртына муз к;атк;ан албасты б|реу белне уфейт уцтдГ - Кет, кет! - Ме, купИ Суык; юрместей к;ымтап тастацдар! Айтутан атаньщ к;арлытыцк;ы даусы... Сыкыр-сыкыр элдененщ услнде тербелт бара жатканын бтедк Эуеде бьщытан кеп жулдыз жы- пырлап жайылып жур. Суцпдейш салбырап туртан- дары бар. «Неткен кеп! Жартысы мешю, жартысын Рэтайта берем'ш. Гуля ше? Оньщ к;алада ез жулдыз- дары бар. Элде жартысын бере салсам ба екен? Ретай берсе, беремш». Тацдайы кеут барады. Ба- сын сел кетерт, бф-ею жулдызды асап салып, ка- шыр-к;ушыр шайнады. - Тюш кайрап жатыр! -Тыныш! К^азф жетем1з! Биш1к бартылы кулатын кесл. - Айт, шу! Цан тускен бе аятьща, ей, к;ызыл ит! Айт, шу! Аргы жаты а^ы берсе де ес'шде жоц. ...Кезш ашса, алакелецке. Тебедеп услржтел- ген аташца жазылтан эрттерге кез! тусл. «Самат 122

Жылкайдарыв. 57 жыл 1 сентабрь», - деп окыды. Еюнил класка барарда естт шалкалап жатып ез1 ойып жазтан жазулары. К^ателерш жада тауып жа- тыр. Жылкайдарыв - «Жылкайдаров», «57 жыл» -дан кейш утф койылады, «сентабрь» -дщ орнына «сентябрь» деп жазу керек. Ол кезде еюнимш баста- са, казф Самат ею жарым класты бтрдь 031 де, бь Л1М1 де ескен бала. Эрттерд! сипатысы кел|'п ед|, ко- лын козталта алмады. Таспен бастырып кеткендей ап-ауыр. Орыс пеишнщ устшде жатыр екен. Басы льщ-льщ етедь Кетермек болып едк шекес! шакты. Ыдырсыды. Аяк жактан шешес! бас кылтитты. Рук- сатсыз К^арасута тартып койганы, онымен коймай, кумп берт суга туст кеткеж ушш урса ма деп кезш жума койды. Сол кеште сыньщ муйю кодыр сиырта шеп шашпатаны есше тускенде, «Осы кез жумган- нан уйьщтап кетсем жарар едЬ>, - деп ойлады. - Саматай, ояумысьщ? Кез1Н ашып Ж1бергенш ез1 де байкамай калды. «Саматай?!» Мынау улкен жадалык кой! - Нен1 сурадыд, Саматай? - Су-у... Бул сезд| касында катар жаткан бфеу айткандай ез1 эред естщ|. - К;аз1р, каз1р... О, тоба! Су орнына кесе толы сут мелдфеп келе калды. Бф-ею жутканнан аса алмады. Тебет! тарт- пады. Жауырынын жалын жалап жатыр... Пеш усть не шыгып кеткен шешеск - Терле, терле! К^ой майымен сылап тастагамыз. 123

Кудай цолдаса ертен-ак жазылып кетесщ, - деп ку- б|рлейд'|. - Айтутан атак жольщпатанда... кунщ не болатын ед|, жарытым. Су 1шюл1пн бар екен. Рэтай мен Купэнда болмаганда... Кд>ныр сиыр тутан. Ыс- тык сут 1ш... «Кулэндасы юм? Гуля емес пе ед|? Карасудан бальщ аулатан кыз ба?» Осыны ойлаганда кай-жай- дагы есше туст, басын шайкап ед|, лык-лык; елп миы аузына тусе жаздады. - Були тер1ге саламыз. Суьщты сылып алады де- седи Айтутан атак жемдеп отыртан сем13 саулытын сойып тастады. Ракат жаугыр жан екен. Жаман да болса, экен жарбиып отырса той... Шешес! самай шашын сипатан болып, кез жасын саусак ушымен сыпыра кетл. - Кдйшы, мама! К|рп1ктерше туй!р-туй|р кортасын Ынт, ауыр тартты. Кезш жумып ед|, Кдрасудан да терен жы- лым тубше тарта женелд'1... ...Жанарын ашып ед|, былайгы кунде кез1н сыты- райтып устелден туспейлн жеттж шам бас жагына шытып келпл. Жалыны майыспай да, кайыспай да маздап тур. Жап-жарык. Тебеане узын мойын пиа­ ла конжиган. Пиаланы бурын 1зетлн уй1шнен керген. Семейден сэры майдай сактап, он кабат шуберекке орап экелген пиаланы Шабита апай елд|м десе де ешюмге берген емес. Тт1 аузына сыймайды. Аркасы шылкылдатан тер. - Су-у! - дед|. Сол мук екен, б|р судшаз алакан кез аяк жактан сайтанша бажырайып карай калды. 124

Ратай! Кулкю мен кудпр-кудпр сез аралас. Крлын- да - дфтдеген кесе. - Тыныш! 1ш те, тыныш жат! Сеж тер1ге сал- гамыз. Эй, езщ Айтуганныд кеше сойып тастаган саулыгынан аумай к.алыпсыд. Жужн карашы, буй- ра-буйра, - деп, муныд кеудесш майпаздап сипап койды. - Кене, «ме-ме-е!» деп мадырап кершМ Бе- лем, Айтуганы, 1зел, Бокай, Шекеж бар, зере-куты калмай, колхоз ауып кетсш. Мадырамайсыд ба? Мен булданбай-ак мадырай салар ед1м... Мамад колхоздагы фельдшерге кеткен. Мен сеж кузетт отырмын. Ауруыда карамаймын. Осыдан тырп етт кер, перт Ж1берем1н. Ме, сут 1ш! Мамад тырп етюзбе деген. Кесе толы сутп бул жолы саркып 1ШТ1. Ретай кесе тубше удшт отыр. -Туу, сарымас, тамшы калдырмапсыд. Деметт отыр ем, тагы доспын дейдг Мен калдырар ед1м. - Кфлтыгындагы ютапты танауыныд астына тьщпа- лады. - Ме, сурап журген «К;ажымуканыд!» Басы- мен ал! Бфаз жалындырайын деп ем. Эзщ емес пе, аякастынан «аЬ-аН» деп, ауыра калганыд. 1шелжд уыз, кар куремейсщ, сиырдыд астын шыгармайсыд. Бер1М13 кезекпен сеж кузетем13. Ракат-ай, теп! Мен де ертед жейдемд! шешт тастап, жата калып кар устше аунап, тас-талкан ауырсам ба екен? Бул езу тартып ед1, дебфейген ерж жуык арада жуыса коймады. «Крйшы, Ретай, кулдфе бермей!» демек ед|. Ретай койнынан ттдей ютапты шыгарды. 125

- Мэ, элп жынды кыздын берт ж|бергеш. Ки- нули деген жолбарыстын, купли туралы. БэрЫ саган алып жуире берем'13 бе, ен алдымен ез1м окып алдым. Бупн танертец сен'| ол кузегп. Эй, сенщ «Гуля! Гуля!» - дел сарнаганьщ не сонда? Ана кыз: - «Самат, Самат, о не?» — дел устще тусе калды. 0й, уят-ай! Бупн тусте каладан экес1 кел'т, алып кегл. «Хат жазыцдар», - дедК Рэтай сол туштакай кызга хат жаза коятындай... Самат култ жатыр. Рэтайдыц аузынан акыры «ей, уят-ай!» деген сез шыкты. Кудай бфдеце бере- Т1Н шыгар. Дурысында, ойша култ жатыр едГ Шын- дыгында Самат кезт кед ашып, кабагы анда-санда фж'щ етт, кезерген ершн жалап койып жаткан. 031 болса, тас тебедеп «Самат Жылкайдарыв. 57 жыл 1 сентабрь»-ды !штей кайталап окып кояды. ...Самат сол ауырганнан оныншы куш барып, оранып-шымканып, тацертен сыртка шыкты. Мек- тепке бармак;. «Баланьщ басы шытадай жука о бастан. ^удай сактанганды гана сактайды. Мше, тушкрп жатыр. Жэреюм алла, куат берет! Аурудыц соцы гой кет- пей жаткан. Мэ, еш тулю тымагымды кие турсын. Тебестде турган мына малакайы жылу устай ма. Бастан тиген суык жыкпай цоймайды, ем!р бакига кетедЬ. - Бул - Айтуган атасы! «Жазылдьщ ба, ей, сэры бала? Вот ти! Е, солай, жазыл. Эй, Элима, сак бол ендл Жарбиган жаман шалга тисец де, осы балага эке тауып бер десем, т'1л злмайсьщ. Отыз ульщ болганша, осырак шалый 126

болсын. Кезщ болса, шырадай жанып тур. Былк;- сылк; етт, жайкаддап алдымнан еткешдде шолак аятымды сау екен дел, шапкылап кете жаздаймын. Же, койдым, койдым, калжыд гой. Вот ти! Мынау шаркатты мойнына орасын. Туйе жун шариат. Басымен берд1м. Е, бюдщ мойын епзге берюпей- д|. Кудай алмайды. Е, сен катын ба! Кезщ, кезщ... Вот ти! - Муны ептеп кызып алтан Бокай тем1р мен жалын И1С1 сщген шаркатты мойнынан суырып берт жатып айтты. - Б|'здщ катынта ештеде деме, десед, ею аятымды б|р етжке тытады». «1зет абзиьщыз мына 1ШЖТ1 берт Ж1бердк ©31 келгенге уялады. 1зет абзиьщыз солай той. Теп - текапар. 1зет абзиьщыз согып алтан каскырдыд те- рюнен Гулята дел Т1пп ем... Осы кыс кисш. Самат, бер| келшП» - 1зет абзидьщ Семейден екелген туб1т шел1С1н тузеп койтан ШаЬита апай колтытына к;ыс- тыртан тонды Саматтыд иытына жапты. Тулю тымак, туйе жун шаркат, каскыр 1шжтщ ар- касында кыз-кыз кайнап тур. Аппак кар кезше кикым болып туст1. Шыткыл аяз бар. Буын-тщсеп д1р-д1р етедь Б1реу кылтадан катып калса, тырапай асатын- дай елс13-ак. Денес! жел сокса кадбактай домалап кете баратын сиякты, жеп-жедт. бне, семкес! салактатан Ретай жупрт келедь - Жазылдыд ба, тасбака? Кул1М катып, касына жетт келд!, Саматтыд колын кетерт, едкейе калып, балтырын мытып, базарта апаратындай ене жер, М1не жер1н тексере бастады. Бурын мундайда: «Тебелест алсам ба? Басынуын 127

караты езшщ!» деген куйтуркы ой ойлайтын.к;аз|р «Не ютесед, оны юте, ез еркщ», - дегендей жылым- шы кул1мс1реп тур. - ОЬо-Ьай, мына к,ара! Аумаган каскырдыц бел- трпсщ! Байк;а, ши аралап келе жатканда 1зет абзи белтрк екен деп, коеауызымен басып салып жур- мес1Н. Агарып келпсщ. Айттым гой, ауырып алган жаман емес деп! - Самат мырс етл. Гуля - Кулэн- даньщ «айттым гойы» Рэтайга да жугыпты. - Он кун бойы кулп бактык. Сенщ кесрцнен сынык муЙ13 кодыр сиырдыд уызы да ауызга буйырмады. Ауыр- ганыд жаксы болды. Мектепке ат-шанамен бара- мыз. 1зет койдан келген Кднапияга: «Аурудан турган бала халс13 болады. Буынын беюткенше ею-уш кун мектепке апарып сал», - депл. Элп Гуля каласына кайтып кетл. Келер кыста келем дейдк Келмей-ак койса екен сол жынды кыз. «Кдрасу, балык дел ка- кылдамасад, Самат ауырмайтын ед|, шадгы теут журе берер едж», - деп, миымды шокып жеп койды. Сеш жаксы кере ме, ез!, немене?! Самат Гуляга араша туспек оймен алдене демек едк ту сыртынан шана сырылы, эбзел сылдыры, «др-р-рлаган» ун есттдк Элтек-тэлтек басып, ай- налып караса, Кднапия шанада шалкалап, делбеы Кос колдап тартып тур. Маймурын, дембелше, 111а- Ьига апайга тарткан кызыл бозбала. Аязды кундер1 кез'ше дей!н кызарып кетед|. Осы минутта да жирен буйра шашы кулакшын астынан будактай шыгып, оттай жанып тур. - Кел, отырыддар, Кдрасудыд бака-балыктары! 128

...Ат-шана колхозта карай салдыртып келед|. Туп сыртына шытып эбден семфген жирен аттьщ жылтыратан жуж ушкын шашады. Туятынан ушкан Кар кесектер! мезгт-мезпл ушеушщ кулак, мурын тустарынан зу ете калады. Шана табаныньщ кулак кесетш шыкыры аязды алкапты басына кетеред!. Сутпгар1мнен кей1н К^анапия бер| бурылып, кесек тютерЫ жаркырата: - Эй, осы екеуще не жок, каршадай болып кызта таласатындай? - демест бар ма. Каршадай екеу - Самат пен Ратай тебеден ур- тандай отырып калды. Гумыры ештенеге тацгал- майтын Рэтайдьщ да кез1 ежфейт кетттк К^арадай Куыстанып, буйреп булк еткен Самат: - Кайдагы кыз? Юм таласыпты? - дед| куркыл- дай. Канапия кезш кысып калды. -Тукбтмейа'ндер, а? Эй, кулар-ай! Эт, кып-кы- зыл боп кегпцдер! Жэ, уялмацдар. Юм дейсщ, бая- ты екеущ де. Б1здщ карындаска таласып, бет-ауыз- дарьщ кан болганша тебелестандер. Екеу| кезек копацдап: - Ие... - Юм айтты? - дел калды. - Юм айтты, юм айтты? Кулэнда тэтеме айтты. Эз кулагыммен естщ1М. Екеущ былай шыта «Гуля- га балыкты мен устап беремн», «Жок, торды ма- ган бер, мен саламын», — деп, теп, жеке-жеке, кы- зылшеке болыпсынщар. Тебелест кеп бергенде мына мурынбоктьщ аяты тайып, суга тус1П бертл. 129

-л Оймаяу, ол к;ыз сендерден бакандай ею жас улкен гой. УШ1НШ1 класта окиды. Ур1п шт, шайкап тепл отырган каланьщ кызы сендерд! кайтан. Эуел1 та- науларыкды суртт алыцдар. Уят болтан енд|. Ке- кем: «Бул екеуЫен шыгар, шыгар!» — дел жагасын устап отыр. Ауыл бшш койыпты, — дел, екеуЫ катты урютт!. Сонсоц онсыз да жер болган екеудщ бетше карал, жен-жосьщсыз каркылдап кулд|. Ойына бф- деде тус!п кетсе керек, бастарын тгер| созып Ж1бе- рт, ушыртып келе жаткан жиренге биш1кт[ басты дейсщ: - Ей, кыздар, кыздар, кыздар-ай, Ойлаганда сендердк Журек цпрюн сыздар-ай! Рэтай: - От, жынды десе, жынды! Жанастыра коюын карашы. Келер кыста келсш, белем, басын карга шаншып кояйын! Сонда бтер есек тасыганды! - дел юж'шт, кестендеп-кестецдеп алды. Ал Самат- та ун жок, салы суга кетт отыр. Еюудай. Кулэндага екпелейш десе, кыз алдында Ретаймен текелрес, шап-шуп келт калганы рас. бкпелемейш десе, кыз ет|р1кт‘| соктырыпты. Жалпы кыздар, эсфесе, ушш- Ш1 класта окитын кыздарга сенуге болмайды. Шет1- нен беспе, мактаншак. Самат осыны укты. Кднапияныц эш таусылар емес: - Ей, кыздар, кыздар, кыздар-ай... 130

Ж|пт «Жигули» ес1пн сарт жауып, сыртка шьщ- ты. Тым-тырыс. Елп еткен жел, кылт еткен кара жок;. Застава уйлершщ шатырлары гана аптап астында жайлап балкиды. Куйген топырак, кураган шеп аяк астында бытысып жатыр. Ж|пт кер| бурылды. - Туспейандер ме? Келдж. Уйи;ы мен ыстьщтан кез1 ют, кызарып кеткен келшшек есшей берд| де, аузын алаканымен кал- калап: - Б13 отыра берейж. Жорикке ыстьщ елп кетер, - деп, белне орамал жапты да, жасыл плюш орын- дьщка кисая бердг Артта жуз1 алаулаган тогыз-он жасар ер бала пыс-пыс елп, ею колын ею аралыкка асып койып, шалкадан туст, уйкыньщ шекест гарт жатыр. Иреттген буйра шашы тер-тер самайына жабысыпты. - ©здерщ бгтцдер. Пиджапн шешт, кабинаныц ашьщ терезесшен |‘шке тастай салды да, тгер| журт кетл. Аяк астында сокпак сорабы агарандап жатыр. Кезшде шацы буркырап жататын айдау жол едг К,а- 31р кос кенересш алабота мен ши басып, куйкасын арамшеп алыпты. Ал терт кубыла - етпеттей жатып, ею бтепн мац- дайына тесеп, мойнын !шке ала кунге куйд1ршген жазык дала. Даланын туслк беткейшде мунар тау- лар кос буйрн таянып, сагым елнде тенселт тур. 131

Шет-шеп жок ши мухиты тана буюл даланы тутас алып, еш толкын, кыбырсыз келюп жатыр. Аспан- ныд кекпедбек бауырына сул’жтей жабысып, тыным- сыз шырылдайтын бозторгай да, лактырган тастай лыпылдап, жебедей зуылдайтын куйкентайлар да жым-жылас. Адыраган аптап жан-жэнджке буйщей ти1п, ши-шид1д туб'|не тыркыратып куып тыккан. Крл устаскан телеграф баганалары тана булыддай кыр асып барады. Жансыз далада бой жасаган уш-терт терек кана детке куат. Ж|пт аягын тезюек алып, жеделдете басты. Уш-терт терек жакындай келе судгак-судгак бэй- терекке айналды. Тершт, майы сыртына шыккан жапырактары жылт-жылт етедк Кфлыд бутактыд арасынан балапандар бфесе жарыса шикылдап, кейде жеке-дара «ендетед|». 1зеттщ кызыл юртш уй1 - каз1р к;ызыл кодыр темпешж. Куйген юршип- не бола бузып алып кеткен. Анау алабота ара­ сынан таз тебесшдей агараддаган алад - Айтутан атаныд саман уйшщ орны. Жолдыд аргы бетшде ортасы туст, сакина жиектент ею темпешмк том- пайып жатыр. Б|р! - Бокай, Шекей, Рэтай турган уй де, еюншю... Жыртык иш, жудеу жузд| балалык шагы еткен кос коржын там осы. Балдыр-булдыр балалыгын бауырына басып, тод-торыс жатыр... Кдлакай бауырында бф-ею торгай шырылдасып, тырбаддаган сасык кодызта таласып еуре. Бул замангы торгайлар муны кайдан танысын, булар баягыдагы торгайлардыд шебереа, айта берсе, неменес! шыгар. 132

Калакайдьщ бауырынан б1рдене кершдК Туфлиь нщ ушымен турлп едк козгалмады. Кдю колда п ус­ тал, бар кушш салып тартып едк тат жеп, шет-шел жемлрлене бастаган топсалы темф сопад елп, жер белне бурк елп шыгып калды. Жалпак какпагына куйылган «КРА» деген будырлары ап-айкын. О, тоба! К|ыс тусе услне ез1 шыгып уйьщтайтын орыс пешшщ шьщырлап ашылып, сыкырлап жа- былатын баягы шойын какпагы гой. Алгаш элт- пе ашып, карт таныганда осы «КРА»-ны астыдгы ерш жыбырлап, устщп ерш кыбырлап, 1штей сан кайталап шыккан. Шойын какпак желм-жесф уй- дщ токтыгы мен аштыгыньщ барометр! едк Бул какпак айкара ашылган кундер! пеш 1шшен хош иIс) карынды шуркыраткан услне шуркырата ту- селн кып-кызыл таба нан шыгатын. Какпак ашыл­ ган куш уй жылынып, бурыш-бурыштагы кекаяз кырау ерилн. Кексокта су болган Саматтьщ жа- мау табан пимасы шок сене бергенде пеш 1шше юрт келп, так эта дыцылдап кеут туратын. Са- мат пеш услне шыгып, туш бойы аркасы кыз-кыз кайнап жататын. Бул какпактьщ аузынан кезшде усл-басы буркыраган кул-кул Ратай атып шыгып, шагын ауылды мьщтап дурлжлрген. Ун таусылып, кап туб! кагылган кундер! Самат кос лзесш кушак- тап, бф кереметтщ кушпмен какпак кайта ашылып калмас па деген сокыр ум1тпен безер «КРА-га те- С1Л1П, кеп карап отырушы едк Казф Куланда кайда, 1зет, К^анапиялар кай киырда? 133

Айтуган атасы кылтамактан кайтыс болтан, соны бтедк Баскалары хабар-ошарсыз. Самат уипним класты аяктай бере, б>р-ак; тунде жиналган Жылкайдаровтар умбет! осыдан отыз шакырым- дьщужымшар орталытына копарыла кешт кеткен. Балалык шактан калтан бар белп - таз тем- пешжтер, шойын какпак, анау уш-терт бэйтерек, колы кол, буты бут болып жайрап жаткан сар дала, калыц ш1Л1к-ши... жене ез1 - Самат Кумарович! Куйын жупрт етт ед!, ши басы уйкы-туйкы айкасып, судыр какты. ЖИт шыр айналтан куйын ортасында калды. Шашын бфеу уйпалап Ж1берт, кейлепнщ жену мен шалбарыньщ балагын тарткы- лап еткендей... Сакылдаган кулю'ж кулагы шалып калтандай ма, калай? Ши-шидщ басын шалып, есфген куйын-кайран балалык сакылдай култ, будан алыстатан устше алыстап, зытып барады. Ж|пт ею екпесш колына алып, куйын соцынан жупре женелдк 134

К0КТЕМ - САЙТАН Айналайын атыцнан, алтыным-ай, Ак жуз1нд| кергенде балкыдым-ай. Шил1 езен, камыс-ай, Б13Д1 ойлай жур, таныс-ай! Эн сыцсып есттд|. Оянып кеткен Самат тургысы келмей буйыгып, уйкыньщ тогын басып жатыр. Керпе астынан сы- галап карал едк уй 1ин жап-жарьщ. Жер еденде терезеден теплген сэуле теп-терт бурыш болып жалкаяктанып жатыр. Шешес! ьщылдай эндетт жур. К^абагы ашьщ. Еден сыпырып, кокыр-сокырды калайы шелекке салып жатыр. Буйф| кабыскан бул калайы шелек не кермед| дейсщ! Шелекке тацер- тец кокыр-сок;ыр салынса, туе ауа шешес! екпен неше кайтара ыекылап жуып, юр к;айнатуы ьщти- мал. Эйтпесе, уйдН нак ортасынан казылган, ау- зын ашеа жердщ сыз ию сезтетш салкын урага шешесне тесе юрт, сырты бурт1к-буртж кызгылт картопка льща толып шыгады. К^азандык салак оку- шыньщ сия жукканан бетшдей болып, ыс басса, шелекке эк езтедк Бул уйдеп калыптаскан тфил- Л1К зады солай: шелек болсын, адам болсын, эр- кайсысыньщ бфнеше кызмет бар. Кыскасы, зат аз да, кызмет кеп. Саматтьщ катаз, дэптер, сия, калам салатын шуберек семкес! де солай. Жаксы окуына себш типзт журген семке кейде азык-тулж сала­ тын дорбага да айнала салады. Шешесшщ санап берген тиын-тебенше Самат колхоздагы дукеннен 135

кант-шай сатып ала келедк Саматтыд кызмет! тт- тен кап . Еюнш! класта орды жэне жаксы орды, кант-шай тасиды, сыньщ муй13 рдыр сиырга шел шашып, астын тазалайды, отын бутайды, еак ал- дыньщ музын шабады. Пеш касында байлаулы ту- ратын кодыр бузаудыд кулм-багымы да Саматтыд мойнында. Оны азырканса, астырттагы езеннен муз ойып, музды шанага тиеп, мьщшыддап суйреп экелу керек. Шадгы теут, асыр салып ойнау да му- ньщ м'|ндет'|. Жолдасыд Ратай болса, ол ойыныд оп-одай осылып калуы мумюн. Осыншальщ кеп «шаруаны» ойлап кеткенде, карпе астында буйы- гып жаткан Самат едэуф куйзелт, жудеп калды. Ал, шешеа неге сыксып эн салып жур? Ол да кеп мшдетпд бр ме? Былтыр кузден бер| шешеа эн салмап едк Жалпы, Жылкайдаровтар лашыгы - эн сирек есттетш уй. Кеше гана кодыр сиыр ашьщ калган какпадан 1зетлд ауласына сумаддап юрт кетт, соныд кесрнен Самат «Эй, кек шешек, сен- Д|р шамды! Кггап жастап, онсыз да кэрэсшге жау- дай тидщ. Маган касакана ютейад бе осы? Окыт- сад - б|р пэле, окытпасад - ею пэле. Клайда барсад Крркыттыд керк Басыма кайбф мунара орнатам дейсщ» деген тэр'1зд| тисе терекке, тимесе бутакка кадку сез ест'т калып едк Керпе астында корсылдап жатып, калгып кеткен. Бупнп ашьщ кабак, ыдылдаган эн мынау. - Саматжан, уйкыд канды ма? — К,уйкылжи сей- леген] шешеа басынан сипады. - К^анса, тура гой. 0уел1 езеннен муз ойып экел, сосын ойыныда шы- 136

тарсьщ. Сиырта шеп шашып, астынтазалап койдым. Созылмай, тур енд1. Кунд| караты, май тоцгысыз. Самат керпеы сергмп тастап едк жайшыльщта иьщ, мойын, санын сипалай женелетш суьщты соз­ вал!. Уй 1Ш1 от жатылмаса да уядай жылы. Апаш-ку- паш КИ1Н1П алды. Есю тем1р тесекл сыкырлата лып етт туст, сэн!рейген кет1к танау кумандагы суга бетш шайды. Сорпаны жалап-жуктап согып алды. Сырттан шешесшщ созыльщкырап шыккан «Са­ мат! А-а, Самат!»деген даусына тесе есжт1 босага- та б|р койып, тыска атып шьщты. Кун май тодтысыз. Аспан шайдай ашык, ар! кек- пецбек. Тунып тур. Кун жымьщ-жымьщ етедк Елп еткен жел жок. Кеше тана кез карытан километр к;ар еншейш кепст жатыр. Агаш дедегеден сал- быратан судп мурныньщ ушынан тырс-тырс там- шы тамады. К^оцыр сиырда еш козгалыс жок;, веж алдында ескертюштей катып тур. Былшык кезш самаркау ашып-жумады. Езуше шеп кыстырган. Кара-кура суыкторгайлар узбей шыкылыктап, еш себепаз дур етт ушады, дур етт конады. Сайкан- ньщ кар баскан арса-арса жоталары бупн ап-аньщ. Кара этеш жабут кезш ойнактатып, Бокай корасы- нан шыккан кеп кыт-кытка мойнын кисайтып, ерек- ше ынта-кулшыныспен кулак салады. Кенет, кыста шелектеп корасшге туст кетт, ине жуткан итше имиш калган жалгыз Ш1биге тура жупрт, астына басып, айдарынан шокып-шокып тастайды. Сосын Бокай корасына карата канатын шапыр-шупыр ка- гады да, уакытсыз уак шакырып салады. Ол жак- 137

тан тэты б\"|р этештщ аса шошынысыпен шыккан УН1 есттт калады. «Кет, кет, ей! Тиюпе б1зге! Ана жал- тыз цмбище ие бол одан да!» — деп, айбар жасап жатса керек. - Кектем кыр астында, Саматай! Бул кунге де жасаган кол жетюзд|. - Шешеа кодыр сиырдыд еу- кесш касып тур. К^ыс бойы эр алуан айыр жеп, шо- шымалы болтан кодыр сиыр эукесше жумсак ала- н;ан тигес'ш кект1 мук;ым босап кетт1 ме, кез1нен жас алатай да булатай парлап акты. Дымк;ыл тумсыгын аспандата кетерт, бел! к;айк;ая тус1пт1. Самат леп|рд!. Кектем! Кектем келсе кар ери- д|, кыздар бэйшешек тер1п, балалар шацы шыккан такырда асык ойнайды, лэцп тебед|. Самат «уш», ал Рэтай «ею» мен «б|р» койылтан дэптер бетте- р!н тацдап жыртып, кайык жасап, сай-сайды орып, картып кашкан таскын сута коя беред|. Кектем жаз- тытурымты каникулды коса ертт экелед|. Ек1-уш ай- дан кейш журт тайлы-таяты калмай бакшата шытып, буркылдатып картой кемед1. Айтуган атаньщ, 1зетт1К корасы телге толады. Теп, енд| жаман болмайды. Шананы суйретт, астыртка бет алды. Сокпак ке- нерес1н едкей б|р мелд|реген шытадай жука ейнек- тер лреп тур. Басып калсад, сыдтыр ет1п куйреп ту- сед|. Сары аязда сым тем1рдей буралып-буралып, кокиып калатын шана Ж161 бупн кэд1мг1 Ж1П кусап, бел1 бурад-бурад етед|. Шана кыстатыдай миды ша- тып тыкырлап, ойнап ала кашпайды, жай сызылып Кана жузт, ауырлай туап, содында Ж1пл тарткылап келе жатыр. 138

Ат сугарып, енд| бер[ беттеген Айтуган ата тулю тымагын шеш!п алып, буы буркыраган мандайын ак шытпен айкара суртт кояды. - Ассалау... Саматтын коныраулата берген селем! (Атасы сэлемд| солай беруд| калайтын. Жасык, елез сэ- лемд| алмайды. «Ассалау!» деген алгашкы буында- ры екгпндеп, кальщтап шьщканша сан кайталатып, мез1 кылатын) жауапсыз калды. Атасы он колын жерге карай сермеп, «Тыныш! Тыныш!» дей берген. 031 кар устшде шокиып отырган б1р гажап каргадан кез айырмайды.

Кдрганыц куйрыгы нак тубшен шорт кестттК Ньщ отыра алмай, канаттарын сэл жазган куЙ1 ец- кейт, енкейт кап, теж1м жасап, кеудес1мен жер согады. Аузын ашып, буларга жылт-жылт карал кояды. Айтуган ата: -Жараткан иемнщ мына кереметт карай гор! - дел кубфлей бередг - Ата, о не? Сонда гана Саматка бурылды. Эню-тэнк! мына жагдайда басы айналып калган ба, Саматка кара- ганмен, ойы баска киырда. - Кене, карагым, урктп керин езш. Самат карды илектеп, карганы кездеп, Ж1берт калды. - Куш, куш! Жалбактаган карга жерден суйем кетертгенн мен терт-бес кадам ушып барды да карды сузе КУ\" лады. Шал мен балага мойыл кезш тецкерт карап алды да... шыкылыктап салды. Айтуган атаныц колы куп! жагасына барып калды. - Астапыралла! Кдрганьщ шыкылыктаганын о заман да бу заман юм керген! Самат та дымды уклады. Шынымен карганын шыкылыктаганын кермек тупл1, юм есшен? К9?1\"3 каркылайды, бузау мецфейдк сауыскан шыкылык- тайды - еркайсысыньщ магщайына жазылган ез ка- сиет1 бар. Ретай - екес'| сабаса, бауыздап жаткан- дай ауылды басына кетерт бакырып, талай адамга 140

жагасын устатады. Бакырганы баз б|рде айкай энге УКсап кетедк Шешесшен шапалак; жеген Самат бо­ рата цашып барады да, бурышка карал турып, сыдси тыгылып жылайды. Емп1ргпктер де эркилы. Айтуган атаныд уй1нщ тед|реп сиыр жалагандай тап-таза ку- релт, кикым шеп келденед жатпайды. Кдшасыныд эр кадасы найзадай туп-тузу. Ал, жазда Семейге мал айдаудан, кыста жуйрж бестш! коркылдатып, каскыр куудан колы тимейтш 1зетпд корасы ыбыр- сыган шеп. Крдыр сиыр да сол себепт! ол маднан Т1МТ1Н1П шьщпайды. Шолак куйрьщ карга сол булжымайтын, бузыл- майтын заддылыктардыд тебесше туюрт тастап, сауысканша шыкылыктап отыр. - Самат карагым, езш устал экелши бермен! Жалпылдап б|раз секектеген карганы Самат кеп узамай устшен басып, Айтутанга усына бердт Шал алаканымен бетш келегейледт - Эр! таман, эрг таман, кэп1рдщ бет1 эрмен! Осы пэтшагардан карадай шошып турмын. Кезш кара­ ты, жылтыддап аргы-бергщен етедт Акыр заман- ныд ит1 шошка болып корсылдап, шошкасы итше уред| дел естт ем. Сотые алдында ит атаулы кас- кырдай улып, тауьщ тун ортасында шакырып едт Не дел кетт1М, туте! Тт1м таска! Сотысы курысын. Экет ермен, кезш жоталт! Басыднан уш айналдыр да, бул тед|ректен алые айдалата лактырып ж!бер пэлекеттП Тор биеш жетектеп, тез басып, уйше кете барды. 141

Самат шыкыльщтагыш карданы басынан уш ай- налдырып лактырган жок- Мундай ею гумырда колга бф туспейлн гажап карганы неге лактырсын! Купэй- кестщ алкым туймелерт агытып, койнына тыгып алды. Ертед семкесЫе салып ап, мектепке апарса, балалар кырылып калмай ма. Муй13 сабы жылан сиякты юшкене бэкгсш жылтыддатып керсете бере- Т1Н Рэтай айдалада калар. ^ызганыштан жарылып кету1 де ьщтимал. Саматтыд бедел! аспанга бф-ак кетертмек. Тэуф багаларды мектептен семкеге толтырып алып кайтатын Самат беделд! ешюмнен сурамайды. бйтсе де, керек заттыд ауырлыгы жок;. Кфргага кызыгып, басы айналып калган Ретай бею- С1Н айырбастап ж1беру|... Ие деседцл, онда да, Са­ мат сол бф жаман бекте шыкылыктагыш каргасын бере койса, айырбастар. Айтуган ата жаксы кю, эйткенмен оныд ттш шылги ала беру де дурыс емес. Ол кю1 карацгы адам. Цураннан баска ютапты оки бтмейд|. Самат кой екшш! кластыд ортан колдай окушысы. «Ана Т1Л1Н» судыратып окып-окып Ж1бергенде, Кер1м ага басын изей бередг 1зет ага каскыр согып келген кун! ШаЬига апайдан шакыртып алып, еуел! алды- на майы калкып жузген сорпа койып, «Батырлар жыры» деген калыд ютапты, муныд басы ауырып, таддайы кеут калганша окытатын. Ара-арасында «Иа.каскырым! Ур, кара тумсыктан! 0й, тубщ тускф кара шелек Кдраман-ай! Кфбылан да жтттщ каскы- ры гой!» - деп, мурты едфей'т, аттан салган. Бу­ рый 1зетт! салмакты ага деп ойлаушы ед!, со жолы 142

К0ЦШI катты калып койды. Кдскырды едктдетт куа бергесЫ бе, батыр атаулыны каскыр дейдг к;обы- ланды да каскыр, Караман да каскыр. Нак б|'р Са- мат «Батырлар жырын» емес, «К^аскырлар жырын» окып отыргандай жш1пп б|гп. Кедкт бек тасыды. Б|з пионер боламыз, Лаулап оттай жанамыз!.. Кышкырта ендетт астыртка беттедг Бокай та- дертед ойып тастаган кесек музды шанага салды, кушент турып суирегенде кезше кан толып кете жаздады, астырт кабагына алып шьщты. Музды ауызуйге апыл-гупыл юрпзе салып, сурше-кабына Ретайта жупрдт Ретай журелеп отырып, кулжа саканыд жылтыр табанын жылансап безмен тыкыр-тыкыр шукып, тест отыр. Ею тастыд устше койылган консерв Калбырыныд астында от маздайды. Калбыр тубш- де сынаптай жылтырап коргасын балкып жатыр. Адырак кез баланыд кулыгы бесенеден белгтИ Саката коргасын куйып отыр. Сака Ш1рюн осыдан кейш калай лактырсад да алшы турудан жазбай- ды. Бул колхоздаты б|раз мыктыныд, ед алдымен Саматтыд асыты, амандьщ болса, кеп узамай Ре- тайдыд калтасына кешед| деген сез. Саматтыд жыны келдт Бул Ретайдыд ойламай- тын кулыты, ютемейтш кылыты жок. Соныд кеар|- нен, Самат жаксы окыса да, мектептщ аузынан Ре- тайдыд аты туспейдк «Ретай буйтт койыпты, суй- 143

тт крйыпты. Пэле езП» - дел балалар кунде ду-ду. Жане Ратай тентект1кт1 «кезге т1ге цояйыншы» дел эдей! 1стемейд|. Кэр1м агай айтпак,тайын, «табити» ютейдк. Соны адамдар сезе ме, Бок;айдан баск;а Рэ- тайдьщ ^улатын бурап жатк;ан ешюм жок;. Ал Самат артыц тушкрп к;ойса, бэрмщ к;ос мулаты Т1К турып, еленщей к;алады. Сол себепт! Самат Рэтайды кей кезде жек кереди Ал ойнай к;алса, кызьщ болтанда, онысын таре умытып, ез'ше 1Ш1 жылып калады. 0йт- кен1 букт колхозда Ратай сектд| ^ызьщ ойнай ала- тын бала жок;. 144

Ретай «жек керу, жаксы керуд|» укпайды, ута- тыны — ойын. Ойнатан бала — жаксы, ойнаматан бала — жаман. Ойнап ютед1м десец, неб|р тентекть пцд| кетередк Самат оны жаксы бтедк Бтгенджтен баспалап барып, ермен карал отыртан Ретайдьщ жалацаш мойнына ею колын салып Ж1берт, «АЫ» деп, езше тартып к;алды. Ретай шалкалап тусл. Айылын жи- мады, успн каккыштап, орнынан турып жатыр. Саканы Саматтьщ кезше такап: - Кердщ бе? Элнак колхоздьщ бар асыгын туттай тып утып аламыз. Крртасын куйтасын тес1кл суйек- пен шегелеп тастаймын. ИттерЫе июкетсе де, таба алмайды. Бар ойы - сак;ада. Саматтьщ койнында кандай тажап картаньщ тытулы жатканын сезер емес. Б|р кез1н кысьщкырап, келемеждей каратан Самат: - Е, сол-ак па? Саката кортасынды мен де куя аламын. Ал мен... - деп, улкен бесудщ шелн шы- тара берт едк койнындагы карта «Бесе, сейтсецин, есе Ж1берме!» дегендей шыкылыктап салды. - Эй, муньщ не? КерсетшП Кез1 шоктай жайнатан Ретай Саматтьщ койнына туст кетелндей ун1рендеп болмайды. Картаны алып шьщты. Ретай сеюлд! еумесер карта ма, Саматтьщ бтепн лстеп алды. - Кара! - дед| Самат даусын куйкылжытып. Ол 1Ш1Н басып, шикылдап турып кулдь Едкейт куледк шалкайып куледь Сук саусатымен еуел1 кар- таны, одан кейт муны нускайды. 145

- Ой, кызык-ай, бIр табак шыжьщ-ай! Менщ сауысканымды кара! Самат айран-асыр. - Уй, кайдаты сауыскан! Кез1тщ| ашып кара! Сауыскан, сауыскан! Сауыскан емес, карта. - Сауыскан емегенде... !ш1м-ай! Тацертец куй- рытын балтамен шауып, уст'|н бояп Ж1бергенмш. Кдра тушке... Енсес! туст кегп. Сауыскан ба, карта ма, шы- кылыктатан шолак куйрык кара пэлеге б|рталай ка- рады. Кдртаньщ тумсыты жалпак, мандайы тайкы келуил ед!, мынаньщ тумсыты б1здей, басы да доп- домалак. Лактырып кеп Ж1берд|. Ол мундар шокак- тап барып, муны мазактатандай кезш аударып-тец- керт... шыкылыктап салды. 9з ттшде кулдк элде жылады... Кулсе де, жыласа да, Самат катты кор- ланды, какпата беттед!. - Ей, кайда кеглц? Самат бурк етп: - Сеымен дос болтан кга ме? - О ненщ акысы? - К1С1Н1 алдап... - №м сеж алдап жур? Сауысканды карта дел ал­ дап журген езщ той. - Шын-ау! - Енд| Самат култ Ж1берд1. Екеу1 кун1 бойы аулада куйбеьщедК Ракат! Оца- ша. Бокай, Шекей колхозда туратын жакындарына кыдырып кетттк Эй дейтЫ эже, кой дейтЫ кожа жок, екеу| сауыскан устады. Самат сауыскан цлркЫ жерд| курткан ку ма дел журсе, ацкау екен. Аулата 146

жугершщ ДЭН1Н сеут, устшен жаинкл тенкерд! де, жт байлаган шыбыцпен тредь Мше, жттщ ушынан устап, екеу| демш 1штен алып, корада отыр. Эне, ке- 31Н мулэшм жумып, куйсеп турган кара ала сиырдьщ муйЫне сауыскан конды. Мойнын кылт-кылт бурып, т©ц|репне карады. \"Пр1 жан жок. Сауыскан куйры- гын кетерт-кетерт, жугер| денше суктана карады да, сумдьщ масайрап, шыкылыктын кекесш танытты дейсщ. Емшрттщ 1Ш1-сыртында кадгалактап журген жора-жолдастарына «Кел1цдер, кызык бар! Тумсьщ барда шокып кал!» - деп аттандады, шамасы. «Ук- тым, уктым, мте, жетлм!» - деп, Саматтынуй! жагы- нан б|реу| жаныга шыкылыктады. Мына сауыскан о баста аттан салса да, те: «Эй, бул менщ неткешм? Б|р уыс денге жалпак журтты тугел шакырганым ка- . лай? Кой, ол суксырлар келмей турганда, бетегемд! бултитып калайын», - деп ойлай калса керек, лып ет1п жеипкке карай женедк Аягы жерге тигамен те- ц|рекке 6\\р карады ма, жок па, канатын жиюга да шамасы келмей, жешж астына суцпп кетп. Булар да далбасалап жтл тартып калды. Сауыскан же­ них астында тыпырлады да калды. Жарыса жупрт шьнып, ЖЭШ1КТ1 сел кетерд| де, колды астына сугып Ж1берт, кикылдатып алып шыкты Ратай: — Тумсыгын, тумсыгын кыс! Шыкылыктап, кал- тандарына хабар бермесш! - деп жж-жапар. Жешжл тэты кетерт тастап, екеу| букеддей ба- сып корага юрт бара жатканда еюнщи сауыскан ушыртып кеп калып ед|... Туске дейт он сауыскан колга тустг 147

Сасатын не бар, екеу| сэлмен басталган юл одымен бтрдг Самат сауыскандарды манаты мен мойнынан басып, шерке услне салып турды. Рэтай колындагы жаладдаган балтамен сауыскандардыд куйрыгын нак; тубшен сартылдатып шапты да отыр- ды. Кус керю канат та, ушюр 613 тумсык та, шьщы- льщтау да емес, кед1мп куйрык; екен. Куйрьщтан ай- рылтасын сауыскдн атаулы домаланган-домалан- тан сумырай б'|рденелерге айналды. Ретай уйден калта-калта бояу алып келд|. Та- ныс бояу. Самат пен Рэтайдыд есю жейде, шалба- рын салып алатын кара бояу! Бояу шедкеде 1штей бутып кайнап жаткан сута котарылды. Л езде су кара кошкылданып, коймалжыд тартты. Сосын буны ка- лай суытамыз деп бастары б|раз ауырды. 1штер1 кып-кып етед'|: колхоздан Бокай мен Шекей эне-мР не келт калуга тию! Керт калса, апта бойы кулакта- рыныц тубшен кобыз тартылады. - Таптым! - Самат кардан кест, шенкеге тастай салды. Пыш елп аспанга атылган бумен кара шед- ке коса кетертгендей болды. Екеу| мойнынан кылкитып кысып турып, сауыс­ кандарды шедке толы бояуга матырып ед|, он сауыс- кан кападдаган он каргага айналды. «Ушсак-ау, ею Кызыл кезден кутылсак-ау!» деген талаптары тас жаргандай. Одан не пайда, кетерте бере кеуделе- р|мен жер согады. Кызыгы сол, б|р-б|рше жуымай- ды, ешю керген ит кездент, койкаддап, араларын алшак салып, айналып елп жур. «Кет эрП Ки шуки- тын жаман каргага жуитындай мен жынды сауыскан 148

емесшн!».«Бар, калган сепз каргага косыл да, кар- Кылдап, киьщды шукып журе бер» дейлндей шыкы- льщтап, шуылдасады кеп. Сейлп сауыскандар езге тупл1,б|р-б|рЫ аякастынан танымай калды. Бул ке- реметтщ кекес! гой! Жане оны ютеген екеук Самат пен Рэтай! Мэз болып, сандарын сабалап, сайтан- ша сакылдап куледнай кеп, куледИ Ракат теп! ...Ертец1нде терт уйдщ арасы шокактаган «кар- галарга» льща толды. Уша алмайтын, далбаьщап сэл ушса, куйрьщтары кектен келт, тумсыгымен жер сузелн бф пэлелер! Кусан ши-шид| аралай ка- шып, зыр жупрт устатпайды. Бокай: - Экен, булар аргы беттен ауып келген кытай- льщ каргалар. Тур| жаман! К°сауызбен пытырла- тып, шелнен кан-жоса гыпп кырып тастар ем, ок жалю. Вот ти! - деп, иепн тыр-тыр касыды. Саматтын шешеск - Ауру таратып журмесш. Бфеуш устап алып, колхоздагы сокыр ветеринарга керсетейж, - деп, кезжде жел класс бтргенш, Емтрттеп ен кез1 ашык, сауатты адам екен1н бтд|рт алды. ШаИига апай да белсент шыга келди - Шыкылыктаса да, сайраса да, кудай жараткан Кус. Жаман халге ушырапты. Артык-ауыс жем бол- са, шашып тастайык. Естер| шьщкан кустар жемге карамады. Шекей: — Ойбай, жемще пыскырмады. Баягыда халыкты отап кеткен кальщ ждет сыкпыты жаман кап-кара 149