М.Қабанбай Арыстан, мен, виолончель және қасапхана

каласыц. Эйтпесе, кеше тунде керкем жазу деп- тер|н'щ белне сия тамызып алганыц еске тусе не­ 1 лады. Ялни, саусакты канша майыстырып жазсац да, ары тартканда «терт», бер! алтанда «уштщ» кулагы кылтиып тур. Сондьщтан мектептен кайтар жолда аспай-саспай санаган жен. Жене де Ретай- ды алдап-сулап, алдыга салып ж1беру керек. Ре- тай касыцда болса, ею араны елшеп шыгу, жаксы окып, терлп бузбау жайлы ойлай кою киын. ЭрР берщен кеЙ1Н капай алысып-жулысып, мысьщша мияуласып, тебелест жургенщд! бтмей каласыц. Куз - елшеу-селшеуге колайлы уакыт. Кектем мен жаздатыдай кустар сайрап, ара ызыцдамайды. Ал- дыцнан ойда жокта канаты катпаган балапан дал- пылдап уша женелмейдк оны ею кольщды алга со- зып, куа женелмейсщ. Класты бупн Самат жуады екен. О да болса ку- дайдыц бере салганы. Цутыла алмай журген Ретай сабактан шыта сала семкесш суйрелп, Емп1ртке табанын жалтыраткан. Ол сабактан кейш мектепте б|р минут те калмайды. Кешенщ Ретайды, Ретай- дьщ кешен! тартатын «магнил» бар. Класты айдак- татып, айтыздатып, шала-шарпы жуа сала шелек, шуберекл уй сыпырушы буюр кемп1рге тапсырды да, сыртка атып шыкты. Луп еткен жел жок, дуние бейжай ауа таза судай тунып тур. Жазда куйрыкты тж шаншып тастап, ауылга окыралап юрт, казан- ошакты тецкерт кете жаздайтын сиыр, тайынша, торпактар кегалда лстей катып, томпиып-томпиып жайылып жур. 200

[.. Мектептщ угтле бастаган |ргесше екшесш тн 4 реп, алга адымын кере тастады да, «Б!р, ею!» - деп санамалай женелд|. «Мектептщ Емшрт жа^ шетке салынганы к;андай жаксы! - деп ойлап к;ойды 1ил- нен. — Эйтпесе, колхозды к;а^ жарып етем дегенше балалар туртт, шалып к;алып, есебтен жадылдыра салар ед|». Расында да аягын кетере-кетере алып, астыдгы ерш жыбырлап, устщп ерш к;ыбырлап бара жати;ан Саматты: «Эй, саган не болды, есщнен ауыстын ба?» - деп ток;татып алмау, алдына аяк;ты тоса коймау ете кщын шаруа едг Адым жуз елуге жеткенде сиырдыд аш 1шепн- дей шубатылган езен карсы алдына бураладдап, келденед жата кеттк Таяз болса да, кэд1мгщей жалпа^. Жалпак; елшем емес. Саматк;а жалпак;тык; емес, езеншд берп жагынан аргы жагына дешн к;анша адым, сол керек. Бэтедкеш шешт алып, ке- шт етуге де болады. Б1рак су суьщ. Былтыр кыста ауырганнан бер| Саматк;а суга тусуге болмайды. Басы катты. Тапты, тапты! ©зен жагасындагы тырбык; тал- дыд ед узын шыбыгын сындырып алды. Б1р ушынан устап турып, еюнил ушын аргы жагага созды. Шы- пылдаган шыбык; аргы кабакка тию1мен бер| тартып алып, бэюмен кертт белп салды. Сосын жагага су- латып салып, адымдап елшеп ед|, тура бес кадам шьщты. О, бул кулыкты Ратай да ойлап таба алмас ед|. Кт «ушке» ок;итын бала к;айдан тапсын! Ратай терезенщ эйнепн алып, пешке юрт, сайтанга айна- лып, ауылды урюткенмен колхоз бен Емшрттщ ара- 201

сын есептей алмайды. Есепаз журетш эулею бала гой... Адым мыдга жеткенде, кез1 шубартып, басы ай- налды. Тш1 де дербит юнт, аузына сыймай бара- ды. Содына карады. Колхоздан сумдьщ узадым, кез ушында к;алды дел ойлап ед|, сейтсе, мше тана тит тур. Ойын балаларыныд шад^ылы сол куй1 бузыл- май есттт тур. Катты жудедк : Еюнш1 рет курант, мыднан эр1 соза берейш десе, мыддьщтарды шатастырып алатын тур1 бар. Не ютемек? Ойлап-ойлап турды да, улкен тасты до- малатып экеп, мыд деген жерд| белгтеп койды. Б|р мыд адым осы. Кдз1р санауды бфден бастайды. Ею мыдыншы адымга тастан тагы белп к;ояды. Сейте- сейте Емшртке жетедк Ертесшде тастарды санай- ды. Тас каншама болса, колхоз-Емп|рт арасы да соншама мыд метр! Бес жуз дегенде сэры к;олдай самсап турган к;а- лыд шиге юре бердг Кенет жол шетшдеп к;омак;ты келген улкен шидщ тубшен адам керпаз албасты ак;ырып атып шьщты. Тыржаладаш! Тебеане келтек уй1рт, тент кдлды. Кррьщканынан к;аша алмады. Есеп- есекболды. Семкеа к;олынан туст кегп. Жа- к;ындай келе албасты б1р жерде керген таныс бала- га украй бастады. Бетпе-бет келсе... Ратай! Рекед сайтандьщты эл1 коймапты. Шакылдап култ, шыр айналып жур. - Крркрк, н;орк;ак;! Кррага тыищак;! - дел, санын сабалайды. Зыгырданы кдйнаган Самат Ратайдыд содына 202

тусл. Жумырытын катты туйгеж соншалык;, алын- батан тырнактары ала^аныньщ жумса^ елне к1рш- юрш юрт кеткендей. Жаданы есептен жацылып к;ал- майын деген оймен айкайлап ^ояды: — Эй, кашпа! Бес жуз! То^та деймш... Бес жуз! Екеу! б|р-б|р1н терт-бес туйт, тарасты. Рэтай ши тубше шешт койтан шалбар, кейлепн кит семкесш мойнына асып алды да, Саматкд: - Сенщ бес жузщ не? Айдалада сайтан согып, жынданып кеткеи жокпысьщ ез1? - дейдт Самат жауап бермедт - Бес жуз! - дел к;ышк;ырып к;ойып, елп бес жу- з|'нш|' адымынын Ын жол усл'нен тауып ала кояйын деген оймен жупрт барса, шым-шытырьщ. Кдшк;ан Рэтайдьщ, кутан Саматтьщ 1здер1 ыбыр-жыбыр бат- тасып жатыр. Ю'мнщ 1з( екешн айырып кер. Жылап Ж1бере жаздады: бес жуз адымдык ецбеп еш кет- 11. Ертед есепл алташкы мыд адымдык; тастыд за­ сыпан кайта бастамаса болмайды. Одаша турса, жылап та алар едт Рэтай жылаганды былай к;ойып, кезщ жасаураса, кун! ертед: «Мен баягысында ши тубшен акыра турегелт, жагасынан ала кеткенде, Самат ойбай салып, шалбарын дымдап к;ойды», - дейд| той. ... Ертедщде туе ауа эр мьщ сайын жол уелне тас койып, Емпщтке шаршап, эупИмен жетл. Келес! куш Рэтайта эдей! сокпай, мектепке ерте беттедт Кедтд|. (^уйкылжытып-куйкылжытып ыекырып алды. 0жес1 де бидайды ушырып турып ыекыратын. Самат балалар тана ыекырады деп 203

1 / ойлайтын. Ал алпыстан аскан кюнщ ыск;ырганы ©т- кен цыста баягы каргалардьщ шык;ылык;таганынан I кем сщпады. «Эже, неге ыскырасыц?» десе, эже- ск «Ыскырып жел шак;ырамын!» - дел едк Сол рас па, желкеден салкын самал сок;ты. Тымпыцдап эл1 келедк бер| келедк Кеше койып кеткен тастар керн нер жок;. Есесше арба 131 сайрап жатыр. Денгелек- тер1 ылги «8» жасап кететш Бокайдьщ шикылда^ ырдуаны! Жупре женелдк К;алыц шид1 жарып етт ед!, арба топтал тур. Бок;ай муньщ кезект! «бел- п» тасын кетерт, жол шетше шок;алак;тап барады. Кунк-куцк етедк

- Жол устЫе тас койып... Вот ти! Бул юм ез1 \\ фронтовикке касты к ойлаган? Салдама арбам ша- шылып кала жаздады. Самат дереу Бокайдыд колына жармасты. -ТиюпедЫ Менщтасым! Бокайдыд кез1 жарк етп: - Менщ тасым! Вот ти! Ау, айдаладаты тас кай- даты сенщ тасыд? Басыда койсад, мэ, ала бер! Вот ти! Сейпп, бэрт айтта бфш айт, еюнш1 кут де Самат- тыд есеб| — есек болды. Ырдуанныц дедгелег! таска ТИ1П, копаддай бергес1н Бокай жол шет1не лактыра бер1ПТ1... Кфйткен жен? Узт1сте де, сабак успнде де тол- ганып, миы су бола жаздады. Кэр1м атайдан: «Жыл- кайдаров, ай карал отырмысыд? Бер| бурыл, есщ- д| жи!» - деген ескерту алып, ол аз десе, амалды дурыстап шыгармаган сод «ушп» мойынга конжит- ты. «Маган не болды?» - деп ежептеуф уайымда- ды. Сабак аяктала есепнд ем1н тапты. Жол усп'не томпитып тас койып кажет! жок! Эншейт, эр мыд адым сайын кагаз бет1не белп салып отыру керек. Эр мыддык — б|’р белп! Бели канша болса, колхоз бен Емгмртпд арасы сонша мыд адым! Келес! кун1 мектептен шыга санап, Емгиртке жет- кенше элп белплерд! кагазга турип отырып ед|, ол он алты таяк та терт жуз терт адым шьщты. Соны- мен, колхоз — Емп1рт арасы 16 рет мыд 404 адым! Муны метрге, сосын километрге айналдыру кажет. Бул- Самат мыд ойласа да шама-шаркы келмейпн 205

I шаруа. Бутан Кер1м атаньщ есеппен тас болып кал­ ган миы жетедк «Арифметика» атты пен балаларды кун сайын ^уткартан емес. Сабак аяктала бере Самат к;олын кетердк - Айта бер, Жылкдйдаров! - Кер1м атасы кешеп «уштЬ> умытпатан ба, бупн фамилиясымен атады. «Бес» алтанда Саматжан дейтш. - Атай, мен колхоз бен Емшрт арасын есептеп шык;тым. - Есептеген! калай? Самат таякшалар жыпырлатан ак; катазды ата- сыньщ алдына жайып салды. 16 рет мыц 404 адым атасына да к;иын тид| ме, шекесш к;асып ойланып к;алды. - Кдптатан таякшаларьщ не? Самат мен-жайды айтып бердт - Километрге шатамыз муны енд|, - дед| Кер|м атасы ок; тиген жаты к;исайьщк;ырап. Ойта кеткенде жаты кисайьщкырап кетет1н. - Есептеп керелж. Так, так... Сенщ адымыц к;ыск;а. Отыз сантиметрге жете ме, жетпей ме? Кене, партадан шьщшы! Самат партадан шытып турды. - Кеше калай журсец, солай адымда. Самат «кеше калай журсе, солай адымдады». - Токтап тур, сол адымьщмен токтап тур. Мен белгтеп алайын. Мутал!м бормен Саматтьщ адымын белгтеп алды. Сосын ею ак белпнщ арасын сызтышпен елшед'|. 206

-Отыз сантиметр екен. Муны жацаты 16 мыцда ! 404 адымта кебейтелж. Так, так... Ойша есептеуге каукары жетпей, тактата жазып ед|, кара шаршы жыбырлатан цифрта толып кеттт Ушкан шыбынньщ ызьщы есттмейдт Ратай ттл ба- сын стюп-стюп койды. - ОЬо, 244 мьщ да 40 санти! Оны метрге аи- налдыру ушш жузге белем!з. Бор такта бетш ба- рабандатып, тынымсыз токылдады. Быжынатан цифр тактанын сыртына шытып, асып-тегте жаз- дады. - Сонда 2440 метр де 40 санти! Колхоз бен Емшрттщ арасы, айналайын, Саматжан, децгелек- тей келеек, ек|' жарым километр екен. - Мутал1м ке- шеп «Жылкайдаров»тан «Саматжан» та кешкенш ацтармады. Класс бфауыздан: - ОЬо! - дест1. Самат, керганше, ундемедК Есепке кецт1 тол- май отыр. Емшрт пен колхоз арасы алыс-алыс, ею жарым емес, он километр деп журсе... Эсфесе, бо- ран-шашынды, жауынды кундер! жол аш 1шектей созылып, бтп болмайтын. Сейтсе, бар болтаны ею жарым километр! Ак тер, кек тер болып несш есеп- теген?!. Кер!м атай кен!лдент келт, Саматтыц басынан сипады: — Мше, Ж1пт! Мше, математик! Сенен туптщ ту- бшде адам шыкпаса Кэр1м, е-е, Кэр1м атай бол- май кетешн! - деуге дейш барды. Сонсод. - Бала- лар! - деп, класка кзткыл кабакпен карады. Ауыл 207

мен ауыл, мектеп пен уйдщ арасын эл1 кунге дейт есептемей журген кт такырбастарта 1штей ренжщ- кфеп парады. - Омф кызык окиталарта, саламат есепке толы. Оныц бэрш бту, тусшу ушт ыждатат- пен оку керек. Оку инемен КУДЫК казтандай. Тап- сырма былай: Мектеп пен уйлерщнщ арасы канша кадам, соны бтт келщдер. Ал мен эзфпдепдей шыгарып берем. Ал, Самат, - дел, мутал1м кезь нен: «Жаксы баласьщ-ау езщ!» деген жазуларды окытты, - бупнп ецбегщ ушш бадырайтып турып «бес» коямын. Кеше де осындай ынталы болсан, «уш» алмайтын ед. Мейманасы тасып кеткен Самат еркшст: -Агай, агай, кеше мен осы адымдарды есептеп, соган ойым белт'т, аздщ есебрзд! шыгара алма- дым, - дел салды. Бурынгы Ж1бу Ж1бу ме, атасы енд[ ыстык табата тускен майдай ерщк - Е, солай ма? Бесе, буны не кара басты дел ез1м де ойлап ем. Окасы жок, окасы жок. Ендеше кеше «ез адымын есептеп, б1здщ есепке муршасы келмед| дел, «ушт1пцд|» «бестжке» былай тузей- М13. - Орындыкка жайтасып алып, кешеп батаны едемтеп турып «беске» тузедк Ретай кулатыныц тубшен: - Сок втркт|! Терезеге телмрп, сайратан шым- шыкка кез сатып отырмап па ед. Айтайын ба осы? - деп ыс етт. Кфлын шошайта койды. - Атай, атай десе... Мутал1м иепн кетердк 208

- Ие, не булшт калды, Бокаев? - Мен бар гой, ертед уй мен мектеп арасын есептеп келемш. Сонда «еюнщ» бэрш «беске» ту- зетес13 бе? Агай култ Ж1берд|; - Сен меж ейлп арандатпа. Б|ршшщен, Самат «ею» емес, «уш» алган. Еюншщен, «ол ушл» беске тузетемш дел колхоз бен Емшрттщ арасын есеп­ теп шыккан жок. Ал саган есептеп кереп не? Са- мат-ак; сенщ орныца есептеп тастады. Екеущ бфге турмайсьщ ба? - деп, пысьщсынган Рэтайдын эт- п'н басты. Не десе о десш, дедесшщ «Оку инемен кудык Казгандайы» рас екен. Кер1м агай да жада сейдед|. Класс шулап кеткенде ашу кысып, акырып калганы болмаса, былайша жаксы агай езП Дедес! де тепн адам емес. Емтртке келгенде, оку жайлы тагы не бтедк сурап калу керек. Сонымен, Емжрт пен колхоздьщ арасы 2240 метр де 40 сантиметр! Еюнип жацалыктыи шел кинодан шыкты. Кино колхоз бен Емжрт арасынан киыс жат- кан ойпаттагы заставада керсеттедк Фильмдер- дщ бэр| - итпен шпиондарды койдай куып, коймай устай берелн шекарашылар, бурын-сонды гумыр кешкен батырлар жайлы. «Тисса услнде», «Жолба- рыс», «Константин Заслонов», «Суворов», «Алек- сандр Невский», «Б|3 Кронштадтанбыз», «Аман- гелд|» - бернбар! элп батырларды марапаттайды. К;ыскасы, 1Ш пыстырмайды, клубтан шыга сала 209

цайта кф!п( жадагы киноны тагы керпд келедг Сол киноныд эсер'| ме, балалар сабактан колы босаса бггп, кебше согыс ойнап, «ак», «Кызыл» болып, кы- зылшеке болып жатканы. «Шпион» куады. Шекара- шы екенсщ, астында ат оскырынып туруы тию. 0зен кабагындагы буйра-буйра жас талдар бала атаулы- ныд астына туст, «ауыздыгымен алысып» шыга келед|. Бупн жексенбг Жексенбще кино тал тусте бас- талады. Ратай, Самат жэне Елеуке деген судгак бала - ушеу1 заставага карай сау желт келе жа- тыр. Ушеушщ де кейлек-шалбары жуылган, таза. Саматтыд тодган сыдайы бар. Таза кейлек-шалбар кисед, о баста тодатыныд рас. Бет-ауыз сабындап жуылган, танау да «Брононосец Потемкин» филь- мшдеп зедбфектердщ удгысындай удфейт тур, тап-таза. Себеб!, кузетип солдат юр болып, ки1мш жыртып келген балаларды кинога юрпзбейдг Неге ейтед|, одаша жиналганда ойлап-ойлап милары жетпей койган. Теп, Кер1м агайлары ескертт койса керек. Елеуке - небф сайгулж атты еске тус1рет1Н узын бет, шошак бас, сидиган бала. Астыдгы ерш ылги салбырап, бфеуд| мазактагандай бултиып журе- Д|. Кеп ундемейдт Балаларга ти1спейд|, кактык- пайды, соктыкпайды, котыр ешюше бетен жанга суйкенбейдг Кдсына барып, алда-жалда колыд- ды кетерт калсад, тап бф согып Ж1беретшдей ба- сын колымен калкалап, буга калады да: «Атама айтам! Апла-ай!» - деп сыдси женеледг Мунысы 210

Рэтайга жаксы болды. Ер1ге кзлса, Колын кетере калып, кумарынан шыгады. Елеукенщ атасы Са- маттьщ Д0дес1мен Аксиырда коксы конып отыр. Де- дес1 ана жолы оку, ине, кудык туралы айта келт, аягында: «Бас-кез бол ана Елеуке курдасьща. ©31 сутке жарымаган арык козыдай солбырайган неме, таяк жеп калып журмесш. Сен болсад, колхозда ест, К0ПТ1 керт, окып, кезщ ашылып калган бала- сьщ», - деп, ©Т1р1п ме, шыны ма, астына кепиик ко- йып кеткен. Елеуке колхоздагы алые жамагайыны- ньщ уйшде жатып окып жур. Саматтан жас улкендт бар, ал мектеп есИн биыл ашкан. Елеукенщ атасы немересшщ жасын дурыс есептей алмайтын ка- рацгы адам. Эке-шешеа б|р жылда кайтыс болтан. Кыскасы, узын басы биыл тогызда. Себепазден- себепаз: «Атама айтам! Алла-ай! Алла-ай!» - деп сьщеи калатыны колхоз балаларына жакпай калган ба, нукып-туйт, шетке шыгара бередг Жамагайыны касыктан кага бере ме, аптасына Емтртке кашып келт, Саматтыц касына жатып кетедг Ас 1ШЮ1 де кызьщ. Жайшылыкта сыксиып уялып, дастарканга колын тым сирек созады. Кезд| ала бере кемейле- тт-кемейлетт ж!беред|. К^алтасына б|рер жапырак нанды сунгтп тастап, тук бтмегендей тымпиып отыратыны да бар. Аузына су толтыргандай сеи- лемейдг Айтатыны кшен асык, сасыр, булд|рген, котан кузетелн Майлыаяк, Жолдыаяк атты гажап иттер жайлы. Бурын киноны кермек тупл1, еелмеп- л. Осы минутта койдан жуас, козыдан коцыр, Ратай мен Самат екеушщ Ын баса булкектеп келедг 211

К;альщ ши арасынан заставаньщ Кызыл шаты- ры кылт еткенде Елеуке астьщгы салбыраган ернш жиьщкырап, тт катты: - Самат, а. Самат! -А? - Кино деген немене? - Кино ма... Кино! Казф ... клубка фемкз. Клуб- та солдаттар лзтт отырады. Онда шахмат, гэзит- жорнал бар... Самат мудф'т калды. Киноньщ калай керсетР летшш бфауыз сезбен туйт айтпак едк ол киыны- рак екен. - Клубта гэзит окыта ма? Самат куле берт едк Ратай буйрнен солк етю- з!п нукып калды. Бул - «Турып тур, казф буйректен сирак шыгарамын!» деген белп. Самат сштщей ту- нып калды. Ратай биязы унмен: - Газит окимыз, кезекпен газит окимыз, Елеу­ ке, - дед|. Елеуке: «Сенен юм сурады?» дегендей Ратайга астьщгы ернш шыгарьщк.ырап, кезшщ аласымен б«р карады. - Мен казит оки бтмеймш. «К^а-ла», «да-ла» дел Кана оки аламын. - О, онда окиын. «Кд-ла», «да-ла»... Болмай- ды, болмады! Гэзигп судыратып оки алмагандар- ды солдаттар желкеден нукиды, картой аршытады, казан тубшщ каспагын кыргызады. Тагы не? Е, бы- лай.. . шала аршып, ала кырсац, кертокай алады. Мше, буйт'ш... 212

Елеуке басын к;алк;алап: — Атама айтам! Апла-ай, алла-ай! - деп сарнап к;оя бердг - Сосын куресп'ред|, - дед|, мына жак;тан Самат та ел1пп калып. Елеукенщ ею кез1 атыздай: - Юммен? Солдаттармен бе? - Жок;, командирлердщ езщ сеюлд| балдарымен. Елеукенщ бетше к;ан жупрдк Туздай кез1 кегере калыпты: - Рас па? Жак;сы болды. Телеу, К^алдыбайларды ылги жыгып жургемЫ. Ратай так;ымдап к;ояр емес: - Е, сенщ жьщкандарьщ бес-алтыдагы Балапан Шиборбайычтар гой. Сен не, ылги помидор, колба- сага тойып журетж командирлердщ балдарын юм деп ец? Олар кагып к;алса калпактай тусепн Кдлды- байын емес. Жык;, жьщ! Онда: «О, узын балан кайте- д| ез1, ей? Б|з де курест керей1кил!» - деп солдаттар шап берт, белщнен ала туседк Оларды жыга алма- сац, кертокайдыд кекесш кересщ- Тебенд! кашаган- да тура тест ж1беред|. вне, ана солдатты жыгамын деп айтып керш|', - деп, заставаныц темщ какпасы- ньщ жанында канжарын белше асып, арлы-берл1 тедселт журген дэу б|р солдатты нускады. Елеуке иеп кегжит, тартыншак; аттай артымен шепнт барады. К/улагына шыбын юргендей басын шайк;ап-шайк;ап кояды. - Бул баладан жыгылып к;аламын. Мурным кана- са, кайтемж. Ондай кинода юрмеймж. 213

Елеукеге Саматтьщ жаны ашыды. Тогыз жасы- на дейт оцу окымай, кино кермей, Жолдыаяк пен I Майлыаякты ертт алып, тау-тас кезт журсе, отан ; К1НЭЛ1 Елеуке емес. Ктел1 - жасын дурью есептей ; алмаган атасы. - К;орыкпа! - дел, Елеукенщ иыгына колын сал- ды. - Барган сод кересщ. Ретай сежмен жай кыл- жактап келедк Елеуке берюер емес. - Олла бте ме? - дейд| Саматца. - Олла, бтле де! - Анау да естт карагансын! - Рэтайды кез куй- рыгымен нускады. «Анау» да ыржацдап, кец|рдепн сук саусагымен арлы-берл1 оргылап, картан-ды. Елеуке сенд|. Б1рак, канжары салактатан деу сарыныц касынан жып берт, Саматтьщ ык жагына шытып алды. К|ырсыкканда кек кез солдат кегендеп желщей Т13Ш1П, какпага юре берген буларта кул1М- деп» (элде кек кез Елеуке деревнядагы шюш еске туард| ме): - Э, этот с длинной головой, что за пацан? От­ куда? -дед|. Тертедей узын колын созып, Елеукенщ басынан сипап ед|, ол тебеж тесетт кертокай басталып кетп дед| ме, шекелеп отыра калып, «Атама айтам! Ал- ла-ай! Апла-айын!» бастап Ж1берд1. - Что, что? - дэу солдат ац-тац. Ретай алаканымен аузын басып кык-кык кулед|. Шакылдап кулсе, солдат «мазактады» деп, кинога 214

юрпзбеу‘1 де ьщтимал. Самат застава балаларынан уйренген шала-пула орысшамен: - Жайлау пришол... Учит пришол... - деп бал- дыр-батпак;тап жатыр.

-1 / Солдат: 1 - Учись, учись, барашка! Большим человеком ! станешь! Атаманом будешь! - дел, Елеукенщ ушюр басын уыстай, мытып-мытып коя бердк Заставата юрт, солдаттан сел узагасын Елеуке ытып алга тусл. Туздай кезше жас уйрлтл. - Окымаймын! Атама кашып кетемш! Клуб заставаньщ нак ортасына конжиган кеп те- резел1, кызыл шатырлы би'|к уй-лн. Ес1п тас жабьщ. Ятни, кино басталып кеткен. Желбф жекен желт есжке келт калып ед|, бауыздап жатканнан катты 1штен б|реу дерею дауыспен бакырды дейсщ. «Сол- даттар б!р баланы бакыртып, кертокай салып жа- тыр», - деп ойлады ма, алда булкектеп келе жаткан Елеуке жалт берт ед|, ушюр басымен Саматтьщ шекеан согып, тест кете жаздады. К^аны кайнатан Самат: - Юр енд|, ей! - деп, Елеукеж 1шке итерт Ж1- берд|. Кезге туртсе кергюз. Тердеп тертбурыш экран тана суттей жарьщ. У-шу, дацтур-дуцпр. Экран- да кез1 акшитан солдат кесеудей винтовкасын, не еш1, не цасы барын юм бтсш, буларга уцтлп, атын Кос екпеге тепюлеп, ызтытып келедк Эне, ат-маты- мен коса бартан сайын упкейт, сартыл да суртыл секунд санап кушей'ш барады. Буюл экран - кез1Н сытырайтып кысып алтан солдаттыц шарыктабак- тай бел мен винтовка уцгысыныц уцфейген децге- лек аузы... Ба-ах! Мылтык гурс етл. Талай киноныи 216

I тубш тусфген Саматтыд ез1 д!р етт, энтек шалка- йып калды. 1лб Елеукенщ. «Ойбай, ойбай! Ата-оу! 0лд| гой балад, елдИ Ок; тид| магон, ок тидП» де- ген судкыл ы есттд|. Елеуке алды-артына карамай, «ок тиген» басын устал, какпага карай безт бара- ды. «Ата! Ата!»лап музыкалатып кояды анда-санда. Ратай сахнада шынтактап жатып алган, немю таню- С1Н1Д удгысындай шолак танауын сэд|рейтт кетерт тастап, экраннан кез алмайды. Самат Елеукен! ка- йырып келмек оймен бурыла берт едк бфеу етеп- нен жулки тартып калды. - Закрой дверь, да сядь! ... Ертедше Елеуке сабакка келмедт Екеу| ас- тарынан су шыккандай кыпьщтап, эред отырды. фркыныш б|р1кт|ре ме, мектептен шыккасын екеу! тату-тэтт1 жатдайда Емпфт пен застава арасын- дагы калыд шид| кеп аралады. «Журепнщ кабы жарылып, б|'р ши тубшде кылжиып жатпасын!» де­ ген де заре жок. Ею куннен кейш Елеукеш алдына салган узын бет, шошак бас шал мектеп ауласына Кунжыддай юргенде тана «УЫ» дедк Елеуке сол шошытаннан шошып, заставадан шыта он бес ша- кырымдьщ Аксиырдаты атасы мен апасына бф-ак сызыпты. Краска жол, сусыз дала. Таддайы кеут, Каны койылып, елт кала жаздапты. Аузына кара- тай тасып журген шоферлар су тамызып, Аксиыр- та апарып тастапты. Кей1н кино койылса, Елеукенщ шошак басы клуб- тыд ед алдында ушюрейт отыратын болды. Кино десе, калпактай туседк Самат, Рэтайга ит керген 217

Г' / ешю кездент, кайтып жуымады. Басы ушюр болсын жумыр болсын, екеушщ Елеукедей жолдастан ай- рылганы аньщ ед|. *** ! ; Кдрашаньщ аягына кдраган б«р кун| Самат мек- тептен семкес'| колын узт, карны шуркырап кеп еак а1щан. вйткеш, шуберек семкесшде Кэр1м агай эдемтеп цойып берген ею «бес», б|р «терт» жатыр. «Терт-бестер» эдетте семкеж тубше тас салгандай ауырлатып ж1беред|. Саматка ондай да аяк-асты- нан куш бтп, кабагынан кар жауып, катты тунгт ю- ретш. «Уш» алган кундерк эрине, керюшше. 1<;арны ашпайды. Шаршап-шалдьщпайды. Бексес! булти- ган, желкес! шодырайган ермекил юпеттес суйюм- С13 бага уш1н мамасы мацдайдан сипамайды. Киюл- Ж1ЦН1Д алдын алу ушш ши 1шшде жайылып журген бузаудьщ «тэрлб|н» байкастай кайтады. Мамасы б'лп’ш, сезпш-ак. «Е, Кэр|м аган бупн бастан сипа- маган екен», —дейдк Содан ею «бес», б|р «тертлц» буымен уйге ен- телеп жетт келсе, устел шетшде ею кез1 алакан- даи, тыгыншык; келген, судш1 суыктау кара бала алак;-жулак; елп отыр. Жасы он жетшщ ар жак, бер агы. ешес1 пеш тец|репнде куйбендеп жур. Терю тИаНпала.бере алжапкышыныц етепмен кезт уйкеп окт-Яо Л ж'|,3'не ^аРасаН, жылап жур дел ойламай- тап-тумио ШЫ“На к;ызыл жУпр1ПТ1, кабагы ашьщ. Уй |'ин ктаи. кобырап, келденец жаткан зат жок, 218

в еш козгалмайтын устел жуылып, сурттт, айнадай жаркырап тур. К|ара бала элдебф заманда жогалтып алган бф- децес1н Саматтьщ белнен 1здеп отыртан сиякты, муныцжузше октын-октын бажьфайып карап кояды. Самат устел касына жоламай, алакелецке бурыш- тарды саталап, пысылдап журт алды. «К1М екен? Элде Аксиырдагы дедесшен сэлем-саукат ала кел- ген бфеу ме?» ©йткеш, тер жакта ток коржын том- пайып жатьф. Босагадагыньщ кез1 терде деген осы. Пешке конжиган кара казан булк-булк кайнайды. Уй 1Ш1Н танау тарткан сайын араныцды аша туселн сур еттщ хош И1С1 кернеп алган. Мамасы алжапкыш етепн умаждап, кайта жазып турып: - Саматай, келпи берМ - дед| кептен есттмеген макпал унмен. Селк етл. Ойламаган жерден шыкса, макпал ун де селк етюзед! екен. Бф басып, ею ба- сып, устелге жакындады. Мамасы муныц бшепнен капсыра устап турып: - Улым, мына отырган алыстан келген агад. Ту- ган агац. Аты — Мэкен. Согыстан кейФн киын жыл- дары айрылып калгамын. ЕржеткесЫ «шешем бар, Саматтай 1Н1М бар» деп 1здеп келтл. Тупюлжл кел- Д|, - дед|, жайшылыкта сездщ тубЫ тусфелн мама­ сы юбфлктеп сейлеп. Самат не десш, ундемей кутылды. «Туган аган. Согыстан кейшп киын жылдары айрылып Калгамыз... Тупкт1кл келд|...» -Укса, буйырмасын. Басы ыц-дыц. Агасына бф сэт карап турды. Бул 219

1 | / кезк;араск;а ойда жок;та табылган агасы шыдамады ма, к;озгалак;тап огырды да, орнынан турып, к;ор- жын цасына барды, аузын шешт, жалт еткЫп бф затты суырып алды. - Самат, ала гой, саган арнап экелген базарлы- гым, -деп, устелге экеп койды. Самат к;алтырап к;оя берд!. Сары айылбасы бар, жез кулыбы жаркыраган былгары портфель! Кэр1м агайдьщ тертшим кпаста окитын кызы Сэбира гана жалтылдатып устап жу- ретш портфель! Портфелге к;ол соза да койган жок;. Тек тестт к;арады да турды. - Саматжан, ал, алсаншы. 0зще деп экелген бу- йым. - Шешес! элпш крлтыгына тьщпалап жатыр. Сейткенше аядай белмеш даудыраган адамдар аузы-мурнынан шыгарды. К|ансонар болса бггп, кек тебел беслмен к;ысына терт-бе к;аск;ыр согып ала- тын, сол себепл де ез1н керемет сабырлы, салмакты устайтын 1зет ага уйге кэцкит юре берт ед|, ала- са мандайшага тебеан оидырмай согып алды. Сер1 адам сыр бере ме, к;абагын сэл шытты, тебеан де сипамастан орындык; шелне отыра берд1 де, ок;тау жутк;ан адамдай лкейе к;алды. Семейден келген гул- Д| Ж1бек орамалды маддайын баса тартк;ан ШаИига апай, 1зет аганьщ келшт сайтан деп камшыныц ас- тына алгалы «Айтуган молдадан» к;айта «Айтуган атага» айналган аксакал, Бокай, Шекей - бэр-бэр|нщ терт кез1 тугел. Шекейдщ колтыгыньщ астынан Рэтай жымыраддайды. Кезш кысып, бас бармагын шошай- тады. Онысы не «Во!» не «Маладес!», эйтпесе, «Ка- тырдьщ!» деген!, ейтеуф, мазак^ап турмаганы анык- 220

- Кезайым болып жатырсын? - Ат айналып казытын табады... - Саматка дырдай ага табылды. - Е, Алла, бергенще шуюр! - Кайырлы болсын! - Тойган козыдай томпиган турщнен айналайын! 221

- деп, елден ерекше шур- тартыншактаганына карамай, «агасыньщ» белнен суйт жатыр. Шешеа кенет алжапкышымен белн басып, екст- 0КС1П жылап Ж1берд|. ШаПига апай орындьщта ок;тау жуткдндай к;айк;айып отырган 1зеттей жубайын бек- семен к;агып, «тагынан» тус!р1п Ж1берд|. - Жел жаЬанды билеген патша болсаныз да ту- ' рьщызшы, жтлм! 1зет ага сыр бермед!, шетке шьщты да, устелге колын салып, суреттеп Сталин агзамдай к;атып тур. «Так;ка» шешес! жайгасты. Жылауын к;ойса да, о^- тын-ок;тын пыр-пырс етед'|.

I■ Айтуган ата: — Сабыр, сабыр, келЫ! Тамам ел куаньища жи- налып отыр. Е, Алла... — дей бер1п, молдальщты ада-куде тастатаны есше туст кегп ме, жым болды. - Е, бул сотые К1МД1 куартпады? Баланы анадан, ананы ерден айырды! - Кайтан байгус! Айтуган атаныц уй1ндеп кетж лс ежей Мэкенге карап ернш жалап: - Тымпиган мурньщнан! Жаратканнан айнала- йын, аумаган Саматжан! Элп б1здщ ул да хабарлас- пай кетл. Не кукай керт жур екен? ©Ы - деп б|р тен- дрп тастады. Ел жиылганын жада пайымдаган шешес! суршт- кабынып, аядай белмеде зыр жупрт жур. - Терлетщ1здер! Жайгасьщыздар! Мен, анте­ нн... Ет те П1С1П калды, дем татып кетНздер! Емтртлктер узын орындьщка жайгасып, тауьщ- ша л'зтт отырысты. Бокай самаурындай агашая- гын, «Керд|цдер ме, ей, жагдайды!» дегендей орта- га карай дуре тастай салып: - 0й, 0лима, жогын табылды, кемющ толды. Вот ти! Ак туйенщ карны жарылды. Магазинге б|реуд| жу- прлп пе ен? Кешке нел-нел бесте жабылып калады. Сосын 0НЭПИЯ саранча аштырып кер! Вотти! - деп, ез упайын тугендеп жатыр. Шекей апай бурк ете калды. - Осы сенщ кен1рде|\"Н кебелн кун туар ма екен! - деп еипге сыбырлап, буй|ршен нукып калып едк ко- пан еткен Бокай: - Вот ти, - дед|. 223

Шешеа пеш артындагы куыстан ^арасудыд к;о- магай алабугасына уксаган жуан бетелкеш суырып алып, ортага дж койды. - Неге болмасын. Бэр1 де бар. Мэкежм келемт деп хат жазгасын кустай ушып, сатып алып койга- мын. Б|рак кедт кургыр аньщ сенбей, жан адамга тгс ! жармап ед1м. Айып-айбана менен! Адам сынамын десе бф минут екен. 1зет ага неше жыл бойгы салмагы мен сырбаздыгынан ойда жокта жадылып калып: - ШаИига, отырма! Ашымал сыраныд б|р шеле- пн алып кел! - деп, ата уйректей барк ете калды. Бокайдыд Рэтайга тарткан алакан кез1 нажагайдай жаркылдады.

- Вот ти! - деп, 1зет агага есепаз суйюпенджпен ; бажырайып турып карады. Бул кезде колдарына бф-бф токаш устап, Самат пен Ретай сыртка сытылып шыгып кеткен. - Мына бала агац дейд| той. Бас терю саган кап­ тал койгандай. Тек сен сэры да, ол - кара, - дейд| досы бурай салган нанга какалып турып. Самат тт каткан жок. - Мамам айтады, байы елт калгасын Элима Са- матты колтыгына кысып, Теркине кайтып келген

I деп. Атанды эжец бауырына салыпты. Былтыр ол да ел1П келпл. Ыр жынды: «Шешеннщ кез! тр. 1зде- мейсщ бе?» - деп туртпектепл. Канына тарткышын ез1н! Самат жалпак тасты бэтецке тумсыгымен теут тур. 9р|-сер|... Атасы портфель алып келдк Ел-журт шулап, суйшип сурайтындай ештеде жок сектд|. Атата ерт, !Н1 жетектеп кермеген саяк бала емрне улкен езгерю енгенш кайдан бтсш. Портфель бол- маса отан бер'|бр Ретай: - Жаксы болды. Кфжанщап асьщты тартып ала- тын колхоз балаларыньщ кекесш танытамыз. Атад шелнен бьщпырт тигендей сута салып сабасын, бе- лем, - деп юж1нед|. - Сен байка! Тебелест калсак, атаца шш-шш деп журме. Мэкен1цд| урып тастайтын ата менде жок. Нешестный болады. Кекеме таяк жед1м деп кер, бас салып, ез1цд| сабап тастасын. *** 0м1р езгердь Бурын кей кундер! сабактан уйге арсы-курс1 крп келгенде пеш тубшде журелеп, кул алып отыртан шешеа белн жалма-жан бурып ала коятын: жыла- ганын жасырганмен, пыш-пыш тарткан мурнын кай- да кояды. Ондайда Самат та тымырандап, семке- С1Н тесек услне лактырып Ж1берт, еакл сарт урып сыртка шытып кетелн. 226

I Шешесшщ кез жасына б|реу юнэл1 — ол аньщ. Б|'раи; К!м? Рэтайды «Жак;сы кергешмнен урамын, соны угасьщ ба, ей, сен! Вот ти!» — деп койып ка- латын Бокайдай екес1 жок - мэселе кайда? Жыла- са, Шекей апай жыламай ма? Бокай 1шт келген кун1 тас-талкан ашуланса да жыламайды. Кбайта арты- нан: «Элп немет туйт калып ем, серен етт тесек- ке кулап туспеа бар ма. 1ше берет калтасы кальщ болса», — деп култ отырады. «Юм?» деген жалгыз суракка жауап 1здеп, ши 1шт беталды кезт, кангып кете барады. Басы кангырып, тандайы кеут, ши ту- б|'не жантая кепп, колын желкесте жастаган куй1 аспандагы бозторгайдан кезт айырмай узак жата- тын. Бозторгай - жалгыз, бул - жалгыз. Талыгып ке- Т1П, уйьщтап та калушы едь Ретай айта беретт сай- тандар негып согып, бет-аузын кисайтып кетпеген десейшг Теп, сайтандар айдалада уйьщтап жаткдн жас баланы аяп: «Эй, бала, оян! Кун етт кетед|», - деп туртт калып, куйындатып кете беретт болса керек. 0йткен1, Самат ылги да бфеу туртт калган- дай шошып оянатын. Кдзф шешес! ынырсытып кана эндетт журедг Уй 1Ш1Н ттмен жалагандай таза устайды. Заста- вадагы телеграфист жумысын тастап, уй шаруа- сына бфжола шьщты. Бурын ШаИига апайдан да, Шекейден де жас едк Мекен келгелк кем1 он жас картайып кегп - басына орамал тартты. Бокай да калжьщын тыйып, ттш тартып сейлейтт болды. Бурынгыдай емес, баяу, найкалып басады. Жал- пы, аузынан «Самат, каргам, Мэкен, кулыным» 227

деген сездер туспейдг Сейтсе болды, шешелер б|рт1ндеп ежелерге айнала бере ме дейд|. Тр желмдж баланы тсрп-катырып тастайтын бетон сектд| б|рдене ме, Мэкен пысык екен. Кытай асатын тасжолды тепстеп, кешр салатын жумыска турды. Кунмен жарыса турады да, курек-суйменш аркалап, бес шацырым жердеп Караойга тартады. Самат «Мэкешм, Мэкенжандардьщ» житеп кет- кетне 1штей аз-муз екпелк Бурын «Саматымньщ буыны катып, бел1 бекган. К^аргымды осы каргам шыгарады елнак» - деп, оцашада бетшен суйт, колтыгына су буркт отыратын. Бул кунде ол кол- паш сиред|. Амал жок, аган болгасын, арада ауыс- куй1с болмай турмайды екен, ттт1 артыгырак бе- рт кояды екенсщ- Агачнтер тешет тец белгсетш болып шыкты. Колы епт1 агасы топырагы саулап туратын сиыр кораньщ тебесш ашып, кайта жауып алды. Ес1к ал- дына «Жолстройдьщ» есебшен б|р арба карагай тусл. Келер жылы, амандык болса, жацбыр жауган кун1 тамшы агатын, кыс келсе, бурышына кекаяз ка- татын уйдщтебесЫ ашып, тактайлап алмак. Ал, класс ду-ду... «Саматтын агасы табылып- ты!», «Семкесш кара сен эуел|, агасы сонау Алма- тыдан сатып экелтл» деген алыпкашты ецпме ат- кеп1р. Ол, эрине, кулагына майдай жагады. Кер1м агасы да кластьщ кезш бакырайтып ко- йып басынан сипап: - «Ал, Самат, агац келдк агасы бардьщжагасы бар, 613 де куанып жатырмыз. Согыс салып кеткен жара жаца жазыла бастады... - деп 228

ауа жайылып бара жатты да, мугалм емес пе, оны- сын тус1не койып, лезде вз жвнЫ тапты. — Саба^ты енд| «беске» окы, агад алдында уятка калма», - деп акылын айтты. Рэтай да кеп адыраддамайды, бу- дан жи1 жыгылып калып жур. ©т!р!к жыгыла ма, юм бтс1Н... Кек тебел беслж жаратып, каскыр согудыд эзф- Л1пне юргст кеткен 1зет агай энеугуш уйге бас сук- ты. Семейдщ базарынан сатып алган галифе шал- барына конган сулы кикымын тырнак ушымен шер- Т1П бфаз отырды. Сер| адамга беталды сурак кою да Киын, шешес! казандык жактан бас кетермедг 1зет ага Сталин агзамдш сектд| френчшщ алкымына саусагын бф типзд| де: - Сю, келт, келер жылы баладыз маган ерт, Семейге мал айдаса, калай карар едщю? Сю, ке- Л1Н, ренж1мец13. Тапкан акшасы - нэст, жер шо- лып, ел керт кайтады. Сю, келш, енд| гафу етн дю, - дей келе, неге екеш белпсю, Семейден са­ тып алган курым елпнщ екшесш так етюзт согып, сымдай тартылып тура калды. Самат кезш есеп ютабынан айырмаса да: «1зет ага каскырды согар алдында: «Сю, Кфсеке, сойыл тиелн кара тумсыгы- дызды бер| бурсадыз кайтедг Е, есл'дю. Сю, Кфсе- ке, енд| ренж1медю», - деп барып сулатып салатын шыгар», - деп ойлады. Шешес! шыр етл: - Агасы, колка салмадыз. Ешкайда бармайды. Онсыз да он жыл бойы кез жазып калган бала- ны алыска Ж1бере алмаймын. Аш болса да, ток 229

болса да, кез алдымда калкиып журсш. Айыпка ; буйырмадыз, атасы! Бел кайтып калган атасы: - Болсын, болсын! - дед| де, тумсытынан шы- бын тайып жытылатын курым елпнщ конышын кос колдап кезектеп тартып, сымдай кертген куй| тузу басып шытып кетл. Ал, Самат пен Мэкен анау айткандай 1шек-ка- рыны араласа алмады. Адысын аддып жур. Эйт- кенмен, атасы портфель сатып экелд| той. Мэкен жумыстан шаршап келт, мурттай ушкан куннщ ертедшде алакебеднен оянып, елпн балшык- тан тазартып койды. Атасы оны бтд| ме, бтмед| ме?.. 9й, елклд балшыктан тазарып калтанын ка­ пай бтмейдт ©йтеуф, жумыска келп бара жатып шешесше: «Саматка келер зарплаттан бэтедке алмасак... Мынаныд тумсыты ашылып, табаны тусуге шак калыпты», - дел салды. Шешеск «О, айналайын, осы бтген'ще де ракмет! Самат эл1 од-солын айырмайтын бала той. Не кисе де бэ- р 161 р. ©З1де алдымен иытыда телн пенжак сатып алшы. 1зеттщ К,анапиясынан кембющ? Былай... ж\\- пт кусал жур. 1нщд| сосын кере жатарсыд», - дедл Керпеш басына тумшалап буркент жаткан Самат бэтедке дегенде буйреп булк етл. «Иэ, бэр|бф. Ана Рэтай да жада бэтщке кит жур», - дел, керпе астында ешюмге еслртпей тана кудк етл. «1нщдЬ> еслгенде барып 1имнде бфдеде жып-жылы болып, ер'п сала бердк «Ата, 1 нI... Атасы бардыд жатасы бар... 1н'1С1 бардыд тынысы бар...» Самат тесект! 230

сыкырлатпай, ептеп кана 1рге жакка аунап туст, ацкерпш кабырганы тырнагымен айкыш-уйк;ыш сызгылай берген... •к *к * Самат ержетт келе жатты. Лактырган тасы зымырап, былтыргыдан узагы- рак тусед|. Биыл былтыргы кысталыдай К^арасуга малтыга коймайтын шыгар: жузуд| уйрендК Сыньщ айнага карап, суга шылаган колымен шашын ба- 231

..I / сып-басып цояды: «Кулэнда каникулта келе ме, ! жок па?» Биылты кайырлы куздщ соцты жацалыты мынау: Емшрт пен колхоздьщ арасын желтоксанда к;ай- та адымдап ед|, 15 мьщ 391 шьщты! Уш рет елшед|, бэр|б|р сол 15 мьщ да 391 адым! Ратай Карм атасына узтюте: - Атай, атай, энеугуш Самат Емп1рт пен колхоз­ дьщ арасын к;ате есептепл - дед| жерден жел к;оян тапкдндай сэн'|рендеп. «Сен айт!» дел к;ойматан Са- маттьщ ез1 едт Б!рак булай сумфейлл айт демеген. - Солай ма, Самат? Самат парта белн сызтылап турып: - Кеше елшед1м. Уш рет елшед1м. Бар болтаны - 15 рет мьщ да 391 кдцам! - дедь Атасы жымиды: - Ол есеп те, мына есеп те дурыс, балалар! Сен- дер мына жатдайды ескермегенацдер. ©лшеген Самат па? Самат! Жылк;айдаровтьщ кецт куй! жак;- сы каз!р. Атасы келд|. Ал, к©щ1Л1 ескен бала адымын кефек, кере-кере тастайды. 16 мьщнан 15 мьщта туст калуыньщ б'|р себеб1 осы. Еюншщен, Самат, куннен-кунге ержелп, есейт келе жатк;аныцды умытпа. Бойьщ да, ойьщ да. Ондай баланьщ ады- мы да есед|. Ею ай бурынты 16 мьщ 404 адымньщ 14 мьщ, 14 мьщ да... - 15 рет мьщ да 391 адым! - дел сак; ете калды Самат. - Иа, ие, 15 мьщ да 391 адымта кемт цалтаны сол ею себептен, - дедь 232

- Уктыддар ма? Самат басын изедк Дудэмал Ратай ундеген жок;. — Ал, бар, ойнаддар! Бупн кун ашьщ, ауа таза. Кар1м атай аркаларынан какты да, ютабын кол- тьщтап, ок тиген жаты кисайып, не жылаганы, не кулгеш белпаз, класса юрт кетл. Самат стейген куй| ойланып тур. Кэр1м ата- сы бес минутта бес кун ойланатындай сез айтып кегп - соны бтед|. 6й, койшы, кейт тэты саралап жатар. Ержетт келе жаткан баланыд миы бупн- гщен ертед жаксы ютемей ме. Тед|репне караса, Рэтай Елеукеш бурычща тытып: « Курты дды токаш- ка айырбаста!» - деп, жаналкымта алып, кысып жатыр. Екеуше араша туст, айырып Ж1берд| де, у-шута аулата атып шьщты. Расымен кун ашьщ, ауа таза екен. IV Бищ-бищ таулар жИтке жетюзбед|. 0з вешен шыр кебелек айналтан куйын бер| карай зыр жупрт келе жатыр. Баятыда Рэтай: «Куйын 1шше колыда пышак алып юрсед, кан жутып шытады. Сайтанныд каны! Кэне, сайтанды жарып тастайын!», - деп, жы- лансап бэкюн ала жупретш. Сайтан болсын, куйын болсын, тутан жердН топыратын уй|рген атын той. Басындаты калпакты куйын ортасына лактырып Ж1- бердь К^алпакты какпакыл тып ойнатан куйын узай 233

бердК Каппак; кайда барар дейсщ! Емтрттщ б!р темпештнде, иэ, шитщ тубтде Саматтан калган белп боп жата берет. Пышак К1МД1 муратына жетюзген? К;уйынга бэю ала умтылатын Рэтай акыры сол юшкене бэты пы- шакка айналдырып, куйын емес, адамга жаратып- ты. Бес-алты жыл «суьщ уйде» отырып, сол жакта уйлент, калып койган кершед|. Шекей, Бокай, 1зет ага, К|анапия, ШаИигалар кайда, одан хабар-ошар- сыз. Айтуган ата кайтыс болган. Би1к таулар жетюзбеген1мен, жупрю КУР кетпе- д|. Тасжол услнде кантарылулы жецт машинаныц касына келт калыпты. Белн желптен келшшеп: - Кеп айналдьщ гой, - дедь Самат Кумарович кулд1: - Былтыр терктдеп туган жерще барганда б|р ай табан аудармай жатып алып ец. Маган бф сагат- ты кимаганыц ба? Келшшек кулдк - Рас-ау! Кдлпагьщ кайда? - Калпакты куйынга сыйладым. Келтшек ад-тад. Осы кезде арткы орындыкта уйьщтап жаткан сэры бала басын кетерт, кезт укалады. Самат КУ\" марович «аузынан туст калган» баласына тестт узак карады. Узак караганы, бурын байкамапты, ба- ланыц б’|р жерлер| Самат К^умаровичтщ двдес! мен апасына уксап калыпты. К,альщ уйкыдан оянган баланыц не экест, не шешесш 1здейлн эделне басып: 234



- Папа, папа! - дед| де, бетен ттде шулдфеп к;оя берд|. Тукке тусшбеген ж'|пт келшшепне иек какты. - Агылшынша сейлеп отыр. Мутал1мдер: «Жаз- гы каникулда ездерщ агылшынша сейлеп, жаттыга бер'|цдер», - деп тапсырыпты. - Ау, не деп отыр, соны айтпаймысыц, бэтф-ау! - Улыьу. «Папа, тутан жерге кашан жетем13?» - деп отыр. Самат Кумарович жауап таба алмады. Буган не айтарсыц? Тед'|ректе кдрайтан жалгыз жан жок;, тым-тырыс. Тым курыса уст'|р'|ктелген тактайдай тасжол шет1- нен жалгыз машина кершсейиш. 236

Ойлап к;араса, улыныц сез! дурью. ч Тутан жердщ топырагын басканмен, тутан жер­ дщ куйын болып, санын сабалап к;ашк;ан терт мез- \\ Г1Л1: кыс - кацтар, кектем - сайтан, жаз - жайлау, ' ! I куз - мектеп... енд'| кайтып Самат Кумаровичке куй- рытын устата ма? 7 980 жыл 237

МАЗМУНЫ з Арыстан, мен, виолончель жене цасапхана 5 Алгашкы тыныс............................................ 12 Еюнш1 тыныс................................................ 18 УШ1НШ1 тыныс................................................ 23 Терт1НШ1 тыныс............................................. 30 Беанш! тыныс.............................................. 37 Алтыншы тыныс.......................................... 43 Желнип тыныс.............................................. 49 СегЫнип тыныс............................................ 54 Тогызыншы тыныс........................................ 60 Оныншы тыныс............................................ 67 Он брНШ1 тыныс......................................... 74 Он еюнип тыныс........................................... 77 Он УШ1НШ1 тыныс......................................... 85 Он терлнил тыныс немесе соцты сез......... 91 Туган жердщ терт мезгш! 91 К|ыс - кантар................ 135 Кектем - сайтан........... 165 Жаз - жайлау............... 199 Куз - мектеп.................

Марат КАБАНБАЙ АРЫСТАН, МЕН, ВИОЛОНЧЕЛЬ ЖЭНЕ КДСАПХАНА Редакторы Ерстбай Манатов Техникалык; редакторы Абылайхан Кэукенулы Суретшю Джохар Юнусов Компьютерде беттеген Эйгер/м Молдахметова

! ^ппппппоа3аК;СТаН РеспУбликасы Б|Л1м жэне гылым министрлюнщ N. «длина мемлекеттж лицензиясы 2005 жылы 11 кацтарда бертген Ба^гз 10.09.19 ж. кол койылды. Шилм! 60х901/1К. Эрт тур! \"АпаГ. Есепт1к^ягпяГа3к(~)ФСеГГ'1< басылым- Шартты баспа табагы 15,0. пт к баспа табагы 10,0. Таралымы 5000 дана. Тапсырыс 600. аймас баспа уй| ЖШС. Алматы каласы, Шэр1пов кешес1, 90-уй, Тел.:295-27-20, 295-27-21. Отпечатано с готовых файлов заказчика. «Полиграфсервис» ЖШС баспаханасында басылды Алматы каласы, 050050, ул. Зеленая кешеа, 13 «А»

- п' гг по \" Мяргп Кабанбай АРЫ СТАН. МЕН, ВИОЛОНЧЕЛЬ жэне КАСАПХАНА % ь• |&> 15ВМ 978-601-264-179-0 17 860 1 2 64 1 790 V \\. '