М.Қабанбай Арыстан, мен, виолончель және қасапхана

Сонсоц муртты ширата (эрине, бар болса) шалка- 1 йып отыр. Эйтеу'|р, твбвт сеж ©31 ©лер жерге суйреп I апармасы акикат. : Арыстаннан баска ит болса, Шынгысханныц бул п1К1р1мен келюе коюы еюталай болар ец\\. Ы- рак б1здщ тебет бфеуге карсы бас кетермек тугт, алдындагы астан айрылатын ашьщауыз. Бф мы­ сал: 0ткен жетще мамам тун аскан сорпа-суанды Арыстан табагына мэймтдете куйды да, уйге ю- рт кетп. Тебет уйшжтен шьщты да, еуел1 шатыр устшде калгыган мысыкка карап аузын арандай ашып ецфете есшедк Мунысы - ол турганда еш- юмнщ, оньщ 1Ш1нде шатыр устшдеп мысьщтыц да журен дауалап сорпага тиюе алмайтынын мекзеул Сорпаны сыртыта жалап басын кетердк ракаттана кез'1н жумды. Кудай бтед'|, казф табактагы майлы етт'| калай ею асап, бф кылгытатынын киялдап тур. Киялдау жаксы-ак, ейткенмен, соньщ ез1 бас­ ка калай оралды, солай орындауга крспесен, кол созсад, уыска жалганда туспейт‘|н сагымга айналып сала бермек. Не керек, кершт есшеу сиякты курыс- тырысты жазатын «жаттыгулар» тым узакка созыл- ды. Элден уакытта кезш соцгы рет жумып, кышкыл асказанына жетерл'жтей жиналды-ау деген мезетте Арыстан кез1н ашса... кызыл какпалы керилнщ кек каншыгы табактагы кэр| Ж1Л1кт| алдына ецгер1п, кы- тыр-кытыр кемфт жатыр. Кез керш, кулак ест1меген мундай арсыздык Арыстанды ебден абыржытты. «Ойбай, тебет абыржып калды» дел жт'исп табак- ка кайта сала коятын кек каншык па? Салмак туГ1Л, 50

окшантай тэр1зд| каз-щатар етюр тютершщ арасына суйекл кысып ап, аса зтд| жеккер1шшпен ырылда- ды. К^айтсш, Арыстан амалы - кыцсылау да. «К;айк;ы куйрьщ карындас-ау, муньщыз калай? Жэ, сабыр, сабыр... Ашу басьщыз, алкынбацыз. Межю С1зге жарасар кыльщ баска екенш ескерткендж кой, эн- шей1н» дейлндей. Тебет неге сыпайылыкка басып, дау-дамайды каулатпай тур, оны бф ит бтедк бф ит бтмейдк Меселе былай: Кек каншьщ бул тецфектеп тебеттердщ кецтш кетерет1н бфден-б'ф бикеш. Кеп уй куижтеушен кор- кып, каншьщ устамайды. Есеане тебеттер жырты- лып айрылады. Арыстандай аузы кере карыс апай- тес «жИттер» аула сайын шынжыр кемрп жатыр. «Юкатан кыста елгтер «сабыр туб| - сэры алтын» деп койып, уйш1к-уйш1кте жатса, кек шытып, алма шешек атысымен тумен-тумежмен андагайлап тун елет1 серуен согады. Туб1т жуж буркырап, кулагы- нан кара туягына дежн ай сэулесше малынтан кек каншьщ бф бурыштан элгшерге карсы ушырасады. Тебет кеп те, каншьщ жалгыз. Сосын кайтсш, кайкы куйрьщты сал-сертер табанда сурапыл шайкасты бастап Ж1беред|. Эр жерде ар-ур арпа- лыс. Жаппай кьщсылау жене гуртдеу. Бф барма- гын 1шке буккен кулары урымтал тусты каша журт акдыса, Арыстан такылегп ацтал, урда- жьщтары бф-бфжщ мойнынан таре кушактап лк турган куш, кудай берген азуды аясын ба, сарт-сурт салысады. 51

Кек каншык; кербез. \"Прлжтщ мына перуайсыз итю- ■ тартысына, маркасцалардьщ мына бейшаралыты- на немк,урайды к;арап шетте отыр. Арыстан сол кектемп чемпионаттардыц жауы- рыны жер шскемес жен1мпазы. Кек к;аншык; бауы- рынан тараган куш1ктер есе келе Арыстанныц бал- тадай аяк;тарын, аяк;к;аптай кеудесш к;аз-к;алпында кайталап жатса, о да сол к;ызойнак;тын задды к;оры- тындысы. Ж1Л1КТ1 кепе-кершеу аузынан жырып екеткен кек каншьщты тебеттщ бас салмауыныц бф себеб! сол кектемп к;ызу кундердщ кудай буйыртса элнак; ке- Л1П калатындыгын пайымдатан 1шю есепте жатыр.

Сейткенмен де уят-суятты, 1зегп умыткан кан- шьщтыд тап алдында суйекл купр-купр кемрп жа- туы тебет 1шше от тусфгендей ед|'. 1шеп шуркырай- ды. Басы айнала ма, калай? Жата кап жер тырна- ды. К;ыдсылады. К;аншык оны елеген де жок, жиж мужудщ кызык-шыжыгымен ауре. Мына тебет бутан кэр| Ж1Л1КТ1 кимаса, кектемде б|р киырда калатыны- на сешмдг Ттесе, Арыстаннан жастау «жИттердщ» содынан еретшше кек каншык кумэназ. Ал осынау майлы Ж1Л1К басты тау-таска соксад да кез келген куш кез келген ауладан табыла бермейдг Акыры тебет шыдамады (еркек кой)- Аятын ке- терт, каншыктыд тумсытынан тургп: «Пардон, ма­ дам, конакка келтаз, карсылык жок. Ендеше, ал- дыта келген асты еле жегенше, беле жешк». Терт 53

аякты бикеш дастаркан басындагы сыпайылык; ; жайлы палендей саликалы ой тушп жатпады, аты- ! лып кеп Арыстанньщ башпайын шайнап алды да, Ж1Л1КТ1 лстей ауладан жытып турды. К|ан-кан колын ) жогары кетере, Арыстан сай-суйекл сыркырата улысын кеп. Шамасы, эйел халкыныц кекайылды- 1 гы мен аспен атсац, тас лактыратын опасыздыгы хакында ез тусштн баяндап отырса керек. * тогызыншы тыныс Керт/п турып тепт'ш... К,аз-к,алпы анау жолгы кврш/с. Сексен сомдьщ ак,ыл. Куш1ктерд1 оятатын кернект/' ит. Ж\\л '\\к - Арыстан - шана - Шыцгыс- хан. Шанага жегтген бала. Дуниен1Ц к,иямпурыс б/р белшег'1 жене А.С Пушкинн1ц к,анша жаск;а толга- нын дурыс есептейт\\н календарь. ...Сонымен, Шьщгысхан алпамсадай ит жегтген шанада шырт тукрп шалкайып отыр. Тамашалап турайын ба, жупрт барып тебетл шешлм де, Ж1геразд1п, езд|п ушш кертт турып бек- седен теплм. Кддк етл де, зытып бердг Шыцгыс- хан карсылык та бтд'|рмед1, размет те айткан жок, белнен аязы шыга сазарып, шана услнде отырып калган. Ею-уш кун етл. Ауладагы карды куреп журт, кеше жактан шыккан айкай-шуды еслд'|м. Дуалдан бас ^ылтитып карасам, каз-калпы анау жолгы кер|- ню. Кисьщ кездщ колында шып-шып ойнаган шыбык 54

астында Арыстан шананы тарта алмай к;ан сорпа. Шыдгысхан жалгыз емес екен: артына баягы шал- бар шешк'|ш Маймак жабысыпты. Ею езу| ею кула- гында, каганагы карк, саганагы сарк. Шана мыскал да тгер1 жылжымагасын, Шыдгыс- хан мойын бурып, Маймакка элденет сыбырлады. Кисык аяктары ауада шедберлер жасай Маймак уйге беттеп, кулыперен-ку талкан ушсын кеп. Не де болса, ею нукте - Шыдгысхан, Маймактыд кайта брпп, бас косуын тосуды уйгардым. Арыстан- ды, шама келсе, тутт жепм бар. Керсе, кга кызыгар балгадай кол-аягы анау. Аппак етюр азуларын кай- да коярсыд. К|ауып кырмасын, курыганда кулак; жы- 55

митып, Т1С сакылдатса, Шыцгысхан да, Маймак; та Ш1ЛД1Д кумалагындай шашылып, бауырсак;тай бы- тырап к;ашпас па едк 031Н купи к кезшде алые жамагайыннан асырап алганбыз. Арыстан б1здщ ^олга келмес бурын, бу- гып жатып балактан алатын кабаган болыпты. вст, тебетке айналгасын, жамагайын Арыстанды ит ба- зарына салып, сатпак; екен. «Сексен сомга тусетш шыгар. Сексен сомга са- тылатын бул пэтшагар кеше сыйлы к;онак;тьщ жуз сексен сомдьщ кремплин костюм1н жыртып, черт возьми... Сосын аюга таяк; намаз уйреттт! деген- дей... С|з соныд уетше тустНз. Ал, тэр С13Д1К1, жо- гары шыгьщыз!» (Арыстанды аула айналдыра би- Ш1К астына алып журт, жамагайынньщ кекеме ай- кайлап айткан сездершен). «Сол... К1рсем, елп неме иттщ рэуасын шы- тарып... Теп, аянышты. К|алтадан сексен сомды суырып ап: «Ме, жумырьща жук; болсын. Тек итке тиюкешдд! тыйшы, жарцыным!» - дед1м де, кушнкт1 к;аргыбауынан жетектей шыгып кегпм (кекемнщ ма- мама айтцан ецпмесшен келтф'тген узшд'|). «А^ылынын, цуны бар-жогы сексен-ац сом тура- тын кеуек бастар сексен сомды да ез орнымен ус- тай алмайды» (мамам шыбын уына су цуйып жатып, кекеме осыны айтцан). Куш'1к б!зд| жатырцаган жоц. Бишгктен тускен 61- лем-бшем жарасы жазылды. Жунттай боп семю- Д|. Мшез-кулкы езгерд!. Арыстан енд| жамагайын уитдеп баягы ызацор кушж емес. Тун тусе керш1- 56

курбы аркасында уйренген бф касиет'шен жадыл- мады. Ол - адам атты ею аякты пендеге карсы шьщпау, «жат!» десе, жер бауырлап жата калып топырак; июкеу, «уш!» десе, желмен жарысып алга зымырау. «АЬ-аН, зымырамаска куш кайда, адам кдпында менщ пышактай етюр азуларымнан да коркыныш- ты карулар бар: жыландай ысылдаган бишж, кеше- де домалап жаткан кез келген тас пен кесек... Анау жуьщта кешт келген к;итар кез баланыц шыбырткы- сы да бишжтен еш кем туспейд|. АИ-аИ-Ы» (Арыс- таннын, 613 ои;и алмаган ойларынан кешфме). Эйтпесе, Арыстан ауланы жадгырта ургенде, мадайдагы кушжтерд! уйкыдан шошытып оятатын кернеюп ит кой. ...Маймак уйден мужшген деу жт1юп алып шьщ- ты. Шыдгысхан дереу узын таяк ушына елпн! жтпен мыктап шандып байлады да, шанага отырды. Жтж- Т1 ит басынан асыра тумсыгыныд алдына салбыра- тып тосты. Арыстан курмет аралас сез1ммен жтжт1 жаскана июкегешмен, орнынан козгалмады. Шана мадындагы усак балалар улардай шуласты: - ©трк айтыпты! - Арыстан суйек содынан жупрмед|. Аба, тусшд1м! Шыдгысханныд ойынша мына комагай тебет дел кара тумсыгынын ушында тер- белген жтжке жупрген сайын, жш1к те соган сейкес жылдамдыкпен кашып отырады. Ягни, ед алдымен, жш|'к ауада калкып зытады, оныд содынан акымак Арыстан жт1кке жетпек ум1тпен тш! салактап кеп 57

шапкыламак- Ал тебет жегтген шанада акылды Шыдгысхан мен Маймам ракаттанып отырмакшы. Арыстандарга карай беттед[м. Шеке тамырым лыпылдай согып, кез алдымдагы элем буалдыр туман ‘шине шым-шым тереддеп еще бердь Алга тастаган адым саны кебейген сайын миымньщ жьщ- пыл-жьщпыл катпарынан шыккан узж-уз1к дыбыстар кушейе туст, бас суйепмд! шытынатып бара жатты. «Юм акылды... Керерм13... Шьщгысхан акылды, бас­ ка дуние акымак; кой... Казф, к;аз1р...» Ерым кыбыр- лап келе жатса да, бул сездерд! ез басым еелген жокпын. Апдымен Арыстанньщ мойнындагы жтл шеш- лм. Шана уелндеп жапырайган Шьщгысханды жу- лып алып, шеше алмастай туй1ншектеп жадагы жтл белте байладым. Шыбьщ басындагы суйекл Арыс- танга арнап уйден ала шыккан шужьщпен ауыстыр- дым. Енд|, Асан шырак, шанага шалкайып отыр да, шужьщты кисык; кез баланьщ мурнына тосып койып, айт, шу, алга тарта бер! Неа бар, сейтлм де. -Тарт, кэне! Мен б'тсем, бул бала кара жер как айрылса да шананы тартпайтын шыгар! Крнжиып шанага оты- руын отырганыммен, осыны ойлагамын. ©юрт жы- ласа, томпак эузынан едкей жалынышты евздерд! керуен-керуен'1мен агытса, желкесщен эдемтеп б'ф туй1п, карга казан басын шанышпаймын ба? Сосын суйеп тургызбаймыз ба, кимше жуккан кар­ ды тазартып, адам болудыд накты-накты терт-бес 58

жолын уйретпеймш бе, уйше апарып салмаймын ба?! Шыдгысхан тартты! Жане, кандай! Кос табандап турып мыкшыддап суйрелейдг Тедфектегтер мэз- мейрам. Оны шыбын шаккан курлы кермейдг Кезн не боталап жас толса да, мыкшыддауын кояр емес. Кайсар бала маган деген унс13 карсылыгы мен жек- кер1Н1Ш1н осылай бтдфдП Кун астында кумюше жылтылдап аспаннан ку- лаган кылау камаган каршадай бала кесф, кайсар болса да, бул дуниенщ ез бояу, бейнес! бар б1р бел- шепн курайтынын солайша делелдеп келе жатыр! Бурк еткен ашуды бтекке шуйрп жинадым да: «0лер жерщ осы, тал аркадныд тусы!» - дел, жауырынынан шыбырткымен тартып Ж1берд|'м. Тас тебемде кайнап турган аязды ауа ттшт туст1 де, Шыдгысхан шаткаяктай етпеттеп кулады. Жау жы- гылса, Т1зе буккен!'. Итген басты кылыш кеспейдг Шанадан туст, колтыгынан суйеп тургыздым да, бел1ндеп Ж1ПТ1 шеитм. - Арыстанды неге урдыд? Уру жаксы болса, жада гана кердщ гой. - Арыстан ит те, мен - адаммын. Игл уруга бо- лады. Кекемнен баска ешюмнщ мет уруга какысы жок. Ап сен Т1ПТ1 де кекем емессщ. Бар гой, енд| со- гып кер... сотка беремш. - Кегерш1н урлап сатканыд уинн, жазыксыз игл шыбырткы астына алганыд уш1н сеш юм соттай- ды? - дед1М. Сез1мнщ ютап жолдарындай жатык шыкканына эр| суйсшт, ер| тадыркап калдым. 59

Суагарын сурте, бэтецке тумсыгымен карды I карш-карш теут турып мьщк егп: - Мен, мен... эдей1 ютегем жок. Сенбесец, ка- лендарьдьщ кешеп белн кара. Соньщ сыртына салынган суретте менен аумайтын бала шыбыкка байланган жш1кл шанага жеплген ит тумсыгыныц алдына тосып зымырап барады. Календарь к;ате- леспейдк бэрш де дурью керсетедь Ай атын, куннщ кашан шыгып, бататынын, ттл орыстыц улы акыны Александр Сергеевич Пушкиннщ канша жаска тол- ганына дейЫ есептейдь Айтатыны жок, Шыцгысхан бф-ак ауыз сезбен аузыма кум куйды. Сасканымнан адкиып эуеге ка- радым - шадытып тур-ау, аяз буып шацытып тур. Эйтеу|р, б|р сылтау тауып, Шьщгысханньщ аузын жаптырарсьщ, ал А.С.Пушкиннщ канша жасца тола- тынын дел есептейтш календарьга карсы не айтар- сьщ. оныншы тыныс К^айран, мен1ц жерд'1 жалпагынан баскан кос табаным... К,ырык терт эр'\\пт1н, пайдасы немесе квркем жазу дэптер1нщ б/р жопы. Мен теледидар программасына калай айналдым? Акылды адам болудьщ ад'1стер'1. ...Кенет жерд| жалпагынан баскан кос табаным кетертт журе берд| де, уйтген куртж кар кез тес- пес керемет жылдамдыкпен маган жакындай бас- 60

тады. 1ле койын-коныш, жагам царга сыцай толып, куртжке баспен лк шаншылганымды адгардым. Ту сыртымда цисыц кез, бел жез леген тубшдей жай- пац та жылтыр бет ейел жедш турт шабынып тур. Ой, мынау Шыдгысханныд энеугунп каргап-стеуге шебер, шыбыртцылы шешес! гой. Кемей1ме кепелеп толган кар ерю1мен, ед дере- ю дыбыстарды жамырата, пора-пора ед|реп жыла- гым келдг Танау тыржитып, кез тостаганыма жас шацыра бергенде, ойда-жоцта сэулел! ой сап етл: ау, жылап-сыцтап сора агызатындай менщ цандай юнэм бар? Ине жасуындай да айыбым жоц. Шыд- гысхан менщ илмд| урса, оны мен урдым. Сыйга - сый, сырага - бал. Есеп: 1:1. ©йтсе, тютей цатып жац царыстырып, егескенде жыламау кажет. Ми кабаттарымныд сай-жулгелерше бугып кал­ ган «кез жасы», «жылау» тэр1зд| зат еам, туйыц елслктерд! урютпек оймен карды цауып-цауып ал- дым да, «Шыцгысцан» ютабындагы (авторы Ян, атын бтмед1м) цатыгез цаИан шешеанщ атын ойша кздесл'ре бастадым. Туркан катын! Жок, ол Хорезм шаЬыныд шешес1-лн. К|анша бас катырсам да, Шыд­ гысханныд шешесшщ аты тугт, Шыдгысханныд ше- шес! деген курдел! аныктауышты таппай капа бол- дым. Айтпакшы, ютапта ондай эйел туралы жазыл- маган екен гой. Крйшы, жалпак бет апай желкеден кудитып туйгенде, неге гана ат тауып бермедщ деп урмаган шыгар! Жалпак бет апай Шыдгысханды жетектей уйге тартты. Олар уйге эбден крп кеткесЫ, ею колыммен 61

Кар, дурысы, жер т1реп турегелд1м. Терт кубыла тырк-тырк кулю, пыш-пыш сез... Баска уак болса, боздап коя берер ем, юшкене тана «кулыншактар- дыц» мына б1рауызды юсшесшен кейш ол ойдан ай- нып калдым. Жок, кулегештер, Асан кезшен шубы- рып аккан жасты кергенше шектерщ кегерер! Мен ттт1 де ботадай боздау уимн Шыцтысханды шанага жеккешм жок. Арыстан ошак орнындай карды куйрытымен туншыктырып, Т1Л1Н салактата тешрепне алак-жу- лак карап отыр. Неменеге ыржактап жетюе калтан десейил? Жалпак бет апай енемд| етпетшен тусф- генде де естт шат-шадыман болды ма екен? Ки­ нодаты елдщ ил иес1 жер кушып жатканда буйлп шат-шадыман тт салактатпак тугт, жау аркасына асыла келп, желкест киып тусед|. Арыстан ондай тажап ерл1К жасамай-ак койсын, курытанда Шьщ- гысханньщ шешес! меж желкеден отыртканда тум- сытын шошайта б'|рер мерте урт болса да, кокан- локы керсетсе етл. Кеюректеп С1реу-С1реу кептелген ыза-ашуды та- бан астына ызтарлана шырт туюр'т тастадым. Уйге бет алдым. ...Сорпата тыдкиып тойып алтасын сампыл- дал сейлеу, эй, киынныц киыны. Шыда, шыдама, 613Д1Д уйде калыптаскан темф тэртт солай. Куш бойы юм не ютеп, не койды, - кырындысына дейш кмаелнды'жрамтаари,ааллдфынадваитслуцректытреыпкштыертутыэркпа'тж'1ент, кемеп- Мэсе- лен: «Тадертен туртасын, ешрете естеп терезеге 62

карасам, дэу сэры кун кулмец-кулмец шке уцтт, эйнекпен жогары ермелеп барады екен. Кез ука- лай сыртка шьщтым. Бакша тукшршдеп агаш уйимк- тщ шекесше конактап отырган сауыскан тынымсыз шьщыльщтайды. Уш, теп, суйюмаз. Не куй, не ен емес. Тас атып урктп Ж1берд1м де, ьнщыр кетерт койып, елп бакша туктрЫдеп он-он бес есе улкей- ттген караторгайдыц уясы уксас уйшж есИн ашып 1шке юрд1м...» Одан армммен тебелест, юммен койдым, шатым айрыла жаздап кай арьщтан каргы- дым, к;ыск;асы, кундж емф|м керкем жазу дэптершщ эдем! тускен б»р жолындай кекем, мамам алдында жазылып жатуы кажет. Эйтпесе, теледидар программасын бтесщ бе? Кад1мп катан, кандай мультфильм, спектакль, кон- церттер керсеттетш! сагат, минутына дейт таплш- телт жазылтан кос бет программа. Мен де бф ку- Н1МД1 сол программа далд1пнен аудармастан баян- дауга м1ндетт1М1Н. Яки, акыл-еа жуз процент бутш бала тунп сагат он шамасында телепрограммага айналып, аке-шеше алдында су жаца он сомдьщтай шытырлап жатуы керек. Сосын кекем, мамам: «Бул фильм есю», «Ойбай, он бфде «Досмукасан» бар», «Досмукасан?.. Соны кунде тыцдап кулак сарсытып журм13 гой, одан да жапон эстрадасын керешк» деп сез алмасатындык- тары сиякты, кезд| бакырайтып койып, кун1 бойгы жаксы-жаман кылыктарымды жшж, мушелерге бе- Л1П сараптайды. Екеу| болымсызга бордай тозып, Кит етсец кожацдагыш казымыр адамдар санатына 63

косылмаганмен, бэр|б|р эр кун1 кешке сапасыз боз- гылт кагазга басылган (багасы бар болтаны ею-ак 1 тиын!) программага айналып, майльщ-сулыкка жа- ратылу юмнщ шекели шылкыта койсын! 0зщ кеке, мама болмагасын керер кун осы да. Були де кешю астан сон эдеттегщей программа­ га айналдым да, жарты сагаттан сон кайтадан он уш жасар суйюмд! бала кдлпыма туслм. Шьщтыс- ханмен шекюкеымд! жасыргам жок. Таяк жеген1мд| де айттым. Екеу| бф-брне мэнд| кез тастады да, терп бел- меге крп, еак жапты. Мен терезе туткдн тунге ка­ рал ес1нед1м. Кудай бтедк дэл к;аз1р терп белме- де кекем-мамамнын кол-аяк, буткт денемд| «сез» атты суьщ семсермен аяусыз бутарлап жатканына бэс лгуге бармын. Кдбырга сагат дынылдады. Селк етлм. Мамам ес1кл лактыра кэсекке жапсырып, тыска шьщты. Теруйден тесе шыккан кекем орындыкка жайгас- ты да сук; саусагымен стол белн тыкылдата баста- ды. Барынша маган карамауга тырысады. Так-тук, так-тук... Тырнактары ескен саусактары бас суйекл тест етт, миыма тит жаткандай теп, шыдай алар емесп1н. Сутп'юрмнен кеи1н сыкырлап сыртка какпа ашылды. Арыстан урдг Бфеулер дабырлай аулага к1рд1. 1ле еак ашылып, эуел! Шынгысхан сонынан эке-шешеа, мамам юрт келд'|. Экеан „колсозым жакыннан керу'|м осы болар. Бакене боилы, тертпак. Кдмытаяк. Тамырлар ы кон- 64

тур картадагы Кдракум каналындай адырайган к;о- 1 лында жумарлап кыскан быж-тыж кулакшыны бар. Би1К табалдырьщты аттай бере суршт кетт ед1, бю- М1ЛЛЭС1 аузынан коса шьщты. Кекес! унады. Шешес! кердендеп юрд!. Жед! манагыдай турулг Басын артымак аттардай орынсыз кегжитт, шал- кайта береди Кез киьщтарында салкын сэулелер кашып жур. «Мен келд1м, ал кайтесщ?» деген ны- гыздыгын шама-шаркы келсе, таныткысы бар. Кердецдеген к\\с\\ унатан жок. Кекем калбалакгап орындык усынды. Шьщтысхан- ньщ тертпак экеа турган орнында тыпындаганымен,

босагадан бэр|б1р узамады. Шешеск керю1нше, |р1- Iр1 адымдай, квйлеп квлбендеп касыма келд| дв, жас кыздьщ эбжтд1пмен журелей кап, кышкаштай катты саусакггарымен мурнымнан шал берд|. Корыкканым- нан бакыруга шак калдым. Оц крлында аягы анадан б|р, мынадан б|р ти1п, Шьщгысхан ушып жур. - Ий-й, айналайын, суык тиген бе езще? Та- науьщ 6|Т1П тур, туге. Кэне, сщб'|рш1. - Сасканымнан «кИе, кМе!» деппт. - Куда да тыныш, кудаги да тыныш, терт кез ту- гел турганда татуласа койындар, кекетайлар! Кудайы керип турып, иттей кыркыскандарыц кай кутырган- дык? Еслр кулак, керер кезге уят та. Эйтпесе, айтпа- ды демеддер, жерге катып, кайта суырмасам, атымды баска койындар. Тура пере-перелерщ шыгады. Сасканымнан бакырайып мамама карадым. Ею колын кусыра ол маган тестт карайды. К|алтан ке- мекл кекемнен кутт, алактай соган бурылдым. Ке- кем жар дегенде жалгыз улы сез1 кеп, кез1 кек долы эйелдщ пэре-пэрест шыгаратынына канагаттанган калыппен басын усл-устте изейдк Шынгысханныц тертпак кекеа умар-жумар кулакшынды басына кептеп кит ап, жулдыз санап турганнан жаман кез1Н адырайтып тебеден айырмайды. Мамам жумсак, жылы алаканымен басымнан сипады. Ыстык дем1 белмд| шалды: - Сейлддер, татуласа салыдцар! Кекем шылым тутатып, аузынан кегтдф сакина- лардьщ алденешеуш буп-булндей куй| белт жога- ры ушырып Ж1берд'| де, тулнге какала-шашала: 66

- ©И, еН, менщ балам акылды. ©З1ме шын тарт- са, татуласады, - дедк Мамам, кекем, Шыцгысханды бтмеймш, оныц эке-шешес1 - бэрнбер! сандьщ тубшдеп куэли< К^а- йырсын юнд1Г!нен тараганымды бакандай он терт жылдан бер| дэлелдеп жатса да, кекем баласымын ба, жок па, сол куджтщ шын-ет1р1пн аньщтауды то- сып тына калды. Шынгысханга кол усынып, кекемнщ бел баласы екен1мд| делелдед1м. Тен1рек шу егп: - Баягыдан сейтулерщ гой. - Мше, акылды Ж1пт! Солай, сокыр Кикабай, татуласуым мук екен, ке- реметтщ куилмен акылдыга айналдым. Соган кара- ганда, адамдармен бас сап татуласа берсек, туптщ тубшде кемецгерге айналуык да мумюн. ОН Б1Р1НШ1 ТЫНЫС Жер шарындагы, кврштер арасындагы бейб1т- шм1кжасасын! Мен/ц цуным как тиын. Элезджке уй- ретуд1цжолы-таяк;, тагытаяк;. Твбет туралы са- лик,алы ойлар. Шыцгысханга нежорык,? Он еюжасар бала, тогалы римд!к жене комендант эйелге тэн к;асиет. К^атты жеб|рленд1м. Арыстан уш1н, Арыстанга да жэб|рленд1м. Тебелес-урыс тебет тек1репнен тара- са да, Арыстан бул аула, кеше, калада, планетада 67

емф сурмейпндей, ол хакында жумган ауыз ашыл- маганына назаландым. Меш койшы, желкеге ти- ген жудырьщты да, касат карга кудиып басымнан Т1К шаншылганымды да умытармын. Кен де жарык; мектеп, экранынан сут тектес кеплж1М жарык тепл- ген теледидар, «Робинзон Крузодай» кызык К1тап, курбы-курдастар сеннеген кец1лд| сылап-сипап жа- зып Ж1берер-ак. Онсыз да вм1р! уйшж, аула, кеше аумагымен гана шектелген, мадайы арыл-гурт, жаланаш тю- терге толы Арыстан шанага жепл1п, мойнын кар- гыбау кажап киганын, жонына шыбырткы шып-шып тигенш гумыры жадынан еинре алар ма. Мамама, кекеме багыштаган кара казандай ек- пем жуыр манда Ж1б1мес. Шынгысхан екеум1зд| та- туластыру ушш соншама тыраштанып жаныкканда- ры нес1? Курыганда тебелес себебш сураса негп. Олар - ересектер, т'тесе болды, 613 - балалар, б|р-бф1м'|зге арнап койнымызга кара тас сап турсак та кушактаса кетуге ти'юшз. Ие, солай, жаца тана улкендерд'щ жан тыныштытына бола, Шынгысхан екеум1з б'ф-б'ф‘1м’1зд1 'нитей жек кере тура, сырттай дос екен1м'1зд| журтка тусшд'фмек болдьщ, сейттж. К|мд| алдадык сонда? ©з1М1зд'| ме? Шынгысхан бу- дан былай кептерд! керштерге сата ма, Арыстан- ньщ жанын кинап шанага жеге ме, жок па, _тым болмаса, ол туралы лем-мим сез козгалса-шы «Та- тулас, кегершш урлап, ит жексе де, екпе-бауырын ез1ле елжфеп, урыньщ, ургыштын муберак колын кушырлана кысып татулас, татулас... Жер шарын 68

даты жэне керштер арасындагы бейб1тшш1к жаса- сын! Ура-а!» Айтары да, ютегендер! де сол болды гой. Жанжал себебш бтгтер! келмесе, бтмек тугт жумган ауыздарын ашпаса, шынында да, 613 не, ба- госы ею тиын программа не, - наркы бф болганы да. Егер мен ойлаган оймен, бастан еткерген куйь Н1ш-суй1н|'ш1ммен санаскылары келмесе, онымен тынбай, алдап-сулап татуластыруга тырысса, «031- ме тартса, татуласа салады» деп кещеге санаса, расында да куным кек тиын екен. Айтпакшы, Арыстан езш-ез1 осы неге коргамай- ды? Кашангы услне туст, шыр-пыр боп журмекшн? К^ылаягы кыбырлаган кумырска да, устасад, лстеп- шагып кутылар амалын карастырып жатады. Тебет кумырска касында апан ауыз кабарлы жануар гой. Кей-кейде тебеттщ тым елездтне куй1нт оты- рып, оны осыншалык журек айныр езджке калай, кай жерде нендей амал-айламен уйретлк деп жат та ойланамын. Басканыд ил шанага жекпек тугт, ауласыныд мадынан елп кетсед, арс-арс жулынып жыныгады. Ал мынау... Сол езджке Арыстанды зорлагандай болып ез колымыздан уйретлк кой, 613 уйретлк. ...Аягын баскан сыйлы конактыд балагынан ала туст, жуз сексен сомдык кремплин костюмт булдф- генше бола жамагайынымыз кушж Арыстанды ау- ланы айналдыра куып журт, бишжпен узак сабады. ...Арыстанды сексен сомга сатып ап, 613 асыра- галы ай да толмаган. Кундердщ куншде кеп кел!м- 69

! сек бфеудщ тэйт улы куншуакта калгып жаткан ку- Ш1К тумсыгыныд дал ушынан шертт кап ед|, танауы тызылдап коя берген ит аясын ба, кауып тастады. Арыстанньщ алдындаты аяк к;атарынан уш кун ас куйылмай, кадсып жатты. ...Кейш керштердщ ит1мен таласып шырык ке- -пре бермесш деп, мамам жада туган жас куилктер- д| Арыстанныд уйилпне эдей1 тунететш. Элгтерд! уйшжке од колымен салып жатып, сол колына ка- йыд таякты устал, эзф турушы едк Жат игс, жырти- ма кез, жылбыскы денелерд! кедт1 кош кермеген тебет кушжтерд! желкеден тютеп уйшжтен шыта- ра берт ед|, сарт тиген кайыд таяктан бел1 кайкад егп. Кдйрылып кеп бар ашуын, кез1н тырнап ашкалы керген корлыгын азуына кас-кагымда тас туйЫ жи- нап, таякты капты, т'ютен де катты таяк азуын сын- дырды. Таяк; аюга намаз уйретедь Кеп узамай, таяк; жотары кетертсе кайрылып каппактупл, жатымпаз- дана жер бауырлап жата кететш эдет тапты. Куш1ктер тебет уйолпне туней бастады. Арыстан акыры, кектемп кундер болмаса, алыс- жулысты койып алды. Таласты тыйтан жаман емес- Т1, кулаты жырымдалып канал журуден ада-куде кутылды. Табаты дэмд'| сорпа, суйек-саякка дэшм лыкылдап толып турса, итке темф не керек. Кайыд таяк устаган ек'| аякты пенденщ айтканы- на кент, жумсаганына жупрсе - турмыс та тузелмек екен. Таяк пен табак; Арыстанныд санасына осы ка- гиданы мыктап шегелеген. Сосын ттт1 уруд, Койды 70

Бадырак кез, сен тимесед, мен тимен. Сейтсе, кер- I штердщ де, б1здщ уйд|д де, ед бастысы, Арыстан- ньщ ез кулагы да тыныш екен. ©сип кудай дел кек каншьщкд кырындап журт жатканда, шылкыма ем1рдщ шадырагы ортасына туст1. Багыну, курдай жоргалаудыд ылги да аяк;толы дэмд| сорпа сыйламайтынына Шыдгысхан Арыс- танньщ кезш мьщтап жетк1зд|. Эдеттегщей курдай жоргалап, куйрык; булгап, шана суйреп ед|, баркан сайын шьщпырта сабайтын болды. Ал шебер бол- сад, куйрьщты одды-солды бупгаддат та, шьщпыр- тып сабаудыд терютИн тусшдрп кер. Шыдгысхан- дар, шыдгысханшылар кайта: «Таяк;жак;к;асын мына ит куйрыгын булгаддатып тур екен. ©йтсе, тэты 61- раз сабап алмаса, болмас», - деп тагы тарпа бас салатынында сез жок;. Шыдгысхандай кдп-аяк;сыз домалак; пеледен Арыстан эуелден ез басын арашалап алуына бо- латын. Оныд жолы одай. К^исык; кез бала жаман оймен жакындай берюмен тютерш тугел жала- даштап, аса каЬарлы раймен ырылдауы керек-тш. Ягни: «Жолдас, жаман елде жаксы баласыд ба, ол арасын оншальщты айыра алмаймын. Сейтсе де маган тым жакындамагай. вйтпесе, оддырмай- мын деген сод, оддырмаймын. Одан да маган де­ йт бес адым калганда ток;тай кал да, жаксыльщпен айналып ет!» Баска-кезге сабап уйреткен «сабак» кесрнен Арыстан еслп жасып, фрлык-мазакка ел елт, уйре- Н1П кегп дел1к. Беактен бел! шыкдаган Шыдгысханныд 71

тенфепне каскырша царауына не жорык? Ашык; аспанда уназ эуен болып дрлдей калыктаган мо- мын кептер оньщ ойынша калтага сылдырап тусер ур жаца уш, бес, он, он бес, жиырма тиындьщ те- мфлер тана. Арыстан — Шьщгысханньщ ел1 есш же- ттмеген кырсыкка юлы жуз кырык кадактьщ дене- С1Н шанага сап суйретучп терт аякты, кос кулакты хайуан. Олай болса, тебет кызыл кан туйфиппнен, ет-су- йектен жаралган-ау, ейтсе, каргыбау мойнын киып, киналады-ау деген ой оньщ басына куаласац юр- мейд!, юрмейтш шыгар. Немесе ыза буып, тумсыгы шошайып урер, яки есс13 куаныш кеудеан камап, аула |'ш|'н кезт орги-орги жупрер, о да жаны, дем! бар мынау Т1ршт1ктщ кызык-шыжыгына ортак-ау... Жо-жок, кисык кез бала санасындагы бул угымдар эдемшеп турып уишрленген кара туст1 карындаш- пен баттита сызылган. ...«Ерте дуние тарихындагы» сен-салтанатты тогалы римджтер ушт кулдар тек кауга тартушы, амфитеатр салушы мьщ сан рычагтар. Олардьщ одан баска емф суру'шщ мэн-магынасы улкен де уназ, уназ болтандыктан коркынышты нольге тен- Мейл'|, кул кас сулу патриций кызга еа кете гашык болсын, туган ел1 жагынан жылы самал ескенде жу- реп шымырлап, сатыньища беленер, елде еуеле- Т'П аспан астын галамат есем эуенге белей бшетш 0НШ1 шыгар, бэр1б1р, бэр1б|р оньщ тацбалап басыл- тан аты жалгыз: ол - кауга тартушы, амфитеатр са- лушы дулей куш кана. 72

...Жуьщта класс жетекшю! 613Д1 «Кэд1мп фашизм» атты фильмге ертт апарды. Эуел1 уйкы келт эред отырдын;; вдкей бф документтер, фотосуреттер, адамдары орашолак секфе жугфген есю кадрлар... Орта тусында бф есшеп тастап, тэты карасам... Да- хау концлагер! комендантыныд эйел1 кадрде туткын терюнен Т1гтген биялай кит, тамашалап тур екен. Иа, иэ, туткын ол ушш жогары сапалы жылтыр терн ге жарайтындытымен баталы. Б13Д1Д Шыдтысхан - ерте дуниедеп рим кулие- ленуш1С1 - отыз жыл бурынты комендант эйелк Б\\- реу| - он ек1 жасар жас бала, еюншю - ересек еркек, ушшшга - эйел. Бфак; бэршщ басын ортак касиет бф казанта салып бфжтфт тур. Ол, ол... Туу, ойлаута да коркынышты. Бул жексурын катарта калай тжкент Шыдтысхан ешкашан да тганен шытармайды. Айтса, осыган де­ йт ай карал жур ме. Егескенде бэлемд| керт койып, батзы замандаты тур|'ктердей кеудесте кызыл шок та баса алмайсыд. Басып кер, бакандай бес жылта сот- татып Ж1беран. Таты тымпиып журт бфеудщ кегершн Н1Н беюге айырбастаута, илн шаната жепп, шыкпырта сабаута тым шебер. Сонда тогалы римдж, комендант ейелк Шыдтыс- ханныд тасжурек бол есуше юм юнел1? Олар е деп тутанда белте семсер, тапанша байлап, колына шыбырткы устал шыр етпеген шытар. Бтмеймш, бтмеймш... Белюм, Шыдтысханныд ез|' де бтмес, бтсе, айтпай ма? 73

ОН ЕК1НШ1 ТЫНЫС Дос та, жау да емес. «Кекем - мамамныц ку- йеу1». К,асапхана — симфония сек1лд1 сыцгырлагыш свз. Квп узамай к;ала шет/не шьщтык;. И,арлы ал- к;апк;а н;адалган сансыз жебелер. «Эне, к,асапхана!» Шыцгысханныц мыц кубылган мшезж, мьщты болсац тусжт кар. Дурыстап дос бола алмады. «Е, мейлЬ ендеше, араздасайык», - деп урсысып керт ем, дурыстап жауласпады. Кентек аузы буртиып журд| де койды. Аузын буртитса аспан айналып ал- дыма тусе калмас деп, алшац басып мен журд1М. Ол кержсе колымдагы шыбыкты зу-зу сштеп, тюте- н!п аламын. Сосын колма-кол бетже бакырайып ка­ рай каламын ба, кызык енди Осы б«р кырсык, баланыц Ындеп тагы не кайнап жатканын бшпм келетж'|-ай десецшП Ыр кун'| уйге юрт бара жатыр ем, кол булгап ша- кырып алды. Кезект'| киястык куткен куй1 куд1ктене басып касына жакындадым. - Кдсапханага баргыц келмей ме? - дед| ол пальтосыньщ сынык туймес'ж немкурайды шукылап турып. - Цандай касапхана? — Мэссаган, касапхананы бшмейсщ бе? Кекем казф соныц басында. - Кекем? - Йемене, кекем, кекем... Кекем - мамамныц куйеу'|. 74

- Ол онда не ютейд|? - Не ютеуим ед|, жумыс ютейдК Кдйда... мен мек- тепке бартаннан бер| касапханада. Бурынгы тур­ ман жер1М13 жумыс орнына алые болды. Тастайын десе, акшасы, пайдасы кеп дейдк Сосын амалсыз сендердщ кастарьща кешт келгем|'з. Эне, солай. Адам жумыс ютеген сон карны ашады, карны аш- касын тамак керек. Сол тамакты кекеме мына мен апарып беремш. - Сейгп де кдпындагы термос, ка- газга ораулы элденелер салынган торды сыртынан мактанышпен урып койды. Касапхана?! Галактика, электроника, касапха- на! Кдлай-калай киылысып сьщгырлайды, э? Тура симфония дерещ. Жумбак та кызьщ зат! Сол жум­ бак та кызьщ заттыд атын естгсем де езЫ кермеп- П1Н. Барсам барайыншы. Ол уимн тонымды шешт алмас. Онын уетше Шынгысхан екеум1здщ энеугунп жанжалымыз гумыр бойгы жанжалта уласып кет- пес. Кершт1пм13 рас болса, бер|б|р кундердщ кунш- де тес согып, татуласута тура келедк Бул сыгырмен ауыз жаласпасан да урсысып тебелеспей бейбп- журген жен. - Кегпк! Кеп узамай каланьщ шытыс шетше шыктьщ. Кун шайдай ашьщ, жылы. Уп еткен жел жок. Табан ас- тындагы кар кантардагыдай кулак-шеке шатып шы- Кырламайды, б«ртурл! жумсак. Бетше мелдф муз кабыршыктар селдфей катыпты. Эр жер1 тестт карайтан тебечпк уетшде узак-каргалар шокактап сеюредГ Пысынагасын кулакшынды шешт колыма 75

алдым. Арыстан кар бел ортасынан бфкелкшежп кескен туп ши тубшде фотота тусердей он аятын минутка жуык катере катып турды, кенеттен пыс- кырып салды. Кун едеуф кетертген. Кунд| мыц-миллион усак белшектерге белт кабылдатан карлы алкап жаркы- рап жатыр. Курай-ши бастары кыраудан арылыпты: су тартып, солтын тур. Бейне бф кеп сарбаздын ка­ тар-катар тура калып, шпрене тарткан сансыз жебе- лер! дала тесте сауылдай кудиып кадала-кадала кеткен сиякты. Тыныштык, улы да кабарлы тыныш- тык! Тек кез ушындаты кекжиекл кектей асып бара жаткан лркемел1 трактордыц гурт! талып жетедк Тыныштык, улы тыныштык! Кары сокталанып карайтан сокпак деднен асып, б[зд! ойпаттаты улкендьк1шш1 уйлерге жалтаскан кора сыкпыттас узын коршаудыд тал желкесшен екеп тусфдк Сол-ак мун екен, уйытан тыныштык алые кекжиектерге шепнт, тед'фек жанданып сала берд1. Кала, коршау арасына 1шек боп тартылтан электр батаналары бфкалыпты дыдылдайды. Кой- сиырдыд медфеген! ест'тед'|. Ара-тура адамдар- ДЫД дабырлап сейлескеш, айкайласканы кулакка жет’т тур. Элде ки ма, эйтеуф, кул1мс1 ию сез1Л- гендей. Шыдтысхан кепе-кершеу кедтдежп журе бердб Дед басында кинодаты Наполеонша танауы делдие колын кусырып калт тура кап, мен бурын ест1меген К1С1 кызытарлык ашьщ, айкын дауыспен - бне, касапхана! - деп садк етп. 76

Кулдыраддап темен беттедк Электр баганасы дыдылдайды, сиырлар мед|рейд|. Кдй мадырайды. Суттей уйыган тыныштык; бузылган екен... ОН УШ1НШ1 ТЫНЫС Каурым ет/к к,онышты эукес/' бар к,ара бук,а. Терт-бес ж'1г'тп сырггща шьщты. Таяи; шскеген Арыстан. Тагы да к,ара бук;а - н;ара шаршы. Аспан- Жер аралыгында мацыган эртурл/ дыбыстар. Туй- нек тигендей цар уст/нде аунадым кеп, аунадым. Кдсапхана касына жеттж. Би1к келген аташ коршауга маддай т1релдк Мал жуш жабыскан жуан, жылтыр баганалар... Эбден киюластырып шегеленген калыд кара тактайлар кекжиект! келедкелеп тур. Кдншама киюластырыл- са да калыд тактайлар арасынан жНшкелент узы- нынан-узак созылтан жарык, садылаулар калыпты. Керт турмын - сол садылаулар кддыр, кара, токал муй1зд| епздер мен сиырларта льща толы. Аузы-му- рындарынан бу аткылап, туяк сыртылдата кабыр- таны жагалай айналып жур. бдкей б|р жун1 жыл- тыратан ток, сем|'з. Эсфесе, юшкене кызыл кезд| нэн кара бука галамат коркынышты. Эукес! курым ет1кт1д конышындай катпар-катпар. Туркы ес1к пен тердей. Бел1 салыдкы болса, жотасы кудю. «Бе-е!» дел койып, ЭЛС1Н-8Л1 туяктарымен жер тарпи тед1ре- пне аса ызтармен шатак 1здеп карайды. Алда-жал- да ол козтала калса, баскалары кексауыр шортан 77

ьщтырган шабактарша жан-жакка бытырай шашы- рап жол ашады. Ею катар сур уйге жалгаскан коршау бурышын- дагы тем1р есж сьщырлай ашылып едк 1ште кама- лып, булыгып турган каракеледке сыртка лап берт, кэсек белмен-бет бол кара шаршы кура калды. Сол кара шаршыдан белшт, терт-бес Ж1пт сыртка шьщ- ты. Колдарына устаган темщ юлкл агаш таяктары... жэне жаркыраган транзистор бар. 1слк соцына жал- ганган сым ирелендей электр баганасындагы жуйе- ге жалгасып жатыр. Шьщгысхан жен'|мнен жулкыды: - Кара, эне, карашы! - Карау уинн эуел! сол «Кара!» деген адамга карал алу керек. Бурылып Шьщгысханньщ белне карадым да тацданганнан ауыз ашып калдым. Киык кез! кэд1мгщей улкейе жалтылдап тур. Бет ушында едем1 арай бар. бак тырнактарын шыдамсыздана лстелеп, касапха- на жактан кез айырар емес. Нак бщ каланы алуга кадамданып жаткан кальщ колына тагатсыз карал турган кабан дерсщ. Ал, карадык. Карайтындай кез жауын алган тук те жок. Жтттер лстеген шылымдарын будактатып, езулертде эрлнберл! ыргытады. Каркылдаса кулю- т'|. Кара букага кездершщ сугын кадап, тореро, кор- рида, испандыктар жайлы б|рнеше байсалды пж1р айтты. Кудгс мойын, кальщ кабакты бщеу! - ой, мы- нау Шьщгысханньщ кулакшын жумарлагыш кекес! гои - таяк ушын бука жонына жанай типзер-типзбес сипап ете шыгып ед!, елп зт шойын денест буйым 78

курлы кермей тгер| ыткып, сиыр-торпактарды бу- I зып-жара коршаудьщ карсы бурышына тыгылды. Арткы аягын ауырсына стктейдк Кез1 шатынап, ке- жекше Д|р-Д1р етед|. Ттл карауга уят. Бука циркте сальто-мортале жасаганнан жаман, Ж1пттер кемейлерше дейт керсетт, ал каркылда, кул. 1ле анекдот бастап кетп. - Ерте, ерте, ертеде ауыл услнде аэроплан ай- налып журтть Иттер уйимкке тытылып, ешктер ма- дырап, ауыл азан-казан. Кез тырнап ашкалы мундай кубыжык кермеген адамдар элпнщ неткен зат еке- Н1Н айыра алмапты. Сонда б!р пысык турып: «Жол- дастар жене достар, муны молдата керсетейж. Ол элемдеп жумбак сырлардьщ бэрш бтуге тию. Мол- да эуел1 куранды да ежжтеп оки бтедЬ>, - депт1. Селдес! басынан тусе жаздап, молда да аспан- та кез алартып кеп карайды. Пырылдаган пэленщ не екеш'н бтмегесш, кез алартканмен не пайда. Молдекецнщ мандайынан шып-шып тер шыгады. «Иэ... Муньщ нендей жын-сайтан екеын мына мигу- лаларта айта алмасам, абырой айрандай тегтмек. Сэлдеде де, сакалда да кад!р калмайды. К^айткенде б|рдене ойлап тапкан дурью». Акыры молда сакалы шошакдап турып: «Бул жуз жасатан маса!» - дейд|, сук саусагымен аэропланды нускай. Ел оньщ бул данышпандыгына так кап, жатала- рын устапты. Молда сакалын уыстап, «к!пе, кИе!» дей берсе керек. Уялудан ба, куанудан ба, оны ку- дайдыц б1р ез1 бшсш. Шыкгысханнык иытынан тарттым: 79

- Анау таяктары нес1? Ол белме кадалып узак карады. Байкайым, адам ойламас топас суракты кайдан тауып кабыргадан фЯ коятыныма тан кап тур. Сэлден кейЫ кезшде кекесйнге уксас жагымсыз жалтыл ойнай бастады. - Кдзф бтесщ. Жур, крршау 1шше К1реЙ!к. Арыс- танды да коса ерт'т ал. бакланы ашып, 1шке юрдж. Ж|пттердщ жастауы жакындап кеп, Шынгысханныц аркасынан какты да, айкай салды: - Кэке, кемекшщ13 келд|, карсы алыцыз! Шьщгысхан жымьщ-жымын. Маган онсыз да кы- сык кезш кысып койды да, жадагы жИтке: - Ага, таякты бар© туршы! - дедг Таяк колга тигес1н Шынгысхан саусак ушымен Арыстанды шакырды: - Кэ, кэ! Саркыттан кур калардай т©бет арсалагщап ка- сына ж©т1п барды. Энеугуы гана Шынгысханнын шыбыкп©н шыкпыртып, кезше кок шыбын уймелет- КОН1Н таза умытыпты. - Арыстан, Арыстан, кэ! - Ол таякты тобет тум- сыгына созды. Рел к©п турганда не зат болса да бэлсЫбей июкеп, май ма, нан ба, - аньщтап калган дурью. Ит пешенесше жазылган жазмыш осылай болгасын, т©бет сьщси кыцсылап, дымкыл тумсы- гын таяк ушына жакындата бердь Мэссаган, нан мен май! Типзер-типзбесте-ак ащы дауыспен шанк елп, турган орнында тырапай асты. Ею-уш марте аунап кетл. Акыры ашьщ какпадан атып шьщты да 80

ули берт: «Осы улу менщ кай тед1м, таты б|р кесел- кесепатка ушырамай турганда, алды-артка карамай зытайын», -деп шешсе керек, кар баскан кула дузд| беттеп каша женелдк Хи-хи-хи... -Жалт карасам, Шыдгысханныд шщ- К1Л кулк1С1 ит содынан айтак салып барады екен. Ерымнщ канын шыгара кыршып алдым. Мумюн, шып-шып кан шытуы да ыктимал. Унс13 шыдтыра бурк еткен ашу мен ызаны тас туйтген жудырыгы- ма жинадым да, кисык кез балата беттеп жакындай берд1м. - Ананы кара! - Шыдгысхан ун1 шымыр шабыт- пен шадк етп. Ерекше ынт-жынтпен алта умсына элденеге куштарлыкпен кез лип тур. Уйлыккан сиыр, епздер айкара ашулы тем1р есж- ке - касаптыд кара шаршы аузына карай ауыр коз- гала бастапты. Жадагы Ж1пттер табыннан жырылып кашкандарды жаскай топка кайта куып тыгып жур. Тек босатата тул1 транзистор тед!рект1 баска ке- тере садкылдап сейлеп тур. Табын алдындагы кайраулы кек судп - кудю мо- йын кызыл кез кара бука. Жеке озып, жерд| оярдай туягын ши1ре салмакпен тастайды. Шашасына кат- кан С1рне-с|’рне кесек муз аттатан сайын суьщ сыр- тылдайды. Журт келе жаткан куй1 кайкы кылыш тэр1здес бунак-бунак сакиналы карагай муйЫн ка- Ьарлана шайкап, танау тартады. Ныктап баскан куЙ1 анау алакандай кара шаршыны каз1р муй1зге 1Л1П лактыра салатындай мытым тттк Ал кара шар­ шы одан ермен талаурап, карауыта тускен. Табын 81

бука кудфе-пне унс!з табынып, содынан шубай ере- д|. Бука болса бул жаЬанда тф1 жан езше карсы кеп кеудеден итермесше, С1рэ, сен'|мд|. Мына екпшмен тем’|р какпа тас жабык турса да басып-жаншып, та- пай илеп кетуге бар. Кара бука мьщтап кателесттт Еак аузындагы биж тугырда турган Шыдгысхан- ныд кекеа шабынган буканы тусынан етюзе бере ка- быргадагы кара нукте - кара туймеш басып ед|, как­ па сартжабылды да, макау кара шаршы кара буканы оп-одай жута салды. Терт кубыладан б|регей кыскан тем1р кушак кара буканыд тырпын шыгармады. Зедпр аспан, тедгедей булт жок биж аспан тана еш айкай-аттансыз орасан зор кекпедбек жанары- мен уназ удте тебеден тент тур. Шыдтысханныд кекеа электр таякты буканыд ку- дфейген кере карыс жалына юрш сукты. Мадтаз буканыд буткт денеа д|р егп. Езушен жалпак Кызыл тт1, ттже коса кез1 шарасынан шы- гып бара жатты. Езуже кос уыс кебж тштт1. Кара бука кебж емес, колорамал жалмап турган тер1зд|. Сосын кебж - колорамал жалмаган бука уят- суятты жинап койып, адам ие жануар даусына жа- ман унмен ек'|рд‘1-ай кеп. Бул бука емес, жанды жагадан алган ажалдыд акырган дауысы ед'|. Транзистор муд келедкеа кешкен кодыр сазды тегед'|. Капалак кар астында жаладбас кекем тарт- кан еуен... буенге коса диктор ез даусына ез| суйсн не садкылдап тур: «Португал журтыныд жер жузше 82

данкы жайылтан виолончелшю Гаспар Касадоныц аздер тывдаган такаттосы жалт етт, кешпелк ал- тындай зыргып еткен жастык; шатын ацсаган адам- ньщ сатынышы мен бульщкан екс1пн тап басып, дэл бейнелейд|...» Талай кунажынньщ кез курты болган катпар-кат- пар эукел! кайран кара бука ажал суйеген соцгы жанталаспен тгер| умтыла етпеттеп кулады... К^акпа кайта ашылып, |'штен бтек сыбанган ею Ж1пт шьщты да, кара буканы шалып Ж1берд|. Кешр- Ш1ген кан бука мадындаты карды кызылта бояды. Кез1мд| жума койдым. Мен енд1 ажал даусына коса ажалдыц кандай екенш керд1м. К|оршау 1Ш1 ыц-жьщ, у-шу. Ед мыктысы, ед серн С1 кара бука кесепат халге ушыратасын калгандары кара шаршыга жете берт жалт берютГ Кулегеш Ж1пттер езу жимаган куй» электр таяк- пен сиыр, торпакты темф какпага ю'рпзу камымен эл1 кайыртыштай куалап жур. Култ журт те, табыт, курекс13, курекпен буркы- ратып топырак казусыз тр жанды жерлеуге болады екен. Шыдгысханныд кекеа келес! сиырдьщжанын жа- Ианнамга аттандырып сап, шылым тутатты. Сосын кез! кед ашыла бакырая катып турган маган карай мойын бурып, аузын кайшылап бфдеделер айтты. Мен болсам, тук ест1мейм1н, тас садыраумын, тек карашытыммен гана карсы алдымдаты дуниеы еш сез1мс13 тугендеймш. 83

Кез алдымда кара бука кылжиып жатса да, кула- гымньщ 1Ш1нде кара бука афт жур. — Жур, журсейни. бне, 61ЗД1 агам шакырып тур. Бэлем, каз1р 613 де кекесш танытып, сиырларды шаншимыз. 0пзге шама жетпесе де, тайынша-тор- пактарды бар ма... Кфыкпай-ак кой, туйедей сен тугт, тустж екелген сайын мен де екеу-ушеуден ку- латып журмш. О баста бакырып жылап ед1М. Кер де тур, б|рер кун еткес1н сенщ де етщ уйрент кетедк Саган еуел1 кой-ешкш1 шаншытатын шыгар. Шьщгысхан самбырлай сейлеп алдыга туст1, екес1не карай жол бастады. Мен... Мен к1пт бурылып, кекжиект! кектей асып кет- кен Арыстанньщ багытына карама-карсы жакка жан ушырып жупре женелд|м. Тук ест1мейм1н, дэнеце бтмеймш, ейтеущ зытып келемш. Канк еткен Арыс- тан, коркынышты кара шаршыдан кашып, коршау бойлаган епз.торпак-тайыншалардьщ кан июн тар- тып ефгендерк транзистор мен кекем виолончелн нен тегтген еюшш пен ексжке толы саз - мынау кек шуцгыл аспан мен карлы дала арасында зец1ген бар дыбыс мацайыма шоктай жиылып шырк уй'|ртед|, мунлы зармен сьщси эндетедк жылайды, мейрм- С13Д1К, тасжуректж гимнш тартады. Ойда жокта ас- панды шыт-шыт какырата сакылдаган Шьщгысхан кулк'ю1 тебеден туйте кеп элп саздарга - ак кептер- ге кона туст, кауырсындарын буркылдата буред|. Аппак дала тест тепктеп канша кашсам да ку- лагымда тунып турган буканьщ ефген ун1 куткарма- 84

ды, кайта ерепат кушейе туст!, жадгырыгы элемд| шарлап, карсы турар жан-жануарды жер жастанды- ра жайылып барады. К|улыперен-ку талкан зытып келе жаткан куЙ1 суршт кетт, етпелмнен туст1м, дурысында, эдеЙ1 жыгылдым. Эдей1 жыгылганым - бука уш мен Шынгысханнын кулкю уст1мнен сыды- ра етт кетсе деген шолак ойдьщ кимылыма туар- ген келенкесг Етпеттей туслм де дыбыстан кашып, касат карды басыммен сузт, туйнек тигендей ауна- дым кеп, аунадым. Мейл1, ак карга кулак каганагын жарып бара жаткан азан-казан дыбыстар туншьщ- сын, ки1мге жуккан кан дактарын кар алып калсын, актан басканьщ бер| карга жугып, тазарайын, сейт- С1Н, сейтст... Кардыц кенс1'р1к жарар каткыл да кургак таза июне тумсыгымды кемт жатып, пора-пора жыла- дым. Тамшылаган жас туй|р-туй|р кек муз бытырага айналды, туйгр бытыралар - элемнщ эр тукпрнен басы косыла келе тастай б1р нуктеге жиналып, ба- рынша сыгымдалган мей|р1мс1зд1к б|'рл1ктер|. ОН Т0РТ1НШ1 ТЫНЫС НЕМЕСЕ СОЦГЫ С03 К^ала сыртына жасырынган жау - цасапхана. Лан; арцалаган кэкжалга Шыргысханныц квкеа нес/мен уцсас? К,арак,шы табылса, к;олга н;ару алмай не ту- рыс? Сенекке сыбдырсыз юрд/м де... Гур-гур жанган н;асапхана... жене шырпы басындагы шындын;. 85

] Суьщ кар демше дем цосып жатып, бурын бас­ ка юрт кермеген тосын ойдьщ ушыгын устадым. Тунеугуж Шьщгысханды шырылдатып бекерден- бекерге желкеден туйтгнн. К^альщтап ушар кегер- шшдердщ, адал да ацкау Арыстанныц жауы мен елестеткендей керин уйдеп кисык кез бала емес, алыста, кала сыртында боп шыкты. Ол — кара бу- каны, тайынша-торпактарды' табын-табынымен кырып салгыш аташ коршаулы, темф какпалы касапхана. Шьщгысханньщ кекес! семьясын асырау ушш бука сойса, куж ертец орнын басар [збасар тэрбие- лемек оймен жас бала колына электр таяк устата- ды. Баласы тайыншаларды мурдем кетрп жатса: «Жарайсьщ, жИлм!» - деп кушьщ жауырынынан сарт-сурт кагады. Ал Шьщгысхан, юшкене Шыц- тысхан мына жНшке электр таяктьщ кара букадай дэуд| тырапай асырганына, теп, табынулы. Енд| ол электр таяк кудфелне карсы тура алмайтындарды - епзд'|, сиырларды, сосын Арыстан, кептерд! лр| жан деп танымайды. 9ткен жетще теледидардан керген «Хайуанат- тар элем'|» программасында лк кулак каскыр белл- р’|ктер1н ац алута ест'т баулытан. Кекжал букецдей жел1п, '|н мацайында асыр сап журген куижтер1жн Касына келд1 де, аркасындаты буйра мацдай лакты бак етюз'т куипктерд'щ ортасына тастады. Элплер еуел'| коркып кап ж тубже тытылып ед|, кекжал буй­ ра мацдай лакты лезде коркыратып сап улп керсет- л. Одан кей‘|н... Аш беллржтер шыбын жаны шыга 86

коймай тыпырлаган лактай курдасыныд жас етше тютерш юрш-юрш бойлатты. Шыдгысхан да белт|рж жолын куыпты, коркы- нышты халге жетттк Бул кунде кан ию - ол кумар- лана жутар ед суйюмд| ию, еюрген кара бука дау- сы - ол ушш кез келген эуенд| он орап жолда кал- дыратын сикырлы саз. Кенет, кар кушып жаткан куй1, кез1м шырадай жанып журе бердк Шырадай жанганы - кегершшд! керш1 балага саттырып, Арыстанды шанага жеккен, епздерд! еюртт-бакыртып о дуниеге женелткен кандыкол каракшы табылды. Ол - кала сыртында- гы касапхана. Пальтомды кагып-с1лк1п орнымнан турдым да, нарттай кызыл кунге карадым. Кунд| кекжиек кертттг Кыскы даладагы касапханага карсыласуга жа- райтын барльщ лрштж иелерш жалгыз нуктеге - ез бойыма шоктай жинадым да, кала беттеп, тгер| ка- дам тастадым. Кала тунд| карсы алудыд камымен абыр-сабыр. Кешю ызгар маддайдан урып, суьщ сорган, ею, уш, терт кабатты уйлер терезе атаулыга жылт-жылт шам жатып, шылым тутатып, бой жылытумен эбн гер. Адамдар онсыз да таптаурын карды шакырла- та басып, гастроном, кинотеатр, биж какпалы аула- лар арасында зыр жупрт эуре. Бэр1 де уйднуйге тез жетуге, есж-терезет сарт-сурт жауып, кулакшын, пальто, бэт|дке, шалбарды шешкесш жайланып отыруга асык. 87

I ...Бр бетшде майы калкыган сорпаны сотып ал- гасын, жайлы орындыкка жайтасып, теледидар ку- латын бурауга кумар. ...Екшшга мыддаган шакырым алыста жаткан Португалиядаты тенкер1с туралы газеттерден ша- ла-шарпы куа кагып окыган мел1меттерш серпте баяндап, тец|ректеплерд1 тацдантып тастайды да, торсьщ шеке улдарын брндеп шакырып, сут ию1 адкыган беттершен шеп-шеп суйедк ...Тышкан кулакшынды керкем Ж1пт бетецкесш сарт-сурт сотып, кыз тосып тур. Бфак; солардыц бф де бфеу| дал касында, кала сыртында сиыр, тайынша- торпактардьщ касапха- нада кан мухитына тотытылып жатканынан хабар- сыз, эйтпесе, ттт1 бтпа де жок;. Капалактаган кар астында сызылтып виолончель тарткыш кекем де, емен-жаркын сети куле бтетш мамам да, ец аяты, кершгеннщ ьщгайына кенпш, ацкау да адал, натыз ит, таза канды тебет Арыстан да солай. Ал мен... Б1здщ уйдщ сэкюне сыбдырсыз юрд|м де, кутыга куюлы жермайды бос бетелкеге толтырып куйдым. Сипалантан саусактарыма середе алшысынан туст жаткан корап срцке тшд-|. Сыртка шыктым. Сол шекеме ш'шген ай жузшен себезгтеген Сеуле касапханата бастар жол уст1не куйылып тур. Арыстанды ерт'т, сол сеуле астына судил кетпм. к^быршык карды сырт-сырт сындыра, тыныштык- ка тыикиып тойган каладан узап барамын. Алдыны 88

кес-кестеген манаты белес ак бозтылт кеудесш жай- лап кетерт, мезет сайын зорайып барады. Ак; боз­ тылт белестщ жонын басып ер| ассам - касапхана, кара тулы канды касапхана! КеЙ1н бурылдым. «дла сансыз уй1нщ муржасынан кек буйра тулнд| созып шытара, электростанция пы- рылы, автомашиналар гурт1 мен корылын курай кал- тып жатыр. Арыстан соцына каратыштай бередт Сэлден ке- Й1Н сокпак устше шоцкиып отыра кап, жалынышпен кыцсылады. Сосын кулатын люрейтт, «меш кайте- сщ?» деген сыцаймен маган кез тжтк Сез бар ма, ак белестен ары асуга бул сабаздыц журеп дауала- май отыр. Тырапай асыргыш таяк коркытып тастап- ты. Эдем'теп турып теут ем, кереметтей куаныш- пен кацк егп, куйрьщты лк шаншып тастап, каланы беттей кашып берд|. Кара тебеттщ кар белне тус- кен 131 калага карай коркыныштыц, езд1ктщ сызыгын тартып бара жатыр. Кырка шоктыгына кетертд1м. Касапхана мацы тым-тырыс. Кезге турткюз карацгы. Тек какпа мац- дайшасында жалгыз шам елеус1рейд|. Шам астында мылтыкты кузетш! келецкесш б|рде узартып, кейде кыскартып тецселедг 1з туспеген карды лзеден кешт, агаш коршауга жетлм де журелеп отыра кап, тактайларга жермай шаштым. Айга карап ем, мацайды акшалап сеуле- ге малып, меш сырттан сатып тур екен. Южше жу- дырык бултадым. Пышакка тускен кара бука муш- 31 - буюр ай муны миземед!, кемиектене шалжайып 89

жата бердк к;алтадан фщке суырып, бф талын корап сыртынан тартып кап ем... кеуде толы ашу- ыза, нала, кез жасым бури; жарылды да жалынга айналып, шырпы басында тольщсып тура калды. Юртк куйпзе жалынга уцтд1м. Шырпы ушында дфтдеген бармактай тана от- жалын 1Ш1нен гур-гур лаулап жанып жаткан алып касапхананы кез1м аньщ шалды. Элде бармак басындай от-жалын каратай муй13- д| кара буканьщ тамшы каны ма екен? Карлы даланыц тус-тусынан кетертген Гаспар Касадо такаттосы барган сайын удеп, тупаз те­ рец тунп аспан астында аппак баганага айнала Т1К шапши ерлеп барады... 90

1/УГАН ЖЕРДЩ терт мезрш К,ЫС - КДЦТАР Ею бала ауыл сыртында егест тур. Рэтай: «Жел улкен», - дейд|. «Р»-га тш1 келмейдк Жер анау- ка- рац-курац уйл1 колхоз, Емшрт, калыц ши, Карасу, туст1кт1 ала шынтактап, сулап жаткан Сауыр, Сай- кан сектд| улкен тауы. Ал, аспанда не бар? Табак- тай куннен баска тук жок. Саматка салса, аспан улкен. Оньщ 1шшде тун- п аспан таламат. К|анша тал шашьщ болса, сонша жулдызы бар. Шел жемлр-жемлр, ер жерЫ тат же- ген айды кайда коясьщ? Жер сызып кешелн будак булттар ше? Булттар кез жасын тепп-тепп Ж1бер- генде, кальщ жацбыр жерщнщ езш агызып екете жаздайды. 1^ыс тусе аспан бауырынан буркырап жауатын кар ше? Жердщ ез1 тугш, кулагы кершбей калады. О, аспан улкен, сумдык улкен! Ратай аспанга кулаштай юшкене тас лактырды. Шыркап шыккан тас кершбей кеткежмен, кеп уза- май топ ете тусл. Ретай мез-мейрам. 91

- Аспаньщ улкен болса, мына култымдай тасты негып кетеле алмайды? Неге к;айта кулайды? Кенет Саматтын кез1 жарк; етп: - Эй, Рэтай, кел, одан да елшеЙ1К. - Нет? - Аслан, Жерд'|... Рэтайдын, кез‘1 мандайына шыгып кетл. - Айталсыц... К,алай елшейм1з? - М'|не, буйлп! Самат басын артк;а цайырып тастап ж|берт, кулашын жазды. Он, цолына царады. Алак;аны кек- жиекке ти'т тур. Сол цолыньщ ушына фарады. Бу да кекжиектщ нак; услнде. - Улкен бе? - дед| тыцыршыган Рэтай. 92

Самат курант салды. - Б1р-ак; кулаш... - Айттым гой аспан юшкене деп. Кане, енд1 Жел- д| елше. - Кдлай елшеймш? Ратай Сауыр, Сайканды маддайта алып, ады- мын кере-кере тастап, келп барады. Самат содын- да, санап келедк Ратай санаута шоркак, бриим класса биыл кузден бастап барган. Ал еюншм класта окитын Самат мыдга дейш бтедк Жер шел жетю- зер емес. Тебеде келденед-узыны б|р-ак кулаш ас­ пан жайлап айналады. Адым саны мыдта жетл. Акыры токтады. Ею иьщтарынан демалып тур. Торсык; шекелер! шып-шып тер. - Ытл! - дед| Самат. - БптП Ары карай санай бтмеймш. Саным таусылып калды. - Айттым гой, айттым. Жел - улкен деп. - Ретай- дыд ею езу| ею кулагында. - Кетлк ауылта! Жел ул­ кен! Жел улкен! Д1ПД1К, д|пдж! - Шаты айрылганша каргылап, жупре женелдь Самат содында. Тас тебеде келденед-узыны б|р кулаш аспан жайлап айналады. Алып жер ептеп артка карай шепнт, ею бала ойнак салып кулдыраддаган алаканын алга карай жайымен созып тур. 93

•к % * Емтртп терт кубыладан каумалап коршаган к;а- льщ ши карашада калы к уйкыдан бас кетермед!. Уп еткен жел жок, ши атаулы ине жогалткандай сэры алтын улпершек бастарын темен салып, мулгид| де турады. Кун екеш кун де жасканшак: жаздаты- дай аспан терте тайраддап шауып шыга келетш шак келмеске кеткен. Тадертед корганшактай кете- ртт, кекжиектен кеп алыстамай, келбей айналып, тез батып журе беред1. Ауыл желкесшдеп калыд бештте ушып-конып журелн 613 тумсьщ, жез мойын бэбгсеклд ут1... аспанта ду кетертт, ду конатын ка­ лыд караторгайдыд гут1... ауаны кезджтей ушюр ка- наттарымен сып-сып ттт, кудия кулайтын турым- тай, куйкентайдыд айбатты шакылы... намазта жы- гылатын молдаша 1н аузында лк турып, тебесшен торгай ушып етсе, куйрыгын жалтыз-ак жарк етюзт судил кетелн саршунак даусы... бэр| ешкен, сап ты- йылган. Таулар да тозып, кулпн тартып, алыстай тускен. Тебедей терт уйдщ арасын как еюге белт, сыра Т1Л1П етелн айдау кара жол гана лрштж ты- нысын токтатпай тур; дщките шел тиеп алган ат, епз арбалар ауылды басып елп, майы таусылтан б1Л1ктер'| шикылдап, кез ушындаты Майкапшатайта карай беттейдк Тек кепене шептщ алгы тусынан 6\\- ресе катырма маддай брезент картуз, б|ресе был- тарысын кун жел, акжем болган, б’|р кулагы жымкы- рулы кулакшын кылтылдап, оныд астынан кошкыл бет кер‘|Н1П калады да: «Цоп, цоп, ей!», «Бупн аягы- 94

на жем тускен бе, кызыл ит!» «Жыланы кайтпапты гой мына кыршацкыньщ! Тундеп б|р дорба сулы ка­ зенен бул-бул ушып келе ме? К^айт кейIн!» — деген сиякты ЗШС13 кэр мен бопса есттедк Ауылдын бас кетерер еркектер! бул кунде ерек- ше юкер, куйбеншт, ойдан ойып, кырдан кырып тастагандай кабактары катьщкы, шаршаулы. Бет ушынан к;ызыл арылмайтын Айтутан аксакал тана кентток: кекжиектен кун кулагы кылтиса 6|ТТ1, жа- сыл тысты тулю тымагыньщ мандайын камшы сабы- мен елсш-ел1 кетере туртт, одан кала бердк кызыл биенщ сауырын сипай сотып, кыр астындагы мал- шы ауылына карай борт-борт желт кете барады. Кешке карай кос коржыны бултиып, ьщылдап кай- тып келе жатады. Айтутан ата пенсияга шыккалы молда болып кеткен. Сундетке отыргызады, катым шытарып, куран окиды. Рэтайдьщ колхоздьщ уста дукежнде балта сога- тын екес1 Бокай танертен сылти басып, колына ту- юрт, жумыска беттейдк Акшам жамыратанда гана ауыл шетше Ш1гед|. ©зш ауыл кешжерден жыта та- нып алады: аттатан сайын картып-шоршып, он жа- тына ауып-ауып кетт, калын шиге б|р батып, бф калкып шытып, кез алдайды. Ал кызыл юртшл уйде туратын ШаНита апай еюнт! болса тебеге, одан моржата д|'кит шытып алып, кара жолга кез майын тауысып карайды кеп, карайды кеп. Шалы 1зет пен баласы 1^анапия маусым айында казан-ошак, керпе- жастытын тендеп, Семейге мал айдап кеткен. ©ткен аптада «Отарды санап турып, аман-есен етк1зд1к. 95

Жуык арада жолга шыгамыз,» деген ушбу селем алган. Мына куту - ыргалып-жыргалып келе жаткан сол шал, баланы куту. Саматтьщ шешес! де аузына маржан салгандай кеб1не унс'1з: уйдщ сыртын балшьщпен сылап, шар- бак кораньщ тес'!ктер1н жас жапамен урып, кара жу- мыстан бас кетермейдК Ыр уйдщ эйел1 де, еркеп де болу одай емес, курсшу| жи'|. Кецт куш де ауыт- кымалы: туске дейт шз, тустен кешн мушз. Кейде Саматты шакырып алып, себепс1зден-себепаз шад мен кун ига буркыраган шашын кушырлана шскесе, кейде еркелепа кеп кетт, етепне оралса, «Неме- неге жетюе калдыд? Терде шалжиып екед жатыр ма...» деген зтд| сездермен баска урады. Экеа со- гыстан кеудес'ше фашист огын сала келт, акыры содан кайткан. Тус-сипаты да естде жок, эке - гу- мыры катынаспаган, кермеген алые агайын сект- д‘|. Кейде эке - Бокай кусал сылтып басатын мыкыр кара кю сиякты елестейдк 0йткеш, аксак Бокай - эке.. Терт уйдщ маддайына жазылган ею бала - эке- С13 Саматпен, экел1 Рэтай да улкендердщ кабатын бага ма, бул кунде алыс-жулыс, тебелес, кыдыр- лыкты койган. Екеу! де бозала таднан кездерш тыр- нап ашып шуберек семкелер1н суйретт, колхозда- ты мектепке сенделектеп тартады, Туе ауа б|рМд етепнен бр устал, |ркес-лркес кайтып келе жатады. Рэтай - алакан кез, сэдфейген кос танауына кос жудырык сыйып кете баратын, кайрактай каткан ара ала. бйтсе де муныд бэр| Ретай емес. Кашан 96

болсын, сау басына сатина ттеп, кагынып журелн бала. Аз уй арасын шацдатып, шулатып, куйрыгына «Мына жупрмек пе, бул жупрмек не б|реуд| сотта- тып тынар, не ез1 сотталып тынар» деген коцырау мьщтап байланган бала. Биыл езшщ ешп басылып, тэубасына келт жур. Оньщ мьщты-мьщты ек1 себе- 61 бар. Мектеп еапн ашысымен езжен устем б|р-ек1 сотанактан таяк жеп калды - б|р, еюншщен, аякас- тынан шалбар окигасына шатылып, сагы сынды. Кун сайын терт уйд| тугендеп, сез тасымаса, 1шкен асы бойына батпайтын Шекей шешеа мектепке баратын улына жана шалбар лип бермедк Ретай кайтс'|н. Мектепке жуыла-жуыла о бастагы кара тус- тен ак бозга айналган есю шалбарын кит барды. Оган айылын жиган Ретай жок. Алгашкы узтюке шыккасын, аула ортасына уйтген кумга жете берт, аламан-тасыр сурапылды бастап Ж1бертл. Мектеп- л - ез1 сыкылды усак-туйек балалар жиылып, алы- сып- жулысатын жер деп угыпты. Сол ию-киюда б|р баланьщ колы Ретайдьщ резецке ышкырында келп, шалбарды жалгыз-ак тартып, аягыньщ басына ту- С1рд|. К|уйрыгы жарк ете калып, кыздар тым-тыракай кашыпты. Каз1р Ретай бф колымен ышкырын кым- кырып устал журт алысатын болды. Ал, Саматтьщ бас терю баска жаратылган бала. К|азан бас сэры, буйыгы, лкмшез. Журю сылбыр, сез1 аз. Анау-мынауга козгала коймайды, бф кете- ртт алса, кинодагыдай «касык каны калганша» шайкасып багады. Астында жатып, бармак шайнап алатын кыршанкылыгын кайтерсщ. Ретайдай бала- 97

мен керил турып кыршадкы болмау мумюн де емес. Онымен жолдас болсан, балтад бел1дде журсш. Ратай бIрIншI класты бастамай жатып, мугал1м- Н1ц де басын катырып жур. Бала аз, мугал1м бфеу, сол себепл терт класс бф белмеде окиды. Ягни, партанын б1р!нш1 катарына бриии кластьщ кеген кездер ие, еюнш| катарда Саматтар отырады, ушш- Ш1 катар - уш1нш1 класс, тертшил катар - тертЫш! деп кете барады. Терт класка согыста кантыган ок шыкшытын уатып, кисайтып кеткен, сондыктан бф карасац, купт, эрнберщен кейш айналып карасац, жылап тургандай кершет!н Кер1м агай жалгыз ез1 сабак бередг Аядай белме 11±пнде бфшчн класс: «Мынау А ерш. А - агаш деген сездщ алгашкы ды- бысы», - деп, елем купияларыныц едулкенш ашып жатса, терт1нш'| класс: «Жер шарында алты курлык, терт мухит бар», - деп накыштайды. Бул мектеп- Т1Ц б|р'1нш1 кластагы шеллк окушысы кейде: «Тыньщ мухиттьщ ед терец жер| -11022 метр» - деп, улкен- дерд|д аузын ацкитып кете барады. Кфйтан, катар отыргасын бф кулагын терт!нш! класс етт жаткан жагырафияга салып отырады да, есжешн кез кел- ген жерде койып калады. Бупн Кер'1м ага Самат окитын еюнш! класка тап- сырма берт тастап, бф'|нш'| кластагы Ретайларга арифметиканы туандфт кеткен. Тактага саусагын майыстырып турып: «1 + 1 = 2» деп,,гменерлеп жа- зып койды да, неге олай болатынын тепт!штед|. Сонсоц бор жуккан саусагын ак шытпен еспеттеп суртт турып: 98

- Укпасацдар, сурацдар, - дедк Ратай н;ол кетердк Баскалар Кэр1м агай уйрет- кендей, алга сал ецкейт, шынтагын партэга т1реп, тэрп'ппен кетерсе, бул артка шалкалап жатып ап, балтамен агаш жаратындай колын солац етюзт, тж катере салады. Бул жолы да сейтп. -Ал, Бокаев... Крлынды, колыцды... иэ, темень рек уста! Эй, саган теметрек уста деп кднша как- саймын? Кол кетеру аягы урыска айналып бара жатты. Баска бала болса, берекеа кашады. Ал Ретай тук саспай: