М.Қабанбай Арыстан, мен, виолончель және қасапхана

I кустан тарапты. Сары майдай сактап отырган жал- гыз еркектен айрылып, жутап калмайык, — деп, сыц- су салып, жаман ырымды бастап ед'1: - Уй, басыда кершпр! Менен кутыла алмай жур- М1С1К? Ттще котыр да шыцпайды сен1ц! Вот ти! Ши жупртпе, фриц нерв'|мд| бузган, салып ж1беремш! - деп Бокай шокак-шокак секрп, мына жактан ойкас- тап умтылды. - Ойбай, бэлр, сен1 уйге кетл ме десем... Кфтын- дардыц пыш-пышын ацдып турганыцды к;айдан бн лейш! - Шекей байлауышын колга алып, 1зеттщ уйн не карай шашы дудырап кашты. «Жалтыз еркепм» деген Шекей сез1 астарлы. Б1р есептен, шолак аяк болса да, еркеп бар уйдщ бейб1шес1 екенш ацдатса, еюнш1 жагынан, Саматтыц жесф шешеане керсет- кен кыры. Айтуган ата катты шошыды. Пайгамбар жасы- на келт калганына карамастан, алаканымен кезш басты. Шошыган адам терю-кагыс сейлей беред| екен. - Акыр заман, акыр заманныц кусы! Алпыс жыл жасап, шьщылыктайтын куйрьщсыз карганы корсем, кез1м шыксын. Крй, сандалмай, каладагы ^адтбек- ке жетейт. Керш'| туратын Ишанбай калпеге юрт, муберак колын алып, мелике жузж керт, акыл су- рап кайтайын, - деп, ер-турманды Кызыл биеге ала жупрд|. Кептен бер1 картыцныц 1Ш1 пысып журген. Самат пен Ретайды керген сайын: - «Эй, балдар, шаштарыц кездерще туст келпл. Келщдер, сы- пырып тастайын!» - деп, устарасын жалацдатып, 150

булардыд зареет алып, ею колы алдына сыймай журуш! ед1. Кан таратып, курыс-турысын жазып кай- туга сылтау мыктап табылды. Эйтпесе, мубэрак ко- лын аямай эрюмге устата беретт Ишанбай - калпе емес, 1Шфтк1 жазып беретт жай тана молда. Самат пен Ратай муртынан кулед|. Айтуган ата ауылдан бф суырылып шытып алса, жолай аттыд басын тау арасында кой батып журген малшыларта бурып, бфаз батаныд басын кайырып келедь Сейт- ст де. 0йтсе, Айтуган атаныд кос калтасы асыкка кампайып кайтады. «Ауылда калтамды карайтын кос тентек бар», - деп, бас мужуд| де, асык жинай журуд| де еш умыткан емес. Айтуган ата жолга аттанып кеткен сод кора-коп- сыныд бурыш-бурышынан, уй фгесшен элп шьщы- лыктагыш «карталардыд» жун-журка, кауырсыны, кара туяктары мен шыбык сеюлд| штбиген суйек- тер| буркырап шыгып жатты. Ылги торгай аддып, кездер| маздап жанып журетт ауылдагы ею-уш мысык тук бтмегендей дуал усттде тумсьщты сы- лап-сипап жуып, бырылдап отыр. Есж алдына дур- юреп контан торгайларга кез салмады. Бф жактан командировкам келген бе, иа, Емпфттеп мияу- мияулар конакка шакырган ба, сол кундер! Емпфт- Т1 мурты Т1к|’рейген таргыл, кара мысьщтар басып алды. Рэтайды кайдам, сауыскандардыд да тр жан иес1 екент, олардыдда мысык тырнагында шырыл- дап кете баратынын Самат сонда барып бтд|. Кеш бтд|... 151

*** Мамыр айында ауыл тецфеп жайнап журе бердь Сыз ига шьщкан класта балалар омалып отыргысы келмей, тыпыршып, ак;ыры б1р-б'|р1не тигап, так;та- га турып тынады. Осы айда Саматтыц мойнына ею «уш» крнжиып к;алып, шешестен сез естщ|. Ши-ши- дщ туб1 кылтанан; кек курак;. Элем жасыл шаланды желбегей жамылган. Балаусага аузы тит, к;абыск;ан буй'|рлер| шыга бастаган тайынша-торпак;тар тар­ пан. Жасыл крцыздар кебейген. Ратай «Зауза терец осы», - дейд|. Ушюр тумсьщ бэбюектер кун1 бойы суцкылдап кекектейдк Самат: «Булар каракус алып кеткен сертн жоктап отыр ма?» - десе, Ратай: «Вот ти! Бф-брн шан;ырып, сейлесейж, жуптасальщ де- ген1», - дейд|. ШаНига апай жер тубшдеп Семейден алдырган кызыл гулд| Ж1бек орамалын мацдайына баса тартып алып, колхоздыц кеп катындарын куна- ра б|р шулатып, тамсантып кайтады. Адамдардыц к;абагы ашык;, кун ^ушагы жып-жы- лы. Тек Айтуган атаны ой жеп бара жатыр. Пенсията шык;к;ан ею-уш жылдан бер1 колхоз - Емпфт арасын- да «Айтуган молда», «Айтекец» аталып, мал тауып журген. Емп’|рт молдата жарыды. Молдалы ауыл болган соц жын-сайтан, пер! сеюлд| пелелер Ем- трттен он ищырым аула^ журуге тию деген сен1М мол ед1. Мамыр туа сол сежмнщ шацырагы ортасына тустк 152

К^ырсыкканда кымыран |рид|. К^ырсыкканда сай- тан баска емес, нак; Айтекецнщ взш кездеп тию- Т1. Сайтаннан Айтуган ата, обалы не керек, ерте сактандырган. К|ар шет! бузыла бастаган наурыз- дьщ шуакты кун! Ретайдьщ ест кеткен шашын ал- ган. Ол жазган тыныш отыра ма, кабагын юржите койып: - Алла-ай, алла-ай! - деп кьщсылап коя бердг Айтекен такымын кыса туседк - Тыныш отыр, сайтанньщ баласы! К;ап, аты жа- манды ауызга салып... Аузыныд суы курыган Самат устараньщ кылпыл- даган жузшен кез алмай отыр. Крлында - сабынды су толы бакыраш. 0з басы жумырткадай жап-жал- тыр. Силаса, кдпы лыпып, токтамайды. Жел сокса, тоцып калады. К|арт жылкышыньщ тем1рдей такымы- на Самат мана туст калган кезде Ретай б|ресе бет- аузын тыржыидатып, б|ресе шыкылдап култ, ит жы- нын келлрген. Торпакка туган кун бузаута да туды. Рэтайдьщ бала жасынан бастаган кеп тебелеанен кеп тыртык, кед|р-будыр басын устара олай да кесе- д|, булай да кесед|. Айтуган ата ушын Саматка устаткан жылтыр ка- йыс белбеуге устарасын жаладдатып жанып жатып: - Сайтан демекил, карактарым, окытып-токыта- тын мектептерщ ауылдан тым жырак- Жолшыбай ор-жырадан етеаддер. Кальщ ши бар... Сондай урымтал туста 1штерщнен келиме кайтара журщ- дер. К|ар кетт, жер бел ашылгасын ыбылыс кебе- йед|. Далада уйьщтап калмацдар. Сайтан согып, 153

_____ бет-ауыздарын кисайып калып журмесш, - деп, ус- тараныд жузше «УМ, туЫ» деп тукрп койды. ! Сол мук екен, аз сет тыныш отырган Ретай ба- сын декгелеп'п калып едк кек куйкага лып еп'п там- шы кан шттдеп шыга келдк Ретай кест кеткен туска колын жып етюзт апара берт едк атай кагып Ж1берд1: - Тыныш отыр, сайтанньщ баласы! Устара, бай- камасад, куйка тугт, басыкды кест кетер, - деп урсып тастады. Айтуган ата урса бтмейд! гой, Ре- тайдык жер-жебрне жеткен тур| сол. - Ие, сол сайтаннан сак больщдар! К^удай Тагаланыц керше ушыраган кызыл кез пелелер адамды алдап, 1Ш1- бауырга крп кету ушш еркилы кейтте кершедк

Юшкене лак; кейгмнде ойнактап келед|, кыз-келш- шек сиякты сьщылдап култ, буралып та келед|. «Сьщылдап култ», «буралып» деген заты жецт кунеНар сез аузына абайсызда туст кетсе керек, атай осы туста тамагын кенеп койды. — Кдпы кал- маддар, туге. К^ыз-келшшек болса, алдымен буры- мына кез салыцдар. Оймактай тенге сылдырлап журсе, сэры пэледнщ нац езк Бурымынан шап бе- рт устап алып, тецгеш жулып алсандар, аты жа- маннан куш кетедк Ол пэледен кульщ кутылган ба! Табан астында кез жасын кел кылып: - «Тедгемд! кайтарып бер, не калаганьщды орындайын», - деп кулдьщ урады. Сан галамат жаксыльщты басьща уйт-тегедк Оган алданып калсаддар, курыдьщдар. Тенгеден айырылган сайтанньщ буты бес тиын. Тиюу кайда-а, бес шакырым аулак; кашады. Шалдьщ такымынан акыл-такыл кутылып, бы- лай шыгып алгасын Самат: - Элп рас па? - дедк Рэтай жайбаракат. - Эй, сол сайтаньщ кезге кершсе, кершт кетсе екен. 031мен Емтртл баска кетерт, кумарды б1р кандырып, ойын согатын. Кыз болса юм дейсщ, кыс- тагы Кулэнда сектд| селтецдеген б|'реу де. Самат жагасын устады. Сол сайтан кундердщ куншде Саматтьщ уйшен шыкты. Саматтьщ мамасы ею кештщ арасында уйдщ кулпын ашады гой. Шелек алып шыгып, сиыр сау- макшы баягысынша. Алакеленкеде сипаланып, 155

I кэрэсш шам 1здеп журсе, уйдщ как жартысын алып турган орыс пешшщ 111м дуб|р ете калады. «Апыр- ау, бул не пале? Мауыккан мысык юрт кегп ме?» Журелеп отыра калып, какпакты ашып калса... уцР рейген пеш 1шшде шарадай ею кез1 отша жайнаган казан бас албасты отыр! Аксиган азу лстер| тура пышактай-пышактай!. «Кетек!» деуге шамасы арен келген Саматтыц шешес! журелеп отырган кал- пында оц жагына кисая кетед[ гой. ^исайып бара жатып керт калган сурел мулдем сумдык: басы- нан аягына дейт кара куйе албасты пештен атып шыгып, шешесш аттай-аттай, устшен кул буркыра- ган куй1 есжтен едбектеп шыгып кетед|'. Айтуган атаньщ «Тецгеа тугел кеткен сайтан бой бермей, есфе тусед|» деген! раска шыкты.

Саматтыц шешесш н;орк;ытк;анга дэндеп алган ба, энеугунп сайтан Емт'ргп басынып алды. Рэтай се- К1ЛД1 бет!мен кеткен сайтан, шамасы. Ак;ыры ол цлр- К1Н Айтуган атаны да адактап, абыройын айрандай тепл тынды. Молда-солдалытына тушюрмед! де. Эцпме былай едк.. Сол куш Саматтар ауылга жар сала юрдк «Кол- хозта Алматыдан артистер келттг Кешке мектеп- те концерт кояды екен». Артист десе колхозымен косып Емпфтке дейшп шал-шаукан, кемп1р-кепш1к, Ж1пт-желец, кыз-келшшектер кырылып калады. Кеп сез не керек, кыр астында Семейге айдалатын койды багып, кос лип жаткан 1зет, К^анапиядан бас- касы Бокайдыц сыкырлауык ырдуанына уйтт-теп- л|'п М1Н1П, эйдэ, колхозга тарта женелдк Сыйматан Самат, Ретайлар арбадан озып, куйындатып бара- ды. Иттерге дейш тышкан куалап, арлы-берл1 шап- кылап, ырдуанга ере кетл. Делбеге Бокай ие. Кеш­ ке таман колхоздан «градусы кетертт» келген бе, «Ой, баягыда мен де ертес болып кете жаздадым гой. Мына аякты ок жулып кетпегенде, катыратын ем», - дел, даудырап сейлей бередг Ара-арасын- да «Ака-ооу, Семе-ей!» — деп, кышкырып-кышкы- рып кояды. Емп1ртте карауыл калды. Ол - Айтуган ата. Ишанбай «калпенщ» колын алгалы ол кю артист тупл, уй арасыныц эу деген ойын-сауьщ дурмепне бас сукпайтын юрпияз мЫез тапкан. Былайша айт- канда «жын-сайтанныц ойнагына бола кешю нама- зын каза кылмак емес». 157

I Сонымен Емшрт колхоз кетп. Коз байлантасыд шамы жагылмаган уй терезелер! бф-бф удфейген керсокыр кезге айналды. Айтугад ата кора сыр- тында дэрет алып жатып калыд шиге коз салып ед|, караддаган элдене кубыжьщтар жупрт-жуп- р1п егп. Тулю ме, карсак па, оны бф кудай бте- д|. «Е, жасаган, езщ колдай гор!» - дел, мшэжат кайыра 1шке кЕредЬ колы дфтдеп журт, кэрэсш шам жагады, жайнамазын алакадымед сылап-си- пап жая бастайды. Саусактарыд кос кулатыдыд ушына апарып, кезш жумып, агузбшлэд! бтре- д|. \"Пзе бупп, жайнамазга маддай типзе бергенде, еактщ топсасы сьщыр ете калмасы бар ма. Тф1 адамга жан керек. Молдекед жаны тттед аяулы. Журен су етт, екшесше агып туседк Едкейе бере мойнын сэл бурып, коз куйрыгын ту сыртына сал- са, о, тэдрм, колдай гор, ес1к кезшде сэры кой- лект'| сайтан сексшп тур. Астыдты ери! жыбырлап, устщп ерн1 кыбырлап, бфдеде дейдк Ата дым ук- пайды. Кул1мс1рей ме, немене? Айтуган атаныд желкес! тартып, алды булдырап сала берд|. Сас- каны соншальщ, тт1 курмелт, бюсмтлдата ике- М1 келмей калыпты. Алайда аргы атасы калмакты Кан-жоса кьфган керей Аркалык батыр. Жас кезш- де ез1 де жуген-курык тимеген талай шу асауды шыдгыртып басып уйреткен «Айтутан жылкышы» атанган. Орнынан атып турегеп, торде шул1 тур- ган дырау камшыга умтылады. К,амшы колга тиге- С1Н, керемет куш бтп: - 0, албасты зэу-затыд, кара кешт! жамылып 158

келт калдыд ба? Басынайын деген екесщ! Ал ен- деше, сазайыдды! — дел, келшшекке атандай ак;ы- рып умтылады. Келшшек пе, сикыр сайтан ба, элп сылкым сулу: - Ойбай, ата, оныдыз не? - деп, басын кос колы- мен буркеп, буга бередк - Аташылын... Атад сенщ сэры сайтан! Мэ, ме! - Ашуына эбден мшген ата бурылып, уйден атып шыга берген келшшектщ жон аркасыныд тусы деп, елер жер| осы деп, камшыны басып-ба- сып Ж1беред|. Жан алып, жан берюкен арпалыс устшде бурымына кол да созган екен. К^удай ур- ганда тедгеа т1кпепт1. Зар едфеген «сэры кей- лект1 сайтан» кулперен КУ талкан кашып, калыд шиге сып бередь ...Содан борс-борс желген кызыл бие жегтген ырдуан тун ортасына жете Емп1ртке де жакындады гой баягысында. Эдпме гу-гу. - Ойбу, анау эртес келшшек бетше бор жагып алган ба? - Узын шашты сер| жтт «ЗэурештЬ> узтт турып айтты, обалы не керек. Делбе устаган Бокай: - Зарланып саулы шгендей келгешмде, Басыдды б|р кетерш! тым болмаса, - деп адыратып бергенде, заты сыпайы ШаИига апай ттреп кетт: — Ил-лай, абзи, койыдызшы, тебе куйканы шы- мырлатпай, - дейд|. Шекей болса: 159

- Ацаку-сэкэкуге жылап кеткен он тецгем-ай!- деп, ернш сылп етюздк Бф уакытта булкектеп артта келе жаткан Кут- тыаяк шапкылап алга туст, абалай женелдг 0ткен кузде сынган алдьщгы он колы 1шке карай ите 61т- кен. Кем болдым, катарымнан калдым дел, кайгы- рып журген К^уттыаяк жок;. Уш аяктап шапкылаган- да сау итщнен озып кетед|. Жэне де аягы сынгалы курбы-курдастары езжен коркатын болды. Небф котиын тебеттер «Мына елден ерек уш аякты пер| тепн емес, не де болса бас амалдап, аулак журе- Й1К», - дей ме, К^уттыаяк; кеюрепн согып кеп калса, куйрьщтарын бутына кысып, бет-бет'ше зыта жене- лед|. «Жэ, ит неге урд|?» деген оймен бэр1 ошары- лып ун1Л1п ед1, бфеу ай астында орамалын колына алып, ызгытып келед|. - МуНЫСЫ К1М? -Тун 1ш'1нде безт журген кай бейбак? Элп адам жакындай бере шашы буркыраган ке- лшшекке айналды. Келе ШаЬига апайды бас салды. Пора-пора жылап: - Тете-ау, кайда жураз? К|ор болдым гой, кор болдым! - дел, сьщсуга басты. Сутпюф1мнен кей'ш мэн-жай аныкталды. Ай- туган атанын камшы астына алып сабаган «сай- таны» - 1зеттщ аудан орталыгында туратын Ка\" дтбек деген баласынын келшшеп, баягы пысык Кулэнданьщ шешеа екен. «Кемпф-шалдыц (Елуд| жан,а орталаса да 1зет ага мен ШаНига апай келж тус'фгесш, дереу «кемпф-шал» атаныпты) хал1Н 160

01Л1П кайт», — деп, Кфдтбек жедгейд! туске таман жолдас шофершщ машинасына салып Ж1бермей ме. Салдамасы шьщкан еск1 машина жол ортада бузылып, колхозта жеткенше кеш тустл. Онсыз да ыза к;ысып келе жаткан шофер: — «Емгирт, ене, тит тур. Колхозта артистер келтт!, концерттен калып коямын», - деп, келшшекл тусфт, ез1 ша- цын бурк депзген. Журен суылдап токтаматан ке- лшшек Емпфтке дедектеп жетсе, тастай карацты. Айтутан атаньщ терезес! тана жылтырайды. Ке- лшшек жарыкты кецтше медеу тутып, ес1ют аша берсе... Ар жаты белпл|. Ертенуне ел бетше карай алматан Айтутан ата тадсэрщен атк;а конып, малшылар ауылына тартып кетттк Содан ай журю оралды. «Молдалыты да, сайтан-сапалаты да ез1мен курысын, бэрш терк еп'п тастадым», - деп, мойнына орамал салып отыр. Ел не дес!н, «дурью!» дед!. II Ж|пт бурынты терт уй, цазфп терт темпеиш- тщ ортасында тур. Бул жерде ширек тасыр бурын ем1р аяидап жай атынмен етт жатты, тулт бфде туз1К, бфде У31К терт уй арасында томпаландатан ею бала асыр салып ойнап журдк.. 1ргелес жаткан ею колхоз б!р совхозта айналып, кез! ашылып, кеюрепне жел юрген кальщ ел «Бала 161

окытамыз, токытамыз, адам кусап цальщ журттыц арасынан коныс тебем13» — деп, сол жылдары отыз шакырымдык ортальщкд удере кашкен. К^ытаймен эуел! к;арым-к;атынас, сонан кейж сауда токтага- сын, аргы беттен шакды аспанга кетерт улап-шу- лап келетш отар-отар койдыц алды кайрылгасын, Емшрттщ кепи кайтып тузелмеп едг Саматтьщ уй 1Ш! Емшргп и;ар аралас жауынды кара кеште тас- тап шыккан. Емшртте ескен сол бала бупнп кун- де алыс-алыстагы астанада турады. Кар-жауыны аралас кара кештен бер| туган жердщ топырагын басып отырганы осы. Еск! журттьщ орнын сипап, кулш сапырып калды. Сайтанына дейш сагынып келт ед|. Окыган журт сайтанга сенуд| койган сок, к!м бтсш, бул елкеш тастап кетп ме, елде кебейт кеткен трактор, машинаньщ гурш1 кулак тундырып, жол бермегесш: «Крй, жер бетшен тыныштык ка- шыпты, аш кулактан тыныш кулак, бас аманда жо- лымызды табайык», - деп, кайты басып, куса бо- лып, аспанга ушып кетп ме? Туган жердщ сайтаны да ыстьщ екен. Радио, телевизор, электр! жок мылкау ауылда ер1пп, тиР серге кара таба алмай журген Самат пен Ретайга сайтандар уиннил ойын баласындай сезтет'ш. Кез- дер| кермесе де сыртынан тон шшт, эцпме етт, карадай уркт, елек-шелектер| шыгыпты. Кажетт- де ездер| де сайтан болыпты. Сайтан болтан емей, немене, баягы пештен шыгып, шешесЫ шошыткан албасты, - Ретай екен. Шекей мен Саматтьщ ше- шес! ШаНига апайдьщ куред шайын сораптап отыр- 162

ганда, терезенщ онсыз да сылцылдап турган бос эйнепн алыпты да, уйге юрт, пешке жып бертт. Рэтайдьщ ез1 айткасын барып, ел санын согып калган. Ие, сайтан тугт, сапалак; жок демекшн, ел туп- Л1, Емшрт те жок;. Ерте кектемде келденец кек атты жолаушы лактырган тукылдан от кеткен бе, Самат- тардьщ тусында иш трест, сэры колдай сьщсып туратын ши де ертент тыныпты. Мына бой тузеп улгермеген кияк ши - биыл кектеген балауса ши. - Шьщылык;, шыкылык! Ж|'пт селк етт басын кетерт алды. 0зен ирендеп жаткан сайдан кетертт ушкан кос сауыскан астырт кабагынан к;ылт етт!. Бермен ка­ рай салып келе жатыр. Жтт умсыньщкырап, ею-уш кадам басты. Куйрык; тстескен сауыскандар екшн- деп таяй берд| де, жалт бердк батытты баска жак- ка тузедк Муны тустеп танымады... «Танымады» дегенде, екпес! кара казандай. Бтуге, тануга тию сауыскандардыц кезш Ратай екеу| куртпап па едк Кара бояута салып, куйрыктарын кескесш пушай- ман болтан пакырлар мысыктардьщ тырнагында шырылдап кете барды. Мынау екеу сол бейшара- лардын балалары, эйтпесе, немере-шебереа шы- тар. К^уйрыктай керек мушеден айрылган сауыскан­ дар уй-уйдщ арасында тоцкандай шокактап журт, тебесшен ебектей шыкылыктап айналып еткен эке- шеше, тутан-туыскан, дос-жарандарына зар айтып, муц шакпады деймгсщ. Ж1пт темен карады. 163

Сол сауыскандардьщ немере-шебересше карау- га бет калмапты. Карасудан бер| кальщ шид| как жарып, ауыл- та, дурысы, ауыл орнына жете жытылатын айдау жолдьщ устшен жалтыз кара кершд|. Ж1пт кун са- лып, узак тестт едк атты ма, жаяу ма, пошымын айыра алган жок, эйтеу|р, тунып турта н калыц нуды бел ортадан кешт, бщ жогалып, б«р кершт, удайы улкейт жакындап келед|. Иен кула дузд| кезген мм екен? Эй, осы... сайтан болып журмесш! Ж|пт асыта басып, тгер| журдт 164

ЖАЗ - ЖАЙААУ Музтаудыд кар конактаган кузар шьщына кара- гьщ келсе, калпакты шеш|'п, кольща ал; енд|ршек узте шалкайганда басьщнан туст калмаса, кольщ- ды бер! экел. Аспанга атылып, жеке-дара окшы- райган шыцньщ етепн баскан аласа таулар б|р1нип кластьщтар кусап... бугып-бугып калган. Музтау- гумыры устел касындагы орындыкка куйрык баспай турегеп журетш Кер1м агай тэр1зд| окшау, ер. Каба- гына кар катып: «Эй, ектж койсам ба, жок па?» де- гендей тунжырап, коцыраяды да турады. Нажагай жаркылдаса, зацгар кеудеге б1ткен зор дауыспен жер-дуниеш копире курюрейднай кеп. Кальщ булт- ты ак семсер лпнен де, келденецшен де ттт-ттт, булт арасында диюлар айкай-суред салып, шайка- сады да жатады. Самат «Диюлар гурз1 шокпармен салып-салып кеткенде, Музтау кум-таска айналып, быт-шыты шыгып, шепп кеткен шыгар», - деп, зэ- ре-куты калмайды. Ертец|нде шайдай ашык кун ас- тында бет-аузын кешеп жакбыр суына шайып алган Музтау жасарып, бурынгыдан да ец! К1ре туст, М13 бакпай тебеден тенед|'. Саматтардыц биж тау, ну орман ыгын паналаган оймактай ки13 уй|’ самурык тастап кеткен жумыртка- дай доп-домалак. Кун курюресе, ки13 уй корыкканы- нан селктдеп сала береди уьщ сыкырлап, шацырак шайкалады. Эйтсе де ки13 уйдщ жаны арк так ата булк етпей жусаган кальщ шалгын арасында мон- тиып отырады. 165

Биылгы жаз жацбырлы. Шуда булт таудыц иы- гына туйдектеле дурюреп шыга кел1п, нагажайын жаркылдатып, кез жасын тепп-тепп Ж1бергенде тун- Д1КТ1 арен жауып улгерес'щ. Ол кезде ки13 уй тец|реп кым-куыт. 0жеа баскурды тартып байлап, аша ба- канмен тунд'|кт'| туртктеп жатады. Самат су болып калмасын деп, 1шке ку тобылгы мен май штжт1 кол- тьщтап юрпзед|, дедес! (Самат атасын деде дейд|) уйд|' айналдыра жерошак; казып елек; ерден кашкан жанбыр суы '|ргеден уйге к'рп кетпеу! керек. Деде- 01: «Ал, Кдтима, мьщты болындар!» - дейдг Сосын жирен беслге аяк; арта берт, курктдеп жетелт алады да, ерютеп койга тепеьщей женеледг Отарга биыл келЫшек алып, еке-шешестен белек шыккан ©бщасым ие. Неге екеж белпаз, кемекип шопан уйкышыл. Отар шелнде аузынан стекей! шубырып, стес1 катып уйкы согып жатканда, ферма басшыла- ры услнен тус'т, дедеа сез де естт калган. Содан бер| дедеа жауын-шашында отар алдынан шыгып, бар койды брндеп кез алдынан етюзбесе, 1шкен асы бойына батпайды. Жене отардаты бар сау- лыкты тустеп танитын таламат зерек. «1_Шркш, пар- тага отыргызып окытса, ктен «бестж» алып, Кэр1М агай бек риза болар ед|», - деп ойлайды ондайда Самат. 1ле дедес! окып кетсе, «ен, ей озык окушы» деген бедел! тусетшш тагы есепке салады да: «Жас балалардын ортасында сакалы сапсиып калай оты- рады, одан да койын багып журе берет», — деген шеш1мге келед|. Жауын-шашынды кундер! аю кутырады. «Бе- 166

леншенщ отарына шауып, кой суйреп экетттк ту- генше койшыныд езше карсы умтылыпты» деген алыпкашты сез— тшен. Мылтыгы шошайып, Ойка- рагайдыд барльщ аюына сес керсеп'п бара жаткан дедесшщ ею буктеттт отырган кейпше карап Са- мат штей эр|' куледк эр! аяйды: Атасыныд жаны жеме-жемге келгенде аяулы. Оны жайлауга кешт келт, шадырак кетерген куншд ертедшде, елед-а- ладда б|'лген... Сол туш' Ойкарагайдыд тунып турган койнаула- рына убап-шубап кеп конган малшылар осы уйге жиылып, былбырап пюкен марка козыныд басын жеп, кеш тараган. Дедес! - кол-аягы жерге тимейтЫ айтулы киссашы, домбырасын тыдкылдатып, «Бак- тиярдыд кырьщ бутагын» тугендеп тауысам деген- ше, тун ортасынан ауган. К|атты талыгып, калыд уй- кыныд кушагына кыстыгып кеп кулаган. Самат б|реу туртт калгандай оянып кетп. Уьщ пен кереге сьщыр-сыкыр етт, ки|'з уй шайкалып тур. Жабылмай калган тундж желптдеп, узжбау уык сыртынан сарт-сурт согады; тебедеп сене бастаган солгын жулдыздар биледю'реп тур. - Тур, шал! Дауыл, ушыртып дауыл кеп калды! К^аскыр мадайлап жур ме, езщ шьщпасад, отар ур- юп, маган кайыру беретш тур| жок. - Тунп кузеттен келген эжесшщ даусы карлыгыдкы. К^обырайтып купI киш алыпты. Керпе астынан сыгалап жаткан Самат: «Эжем Толстойдыд «Уш аю» эдпмесшдеп ана а юга уксайды екен», — деп ойлай берш едк дэ- дес! аЬылап коя бердь 167

- А! Не дейсщ? Балак бауым кайда? - Тесекте бобырап, текфепн сипалап отыр. Шок-шок, ез1не де сол керек, тунде домбыраны сабалап, езше де, жи- налган журт^а да, акыр аягы ежес] мен Саматка да уйк;ы бермей койып едк Сыкырлаган уык сынып ту- сердей майысып-майысып кеткенде Самат керпе- С1н серпе берт едк атакты киссашы жаткан |ргеден ак кейлек делбекдеп кетерте бердк - Жау! Ойбай, жау! - деп баркыраган жаман ун шьщты. Агарандаган дедес! ортадагы ошакты, кеп- С1П жаткан кулд| аттап, сыртка атып кегп. - Кайдагы жау? Мына шалды жын кагып кегп ме? Керпеге оранып алган Самат пен ежес1 апыр- топыр сыртка шыгып едк ак дамбалды, кеудеден жалакаш дедес! куйындаткан куй1 сай табанында- гы калыд кызылкат пен кек бояудьщ арасына суипп барады екен. ббткасымньщ жас келшшеп Рэбига (кемекш! шопан дауылды миземей, уйкыныц кекесш танытып жатса керек): - Бет1м-ай, дедем бе мынау? Уят болды-ау! - деп, шыккан Ымен 1шке жып берт сунпп кегп. Желке туе ойран-топыр. Тас тебе таза. Есесше батыстагы кермиык жотаньщ калыц кара шашы тж турып, жайыла желб|реп тур. Енд'| б|р айналып кара- са^кара шаш деген! ер'т шыгып, саулап келе жаткан туйдек-туйдек булт екен. Котандагы козы, саулыктар жарыса мацырап, у да шу. К^уйрыктарын кайкайтып алган Апыпсок пен Актес абалап, жаты тынбайды. Ес'1к алдында кезш укалап шыккан борбас Эбткасым: 168

- Не болды? - дегенше, сай жактан: — катима, а, катима! Бармысыд, бадалып кал- гыр! 0пкел бешпент, шалбарды! - деген дедесшщ барлыккан, таргыл даусын жел жетюзд|. - Не, не? - Аякастынан кекештешп калган Эбт- касымга жауап катуга шамасы жок, эжес1 кезшен ак- кан кулк1 жасты суртктеп: -Алжыпты мына шал... Балакбауын 1здеп, жерд| сипаласа, колына суп-суык елдене Ш1ге кетпей ме... Ирендеген жылтыр кез жылан екен... «Узынкуйрьщ» десе, шалдыд тебе шашы лк турып, Тескен тау елп кетпей ме. ©й, какбас! - дейд|. Дауылдыд демш жуз шакырымнан сезелн жы­ лан коргалап кеп, кшз уйге фгеден жоргалап юрт кетсе керек. Дедес! кашаннан корылдап уйьщтай- ды. Саск;ан жылан корылды ес тутып, аяк жакка иреттт жата кеткен. Жылан домбыраныд тыдкы- лы мен дедесшщ туш бойы баркырап айткан кис- сасын да ес тутып келу| ьщтимал. - Клайда элп иредбай? - деп эжес1 мосымен тесекл туртктеп, керпенщ кора-копасын шыгарып жатса, сай жактан: - ©Л!мющ, лр1мющ, Катима?! Элп пэлеш керсед басына ак куй да, жайына коя бер! - деп дедес! «ата жауына» жаны ашып, судкылдап отыр. Жылан сол жоктан 1з-тузс!3 жогалды. Энделп Кисса айтып берт, онымен коймай дауылда пана болган дедесш коркытып алганына катты кысылып, тайып отырыпты. ...Жадбыр куйып тур. Кей-кейлеген дедес! мен 169

8бшк;асым кез байлана койды ротанга экеп И1рд|. Эжесшщ шапанын иыгына шген Самат отардыд б|р шелне шыгып, пысьщсып жур. Актес пен Алыпсокта ун жок;, эншейшде шуйфмектей и'|ртт туратын к;уй- рыктары каз1р салбыраганнан салбырап, жер июкеп кдлыпты. 0здер| гап-кптей. Саульщ, козылар да со- ныд кеб1Н киген. «Бул капай?» Тадгалды. Байкастап керсе, тадгалатын туп жок;; иттерд'щ де, койдыд кун ашьщта жел урт, кобырайып, кепст туратын жуш су тигесш басылып калыпты. Юре абылап-уЫлеп терге кулаган атасыныд ку- лепаралы шекпенш эжеа кагып-сшкт жур. - Урынып калыпты дедед. Кдукиган кеудес! бол- маса, не денсаулык бар дейсщ. Мен шай койып жн берейш. Бой жылытып, усл-басы кепкенше койга ие бол, кулыным. Эйтпесе, ыгып кетер. КДрыкпа. Эуел1 Кудайга, сонан сод езще сыйын! - Эжеа Саматты алые жолга аттандырып тургандай елж1реп бетшен июкедк Иыгына сулык шекпенд! тдк Дедес! «Иэ, апад дурыс айтады, урынып келд1м, койга бас-кез болтаныд жен» дегендей, кушене жетелт кояды. Соган каратанда, ежесте ептеп еркелегга келе ме, немене? Жарыкуйден карадгы сыртца шыгып ед|, шекпен! былдырлап сейлеп коя берд| - кулепарага тамшы- лар дыбырлап, тынымсыз кулап жатыр. Б|ршщ к;ол- тыгына бр басын тыгып алган к;ой онсыз да ирлт алган. Сырт караган адамга басы жок; койлар сы- гылысып турган сиякды. Бф уакытта былдырлаган шекпен барабандата женелдь Лезде ак тутек орна- 170

ды. Буршак сартылдатып урып тур. Иеп’нен тамган тамшы жагасынан юндтне карай сыргып берт едк Самат шекпежнщ етепн карнына кыса койды. Шет Калган койлар киялай дурюреген буршактьщ те- геуршше тетеп бере алмай, манырап ж1берд|. Жау жокта адырандап, алшаддай басатын Алыпсок пен Актестщ жаны тым тэтп екен, кынсылап, кшз уйдщ ыгына койып кетп. Кенет соккан буршак тез басыл- ды. Тас карацгылык б|руыс отар мен кулепарасы жене таягы шошайган жас балага терт кубыладан тап бердк уйу, неткен коркынышты! «Емпфттеп кеп сайтанньщ б|реу| бюге ерт, жайлауга келт калма- ды ма?» Осыны ойлауы муц екен, Самат: - Айтак, айтак, Актес! Алыпсок! - дел, калай ай- Кайлапж1берген1нбтмей калды. Сенген Алыпсокпен Актес жерден бауырын кетере берт, жалкау ур|'п, «кайт дейсщ, шама-шаркымыз осы» дегендей бауы- рына басын кайта тыгады. Ку ездерП Астына басып жаткан кургак жерд| су кылгысы келмейдг Ес1ктщ жапсарынан жалпылдаган от кана жубаныш: оньщ ез1 кейде жанып, кейде ешт, ел1мареп кана тур. Сейтт, ес кетт, жан шыкканда кос тебет атып ту- регеп, сай жакка аламан-тасыр шапкылай женелдг Арсыл ешщюреп барып, кайта куш алды, шепншек- тей урген ею ит жакындай келе бурылып алып, ки13 уйдщ ыгына жып бердг Саматка да кереп сол, сыл- тау табылды, ортадагы отка тусердей кию уйге ен- телеп юрт келд|. Ею кез шарасынан шыгып кеткен. Кесе шайды алаканында децгелетт отырган дедеа мен ежеск 171

I - О не? - Не болды? - дел, бастарын жулып-жулып алды. - Аю! Отарта аю шапты! Сыртта кой дуртдеп ур'иш. Атасы орнынан тур- ды, керегеде тул1 туртан «он алтыны» жулып алды да, жабыкка аузын сутып Ж1берт, басып салды. Мылтык гурс етп. Иттер ойбайын салып кынсылап, уржкен кой уйд| басып кете жаздады. Эжес1 оц алаканындаты кызыл гулд| кесеш эс- петтеп кетерген калпынан танбай, иреидеп ушкан кул1мс1 кек тут1нд| сол колымен жайкай жаскады. - 0й, антуртан, уйдщ 1ипн сасытып... Ертец куйе тушюретш болдык. Мыктылыгынды керешк, тым болмаса тумсытыцды жабыктан шытарып ат- паймысьщ? Кырым ел жок каукитан жаман шалды аю кайтст. Крйдьщ сем13 бфеуш жетектелп жн берим, жыланы кайтар ма екен? Мазаны алды той мына майтабан. - 0жеа шайын ер| карай сораптай бердк Жабыктан ©бщасымныц куп-ку б|руыс бел ке- р!нд|. Шалык шалтандай, ыржалацдап куле бередт - Ой, ата, ат-тып тастай жасдадыцыс... Мына бурсакта, - дел, корыкканынан тш1 курмелт калтан ба, «ш», «з»-ньщ орнына «с» дел кацтыды. — Кой ытып кетер дел, жылы орнымды суытып, сыта сап- шам... Так тебемнен су-у... ЕЬе, еИе! - дел, су сор- талатан камыс калпатын шешт, аударып-тедкер|п карап алды. Сосын тыкыр куйкасын сипап тастап, алаканына уцтдк — ЕН, еб, тимепл, тимепл! 172

Эдпме былай екен. К^ылшылдаган жас емес пе, Эбшкасымды жадбыр мойыта коймапты. Кезец ас- тында отырган Жапабайга камшы ерпзтп. Жас ке- лшшеп жанбырда жалгыз калмасын деген бе . же- делдетт кайтыпты. Кдзыкбау шалып, атын байлап, уйге юре бергенде от жарк етт, ок тебеден зу еткен гой... ...Тырсыл да, сыртыл да жок, тып-тыныш... Тер- де керпе устше шекпен, кугпн1 кабаттап жамылган атасы «ЬуЫ ЬуЫлеп», тасыган сутп ургтеп жаткан- дай тыныс алып, уйкыньщ кекесш танытып жатыр. Кешеп жауында урынганы рас екен. Кдрсы кабак; - карауыткан корым жартас, жартас тебесшде еш- К1МД1 бетше каратпай жаркыраган кун! Неше турл1 хош ию кию уй 1Ш1Н кернеп алган. Эжес1 шеп маши- насыныц пышагымен казан каспагын шакыр-шукыр кырады. Уш сиракты кара мосыга асылган шэупм какпагын буркылдаган бу кетерт-кетерт тастап, ею ишшен дем алып тур. Мосы астынан тутш кек ора- малын булгай кетершед!. Сыртка шыккасын куйылган кун сеулес|‘не бепн тосты, ес|'неп, кершд|. Тацертен кун ашьщ, шуакты болса, эншейш онды-солды керше бергщ келед| екен. Кершт-созылу б|р жаты ежесше «Эже-ау, мен турдым гой, шайыц мен токашьщ, кант-кэмпитщ ез1р ме?» — дегеш. Жецш карына турген эжес1 бупн не- мерес! дегенде 1Ш1-бауыры езшт тур екен. — Турдын ба, кул-он-ом? — дел жейдесшщ етепн кетерт, юнд1пнен кушырлана июкеп тастады да, ойда жокта шырт етт: - Турщ КУРГЬ,Р--- Жу ана сат\" 173

пак-сатпак бетщд|! - дедк 1ле кайта мей|рленд|. - Уйкьщ ашылсын дегежм гой. Кеше Эбткасым Жа- пабайдьщ уй1нен ^алтасына кула^ сала шьиыпты, белнд! жусак, турап беремш. - Кулакты еслгенде Самат шала байып калды. Ки13 уйд| айналып едк желкедеп нар жотаныц жап-жасыл бел ак нуктелер. Ен шалгынга тютей катып жабысып калган мьщгырган кой. Тас устш- де шошайып отыр ма, Эбткасымнын «Кей, кей! Эй, кайт кейш, кебенек! Кебенек келпр, аягынды сындырамын!» деген уж талып жетедг Актес пе, Алыпсок па, эйтеуф, кос кезелдщ бф! тау жацгыр- тып уред|. 1СТ1К-1СТ1К карагайлар серешп-серейт тур. Арасынан сауыскан шыкылыктайды, улар ку- рылдайды. Сай табанындагы езеннщ гурш1 кушейе тускен, тундеп кальщ несерден сон еселене, ел1ре тасып жатыр. Кец|л катты ест, басын кетерсе, эжеа кыргыш- ты казан тубше апара берт, езеннщ аргы кабагын- дагы кулама жартаска карал, катып калыпты. - Эже, о немене? Апасы мойын бурмастан: - ЕЛ1КТ1 кара! - дедк Шынашактай елж келецке кушагында кия бет- т! киып етт бара жатыр. Елжтщ содынан ебелек каккан тырнактай лагы ерт барады. Былайда да езжен- ез1 тас кулап, езенге кумптдеп туст жата- тын ш беткейден шад ушырмай секектеп барады. Киялай салып, жотага шыкты да, жалгыз-ак кылт ет1п, иыктан ер| асып кетп. 174

— ТунI бойы каравай ыгын паналап, эбден жау- раган вкбн. Дегдт калган кунгей бетл 1здеп бара- ды. Кос колтыгынан кос пер1штес1 кетерген гой, эйтпесе, мына лк куламадан аман-есен ©ту...^ай­ да! Есщде журсш, каргам, жер услнде жыбырлаган жан-жануар атаулыныд колдап-коргап журелн иеа болады. - Эже, ©же, ендеше, Музтаудыд иес1 юм? Эжес|' казанды шайып жатып: - Кулыным, осы елкедеп жан-жануар, ©с|'мд|'кке алдымен Музтау ие. Анау жаткан с1реу музды ке- р|'п турмысыд? Муз астында пайгамбар заманынан узындыгы алпыс алты кулаш айдаИар катып жа- тыр, - дед| кемесю унмен. - Иса пайгамбар айтып кеп'пт|‘: осы тау-таста ерт журген жан-жануар курып таусылган куш муз да ерт б1тед|. 0не, сонда катып жаткан алпыс алты кулаш аждаЬага жыбырлап жан юрт, бас кетерт, етекке иреттт тусед| екен де, алдына келгенд! какшып, аузына тастай беред|'. Не коймайды, не тоймайды. Айтуган атад айта берелн акыр заманыд сол. Самат ттреп кетл. - 0же, эже деймЫ, жан-жануар неге таусылады? - Е, к;айб|р таусыла кояйын дейд|. Адам ниел- нен табады. Араны ашылган ез комагайлыгы ©31- не жау. Адамзат бузылды: кебшщ колында б1р-б1р кара кесеу. Содынан ерген жан-жануарга кэскыр- ша ти1П, кырып бара жатыр. КЬ|РКай туст жаткан кеп аркар-ел1КТ1Д киес1 кундердщ куш айналып кеп сокпас деймющ. Кыз кез1М!зде осы, - «ежем де кыз 175

болыпты...» деп ойлады. Оган эжес1 кашан да ес- Т1П бел1 буплт, кдзан тубш к;ырып отырган кемтр- дей кершетш. — Ойк;аратайда марал вкрп жатушы едк Тас-тасында таргыл барыс арцар ацдып, сы- галап жататын. Бул кунде эр сайда домалап жат- к;ан ку бас пен арбитан мужздерш санап калдык;. Жел атасынан тук кермей ескен мундар немелер козы-латына дейш тым-тырак;ай к;уып, таза кырып барады. Сок;ыр Сэрсен екеш Сэрсен де алдыцгуж аю атып жыгып, Зайсанныц базарында елн сатып, жыргап кдлыпты. Юрекей екен. Кфнжьщтарын ес1к алдына ит орнына байлап к;ойган кершед|. Бфеуш тебет талап елтрпл. «АждаЬа трлсе, лртсш... - деп ойлады Самат, мана ттрегенш тас умытып. - Трлсе, ел'ж куган адшыларды к;ылги салар ед|, сок;ыр Сэрсенд! мыл- тытымен к;осып, басын аятына бф-ак; буктеп жутып к;ояр ед'|. Алдымен дедеа, апасы, Эбтк;асым, Рэби- га, Алыпсок; пен Ак;тес жэне ез1 жайлаудан ойга ту- С1П болсын, сонсон, трлсе трле берсЫ». *** ...Лагын ерткен елж кулама жартасты к;иялай етт кеткен кезде Саматтьщ бойы тобылгыдан ас- пайтын. К|аз1р, шуюр, к;ызылк;атпен бфдей. 0йткен1, Самат дедесшщ артына М!нгескен. Юсе белбеу де- деане экеа, ягни, Саматтьщ бабасы К|ияк;байдан калыпты. Сол юсе белбеуд! кемершен мытып, мьщ- тап устап алып, ернш жымк;ырып отыр. Дедеа «Ке- 176

зще карап отыр. Башпайыдды аттыд шабына типз- бе, тисе, медюп жыгып кетед|,» деген. Ол «дегенд|» Самат умыта жаздап отыр. Жадбырдан сод жайнап турган табигат езше каратпай, басканы умыттыр- май коймайды. Жирен бесл кеюлЫ жи1 делпт, ереджте ки тас- тап, жел шыгарып, корк-корк желедг «Жирен бесл Кер1м агайдыд кдпына туссе, белем, мына кылыгы уш1н терлбше эдемтеп турып «ею» кояр едг Де- демд| койшы, бул кунде керт журген кукайы, ел уй- рент кеткен. Менен уялсайшы», - деп 1штей южшт кояды. Кеше Саркайкаддагы жайлаган К|уат чорту Эбшкасымнан селем айтыпты: «Бастьщтар жинал- макшы. Уш койдыд басын кеслм, чорту. Дедеднщ бф-ею кайырмасы бар. Селем1м тузу едк чорту. Дурбан айт - кудай жолы, б!зге ертед бас сугып, мыналарга бфдеде десш. Чорту, мурынга су жетпей жургенде, шаруадан калдырды. Чорту!» К^уат чорту не десе о десЫ, Самат кедтдк Тау- сылып бДпейлн сэры далада сау желгендей емес, тау жолы ракат! Эр асуды аскан сайын алдыднан керкем жазу дептершщ сия тамызбай едем! жазыл- ган беттерЫдей келюл сурет сыргып ашылады да отырады. Кер1М агайга керсетсе, кызыл карындаш- пен баттитып турып юл «беслк» коятын жаксы су- реттер... Жыландай иреддеген жалгызаяк сокпак, жасыл КИ1МД1 шекарашылардай сап тузеген сылыд- гыр да судгак карагайлар... Таргыл жартастар дел- деп аткан мергеннщ огы тит, елт калган кабылан сиякты. Аспанды бурют сызады. Иреддеген сокпак 177

ну карагайга сып берсе, картой салатын салкын ура- га К1р1п кеткендей, ттркешп каласыц. Кднат-кауыр- сындарын кунге кеплрт улгерген карга, сауыскан, улар, торгайлар ыракай-тыракай, беталды шулап, мэре-сере. Дедес! какырынды да, сабын бураган, жезбен каптаган сепз ерме дырау камшымен ойды нус- кап: - Эне, киядан кулаган кештщ канкасы! - дедк Табан астындагы терен шаткалга мойнын созып карап ед|, караганы курысын, кираган шацырактыц кап-кара болып шрген канкасы, к.ай муше екенш та- ныгысыз суйектер айкыш-уйкыш шашылып жатыр. Асу услне кетертгесш атасы кол жайып, ку- б1рлед'| де: «Алдынан жарылкасын!» - дел бетш сипады. - Ит жылы сиыршы Мукамгалидыц ею баласы туйе-муйеамен осы ряда мерт болтан. Атакты К^ы- зылкияц, канды рян, осы, балам. Кдндьщия деуге ауыздары бармай, Кызылкия деген. Саматтыц кенлп таудан кзлайын дед|. Енд| ше! Музтаудьщ басында жаИанды жалгыз-ак кылгып салайын деп, алпыс алты кулаш айдаНар жымсып жатыр. К^ызылряда туйе-муйес'|мен ею б1рдей бала опат болыпты. ...Дастаркан басы дыр-ду. Эж1мдер1 айтыз-айтыз, сацал-самайлары аппак, ездер| мьщшиып келген аксакалдар терге ие. Одан темешректе оларта Ка­ раганда едселер! лк, сакал-мурттарын бурыл шала бастаган «жастар» отыр. Аксакалдар да кырма са- 178

калдар да келюп койгандай, шаштарын тьщырла- тып алгызып тастапты. Сакал-муртка тимегтп. Аяк жакты алган Ж1пт-желегщер, керганше, сакал-мурт- ты типыл кырып, артка кайырган шаштарын узын-у- зын коя берген. Шашты агалар онша кап сейлемей- д|, тердщ аузын багып, монтанысып отыр. Канапия шамалас бозбала иытына орамал асып, отыргандардыц колына жагалай су куйып ке- лед|. Бгпек сыбанып, кара куман астынан алакан тоскан шалдар бозбалага: «©мф жасыц узак бол- сын!» «©ркенщ ессш!» «Эй, сен К^уат чортужанньщ туцгышы Рысбек емесшсщ, жаза баспасам», «Дэп езП», «Келш туареги жаска кеп капты», - деп кау- кылдасып калды. К^ып-кызыл болып уялган бозбала Т1С жарып, жак ашпайды. 1шке к|'р!п жаткандар да бар: - Айт кабыл болсын! - Айтсын! Терлет! - Ау, жалба шаш кайны, аягынды жинашы бы- лай! Жумагулдщ оц лзесше салып койып жаткан жоксык гой! - деген шымшыма эзтдер босага жак- тан шыгып жатса, тердеп аксакалдар кымыз алу мен мурт сипаудын арасында: - Ай, сонда Аркалык батыр былай деп ец|реген екен де: - Элмеген! кашты енд| тауга карай, К^анжарга оскылаган шыдай алмай. Жау кетт1, аттан сонда тусе калып, 0лд|Ц деп зар жыладым, кайран Жубай! - Алда ер1м-ай! 179

-Жолдастан айрылдым - жарты жаннан айрыл- дым деген-ай! - деп, батырлардыц кайгысына кай- гы косып, кабыргалары кайысып отыр едп - Ай, баягыда суйеп курап калган Аркалыктьщ басын муж1генше, мына койдьщ басына ие больщ- дар, чорту! - деп, манадан бер| сез тимей кан,та- рылган Куат катты кетертдг Колхоз бастыгы мен ферма мецгерушга Аршатыныц аузында отырган жене б!р орденд| шопаннан аса алмай, жолда ка- лыпты. Сол себепт! де Куат чорту - когргоргай. Бн реулер «Куаттын, чортудьщ кулагыньщ муюс1 бар» десе, баскалары «Е, ол едей! ютейд! гой. Керек 180

адамы сейлесе, кунджжерден кагып алады», -дей- Т1Н. «Бастьщтар келмейд!» деген хабар жеткенде де айкулактанып калып: — «К^ап, экед, итке тастаддар ана еттП» - дел, шала булшт барып басылган. Ед гажабы, бастьщсыз да дастаркан басы кедтдг Кф- нактар ездерш келмей калган бастьщ пен ферма медгерушюнен кем устал отырган жок;. Уйме табак; еттщ дэп ушар басына шыгып алган койдыд уйтлген басы тю1 аксиып, ттш шыгарып, Саматты мазактагандай. Шунтиыдкырап кеткен кара кулагы - тт1м-тт1м. Атасыныд од Т1зесш баса отырган Самат кос кулакка жылтыддап карап коя- ды. Бфак ол кулактыд езше тие коятынына кумэы катты. Дедесшщ од Т1зесш баса жалмаддап агы- лып сейлеген, бетшщ ас шайнайтын белжтер| кат­ ты дамыган жун сакал, быртык кара шалдыд аргы колтыгында басын табакка бере кисайып жаткан кара бала да Саматтыд ойын ойлап отыр ма, ею кез1Н1Д курты кулакта. Сорасын суртуд! де умытып- ты. Жене де кулак сол бала жакты нускап, ербие калгандай... Самат куйзелт калды. «Ананыд атасы ауыздыга сез бермей, лептдеп отыр. К^улакты да ешюмге бермей. кара шунагына устататын шыгар. Дедес! ай карал отыр ма ез|'? Алай да, былай да сейлеп-сейлеп тастап, кулакка колды созып кал- май ма?!» Мына каукылдаган кеп кариялардыд арасында дедес! беделд| екен. Кепшт1к, ейтеуф: «Дедес1, ас алдында бата кайырып Ж1берщ1з!», «Кымыз алы- дыз, аксакал!» - дел, юлед «ыз», «1зд|» кебейтт 181

] отыр. Кфйдьщ басы сол екшнмен атасыньщ ал- дына тартылды. Саматтьщ кез1 шырадай жанды: «Ау, канды басыдды бер| тарт, кулакжан!» Атасы ол ум1тт1 актамады. К^уйкадан бф кертт, аузына салды да: - Эй, Жартыбай, жолымды саган берд1м. Жас- табандай белд| рудьщ кара шанырагына ие болтан жаксы жагдайьщ бар, жасын да улкен, ие бол мына баска! - деп, басты лептдетт сейлейтш мьщыр шалга карай ыткытып-акж1бергеж!.. Саматтьщ езе- пн еюжш ертедь Жастабан Жартыбай карията бас кетл, танауын кос-костан тартып, табакка жылжи тускен кара балага кулак коса кетл. Мьщыр кара шал катырды. Кест алтан кулакты пышак устшде дрлдетт устап турып: - Эй, дедесшщ сэры пушпаты! Кел берП Аш ауызды! - Кдужаццап отыр! - деп, аякастынан аты- нан жарылды. «Бул калай?» дегенше, алаканы ез- ез1нен пышак астына жып берт барып калды. Салы сута кеткен кара бала темен карады. ... - Здравствуйте! - Ассаламалаки! Аит кабул болсун! Шыкшыттары булюлдел, тукшындаган бастар езер кетершд|. Устьбасы, сакал-шашына дежн сэры ала ею орыс кжз уйге ецкейт юре берген екен. Са- мат атасыньщ колтытына тытыла тусл. — О, кеттан Некалай! Жогары шьщ! - Кептен кершбей кеттщгой, каштан! - деп, неге екеж белГ1С13, атасы бастатан тердеплер алтын погонта жалпылдап, кошуак болып калды. Алтын 182

погон юттей де саспады, шыгатын терт де жаксы бте ме: - Отр! Сядь! - деп, летлдек мьщыр шалдьщ ка- сына барып жайгасты. Самат сарт-сурт ете калган- га караса, алтын погонньщ бвренедей ек! ет!п айка- сып, малдас кура калыпты. Орыс быртьщ шалдьщ арка жагына шытып кетт, со жактан сузе караван калкан кулак кара балата карап, аркырай кулдк - Кел, бас лети. Кулак жейдП.. - Кезш кысып койды. Сосын агашатка мшгендей кобырап, босага жакка ыгылысып-сыгылысып жайгаскан жас сол­ датка: -Держись свободно! Сегодня у них большой праздник. Не унывай, держи хвост пистолетом! Мо­ гут обидится, у них обычай таков! - деп урсьщкы- рап тастады да, шалдарга кайта бурылды. - Колхоз бастьщ кайда? Завферма кайда? Мени конак ша- кирды, ездери жох... - Каштан Бабк|'н, Аршатыдагы Аргынтазы екеун не жата жабысып, Т1зпнге оралып алып калыпты. Былтыр наруштл устаган Аргынтазыны бтесщгой. К^адалган жертен кан алады, бэтшагар, наруштлге де кадалып, езще устап берд| емес пе. «Каштан Бабюн» карк-карк кулдк - Бледи, бледи... Хороший тамыр! - Кептен кершбедщ, 1шю жакка барып келдщ бе? Барсац, не хабар, айта отыр, - деп, мыкыр кара шал нытызданып, сакалын саумалады. Алтын погон айылын жимады: - О, мен барибир. Бари тамыр, дос, товарищ. Работа много. Начальник Усть-Камень барып келди. 183

I . О, кумыс! - Алдына келе берген кэрлен кымызды басына б'|р-ак кетерт, кылк депздь Мацдайынан шып-шып шыккан терд| кэд1мп казактай алацаны- мен сыпырып тастап, дереу табакка кол созды. - О, жакси! Вкусный! - 1шше ел конып, тойгасын, колынын майын елктщ конышына суртт едк шал- дар мулдем тэнл болып калды. - Бтед| езП - Е, б1здщ Некалай емес пе. Экес! казакпен кун'| кешеге дейт аяк-табагы араласып кеткен омарта- ШЫ 0С1П кой. Капитан бакшиып отырган Саматка кезЫ кысып койды да, дурбгане кол салды. - На! Кара! Так регулируешь! - Дурб1ш кезше тосып, жНшке жагын бурап-бурап койды. - Только сындырма! Кинодан гана керген мундай асыл зат колына ти- геан Саматтыц ес‘| шыгып кетл. Каспак танау каРа да атасыныц аркасынан басын кылтитып, кезш са- тып карай калыпты. Николай нешжш! кесе кымыз- Дыц тубше жетт тынгасын, кара баланьщ жаурыны- нан жайлап кагып-кагып койды: - А ну-ка, бегите, смотрите на удовольствия! Только не забудьте ракмет сказать! Екеу| дастаркан шетш баса-маса сыртка умтыл- ды. Ракметтер! жайына калды. Уй 1шшде атасыныц касында тел1мст отыртан кара бала узай бере шатак бастады. Кун кершет1Н калкан кулагы кызарып шыга келдь - Бейнектд! бер! 184

1! - Неге? - Мен устап журемЫ! - Капитан маган бердт - Самат та оцай жау емес, жен!СТ1'к бермей жатыр. - Ю'мге? «Анукыбегисмотри» - дед|? - Маган! Бер! «Кайтедней!» - деп, бетше кез жупртсе, зер|' шыгып тебелес салайын деп тур. Юшкене жудырьщ- тарын тас туй|'п алган. Кой, мына но^айды алдап 185

кутылмаса киын. «Тебелесе калса, жецуш жецт ке- темш (к;ай бала езш жецтемш дел ойлаушы ед|). Тебелескеьимд! дедем б'т1п калса, келер жолы ка- сына ертпей кояды». Ертпей койса, койдыц кула- гындай теттндэмдтердщ кезден булбул ушатыны онсыз да белплк Амал табылды. - Дабай, сен бейнекшдщ б!р кезшен кара. Еюн- Ш1С1Н мен карайын. Бастары казандай улкен неме ме, б'|р-б|рше кар- быздай дуцк-дудк согылып, дурбшщ аясына сыйма- ды. Тура жолды акыры кара шунак тапты: - Кел, ерге карай жупрейж. Тебе басына юм бу­ рый жетсе, бейнектд'| сол бриин керсш. Жайлауга кечмп-конгалы Самат ылги жалгыз жупретш. Жалгыз жупрген бала езш сумдьщ жуйрж екемш дел ойлайды. Самат сол себептен де сез- буйдага салмай, тез келюл. Жарыса женелд|. К,ара басканда, калкан кулак ер басына бриин жетп. Са­ мат одбай алданды. Жарысайык дегенде жастабан бала озып кететшше кэмт сенген екен. Соншалык урыс-таластан сод флына эред тиген дурбш! кара бала кезше желудей жабыстырып турып калды. Кенет дурб1Н1 кезшен жулып алды да, Саматка ус- тата берд|. - Кдрамаймын. Ойбай-ау, атакем мылкау бол-леп калыпты! - дел мырсылдап, едюке агып туст кегп. Самат дурбшщ эр жерш кысып, буран, эспет- теп кезше апарды. Мше, куйрык шипаддатып, бас шулгыган аттар... ОЬо! Тентек кара бала тура 186

касында тур. Шапанын желбегей жамылтан ата- сына бфдеде дел жатыр. Шал ецкейт, торсык ше- кесшен июкедк Кара бала шалдыц баласы емес, немерес! екен, ейткеш эке баласын сирек июкейдк мэселен, Бокай Рэтайды тумыры июкемейдт Ал, Самат атасы мен эжесшщ колына келт едк июкеу тттен кебейт кетп. Кара баланын еры жыбырлап тур. Самат жак­ ты нускап, колын сттеп кояды. Саматты атасына жамандап турган жок па, ей, езП Шалда да, балада да ун жок. Бэр| мылкау. Казандык басында куйбец- деген апайлар да солай. Эне, суйекке таласкан Ак- тес жырьщ кулак; бф игл астына бурап алып урып, кеудесте аягын койып турып: «Коясьщ ба, жок па? Эйтпесе бар той, ана жырьщ кулагыдныц калган ту- кылын шайнап тастаймын» дегендей азу тютерш ыржитады. Бул да макау. Дурбшщ бф шетше дедес! Ш1КТ1. Колы ербеддеп, ерн|' жыбырлай берт ед|, Са­ мат дурбюн жылжыта койды. Жалпы, жаксы кере- Т1Н, тонный 1ШК1 бауындай жакын-жуыкка дурб1мен карамаган жен сеюлдк Меселен, Саматтьщ сондай жаксы керетш дедес! колы ербендей, сакалы шэу- ШИ1П, ерн! кыбырлап, Саматпен ундемес ойын ои- нал тургандай бфтурль Дурб|'мен непзшен жек ке- рет1'н адамдарга каратан жен-ау. Огаш кылыктарын керт, кызыкка батып каласын,. Ал, Самат юмд| жек керед|? Дедесш бе? Ойбай, жок дегенде, жок- Ак- тест1 ме? Атама. Актеске: «0й, сен1 жек керемт!» - десец, ез1н еркелетт тур екен дел, кеудеге асыла кетт, алып согып, ит эуренд! шыгарады. Жасыл 187

I тауды, судгак; кзрагайларды, ак; жал езенд|, ^азан- ошак басындагы апайларды, Куат чортуды жек каре ме? Кудай са^тасын. Дурб! берген «кап1тан Бабюн» де, лептдеп сейлеген шал да, к;ара бала да бутан зиян ютеген жок;. Шал мана бутш кулакты ез неме- ресше емес, бутан кест бердк Кой, дурбш! кез1дде устал тура берсед ойыда кдйдаты жок; бфдеделер тусед1 екен. Дурбш! кдлтытына к;ыск;ан Самат етекке кулди- лады. ...Сиыр саске. Он шак;ты салт атты тауды к;ия- латан жалтызаяк; сок;пак;ты куалай тырнаша тЫлт келедк Дедес! ед алда. Артына мшгест-уштаск;ан Самат дедесшщ белшен тас кушак;тап, к;алтып- шултып келед|. Уйк;ы кезше тытылып, елт барады. Окта-текте мурны, не самайы цышиды. Б|р юшкене кумырска бетш шарлап, алай да, булай да шапкы- лап журген сектд[. Дедесшщ кун И1С1 шыгып, кыза бастатан шекпеншщ арк;асына амалсыз бетш уй- кеп-уйкеп алады. Кымызта кызып шьщкан к;арттар едпме устшде. Дау тагы Аркдльщ батыр тедфегшде. К,ай-к;айсысыныд сезш ба^сад, к;алмак;тан жиРжи! жылк;ы барымталап, куып келетш сол батырта ал- тыншы, бесшцл атадан косылып калатын жак;ын рулас екен. Курытанда батырдыд немере-шебере- лер1мен кудандалы, суйекшатыс, есеб|, енд| алые емес бэр| де. Эдпме сыкдыты мынаган Т1релд1: - Е, Тотыз 1шшде Тузакшы десед'| той. - Рас па? 188

- Тузак;шьщ - жацагы К|уат чортуьщ. Кереказ адамнын сезш еслмей, керец болып калушы ед1, буны бтсе, мулдем сэлем алмайтын болды. - Оттапсьщ! - дед| ауылдан шьщкалы бер| ез-ез|'нен боктанып, бул жерде жок; б1реулерд| сеп'п келе жаткан элдеюм. - Тузакшы, тузакшы... Тузак;- шы есектщ артын жуып, мал тапк;ан шркэншж Энэ- пия ма? - дел ектендк ~ Аркальщ кальщ Керейдщ 1Ш1ндеп кеп К^аракастын б|'р|. Аркальщтай атасы бар К;ара^асты 1здесен, мына касындагы Мукатай 189

аксакал! - Тт1 удай кга туйтт кеп, камшы ушымен кара баланьщ лептдек атасын нускады. Аркалык батырдын мьщыр, лептдек шеберес! шэушецдеп: - Оу, Кдкасы, айтпайсын ба, осынынды мана- дан? _ деп, жайылып кеткен етек-жент жинап, ат успнде казыкша кайкайып, тжтелт алды. - Ие, эке- М13 жарыктык айтушы едк.. Аркалык батырдын шебересше Саматтыц кар- ны ашып калды. Батырдын да урпаты леп1лдеп сейлеп, Т1СШ1Н арасынан Т1Л1 жылтьщдап турады екен. Шеберес! сейтсе, Аркалык батырдын да тт1 сейлеген сайын жылтындап туруы гажап емес. Сол кезде кара шалдын колтытыньщ астынан, «Е, атам Аркалык бабамньщ шеберес! болса, мен не- менес! шыгармын» дегендей, дурбщен кашатын баланын ек1 кез1 сынапша жьтт-жылт ете калды. Самат балата осы жолы шукшиып карал ед|, Т!ЛI тютер1Н1н арасынан жылтындап турган жок. Ал атасы ауыз ашып, сейлеген сайын жылтылдайды. Самат «Уйге бартасын, дедемн1н экес1 К1М екен, онашада сурап алайын, - деп шешт1. - Лептдек кара шалдьщ атасы Аркалык батыр болтанда, ез1 киссашы, ©31 енш1, Т1С1НЩ арасынан тт1 де жыл- тьщдамайтын дедемнщ аргы атасы нетып батыр емес?» Самат калги бастап ед|, арт жактан жан дауыс шыкты. - Аю! Аю! Жалт караса - Аркалык батырдын «шебереа» 190

г легмлдек шал еюрт-бакырып, атын баска-кезге балап, жосылтып барады. - Ойбай, не дейдП Кайда? Жау кайда?! - 0рде! ©рде! Каратай арасында! Дедес! жирен бестЫ борбайлата тартып Ж1берт ед|, Саматтьщ салактап кеткен он балтыры тыз егп. Жаска шупшдеп тола калтан кезш ердеп карагай- лар сапына салып едк суйюмд| коцыр аю агаш дщш кушактап туртан каллы буларга жайбаракат карал тур. Асу уст|'нде шоктай уйрлт алтан аксакалдар: «Тугел ме? Ешюм калып койган жок па?» - деп, ес жинатасын кайта дуртдедк Аркальщтын шебереск - Оу, ерде секит тургэн аюдан несше ур1кт1к? Аю ерге жуйрж те, темен тусе алушы ма едк - дед| сыр ашып. Б|р жаты, батырдын шеберес! екеы есше жана туссе керек. - Сезщнщ жаны бар. Алдьщгы аягы молтак кой, аю жарыктьщтын. \"Лк ерден ойта кадам басса бт1, тонкалатщай домалап, женеп бередт Соны бте ме, енюке к;ия баспайтын кер1нед|. Торысын киялата тепендеп жана жеткен алп сы- батыш Ж1пт: - Аюдан кашып, атка шауып, желдеп калдьщ. Айта журет!н ю тындырдык - дел, тау жан/ырта кец- юлдеп кулд|. Аркальщ батырдын шеберес! бастатан б|раз ак- сакалдар темен карасып, ат жалына уйысып жа- быскан Т1кенект1 камшы сабымен катып кеттк 191

] *** Самат биыл жазда мьщтап есть Онда да, баска мушес'| емес, кол-аягы серейт кетп. «Мойный кыл- киып, жудеп кеттсщ, коркам!» — дед| апасы энеугу- Н1 шалбарынын калтасына курт тыккыштап жатып. Бас салып такымыныд арасына кысып, сыпырып тастайтын Айтуган атасы жок, шашы пттелент желкесше тустк К;ыскасы, Ойцарагайда будан баска ест жаткан ешюм жок. Таулар каз-калпы. Бул ескен сайын атасы, апасы, Эбткасым келтшепмен коса аласара тускендей. О баста шаныратын колшатыр- ша кетерт туратын ки13 уй де казф сал-пэл жалпа- йып жатыр. Каратайлар да бурынтыдай как лреп турган жок. «Буйте берсе, кузде класс есИнен юре алмай, юрсем, шыта алмай журермш», - дел желт­ ит жур ед|. Кеп узамай ол ойы кекке ушты. Бык карагайдыд 1шшен кызгылтым шокка толы жез легенд! кетере шардандап шыгып келе жаткан. Ауылда срдке тапшы. Атасы сонсоц кай жылы жай туст, омырыла кулап жаткан карагайдыц ипр1гене от коя берген. К|арагай мше, ею апта бойы сай 11±пн сасыган тутшге толтырып, сыздыктап жанып жа­ тыр. «Оттык-тунде отарга аю, каскыр шапса, тап- тырмайтын сес», - деп мардамсып, муртын сипап атасы жур. Шаласы - шырпы. Ки!з уйге такай бергенде, бфеу кайырулы турган есжтен ею буктеттт шыга берт, бойын жазып ка- лып ед'|, найзадай узын Ж1птке айналды. К|улашын ею жакка жайып Ж1берт, екшесж кетерт, кертт алды. Ею колы од, сол жактан тент турган таулар- 192

дык бетше тит-тит кетп. Бул да энеугунп капитан : Бабкиннен аумайтын сэры шашты, кек кездк Бой жазып алган сэры корка-корка жакындаган Саматка сикыр кезбен арбап к;арады: керек ада- мын керт калган жан естт карайды. Самат карадай куыстанып, легендеп шок пен шаланы елеп-елеп тастады. Кек серкенщ туягымен жер теут, айбат жасаганы сиякты б|рдеке едк Ж|пт саспады: - Подойди сюда, парень, не бойся! Вот какой ты... большой джигит! - дед1 кул[мс1реп. - Как тебя зовут? Кажеться, Самат? Саматтык дегб|р| кашты. Тег-ш емес... Кез1н саткан устше, ес!М1н 61Л1П алыпты. Керек болмаса, Самат дел неге сызылады? 0зше шакырганда не 1стемек? Шыбын-ш1ркей каша женелсе ше? Эрнсе- р| толкып турганда, сыртка дедес! корбаддап шьщ- ты. Самат жупргеннен жупр|п дедесшщ етепнен устай алып, дереу арка жагына тыгылды. Дедес! бес тал кектш майпаздап сипап кояды: - Догдыр емес пе, корыкпа. Анау ойдан, К|ара- талдан ат сабылтып, ез1ндей балдарды 1здеп кел1п- т|. 0кт саламын дейд|. Аргы бетте жаман ауру шы- гыпты. Сонын алдын алмак. Маган да жаца ект сал- ды. 0жеце де сейгп. - Дедес1Н1К кокыржай, бейб1т ун1 дук1лдей калган журепн орнына тус1рд|. 0К1ЛД1 дедес! мен ежес1не де салыпты. Ендеше, коркатын не бар? 0жес1: «Сен1К табаньща юрген шепр менщ макдайыма кадалсын», - деп отыратын. «0кт» ше- п'рден киын болмас. 193

I Тамагын кенеген дедес1: -Дом пайдум! Уйге К1рей1к! -дед|. Эжеа дедгелек устелдщ бетш эр| каратып, ке- регеге суйеп жатыр. Саматка карамауга тырысып, бетш эр! алып каша береди Атасы ала кез1мен карап: — Эй, Катима, пышылдама деймш! Кобдиыдныд тубш как- Устат балага барыд мен жогыдды, - дедк даусы катайып. Ауыз толтырып айткан «бары мен жогы» не десе, -жастык кэмпит! Тэгп... Тек ауызга тусе ерт сала береты жаман. Тас тэр1зд| ер1мей, урттан-уртка домалап тура турса гой. Узын агай терге журелеп отырып, жылтыр кобдидыд какпа- гын тырс ашты да, 1шшен койдыд шарбы майына уксас жука резедкеш суырып алды. Уртын компай- тып, резедкеш урлеп калып ед|, кию уй 1ипне юшке- не кун юрт кетти Жылуы, сэулес! жок демесед, ке- д|мп сап-сары кун! Агай алаканымен кагып калып ед|, кун домаладдап, калкыды кеп. Кун кайда до- маласа, Саматтыд кез! сонда, мойнын кылт-сылт бурып отыр. - Это шар. С ним играют дети, как ты! - дел к;ояды узын агай. Оны апасы езшше жорып: - 0К1Л салгызсад, урлеген карынды саган кал- дырып кетемш дейд'|. Салгыза гой, менщ балам акылды, еЬ, еЫ - дел меюнерт жатыр. 0п-сэтте сикырланып калган Самат басын изеп- изеп Ж1берд1. Узынтура агай да жадырап коя бердк - О, я понял, прекрасно понял! - дел каукалак- тайды. 194

Сосын эжес|' Саматтын кейлепнщ етепн басы- на турт Ж1берт, аркасын жаладаштады да, мой- нын так;ымыныц арасына кысып, ею бтепн тастай мытып устап турды. К©Д1Л1 бос дедес! шыдамай бетш ары салды. О баста кенуш кент калса да, «Мыналар не ютегел1 жур?» дегенде Саматекецнщ жаны мурныньщ ушына сол мезетте лып етт келе калды. Аркасын суп-суык б|рдеде карып бергенде энге де, жылауга да келмейтш тын еуенд| акырын сьщсып бастады. Жоны шым еткенде кайкайып, сн рест1 де калды. Аузы толы - айкай. - Спокойно! Туныш! - деп кояды узынтура шул- д|рлеп. Жайлаудаты, ойдаты, кырдагы бар балага бел­ ил! «0-оуу!»-ды одан ермен соза берт едк догдыр эли домаландатан К1'шкене кунд1 шубатылган Ж161- нен суйреп, кез алдына екеле койды. - О, настоящий джигит! Этот шар теперь навеч­ но твой! На, бери! Кун колына конды. Сэл кешжсе узынтура сэры сезшен тайып ке- тетшдей Самат кунд| сыртка суйрей кашты. Эжеск — Оу, бар болгыр, ышкырынды кетер! Арманды жал! - деп жатыр. Самат шарды сук саусагымен де, тэмп1ш мурны, иепмен де, мандайымен де, те- беамен де элс|’н-элан туртюлеп, бел ортадан ке- летш калыд шалгынды кеше женелдк Б|р аспанда ею кун дедгелеп жур... 195

ъъъ Арада апта етл. Дастаркан басында ^олындагы кесеге уцт'т, малдас к,урган дедес'шщ кабагы тусИ- К1. Элден уак,ытта куцк етл: - Эй, кемп'|р, естщ'щ бе, еспмедщ бе? - Нен1, бэлр-ау? - Эжес|‘ кулагын жапкан киме- шек жиепн кей'ш ысырды... Дедеа апасына жак,тырмай фарады. - Осы бар дуниеден КУР к;алып журетш сен екенс'щ. 196

I Эжеа кесе толы шайын ортага ойнатып ысыра салды. - Неден кур калыппын? - Расымен еслген жокпысьщ? - Ойбай-ау, нет коцырсытып отыртаныцды кай- дан бтейш. Шал кесеге унтд1. — Жайшыльщта жер астындатыны ен алдымен сен бтуил ен. Эжес1 кимешепн тгер| тартып, кулагын жаба салды. - Нет езт отырсьщ, айтып елл рил, патшам! Ат басы алтын сурайтын болсац, бэлр, айтпасан айтпа. УНС13Д1К. Шал б|раздан соц, кемекейлете «К;аЫ» - дед!. - Элп... леклр баланы бтесщ бе? Саматжанга ект салтан леклр бала да... Аттан жытылып, мерт болыпты. Басы жерде, аягы узенпде келпл. Зав- перм1 де кенкелес, сырын бтмейлн адамга асау атты келденен тартып... 0жес1 шэйнектщ куйе туткан каракожалак тубЫ ерс|' тонкайтып, кызыл шайды кесеге ернеушен ас- канша куйып отырды да, есллер-есттмес: - Иманды болсын! Жаксы бала ед|... Д1Н1 баска болса да, - дедк Дастаркан шелнен куйрыгымен жылжи-жылжи табалдырыкк3 жеткен Самат ушып турып, сыртка ата женелдк Жупрт келедк жыгылып-сур|’нт келе- д1. Мандай алдындагы жалгыз кун коса секендеп, 197

сеюред| кеп. Алтын куннщ сыцары — сэры шарды уш кун бурын Саматпен ойнаган Актес жалгыз-ак кауып, таре етюзт жарып тастап едк III Геометрияныц занщарына ешкашан да багын- байтын К0плд!р таулар, эне, кат-кат куй! кез ушын- да катып жатыр. Окшау, ер турган Музтаудыц маи- дайына кар катыпты. Бала кезшде сецсец туржмен бержтей кальщ кар кезш басып турушы ец\\. «Жер шарында ауа райы жыл сайын жылып бара жа­ тыр», - дейд: элем метерологтары. Тедбт кар ерт бггсе, эжес1 айта беретш алпые алты кулаш айда- Ьар кеп узамай трлт калар. Сол кеплд|р таулар- дьщ койнауында дедес! мен эжеа, езше ект сала- тын, к'1шкене кун сыйлаган догдыр Ж1пт жатыр. Жа- сыл шалгынды сайларында, ирелендеген жНшке сокыр сокпактарында Саматтьщ юшкене 1здер| эл1 сайрап жатыр ма, жок па екен? Самат К^умарович таута карай леюте женелдк Ею екпеан колына алып жупрген сайын таулар оц- ды-солды тецселт, каргып-секрп, удайы алыстап бара жатыр. Базарлы балалыгы калган таулар тоц- кацдай кашып, жетюзер емес. 198

КУЗ - МЕКТЕП Биылгы куз Самат ем1р1не кеп езгерю экелдг Ец алдымен Емшрт пен колхоздьщ арасы кан- ша, соны нак 61л 1П алады. Бул да мамасы айткандай «адам бола бастаганньщ» белись Энегуж жайлау- дан Аксиырга кузеуге тускен дедеа Саматты Ем- ш'ртке артына мшгеслрт экеп тастап, кайта атта- нарда: «К^улдан туыппыз ба? Б1здщ тукымнан да б|р окымысты шыксын. Ершбе, балам. Окыганньщ бел жарьщ, окымаганньщ бел шарьщ. Оку инемен кудык казгандай», - деп б|раз угындырып келт, атка мн нерде бтепн муньщ желкесте орай салып, белн сирек сакал-муртымен уйкелеген. Сонсоц жиренд| б|р урып ед|, камшы ушы шабына тит кетл ме, ат кос аяктап мецюген. Ат услнде ею буктелген атасы кыр асканша б|р бурылмай кете барды... Сол тапсырмага орай, эз1рге «терт» пен «бес» алып жур. Айтпакшы, ацпме колхоз бен Емшрт жайлы... «Осы колхоз бен Емшрттщ арасы канша кило­ метр?» - деп, Рэтайдан сурап едк- «Ей, басымды ауыртпашы. ©31 кешеден 1илм ауырып...» - деп кейт тастады. Оу, ешюм бтмесе, ез1 неге елшемеске? Мыдга дейш санай бтедь Адымдап шыкса желп жатыр. Сейлп, балаларды былай койганда, ересек- тердщ ойы туп’л, тусше юрмеген жацалык ашады. Тек тацертец елшемеу керек. Сабактан кешн пп калмасам ии деп, тт салактап, желе жортып келе жатканда, казф санаганьщды казф умытып 199