mustafin_gabiden_millioner

тасаға тосаңсып барады! Дүние жалғыз бул емес. Басқаны да көрсін. Бойын жазып, ойын сергітсін. Алматыда көптен көрмеген ескі дос­ тары бар. Олармен де дидарласып, кеңесіп кайтеын. Содан кейін ез мінін өзі көруіне мен • кепіл. Апа мен баланың қатал Жақыпты жібітуге, жайсыз жақындарынан айыруға тапқан акы- лы осы болды. Шам әлі жағылмаған. Ала-ке- леңке үйде кенеттен бір дауыс естіледі: — Жәкем қайда? Жанат пен Ырысжага елең ете түсті. Дауыс тағы қайталады: — Жәмем қайда? Кім бар? — Алма! Алма! — деп екеуі бірден ушты. Алма екен келген. Көзі кеткелі көп жүрмей- тін. Бул үйге тіпті сирек келетін болған. — Жәкеме апар!— деді. — Әуелі мунда кел, — деп Жанат өз бөл- месіне енгізді. Шам жағылды. Алма көзілдірі- гін көтеріп, көз жасын курғатып алды. — Саған бой бермеді ме? — Мінезі қатгы кісі ғой. Әзір қайтқан жок,.’ — Жақын екі адамьщ жулқысса, жудыры- ғы өзіңе тигендей болады екен. Үйде отыра алмадым. Жомарт та барғанымды жөн көрді. — Жалғыз келдің бе? — Әжем әкеп тастады. « Жаңа ғана шешесімен қосқан ақылдарын сыбырлап айтып шықты да: ‘ — Колқа салма, ақыл сал. Біз қостайық, —' деді Жанат. Ана жақта Ырысжан да Жақыпты колға алған екен. Келе жатқан Жақыптың үні есті- леді: \" 7— !617 97

:— Алма жан келсе, өзім барып амандаса- йын. Мандайынан бір иіскейін. Жакып Алманы мандайынан иіскеп, жауы- рынға кағып, көңілі алыстағы елеске кеткен- дей, көзін сығырайта, жумсақ үнмен сөйлеп турды: — ...Екеуін екі қолыммен көтеріп, бір кон­ фетти бөліп жегізетін едім. Сондай тәтті бол- сын деген тілек қой ол... Ажал жетіп біріміз бурын кетерміз: Қалғанымыз қос бүлдіршінді, қос көздің қарашығындай күтерміз, деген едік. Біз жеттік сертке. Сеидер әлі сында. Кайсың серттен тайсаң, марқумның аруағы да, мен де күңіренермін. Жанат туралы өсекті қулағы шалған Жа- қып, Жомартқа карсылығынан ғана емес, кө- бінесе Алманы аяғандығынан ауырлайтын.' Осы халінде Алмаға қыянат істеу қара ниет адамның ісі дейтін. Түсін ашпай, туспалдап өтсе де, әкесінің мына сөзі Жанаттың жанына бата түсті. Сен сөйле дегендей Алманы түртіп қалды. — Жәке, сіз сыннан өттім десеңіз де сына- ғалы кеЛдім, — деді Алма. — Жанат пен мен кос көздің карашығы болғанда, осы колхоз денеқіз емес пе еді. Дене бузылса, дәрменсіз карашықтың бары не, жоғы не? — Алма жан тауып айттың. Бірақ, соған мен кінәлі ма? — Оны келешек көрсетсін. Әзірге айқыны: көз кетіп мен қапа, ой басып сіз қапа. Сапар шегіп, сергіп кайтсақ, сергіген көңілді тында- сақ кайтеді? Жақып үндеген жоқ. Ырысжан ^остай жө- нелді: 98

Өзі бурыиғыдай ёмес Алма жан. Ашу- йаншақ боп барады. Әлгі жулыны ма еді, не- менесі еді, сонысын да қарату керек. — Алма, сен жақсы салдың еске! — деді Жанат, есіне жаңа түскендей,— Жәкем етек басты боп осы маңнан узай алмады. Дүние кең. Қең дүниеде талай тамашалар болып жа- тыр. Көру қандай қызықі Көрудің өзі ақыл салады. Егер, Алматыға барса, астананы, ескі достарын керіп бір жасар еді... Жақып ойлана тындап отырып, сазарып, сурланып кетті, тавдайын қагып, басын шай- Қады: — Ауыл ойран болып жатқанда, сауық ме- нің не теңім? Мен жыйған мал базарда. Мен жыйған адам куғында. Қолдан жасаған дү- нием еді. Көзден таса кыла алман. Елік бас- тардың әлегіне будан әрі төзе алман!’ Әкесінің мына сөзін естігенде, Жанат бір қуарып, бір қызарып, турып кетті орнынан. Сіңірген еңбегі көп, беделді қарт қарсы болып ауылда отырса, жаңа жоспар оңайлықпен орындала ма? Кедергі жасай берсе, карттың өзінде не қасиег калады? Соны ойлаған Жо- март пен Ж анат бүгін ақылдаса келіп, қартты уақытша бір жаққа жылжытып жібермек еді. Қөнбейтінін көрген соқ Жанат енді ашыиа сөйледі: — Ақылды Жәкем, адасып барасыз. Алдын.. шыңырау, жібермейм.ін! Жаңа жоспарды түсі- ну керек еді, не түсінгенше шыдау керек еді. Енді күреске шықпаксыз. Қіммен күресесіз?, Кім қалды қасьіңызда? Оны да ойлаңыз.- Өзіңді тәрбиелеген партиядан, өзің тәрбиеле- 9)

ген баладан жакының кім, айтшы?! Мен сол екеуінің атынан сейлеп турмын. Жанат әкесінің мойнына асыла отырып, кө- зінен жасын төге айтса да, қатал әке жібіген жок. Ырысжан шыдай алмады: — Тас болтан ба, мына сорлы, Жылатпа Ж анат жанды! Келіп-келіп тоқтаған жерің осы болса кала бер. Жастар өз қызығын өзі жасайды. Жулма көктей, салма сіңір шеңгелін,- ді. Бәріміз де талпына ецбектеп ержеткеміз. Ата жолын бузғанды тыйсаң, әуелі өзінді тый. Қай атаң салып кетіп еді, колхоз жолын?! — Жәке, ашу биледі сізді, тастақыз!— деп Алма да келіп, Жакыптың мойнына асылды, — Жанат екеумізді екі көзімніц қарашығы дейтініңіз кайда? Ауыр сізге! Бірақ, осыларға да бір ерік беріп байқаңызшы!.. — Жақып әлден уақытта өзіне-өзі күқірене сөйледі: — Япырай, шын адастым ба? Көп ауыз бі- ріксе, бір ауыз жоқ. Ашу турған жерде акыл турмайтын еді. Ерліктің алды — өз ашуын, ез қорқынышын жеңген болар, — деді де, ба- сын көтерді, — жарайды, тағы да шыдап ко­ реши. Алматыға барып кеяейін. Алма, Жанат шурқырай, аймалай түсті. Жакыптың ойында: «Алматыға барсам, мепі қолдаушы табылар» деген сенім турды. ПІ Жақып жүріп кетті. «Жанатымнан кем кор­ мен» дейтін Алманы ала кетті. Л<ол азықтары жетерлік. «Біз келгенше не болар?..»— дегеи 100

күдік, «барған соң іс оңалар...» деген үміт те­ рец, ішті толтырған. Күн бүгін сейсембі. Уақыт кешкі жеті. Кол­ хоз басқарушылары мен белсенділер колхоз конторында, председательдің кабинетінде мә- жілісте отыр. Жомарт баяндамасын жыйырма- ақ мянутте бітірген. Бурын талас Жақыптан шыкса, енді Баймақамнаін шыкты. — ...Сылбырлық пен көңілшектіктен арыл- маған баяндама, — дейді Баймақан Жомартты мінеп. — Ауыспалы егісті, электрдің үлкен жоспарын быйыл толық орындаймыз. Ермек емес, іс керек. Айдар мен Бейсенді бас кылып, бес адамды соттаймыз. Жалкауға, урыға ра- хым жоқ. Алымды, адал еңбек, темірдей тәр- тіп керек. Адам бүтін, екі жарылса өледі. Максат біреу, екіге бөлу ымырашылдық. Ашып айтайын, Жомарт жолдас либералдық көрсетіп тур. Жантас пен Жәнібек екеуі екі жактан дау- ыстады: — Тым асыра сілтеме! — Есептемей бөсіп тур! Өзі кызу Баймақанды киме сөздер жел кө- ріктей қыздырды. Бір орында тура алмай жү- ріп кетіп, қолын дамыл-дамыл сермеп қойып, сөйледі енді: -— Естеріқізде болсын, совет өкіметіне жа- кында отыз жас! Отыз сендерге аз көрінсе де, тарихты жүз жыл алға жіберді. Біз казір коммунизм дәуіріне аяқ бастық! Дәуір тем- піне ере алмағандар кашан да сіздерше сөй- леген. «Мүмкіндік», «реальность» дегенді мен де білем. Жер жүзі соғысының дауылы жақа ғана басылды. Умыттындар ма, осы адам, осы 101

техника, не керемет жасамады сонда! Ал, бү- гін оған не бопты!? «Мүмкіндік» деген менім- ше, біздің желдей ескен еркіміз. Ол ерікті сылбыр темпі, шубалац тәртіп устап тура ал- майды. Соғыс булты көк жиектен тағы қыл- тындай бастады. Соғыс темпі, соғыс тәртібі керек, еңбекке! Қоңырауды бір шылдыр еткізіп, — Соғыспен қорқытпа! /Көніңе көш екі-ак, минутың қалды, — деді Жомарт. Баймақан қосымша уақыт сурап еді, пред­ седатель үндемеді. Жәнібек тағы бір іліп тас- тады. — Жарыс сөзден жарымассын. Ерекше ба- яндаманды тықдармыз. — Кыспақ! Қыспақ буларың — деді де Баймақан отыра кетті. Одан кейінгілердің кө- бі қыска сөзді, салқын канды келді. Жантас. Ауыспалы егіске қауырт көшу-- ге болмайды. Ол оңай емес. Жомарт айткан- дай біртіндеп көшеміз. Ал енді, стахановшы бригадаға келеек, бригада алған міндетін өл- месе орындайды- Ж ә н і б е к . Баймакан бөсе береді. Қызыл тілдің арбасы сына ма... Б а й м а іқ а н. Білем, буқпа ақылға бәрің мығымсың. Ж ә н і б е к. Онда адуындама, етпетіңнен тү- серсің. Менің Жомартқа қосарьім жоқ. Жақа- ғы айтылған асыл тукымды малдарды жат- пай-турмай алу керек. Ертеңнен бастап саты- латын малдарды бордақыға байлаймын. Б іа й м а ғ а м б е т. О, тоба! Шошқаны бі- реуі ауызға алмауын. Е, оның да әр түрл! ту-> кымьг, бабы бар емес пе. Жомарт жан ооның; 102

әлгі электрін істеп бер. Тағы бірер жақа ту- қымын алып бер. Аржағын өзім білем. Ж анат жарыс сөзге кейін шықты. Секре- тарьдың пікірін бәрінің де білгісі келіп отыр еді. Узаққа созбай, аз сөзбен ашык, айтты пі- Kipi'H: — Мен алдымен Баймақан Адамбеков жол- дастың палсапасына тоқталам. «Мүмкіндік» деген біздіц желдей еоиен еркіміз дейді ол, рас, біз желдей сржтіміз. Бірад, желді де, ерікті де билеуіш бдр: Еркіме жіберсе, мен айдың үстін де колхозға толтырар едім. Әзір оған мүмкіндік жоқ. Олай болса, еріктің өзі мүмкіндікке бағынышты. «Мүмкін» дегеннің де бәрі бола бермейді, дсйді Сталин жолдас. Уакыт, еоеп, алғыр еңбек шешеді. Адамбеков буның алғашқы екеуін тастап, еңбекке баса береді. Біздікі дүлей еңбек емес, саналы еқ- бек екенін умытқан. Жомарт үшеуін де кам- тыды. Көпшілік оондықтан колдап отыр. Ж ә н і б е к . Баймақанға салсаң, қара тас­ ка да егін егеді. Отырғандар күлісті. Б а й м а к а н. Тәртіп кайда, тәртіп! ■' Ж а н а т . Адамбеков жолдастың бес адам- ды бірдей соттаймыз дегешнө де қосылуға болмайды. Ме,ні.мше, бул жвнде да председа­ тель дурыс айтты, Айдарды аямау керек. Ол он үш жыл бойы урлап келген. Ешкім ша- ғым бермеген. Сезбеген. Өйткені, колхозшы- лардың еңбек күні түғел. Б а й м а ғ а м б е т . Жаным-ау, сонда урлык бола ма? Ж а н а т. Бес килоның орныңа терт кило алсаңыз, бір кило Бейеен сыяқтылардың кап- 103

шығына түсіп, Айдармен ортак, болса не бо'- лады? Б а й м а ғ а м б е т . Апыр-ай, батшағардың' бәлесін-ай. Күнді емес, ортақ табысты сорып жур екен ғой. Ж а н а т. Ия, гәп сол сүлікте. Баскалары-' нын, бетіне басып, түзіелуіне мүмкіндік беруі? міз керек. Менің усынысым — баяндама ка- былдансын. Жомарт қортынды сөзден бас тартты. Ба^ яндама бойынша қаулы алынды. Екінші мә- селе — «өндіріс күштерін кайта реттеу» жос- пары күнібурын қабырғаға ілінген. Қазір тек түскен усыныстарды қосып, бекіте қойды. Мә- жіліс тарай бастағанда Баймақанға, —• Оен бөгел! — деді Жомарт. Қызу жыйналыстан тоейін тыйыштык орна- ған кабинетте үш-ақ адам калды. Не айтары! белгісіз, төмен карап каулыны үстінен түзеп, сырын сыртқа шыгармай Жомарт отыр. Тома- ғадай түйініп, журналға үңілген Жанат отыр: Екі колы қалтада, қаны бетте, коршаудағы тағыдай көзі жайнап Баймакан жүр... — Сен неге тулай- бересін? — деп бір кездө кағаздан басын көтерді Жомарт. — Сендер неге тартына бересіндер? — Атап айт! — Кыйындьжтан қоркып, элеғгтрдің үлкгн жоопарын кішірейтпексін. Шамға керосин да жарайды. Электр алдымен колхоз өндірісіне керек. Урыны, жалқауды аяйоын. Жау олар. Жауды аяған жаралы қалады. Колхоз уста< вын бузып, өз тәртібіңді жүргізіп бара Сын. басқарма.ны, көшшлікті елемейсін кейде..^ — Болдың ба? 104

•— Болдым.. . — Іш пыстырған сылібырлыкка шьтдап бол- маса, шамадан тыеқары шапшаңдыкда да шыдап болмайды,— деді Жомарт,— «желдей ерік», «темір тәртіп», «соғыс» деп өзеурейсін келіп. «Темір тәртіп» ылғый соттау ма? «Со­ тые» ылғый штурма ма? «Желдей ерікті» жел- діктеп мінген журтшылық бар. Бойың түгіл, ойың жетпес биік бар. Дәл есептеп, дурыс орында. Енді қайтып шаужайдан алатын бол- сан., жулкысуға шыдап ал! — Қорқытпа! Болат танкі, тонна-тонна бомбыны да көргем! — Қойындар! — деді Жанат. — Ол күшті іске жумсау керек. Баймакан саған айту жет- ті. Өзіқе ендігі керегі партия талкысы ма?! Қасарысқан Баймақан қайысып сала бердь Үні де, еңі де өзгерді. Қатты кайың қызғанда, — шыпшып-шыпшьга міай шығады, Қатал де- н е қысылса, ш ы п н і ы й - ш ы п ш ы й тер шығадьі; Терлеп кетті. А'ктарыла сөйледі: — Тағдыр менің қанатымды катырмай сок- ты. Жетім едііМ. Ел қыдырып, өзен сүздім.' Есім енгелі әскер катарындамын. Айыптамаң- дар мені, көргенім тек әскер өмірі. Желбе- гей түгілі, белбеуім босаса жүре алмаймыю Сол аяқты оң аяқтан кейін баса алмаймьш. Бейпіл дүниенің маған бәрі сөлекет. Тастай түйініп, қарыштай баепай, отты-суды кешіп өтпей, көргенім жоқ жеткенді. Көп сөз, қулаш қаулы емөс, аз сөз, қатал үн еді сонда күш берген. Қайда, кайда сол алып күш! Қайда оол жан шыаықтырған темір тәртіп! Бос бел- беу, бой күйездікке душар қылран, әттең сөи мүгедектік! Әйтпесе, юелер ме едім, партиялык '105

арыма кол салғызар ма едім! Аларсыңдар партбилетті! Алалмассыңдар партиялық жү- ректіі Баймақан булығып шьіға жөнелді, Жомарғ ойланып отырып: — Ылғый алып қашады. Бүлдіреді, ауыс- тырам,— деді. — Әлі де шыдау керек, — деді Жанат, — 'шіркіннің жаны таза, ойы ушқыр екен! Жақыд сылбыр, Баймақан ушқыр. Бірін теже, бірін сүйре деген Жанатқа Жомарт ке- йіп қалды, —• ТартынпҒақ пен урьшшаіқтың әуресіндө күн өте ме? — деп еді, Жанат сөзін ауырлата түсті: — Мініи көріп безгенше, мініп алып түзе. Басшылықтың басты міндеті осы болар. Тым өрсін, Жомарт. «Өзім білемін» көбірек. Азай- згу керек. Жомарт басын шайқап, жымыйып қана күлді: — Мінезің маған түсіні,ксіз, Жанат. Біресө :к,астайсын, Біреое карсыласасын. Көңіл шір- кінді жат түгіл, жақынның да көбі көре бер- мейді. Жаңағының бәрі жакын адамдар. Жан- жакка тартпады ма? Екеуміз ала болсақ, »е береке қалады? — Көңіл бірлігі келісіммен болмайды, Жо­ март, — деп Ж анат та күліп қойды. Сөз осыған тіреліп, екеуі үвсіз отрығанда, есікті ептеп ашып Айдар енді, Қасында кіш- неие кыз баласы, колынаң устап жетектеп ал- ғая. Бурынғы Айдар ем>ес, кайыршы Айдар сыяқты. Отыруға да именіп, мөлтендеп тур.

Алдамаған, алданбаған адамды емен де боД- са бір иерлік. — Қарақтарым,—•дегенде көзінен жас пар­ лап кетті. Қасындағы жас бала әкесін керія еңіреді. — Сөзімді тында, жасымды көр, қарак,- тарым. Бул жаспен бетімді түгілі ішімді жуып келіп турмын. Жаздым, жаңылдым, Жаңыл- майтын жа.қ, сүрінбейтін туяқ жоқ. Кәрікой- дың жасындай жас кіалды, тентіретпе мені. Шырылдатпа мына балапанды, ендігі қалған ©мірде адал істеп, күнәмді ақтап ала алсам, арман жоқ. Сен дграқтарым, бастарың жас, сақалымныц ағымен, көзімнін, жасьшен, осы! нәрвстенің зарымен ант етем. Сен, қарақта- рым, сеніндер. Ж анат будан әрі шыдай алмады. — Сабыр, отағасы, сабыр. Жыламашы ба­ лакай... — деп екеуінін, үстіне түсті. Жомарт бетін басып, төмен карап кетті. Жанат уатал- май әлек. — Жомарт, неғып отырсын, ести- місін зарды! Көремісін жасты? Елжіретіп ба- рады. Деоеқші бірдеңе. Жомартта әлі үн жоқ. Ж анат үстіне түскен сайын, Айдардың даусы үдей түсті: — Е, тәцірі, бар болсаң көр міне, салдым мойныма б^ршақ!..—деп белбеуін мойнына аса күқіренді. Ж анат барып Жомарттың ко- лын бетініен жулып тастады. —• Таепыоын, адам ғой мьшалар! Түңілген көқілді, тегілген жас жеқді. Жо­ март та қайысып отыр екен. — Қалсын орнында, ақтасын. Шыдайық 6 1- раз,— дегенде, Айдардан бурьш Ж анат ус- тады қолын. Айдар вкеуінін, қолын кезек-ке-1 зек сүйіп жатыр... 107

IV Көктем. Жер әлі кепкен жоқ. Біресе калқақ, біресе былқылдак. Су жүріп кеткен. Сағасы- нан буған кара Нура, буынып кейін серпіген- де, бір көш жерді көл ғып жіберді. Күштіі ссрпін быйыл «Аманкелді»ні де шарпыптьк Нураныц осы тусындағы терең арна шүпіл- деп, бір лықсыса ауылды алып кеткелі xypj Бірак, оған шамасы келмес. Көз ушында, Қо- жыр тауының түбінде, тар сағада күрсіл ес- тіледі. Оең мен дәрі — дүлей күш пен өнср күші алысып жатыр, Күрсіл үдеп, су тэмен- деп барады. Қыстай жыйын отырған «Аманкелді» осы кезде бірнешө жасакка бөліінген. Баймакан бастаған топ, Теміртаудан электр линиясын тартуға шықты. Жәнібек бастаған кіші топ, сатуға мал айдап, Қарағандыдан асыл туқым- ды мал, машина алуға кетті. Ауылда қалған- дарды тік к-өтере, Ахмет жол жумысына әкеп салды. Өндіріс күштерін кайта реттегенде, Жомарт ссылай үш салаға бөлгенді. Үшеуін бірден жүргізіп, керегінде күшті бірінен-біріне ауыс- тырып отырмақ. Eric кезіінде булардын, іші-' нен іріктеп алатын адамдары да күнібурын белгілі. Қыстай дайындалып шыккан укыпты, күйлі колхоз берегек жаздың бермесін де қоя- тын емес. Күшті шабуылға кірісті. Күн бүгін сылбыр. Жол жаман. Жомарт бу- данкөкті салт мініп, эліектр линиясында жүр.' Қазір жумыстың ауыры да, асығысы да осы.- Әлсіздер бурандап, сабырсыздар шатынай бастаған. Жоспар бойынша электр шаруаіды,- J08

лығы көктем егісімен жедел бітпек. Сондык,- тан Баймақанды әдейі басына қойып, әр адам- ның міндетін Жомарт бөліп бергеы. Алыстан «.арағэвда Теміртау мен колхоз арасындағы кең алқапта кумырсқа жолындай тыныысыз қыбыр көрінеді. Сол дыбырды бір кезде са- ғым кетеріп, таңғажайып сәулет береді. Жо- марттың алысқ-а кеткен ойы будан сәулетті, әрі сенімді еді. Баймақан торы бестімен жү- гіртіп келіп, жәйсіз хабар естіртті: — Казу, орнату жумыстары төрт күнде бі- тер емес. Еоеп теріс пе, істеушілер теріс пе? Өзің шеш. — Неге бітпейді? — Қалай бітеді! Қырық километрге төрт жүз шуңқьгр керек. Жыйырма адамның же- теуі үшеуден ғааа қазып жатыр. Норма бесеу. — Асыра орындаушылар кайда? — Олар тертеу-ақ. Жетеудін. кемтігін жаба ■ала ма? Жомарт ойланып калды. Екеуі орындамау- шыларға қарай келе лсатыр. Елуден асқан шошқашы Баймағамбет үлкен іденесімея корбандап, шуққырға түсе бере ар- тына қарады. . — Хал қалай, Беке? — деді анадайдан Ж о­ март. — Норма көп пе, жасым көп пе, білмеймін. Әйтеуір екі шуқыр мойында,— деп карқ-қарқ «үлді қарт. — Норма да, жасыңыз да көбірек шығар. — Соны мына іщркін) есіеіптемейді. Кем қазсаң күн жазбаймын деп нықыртып кетті жаңа. О, тоба! Мені аянады дей ме екен. Шошқаны тастап, суранып келдім ғой. Бір 109

төрт күнге өлмес, бәрі соның камы. — Онда шапшақырақ қыймылдау 'керек!— деді Баймақан. Баймағамбет ацырып тур: — Іріккенін, бар дегені ме? — Әскерде біз мундай шуцқырды он-а к минутге казатынбыз. — О, тоба! Бес жылғы сүргін соғыста ал- мап еді, осы мені солдат қылғысы келеді-ау! Жомарт күліп жіберді де жүріп кетті- Кетіп бара жатып: — Бәкен, барын аямайды,— дегеннен бас­ ка ештеме айтпады. Баймақан терісіне сыймай келеді. Жомарт- ка катты айтуға аузы бір күйген. Ақырыи айтса да шымшый айтты бул жолы: — Барын аямаса, уакытты узаРт- Үлгерер' бір. — Уакытты көбейту үшін, әуелі азайгу ке- рек. Біз быйыл электрдің арқасында мыңда- ған сағат жумыс уақытын үнемдеп, мывдаған жумыс күніін пайда кыламыз. Бул пайда кол- хозды миллионер етеді. Сондықтан казіргі уакыттың бір секунды, үлкен үйдін, бір кірпі- шіне бағаланады. . — Онда неге қостадын, Баймағамбетті? — Ол берілген адам. Барын берсе неқ бар. — Кемін кім береді. — Ия,.мен манадан соны ойлап келем,—; деді Ж-ОіМарт.—(Шешкен тәріздімін. Столба- шылардан кісі аламыз. — Шешкеін-ақ екенсің!— деп Баймақан бурқ етті. — Алты арба алты жерде сазға ба- тып қалып, азар шығардық. Ол он бес, енді он бес кісі сурап отыр... — Бос сөз. Ішінен мықты үшеуін таңдап ПО

алып, шуңқырға сал! Әлсіздеу біреуін үш кө* лікпен ауылға қайыр. Екеуі тракторға -кал- сын. Мен қазір трактор жіберем, — деді де, сезін морт кесіп, Жомарт шоқыта жөнелді. Бул ееепке түсіное де Баймақан әлі кейіп келеді. Үш көлік, алты адамнан, бір трактор екі адам әлдеқайда артық істейтіні аиык. Bi­ pax., трактор МТСтікі. Жол жумысына көмеК- тесіп, аз күнге екі трактор берген, eric баста-’ лысымен қайта алады. — Енді жолды бөгейді барып. Жол деген1- иің стратегиялық значениесі б ар...— деп қо- яды Баймақан. Одал әрі ойын столба квтеру- шілердің қыйқуы бөліп, жортып кетті... Жомарт желе шокыраклен жолшыларға жеткенде, жетпіс-сексен адам жарыса істеп жатыр еді. Әуелі тас басындағы тракторие- терге келді. Тас болғанда казып алатын тас емес, куреп алатын тас. Нураның осы тусын- дағы ескі арна, жаңа арнадан алыстап, тас аралас жалпақ ірі кум боп жататын. Екі жі- гіт, екі әйел екі тракторға тіркеген арбалар- 'ды бэсекемен тиеп жүр. Акжаркын Төкен қабағы салыңқы, жәй тур. . — Не ойың бар, Төкен? — деді Жомарт, амандықтан кейін атынан түсіп. Төкен көңіл- сіздеу кайырды жауапты: — Керосин азайып қапты. РІормадан асқан жоқ едім, осы екі қатынның бірін-ен келді мо деймін. — Екі әйелдің бірі Бейсеннің бүйрек бет, түрік ерін тоқалы Урқыя болатын. — Тәйт әрі! — деп сумаң етті.—Электр келе жатқанда майывды чқайтем, Крлы босамаса да, аузы бос екі жігіт көл- тщ

денең сөзді кур еткізбеді, Токалды қакбақыД- дап тур: — Жымыскы жоқтыктан ғана бола ма? — Төкенді эуес кыл^аны ма онда? — Әнші жігітке әйел түгілі кыз да әуес^ —• Кемітпе. Бул жецгей қыздан сірә кем емес. — Сарымайдан дәметкен дәмең курсын.— Адырам қал!—деді Уркыя, саусағының ара- сынан бармағын еорайтып. Буртыйып турған Төкен мырс етті. Жомарт алақанын соғып кү- ліп жіберді. Екінші әйел уяттан өліп тур. Бе- тін шымшьга күбірлейді: — Уяттағы, қалжыңға сонша бүлінгенің. — Қалжың болса кайтейін! — Ақырын. Жомарттан уялсаңшы. — Уялмай о да екі қатын алғалы жүр ғойі — Қой әрі. — Е, Жакып пен Алманы жөнелтіп, оңаша 'калған жоқ па екеуі. Әйелдердің күбірін Жомарттын, да кулағы шалды. Естіее де естімеген боп Төкенмен сөй- лесе баетады. — Тракторының маркаеы калай? — ЧТЗ. Дизель С-65, — Күші қакша? — Турып тартқанда 65, жүріп тартқанда' елу атгың күші бар. — Сазда, қумда күшейем де. Неше ци* 'линдр? * — Төрт. Жомарт тракторды өз квзімен тексерігі шықты. Ол тракторды ғана емес, ауыл ша- руашылығындағы машиналардың қайсысын да болса, жүргіөе біледі. Қеиін бітіріп келген 112

агрономдардың бурынғы агрономдардан бір; езгешелігі осы еді. Бакты ашып көріп: — Керосинге жол болсын! Солярь қайда? — 1 деді. Төкен төбесін касыды. — Керосинмен де жақсы жүреді. — Жүре береді. Бірақ керосиннен 18 литр кеткенде, солярьдан 12-ақ литр кетеді. Солярь тағы арзан. — Бізде қазір солярь жок. — Жоқтық емес, салактык. Жомарт полевой сумкесінен блокнотын алып, записке жазды да, Төкеннің қолына ус-' татты. ■ — Тракторыңмен тез Баймақанның кара-' мағына жет. Мына запискамен біздің склад-' тан солярь ал дағы, керосинді бізге калдыр. Директорыңа сәлем айт, кероснні көп екен. Өзің де ойлан. Тапқан астығынды май жутып коймасын. Төкен қазбауырмен кайқавдап кумнан бы- лай шыға бергенде, Ахмет көре салып атты борбайға бір көмді. Ағызып та, акырып та ке- леді. — Қайда барасық! Бүлк етпе! Жомарт жолдан косылып тоқтатып алдьк — Мен жібердім, Ақа. 1— Қайда, кайда! — Электр жолына. — Мынау жол емес пе екен? — Сабыр етіқіз кішкене. — Пай-пай, бала-ай, сабырың-ақ соннан қалмады-ау. Жомарт түсіндіре бастап еді, Ахмет лездег басыла қалды. —- Мен осы арада отыз бес минут отырдым, в —ібі7 71$

Ака! Торт кісі екі тракторды тиеп болып, трактор келгенше карап отырды. Келген соң, тиегенше трактор қарап турды. Енді турыс жок. Қонвеерный системаға көшті. Екі трак- тордың қызметін бір-ақ трактор аткдрады. — Дурыс!— деді Ахмет. — Бул дүняеесеп. Есепсіз — еоек. Осы жолдың жамандығынан шыккан шығын шаштан көп. Тіоті менің мо- тоциклімнен ат озып кететін болды... Жомарт блокнотын ашты. Жыл бойы осы жолда артық төгілген көлік тері, жанар май, сынған арба, бүлінген машиналар мыңдаған сомдарды жутып жатқанын айта келді де. — Бәрінен де уақытты айт! — деп тағы бір тоқталды уақытқа. Бул жігіттің уақыттан қымбагы л<оқ. Математиканы жақеы білсе де, сол уақыгты дурыс пайдалану ееебіне әлі жетпеген тәрізді. — Секуидтап берілген өмір- ді, сырагісыз жумсап, жеткізсем, дейді. — «Орыс мінез», Ахмет басты шулғып ту- рып: — Токта бала,— деді бір кезде. — Умытып барады екем, қашан келеді станок? Жомарт жымың ете түсті. Ахмет станокке, Баймағамбет «шошканьвд эілектіріне», Жәні- бек мама сыйырға кумар. Күніне неше кез- дессе де, булар бір айтып қалады. Ахмет бү- гін таңертец ғана тапсырып кеткен, тағы су­ ра п тур. — Мана антқаным қайда. Келеді, — деді Жомарт. — Тез келтір. Күнібурын орнатып қоям, — деп кулшынып койды Ахмет. Қол балғаны электр баліғасымен өзгерту, оның дүкен үйін- де өмірі болмағац үлкең жаңалық еді. Сон- 1114

дыктан өңінде түгілі, түсіиде де электрлі ста нок есінен кетпей, тамаша тустер көріп шьгга- ды. Түсін Зликаға жорытады. «Өмір узак, ко қіл шат, талап жоғары, душпан табанда бо- лады екен» деп жарылкайды Злиқа. «Малды фермаға бактырам», деген ойын осы кездс станок, жол куаныштары баеькп, көп кунтта- май жүр. Ертен, сол әнге .қайта басқанда ис аіітам? деп Жомарт әлден кылпылдап гур­ та нда. — Ауданның қағазы не болды? — деді Ах­ мет. Жомарт жауаитан кашып, төбіле жөнелді. розбидаға салып барады: —- Кешігіп қалдым. Қараймыз ғой. Қол /Ті і іп жатыр ма... Ақ көңіл Ақан. «баланыц» сырғытбасын сазгсн жок. — Жумыс басты екені p a d — деді де жө- ніне кегті. Былай шыға Жомарт атының басын тар- тып, аяңмен келеді. Ерні тобарсыған, жүзі тотыккан, шаршаған да болу керек ерге бір жамбастап келеді. Беті Нураның колтығында- ғы қуйкалы түбек. Қалын, егін жайды к,ақ жа- рып өтіп, түбекке жеткенде аттан түсті. Қара топырақты, қолымен сығымдап карады. Топы- рак былжыр. Қолына жабысты, тастап жі- берді. Түбек баска жердей кеш кебетін былкыл- дақ, шалғыны ат бойынан асатын мәйек. Жа- қып швбіне қызығып, соқа салмай келген. Жомарт шөпті егіп те алам, быйыл осы был- қылдакка бақша салам деп тур. Бақша егісін бул мандағы қазақ колхоздары әзір онша ба- 115

галағад жоқ. Жомарттың есебінше быйыл бақшаның өзінен жүздеген мың оом пайда өнгізбек. Келесі жылы суарып салып, панда­ ны екі есе арттырмак. Жомарт қазір «суаруды ендігі жылға кал- дырмаса» делен ойға үйірілді. Су тартатын машина, біраз труба керек. Қарағанды, Темір- тау оны шопак қурлы көрмейді. Жер казу жумыетары онша көп емес... дей келді де, «эт­ юд уақыт болса» ға тіреліп қалды. Әрі кетсе бір жумада eric басталмақ. Оған дейінгі жу- мыс жетіп жатыр. Оныд үстіне калай сықта- са да су шаруашылығы сыяр емес. «Әлде егіс- тен кейін, бақша егісімен катар колға алса кайтер еді?..» деп турғанда ойы бөлініп кетті. Бір атты ауылдан зырлатып шығып, тасшы- ларға келді. Таешылардан жолшыларға ка­ рай ағызып барады. Жомарт бинокльмен қа- рап әйел өгеенін айырды. «Балжан болғаиы ма, бул калай» деп тур. Атты жолшыларды сүзіп өтіп, Жомарттың өзіне карай салғанда, Жомартта атына мініп қарсы шапты. Айтқандай Балжан екен. Демігіп сөйлей алмайды. — Жәй ма?! — Жанат тез жетсін деді! — Не боп калды? •— Айдарды өлтіріп кетсе керек! Будан әрі сөзге келген жоқ. Аттың шабысы білді. Тайлы-таяғымен жумысқа кеткен кол- хоздың жым-жырт көшесін дүрсілдете контор- ға жеткенде бір-ақ токтады. Жанат партком бөлмесінде. Телефон труб- кесін жақа ғана ілген. Стол үстінде жаюлы мектеп қағаздарына карай алмай, толқып тур. 116

Бетінде қан ойнап, көзі есікте еді. Жомарт алқына кірді. —■ Шын хабар ма? — Шын хабар. Жәнібек айтты тедефонмен. — Қалай өлтіріпті, кім елтіріпті? —• Өлі-тіріеі әзір мәлім емес. Жыйырма мың оом ақшамен кешеден бері жоғалыпты. — Қатьпнбаласы естіді ме? — Қайтбапты. Есігі берік екен, — деді Жанат. — Солардың бәрі бірдей кетуінен ма­ гам бір күмәнді ой келіп тур. Баласы калай ауыра қалды? Астығын, сыйырын ала кетіпті гой осы жолы. Неге сатады? — Қашқаны ма? — Кім біледі. Қашты ма, ақшаға кызығыгі елтірді ме біреу. -— Акша кімдікі екен? — Колхоздікі. Жомарт ойланып отырып өкінді: — Сол итке жібімей-ақ қояйын деп едім, болмадың... — Жібімеген еркіқе қойды ма? Өкініштен пайда жок. Қазір біріміз жүру керек. Ондағы алатын дүниеге енді ақша жетпей қалды деп Жәнібек бақырып жатыр. — Менде уакыт жок. — Менде бар ма?! Мунда жалғыз қалдым. Ок.у жылының аяғы. Әне мектеп кағаздарын ала келіп, партия жумысының ара-арасында істеп отырмын. Сен барасын. Тіпті өзің иек сүйеп алғансын ба маған. — Кеттім,— деді Жомарт. — Мундағылар- ды басқара бер. Күн узын дамыл таппаған Жомарттың, үйі- не соғып, суық тамакден қаузануға ғана мур-

шасьт келді. Буданкөк те сулыға ауызды ку- ныға салғаи еді. Мініп алып жүріп кетті. Қарағанды кырык километр саналады. Бі- рақ, жыйырма, сексен километр деуге де бо- лады. Жаңа шахталардың, жумысшы посел-* келерінің бір шеті Кара Нураға дейін созы- лып, өкінші шеті Шерубай Нурасына барғаш Пкі Нураның арасына екі рулы ел сыйған ер- теде. Сол, белесті, байтақ даланың бэрі қазір Қарағанды аталады. Жәнібек оның кай жерін- де жүргенін Жомарт білмейді. Үлкен базар- дыц мақынан табылар деп, «Қөмірлі ҚарағаН' дыға» тура тартты. Телеграф жолымен Kepi- ала ат қырқасыиа шыға келсе, күн шашырагі батРгп барады. Артьі теқіз, алды мунар xayj Узын белдің бойында биік таудай мунарткані — Қарағанды. Узын Нураның бойында көк тсціздей көлкіген — Каргрес, Теміртау. Екі: алыпқа кезек-кезек қарап бара жатып. — Біздің колхоз булардың бір тамшысы- ау — деді Жомарт. Көз байлана калаға енді. «Капай город» те Мажиттіікі бар. Қорасы кеқ, Жәнібектің кел- гевде түсіп жүретін жақын ағайыны. Жомарт. салған күйі осында келді. Жәнібек корада жүр екен. Қора іші катар-' лап байлаған асыл тукымды сыйырлар. Арба- дар толы электр жабдыктары, көмір, темір,‘ колхоз ікеректері... Бір арбаға туқым ағашта-1 ры тиелген. Су жаңа екі жүк машина тур...­ — Жәкең жыйнап тастапты ғой!—деді Ж о­ март, амандықтан бурын. — Жәкең бүгін жол үстінде болмак еді: Мына қырсық, — деп Айдардың жайыа баян- дай бастады Жәнібек... 118

Будар бес-ал*гы кісі келген. Үш жердей ла-' рек ашып, әкелген малдарын сойып сатып бі- тіріпті. Түскен акшаны Жәнібек Айдарды ер- тіп барып, күнбе-күн банік аркылы аласыеы бар мекемелерге жііберіп турыпты. Қейін са- тылған бір жарым шошқаның еті жыйырма мың сом шығарған екен, Жәиіібектің қолы босамай, аішаны Айдар жалғыз әкетіпті. — Аз акша болған ооң, өзге шаруа калма- сын деп асыктым, — дейді Жәніібеж. Азда бол- са кейіп тур. — Енді сол акдіаға бола айғыр- ларды бермей турғаны. Өзгесін тәлстеміз. Жомарт акшаға ренжіген жок. Жәнібеккв катты ырза болды. Бес күн еді берілгеи срок. Үш күнде жарты миллион оборот жасап, эр мекемеден, эр жердей осынша дүниені жый- нап алу шынында Жәнібек сыяқгының ған,а қолынан келетін іс. — Шіркін, адамньщ бәрі сендей укыпты, сендей адал болса!— деді Жомарт. — Ренжі- ме. Ақшаны біз табамыз, ақща бізді таппай- ды. Қазір барып айғырларды ал да, түн қа- тып жөнел! — Бермейді. Ең азы бір сом кем болса да беретін емес. — Мен бергізем. — Онда әуелі Бейоенді табу керек. — Ол қайда? — Айдардың қатын-баласын білем деп кетіп еді, жоқ. Жомарттьщ күдікті ойы қоюлана түсті. — Тез, өзің барып кайтшы — деді де үйге енді.' Жонібек будашдакке міне сала. 1-ш.ахтыға жөнелді. Айдардың әйелі «загородний» де 119

жатқанын естіген. Жол 18-шэхтыны басын жүреді. Айналма. Жәнібек төтелей салды. Те- мір жолдардан секіртіп өтіп, беткейге шык,- қанда, айқайлайды біреу: — Шығарыңдар, түсіп кегтім! Шығарындар еліп барам!.. — Өлмей тура тур ей, мен барам !— дея Жәнібек бурылды. Мае біреу ғой деп қалды. Астының көмірін алған жердің үсті, кейде ойпат, өзек, үлкен жарық боп жататын. Адам жүрмейтін жарықтардың арасынан шығады дауыс. Келсе, өзінің Бейсені екен. Қолы ер- неуге жетпей, жарык.шак.к.а сынаша тығылыя капты. — Бейсеке-ау, өзің тығылдын, ба, біреу ты- ғып кетті ме? — Өзім. Төтелеп жүрем деп, қараңғыда тү- сіп кеттім. — Жақсы болды, тез табылдыңыз, — деп Жәнібек, әлі күліп жүр. Шығарып алып, ал- дына мінгізді .— Ақырын жүріңіз, ат жазым болады. Ия, бардықыз ба? — Бардым. Қайтып кетіпті. — Айдардан дерек бар ма?, — Естілмейді. — Япырай муны пойыз басты ма, біреу өл- рітіп кетті ме?! Әлде бір жерде мае болып к.алды ма? Бейсен үндеген жоқ. Үйге келген соң отыр- мастан Жомартқа иек қағып, оңаша бөлмего алып кетті. ; — Қарағым, мен антурған мойындап жүр- мін. Ырзамын адамшылығыңа. Осы ит қашып кетті, — деді де қалтасынан газет суырды. — Оқышы, осынан қорқып қащты.

Жомарт окып шыкты. «Аманкелдіге ашык. хат» деген кішкене хабар екен. «Оқущылар» деп кол койған. Өткен жылы егін жыйнау ке- зінде Алматыдан бір топ оқуиіы «Аманкелді» •колхозына көмекке барады. Сабақ баетрлып калатын болтая ооң, еңбектерін алуға кара- май, асығыс журіп кетеді. Мунда келіп неше рет хат жазса да, ақы түгіл жауап қайтбап- ТЫ . ■’ — Бутан кашля кінәлі Айдар?— деді Жо­ март. — Сол акшаның бәрін Айдар алды, — деа сыбырлады Бейсен. * — Қалай алады?! ' — Подлог жа-шп алды, подлог. Енді рошл- сы ашылатын болған соң зыт.қан той. Қатын- .баласы да кетіп қалыпты. Біреу өлтіріп кеткеннен көрі, қашып кеткені Жомартқа жеңілдеу тиді. Бірақ өзін де, Жа- натты да қатты кінәлады ішінен. Қайнатулы шайға карамай киініп жатыр. — Жаңа қалаға барам. Жаңағы гөбеггі іздетем. Жәнібек жүр, айғырларынды, ал — .деп шығып кегті Жомарт. .• V, Будан бірнеше күн бурын, Жанат пен Жо* мартгың, алдында зарланғаннан кейін, Айдар Карағандыға бір келген. Сол келісіндә «Со- циалиетік Қарағанды» редакциясына кулак- тандыру бере кетуге кірді. Редакцияда бар гганысы Мәлкен болатын. Алдымен Мэлкенга келсе, бір қағаз оқып оты,р. Қағаздың £асьж- да «Аманкелдіге ашык хат», ақырында «Оку- 121

шылар» депті. Аржағын Айдар окымай білдЬ .Содан былай дайындала бастаған. Жомарт іздетуге шыққанда, Айдар Алматы' облысында, «Калинин» колхозындағы жяеш- нің .үйінде отыр еді. Жиені де колхоздын бас бухгалтер!. Көпген көрмеген нағашысын төбе- сіне көтере күтті. Ет, арақ дегендер былай турсын, былтырғы апорттар сгол үстіы қып- кызыл қып жайнатып жіберді. —• Председатель^! шақыр. Нағашыммен та- ныстырам, — деді көділденген жиен. Сез әл- петі көтеріқкі жатыр. Сірә бастыкпен жаман болмау керек. Айдар жүрерде ғана сыпыртьш тастағанын умытып, сақал муртынын орнын әдет бойынша бір сипап қалды. Сол кезде арты да қылп еткен тәрізді. — Әзір доя тур Амантай— деді жулып ал- ғандай. — Әуелі оқашада шурқырасып ала-1 йык. Етке келер. Аузына бірер рюм,ке тиген жиен ырық бер- меді. •— Келе берсін! Шурқырасу қашпас. Әзір қайт&рмаймын, — деп иек көтерді келіншегіне.' КелІвшек ытып кетті. Келіншек те болса, маң- дай терісі қурыса бастапты. Айдар қыйпактап «кемпіріне» қарады. «Кемпір» де болса, беіі шйкандай, көзі қарақаттай, ақырын ғана ерні бүлкілдейді: — Амантайдан жасыраеын ба, сездіріп кой. Үшеуі оңаша отыр. Айдар сонда да сыбыр- лап бездірді. — Қісі и&зінше Балтабек Төкенов, дегейсің мені. — О л кім? — Ол әйтеуір біреу дағы. '122

- Жоқ! Кулыкты коя турьщыз нағашь? Әуелі председательмен жақсылап турып та- ныстырам. Мына кісі менің ардақты нағашым, Андар Сабатаев. Орысшаны орыстың өзінен жақсы біледі. Он үш жыл бухгалтерлік ста- жы бар. Қарағанды облысынан, «Аманкелді» колхозынан қонаққа келді деймін. Содан кеііің пожалыста, калжыңдай беріңіз. , —• Менікі қалжың емөс. — Фамилияцызды өзгерттіңіз бе? — Ия, — дей салды Айдар, жпенініц Жел екпе екенін көрген соң. — Неге? ' — Мәні бар. Кейін айтам. — Мәні бар? Ә, қандай мәні бар?.— деп отырып, жиен үшінші рюмкені көтерді. Рюмке болғанда кәдімгі колхоз рюмкееі. Айдар «іш- пе!» дегенше, шубар кесенің ернеуі жиенніңі маңдайына так етті. — Нағашым келгенде ішпеген арақ, су боп кетсе болмай ма, Председательді ертіп, жиен келін кірді’.- Амантай ушып турып таныстыра бастэды: —- Мына кісі менің ардақты нағашым, Са- бата... нет. Шорт возьми... Төкенав, ия Төне­ нов. Орысшаңызды орыстық өзівен әде.мі жа- задьг. 13 жылдан бері бухгалтер. Караган­ ды ...— дей бергенде. — Қайтееін, бажайлап. Мына кісіні таныс- тыр, — деді Айдар. — Бул кіеі осы колхоздын, предс-ёдателі Балабекоів Мергенбай жолдас. Көңіл айтуы- ңызға болады, арамыздан қыл өтпейді. Келін- шегі қайтыс болған. Үш айдан бері бойдаж Кәне, таныстықка бір-бір алып жіберейік. . 123

Алып жіберісті. Ет келгенше-ак Амантай- дың көзі дөңгеленіп болды. Бойын баққан Ай­ дар отағасыныц да кепкен беті албырап ке- леді. Мергенбай тың. Қөзі тым мерген. Эйел қоңаққа көзін кадап-дадап кояды. Қонак қы- лымсып, біресе шыйратылып, күлімдей береді. Қасындағы қыз бала үш-төрт жастан артық емөс. Осы бала болмаса қонаіктың түрі кыз дерлік. Айдар сонда да «кемпірім, кемпірім» деп қаймайды. — Мәні бар? Қандай мәні бар екен?!!— деп мавдайын устаған Амантай бір қож етті. Ай- дардын, жүрегі дір егг түсті. — Жиен қарағым, жатқызшы апарып. Жиен келін келіп сүйрелей бастағанда, Амантай ідолымен сермеп тастады. — Кет! Нағашымның әңғімесіне дана ал- май отырсам, нағашы, ә, нағашы.... — Қөп сөйлеме Амантай. — Сөйлемейін айтшы, казір айтшы. Жүр«- гімді түйнеп тур. Мергенбай өзіміздің кісі. — Кішкене тынығып туршы, кішкене, — деп Айдардың өзі келә еала қолтьгғынан кө- терді. Жиен келін де демеп жүр. Екеулеп бөлек бөлмеге әкетті. Амантайдьщ дауысы әлі сөн- ген жоқ. Айдарды кушактап жібермей сөйлеп ;катыр' Бәрі еетіліп тур: — Ардақты нағашым, еағындым. Айтшы, не- Ре жасырасын? Қурыеын Төкенов. Даеш Са- батаев. Өзгертпе, өзгертпе! Тірідей өлемісін. Қорыдпа баяғыдан, 13 жылғы еңбек бәрін жеқген.... Бір куқайдың барын Мергенбей ішіне түйіп 'алды. .Әйтседе біреудің жасырын сырына ор- тактасуға уялып, көңілін бөлді: 124

— Жеңгей есіміңіз кім? Сізді ешкім та- ныстырмады, взіміз танысайық. — Атын білген қанша таиыстық. Жәмилз атым. — Бірте-бірте затыңызға да барармыз, са- быр етіңіз. — «Сабыр түбі сары алтын» бола берсе неғылсын. . — Асыккаида жеткеніңіз «кемпірлік» кой. — Сүйгенін «шунағым» демей ме. — «Етімді шал сипаған қурт жесін деп, жартастан қыз қулапты терең суға». Бекер кулаған екен онда. * — Қутқарса жігіт кайда қалған сонда... Терлеп-тепшіп Айдар келді. Бул жақтан да бір сумдықты сезе келді. Суыған шавды ау- ызға ала бергенде, қайта елірді Амантай. Оған барса кемпірі қалады, бармаса ол бүлдіреді.' Екі оттын, ортасына түекен Айдардьщ ішкен* жегені мурнынан шықты, — Сен баршы кемпір, сен бар, — десе де, — Иебермейді маған, — деп нығырақ отыр- ды «кемпір». Амалсыз өзі кетті. Қалжьщ қайта басталды: —• Тілазар ма едіңіз, үлкен кісініи сағы сынды ғой. — Үлкенді сыйласаңыз, өзіңіз барыңыз. Ау- ыл сіздікі, адам сіздікі, — Сізді тастап кете алам ба? — Мен де тастап кете алмадым. Әзіліңіз аттык екен. ’ — Кетерсіз тастап, қалармын көзден жас парлап. Сол жасты сүртетін, көңілге күзу ете- тін, сураймын орамал колка сап. - — Үйсін жігіттері өлеңшіл екен. Өлеқыеи 125

салған қолқаға, орамалым жараса алыңыз, —■ дои, тастай берді Жәмилә, Ж арқ стксн ақ орамалды ашық есіктен Ай­ дардың да көзі шалды. Қөзіне еенбей еніп келсе де шш қалды. Қағып алғап Мергенбай қалтағ-а тығып жіберген. «ІТсғып қойдыңдар» дсгендей, Айдар аңыра отырды орнына. Екі бүйірінен екі шок, басылып тур. Күйдім деугв дормен жок. — Келін! Ол тыйыш жатқанда дәмівді қам- да, — деп дауыстады да, — терлеп кеттім. Орамалыңды берші кемпір, — деді. Кемпір са* шцкырап чемоданына умтылғанда, — қоя-ак, коіі — деді. Үй ІШІ енді тып-тыныш. Бәрі басылды. Ауыз жакта ж қамдаған жиен келіннің тыкыры F a - на естіяеді. Бірак, төрдегі үшеудің іші ойраш Қасқа маңдай, кара муртты бағлан жігіт, қы- рандай қуйылып төнген сыяқты. Не түсе ал- май, не кете алмай, қур қызыққан қуладын сыяқты Айдар. Екеуінің ортаеында қызыл түл- кідей булаңдаған Жәмилә орамалға жүрегін де түйіп берген секілді... Сыртв; бүтін қонақтар томоара отырып ет >кеді дс, тарады. Қысқа таң бел артынан қылаңдап келеді. Айдар мен Жәмиләніқ көзі әлі Ілшгеа жоқ. Беті ашық, салкын еарайда жатып, кезек-іке- аек уһлейді. Будан бес жыл бурын Айдар 49 да, Жәмилә 19 да еді. Соғыс кезі болса да Жәмиләға бір жума той жасады. Бес жыл өт- кен сол 'тойға енді өкініп жатыр екеуі. Бірақ, оны біріікмбгр! сездірмеген болады. — Жақсы екен жиен, бурынғы өзіміздей турады екен. Осында орналасайық, — дейді 126

Жәмилә. «Ойлағаның анау ғой...» дсгендсй, Айдар кыңыр тартады: — Әңгүдік неме устал беруден тайынбае.- ГІредседательде бір қу көрінеді. Аққау жерге, каладан аулақ жерге кетерміз... ■— Сонша шырқап не керек. — Амандык, керек. Жайлы турмыс керек,— деп Айдар күрсінді. ■— Еиді ол күн қайда! — дел Ж эмилэ'кур- 'сінді. . Адам әп-сәттә езгереді екен. Бурынғы имен- шек Жәмилә бүгін батыл, батыл Айдар кор­ сак,. Корыққаннан Жәмилэні бауырына , кыс- ты. Жүз мың сомдай ақша бар. Ол Жәмилә- нің бойында. Талай-талай былык, бар, ол Жә- миләнің ойында. Сондықтан: — Кемпірім, кемпірім,— деп арқаға қағады Айдар. Күрсіне түсіп аймалап жатқанда, күн де шықты. «Нағашылап» Амантай да жетті. Біреу «әңгүдж», біреу «есер» десе де, Аман­ тай қалтқысы жоқ, ақ көңіл жігіт. Әзір алда- нып та, алдап та көрген емес. Адал еңбегімен лредседателіне жағып, араларынан қьш өт- лейтіні рас. Түнде мае та болса ойындағысын айтты. Қазір де айта келді: — Нағашы, асығыс жумыспен ауданға ба­ рам. Бүгін қайтам. Асықп-ай жатып тьшығы- қыз. Өзіңіз қалай шуғыл келдіқіз, хабар жок, түк жок.? — Реті деп калды. — Жарайды, кейін сөйлесерміз. Фамидияны өзгерткеніқізге тіпті ырза емеепін. Амантай ооны айтып турып бара жатты да, Андардың туқыл иегін жаңа көргендей тура қалды ~ .‘ 1' :127,

— Сақал-муртты да өзгерткенсіз бе?! Byj рынғы нағашым емес.худды романдарда кез- деоетін офериатерше кубылғаін,— деп қарқ-’ қарқ күле. шықты. — Лур,— деді Айдар /Қәмиләға ол кетісін мен. — Мына шіркін, пана болып жарытпас.1 Былықтырмай турғанда жөн табайык. Турып шай ішкен соң, Алматыға барамыЗ деп қоштаспастан жүріп кетті булар. Бетің Алматыға емес, аулаққа бурды, Тас жолдың уетінде, қалың бакша, алуан түрлі жеміс. ағаштарының арасымен зымырап келеді маши­ на. Оіі, жақта аспанмен тілдескен Алатау, сол! жақта көз жетпейтін кең дала: Орғый аққаң көк булак. таяк тастам жерден кездеееді. Күр-' кірей аққан күшті өзен әр саладан кездееедБ Солтүстік жаңа жібігенде, бул жак гүлденіп тур- ' — Жер жаннаты мунда екен! — деді Жәми- лә. Машинада адам көп, ығыр кылып сураіт. келеді... Бсікке жеткенде Жәмиләні алып түсіп кал- ды Айдар. Дәл түскен жерінде, машина күт- кен кара домалақ бала жігіт жабыса кетті. — Ассалаумаликөм, Айдаке! Кайдан жүр-^ сіз, ел аман ба? — Амандық. Қай баласын шырағым? — Ойбай-ау танымай турсыз ба! Ғста Бәл- кеннің баласы емеепін бе? —* Б-е-е! — Осында жер бөлімінде істеуші едім, Дем алые алып, елге жүріп барам. Біздікіне бары- дыздар... — деп жігіт записка жаза бастады.' Айдар записканы алып бьглай щыккан соң, ' т

кездескен бір машинаға отыра сала Кегенге тартты. Кегенге бірсыпыра бейнетпен келді. Тау ішінде машиналары токтап, далаға конып, ба- лаеы ауырды. Қазір меіктеп күзетшісінің тар үйінде жатыр. Күзетші Белгібай карт, Айжан бәйбіше мей- ірбан адамдар екен. Өздері кораға шығып, конақтарға үйді боеатып берді. Ауырған бала- ның үстіне түсіп, сыйырының сүт-қаймағын аузына тосты. , Аулак жерді, аңкау жерді Айдар жаңа тап- кандай болып отыр еді, Белгібай карттың кы- сыр әңгімесі жүрегін тас төбесіне шығарды: — Ж ака директор кіші.пейіл, ақ жаркын жі- гіт екен. Жайымды сурап көп әқгімелесті... Өзі арРын екен, — дегенде. — Арғыннын, кайсысы екен? — деді Айдар. — Қуандық. — Қуандьііктық кайсысы? — Қарағанды маңындағы Алтай көрінеді. — Фамилиясы қалай? — Умыттым. Аты әйтеуір Бактыбай. — Жасы кай куралпы? — Отыздың жуан ішінде. — Көзінің ағы, бетініқ корасан дағы бар ма екен? — Е-е-е, дәл үстіиен түстің, карағым! — де- ді Белгібай. Айдардың іші муздап кетті. Ай- тып отырғаны, кәдімгі белсенді Тайманоч Бактыбай. Елден кеткелі көп болған, кайда екенін білмейтін. Елде жүргенде газетке жа- зып, әурелегені бар. Енді көзіне түссем өлдім, деп отыр Айдар. Білдірмей, тез кетуге бекінді. Қайда кетеді? Будан әрі шекара. Кейін кай- 9— 1617 12-9

тып Шелек ауданындағы уйғыр Ішіне сіқгіс! келді. — Бул жср унамады маған. Кейіи кайтар едік, көлік жалдайтын кісі білесіз бе? — деді бір кезде. Жәмилә куанып кетті. Белгібай костамады: — Бул, жаман жер емес. Үйренбегендік шы- ғар. Бала тәуір болғанша, байкасандар бол- май ма? Біздің директор унатып отыр осы жерді. — Әуерайы жакпады. Бала ауырып калды. Көлік болеа ескерін.ізші. — Ескеретіні нкж.. Бір кос адам Алматының базарына мал айдап жүргелі жатыр. Тоссақ- дар машина да болып калады, Бактыбайдан ажалдай корыккан Айдар бір минут тоскысы келмеді. Баласьш ойлаған Жә- милә да тоуекелғе бел байлап, «Калинин» колхозыН9 жеткісі келді. Конактарын базар- шыларға косып, Белгібай карт үйіне кайтты. Тау іші. Қос арткан жалпак арбада Айдар- дың ғана үй іші отыр. Өзгелері салт, мал ай­ дап келеді. Жол жыландай бүктеліп біресе жазылып, талай белестерден асты. Алдағы би- іктің асуы бәрінен кыйын. Дәл түбінде, көз ушында өкіре тулап өзен жатыр. Дәл төбеде бураша төніп, биіктін шонжар тасы тур, Екеуі- нің аралығымен сумандаған тілдей жол кыя- лай айналып, шынға барады. Шыңнан кузға кулайды. Не жоғары, не томен карай алмай Жэмилә бетін басты. Мал айдаған тау адамда- ры карк-карк күлді. Наукас бала екі иінінен демін алып, су сурайды, Жәмилә корыкканын умытып, су тосады. Бір жағынан Айдар да ма­ заны альт келеді: 130

— Кемпір, кемпір, анау адамды байқаймы- 'сын? — Қайсысы? — Ала аттыны айтам. Көзін менен алмайды. — Қойшы, кайда барса коркыттьщ көрі. Ала атты жакындап келді. Айдар қырындяй отырды. — Бала калай жеқгей? —• Ауырлау. — Шыпа болсын, арба сокдан шығар. Күн бата уйғыр колхоздарына жетерміз. — Қондыра ма олар? — Меймандос халық. Казақстан әрі... Мына кісі әкеңіз бе, атаңыз ба? — Екеуі деемес, — деді Жәмилә, шаншу устағандай кынжылып. Атты аңырып калды. — Онда кіміңіз болғаны? — Қайтесіз. Әйтеуір бір жақыным. Атты кала берді. Айдар күңк етті;; — Жаксы айттың* сыр тарткалы келіп еді. Көзі әлі ішіп-жеп барады мені. Дәл баса ал- май тур. Күн еңкейе уйғыр колхоздарыньщ карасы көрінді. Айдардың ойы осында қалмақ. Жәмн- ләнің ойы «Калин.ин»ге бармақ. Кейін кайтуға сөзсіз келіскен екеуі, өкі ойдың айрылысар же- ріне де жетті. * — Момын ел. Осыдан жайлы жер табылмас кемяір... — дей бергенде, Айдардың сөзін бө- ліп жіберді Жәмилә: — Бетім-ау, Амантайларға бармаушы ма едік? — БардыК; Көрдік. Енді желкемнің шуңкы- ры керсін. 131

— Ендеше Алматының езінде турайык. Журт сыйған калаға біз де сыярмыз. —і Өшіккен, окушылардың ортасына өзім барсам оңармын. — Одғаның мынау болса курысын! —деді Жәмилә. — Жалғыз бала әл үстінде. Көрінген- нің бәрі қубыжық. Бетімнін, арын бес төгіп, етегіңнен устап едім, елге-журтқа сыйғызбай қайда апарасын?! Тамтығым барда бетіңді аш? Айдардың үні өшті. Жонын беріп, төмен ка­ рал, анда-санда кула қасқаның вожжысын бір козғайды. Үндеместен, күн бата колхозға жет- кенде. —■Жарайды, «Қалиінин»ге,-ак барайық, >— деді де, шеттегі жесір әйелдің үйіие бурылды. Баланың кеудесіне сырыл ене бастапты. Уй- кысы кашкан Жәмилэнің қызыл бегі ағара бастапты. Меймандос жесір әйел байек болып терін берді. Туздышайы мен лағманын коса берді. — Сен уйкта, кемпір. Мен күзетейін, — деп Айдар келді баланыц касына. Жәмилә лезде уйктап кетті. Ж^ас бала көзі жаудырап, әкесіне карап жатыр. Әкесінің бір колы Жәмиләнің бас жағында, бір колы ба- лада. Көзінен жасын төгіп, баланы мандайы- нан бір иіскеді де. — Қош! — деп шығып кетті Айдар... Бір кезде ыңырсыған бала дауысымен Жә- милә оянды. Әдет бойынша жастык абтын сый- пап қалып. — Аһ! — деді. — Бурын қыймылдады-ау! Бір алдап еді, екі алдады-ау, кулыным-кулы- ным! — деп, баланы кушты. 132

VI Баймакан сырт киімін шешкен, терлеген, үсті балшык, терісіне сыймай ыза боп тур. Қа- сындағы төрт жігіт «енді дайтеміз?» дегендей оған карайды. Столба орнатуонша дыйынбол- маса да, тосын кездескен жумыстың тәсілін тапқанша біраз қыйналды булар. — Түйедей бон анау нормасын орындай ал- май жатыр,— деді Баймақан. Сонау жердегі Баймағамбетті кекетіп өтті. — Біз гіілдей икем- сіз, не ергежейлідей әлсіз болдық паі? Келіц- дер!.. Қанціа көтерсе де қол күшімен столбанытік коя алмады. Бір кезде столба сырғып кетіп, Баймаканның өзін басып дала жаздады. Дәл осының үстіне Сатан мен Жантас келді. Екеуі де салт. Қатты жүріп, көп жер аралағанға уд- сайды. Аттары тарлеген. — Осылай ооғыстың ба, Баймадан?— деді келе-ак Сатан. — Онда жау жеңілмес еді ғой. — Жумыс жаудан қыйын ба? — Вәрінен де білу кыйын екен. — Дурыс айттық! — деді де Сатан аттап түсті. Көктей бастаған жазық далаға күн нурын куйып турған. Анда-санда салқын леп желпіп қояды. Сатан сырт киіыін шешіп, омырауын ашты лепке. Бусанған денесі тамаша жай та- уып, жан-жаққа көз жіберіп еді, «Аманкелді- нің» үш тусындағы: «Чапаев», «Октябрь», «Ки­ ров» колхоздарынан осылай беттеген іркіс-тір- кіс үш топ көрінді. Мына жақта электр стан- циясын бойлап бір газик келеді. Булар қайда 133

барады, неге барады? БэрІ €а'танға мәлім. Бай- мака н түсіне алмай аң-таң. — Қаптаған журт кайда барады?1 — Кайдам,— дей салды Сатан. Жомарт, Баймакандар үлкен істі колға ал- ғанда тек өз колхозының күшіне сенген. Өзін- де жокты екі заводтан ақшаға аламыз, деп есептеген. Ақшаға табылмайтын жоқтар да бар екен. Сатан соны тауып келіп отыр. Социа- листік көмек уйымдастырды: к&ршілес үш кол- хоздан шықкан үш топ, электр линиясын бой- лап келе жатқан газик, бәрі «Аманкелдіге» кө- мекке келеді. Сатан буларды «Аманкелдіге» білдірмей уйымдастырды. Білсе: сырт көмекке сеніп, өз күшін салғырт жыйнауы мүмкін Онын. бержағында, бүгін «Аманкелді» баста- ған үлкен істі, ертең барлык колхоз костамақ. Сонда оларға да «Аманкелдінің» көмегі керек. Сондыктан, «бәрін мен уйымдастыр- дым» деуден гөрі, «өздері уйымдастырды» деу колхоздардың өзара социалистік дәстүрін кү- шейте түседі, деген ой еді Сатандікі. — Япыр-ау, мына журт кайда барады?! — деп Баймағамбет келе жатыр. Жуан даусы алыстан естілді. Үлкен денесі врескіл қозға- лып, Сатанға амандасуға келеді. Баймақан унатпай тур: — Менің үстімнен арыз айткалы келеді. Сатан Баймағамбетке карсы барып аман- дасты. — Шырағым, мынау кайда бара жатқан көп? —J Қайдам, иөрші колхоздар сіздерге бір күндік жәрдем бареді, деген еді, солар бол- маса.- 134

һ — A-а! — дегендө Ваймағамбеттің аузві ан,- кыйып калды. — Елдік іс екен булары. — Электршілерге қоеылып кетк-енсіз бе, Бәке? — Я, шырағым, А.хмст жол жумысына ran* қырса да канрылмай кеттім. Олармен жары- сып жатырмыз ғой. — Жарыста калай келесіздер? — Бул кісі артын бермей келеді,— деді Баймакан. Баймағамбет оған ала көзімен бір карап, Сатанға өз жауабын кайырды: — Мунда мен шошканын электріне бола келдім, шырағым. Бағана Жомартка, енді са- ған шағысіъірды мыиа жігіт. Солдатша істеме- сеқ, күн жазбаймын дейді. О, тоба! — Жай айтатын шығар. Сіз солдат бола аласыз ба, енді. ' — Е, бәсе! Жаным-ау, өз жумысынан аяна ма кісі. Өзім тіленіп келдім ғой. Бәрінен бу- рын Ахметтен кысылып барам. Жарыста оза калса, ол бір мазасыз адам, қыяметке дейін желкеннен түспейді. — Ендеше, аиіына істеу геерек! — деді та* ғы да Баймакан. Баймағамбет тағы да бір алара карады: — Әне, айтатыны ылғый осы! кілкін кес- кен бес жігіт бағанадан бері күшеніп, бір столбаны коя алмадың. Ашынғаны сол ма? Ду күлді бәрі. Көрінген газик те келіп жет- ті. Ішінде екі адам. Б ір і- - Караганды кала- лық партия • комитетінің секретарь: Әукен, екіншісі — Теміртаудың электрші инженері — Гладкой. — Іске сәт! — деп Әукен маіпинадан сөйлей түсті. Шашы бурыл тартқан, жасы елу шама- '135

сында, орта бойлы, ак көңіл, күйгёлектеу кісі еді. Эркайсысынын. атын этап амандасып, амандық үстінде күлдіргі бірдемелер айтып жатыр. Өзінін. туған-өекен жері осы аудан болатын. Мән-жайдын. бәріне канык.. — Буралқы сөзге беріліп кегтік гг-е,— деді бір кезде Сатанға бурылып. — Сіздің хаты- ңызды шахтерлерге есіттірдім. Қуанышпен карсы алды. Әзірпе алпыс мотітер, өзі тіленіп, бір-бір демалыс күндерін беруге жазылды. Ол жіетпесе, көбейтуге болады. Сурағаи электр жабдықтарыңыз дайын... Сатан рахмет айтып, Әукеннін к,ол.ын уста- ганда, инженер Гладков жымыйып басын шайкады. Әзілкой жігіттін бірдсме айткалы турға.ны өңінен-ак белгілі еді. —\"Бул қалай? Эліектрді Теміртау береді. Рахметті Караганды алады, — дегенде, карк,- карк күлді Әукен. — Ішінің тарын карашы! — Жок, рахметті сіз біреудін, еңбегіне алып турсыз. Әлі талай колхозға электр береміз. Карағандының өзі бул жөнде бізге бағыныш- ты. Рахметті бізге айту керек. — Теміртау, көмірсіз тырп етіп көрші!!. Қалжықға араласпай сулык тындап тур- ған Сатан сөйледі. — Колхоз журтшылығьінда жанадан бір орасан зор қозғалыс, өрлеу басталды. Біздің ауданда муны бастаған «Аманкелді» болса, қараңыздар қостаушы канша?! — деп, кең да даны қолымен орай жан-жақтан ағылған йдамдарға нускады. — Бәрі электрге кумар. Келесі жылы бүкіл ауданды электрлендірсек, деген ой бар. Гладков жолдас Теміртаудың, 136

біздін, Жомарт өз колхо-зынын күші;не сенеді. Өз күшіне оену кандай жаксы. Егер оған сырттан күш косылса,.тіпті жаксы. Міне, ха­ лы к күш қосты. Гладков жолдас, енді Жо- марттың үлкен жоспарын келесі жылға кал- дырмаймыз. «Аманкелдінің» бірсыпыра өнді- рістерін быйыл-ак электрлендіруге болады. — Жасасу жағыпа біз көмектесерміз-ау. Сол жасалғап дүмиеге ие болу жағын кайте- сіздер? — деді Гладков. Электр кадрлары жоқ қой колхозда. •— Жомарт муны дапындап жатыр, оіштып жатыр. Баска колхоздар дайындыққа енд! кіріседі. — Корыкпау керек! — деп колын сермеп тастады Әукеи. Сөзді бөліп әкетті. — Бүгін столба орната алмай турған мына жігіттер, ертен электрик. Қазір Теміртау, Караганды өндірістерінде жемісті еңбек етіп жүрген қа- зақтар әуелде осылар сыякты олақ болатын. Енді талай өнерпаздар, стахановшылар шык- ты. Жумыстын. ец қыйыны бастау, кәне, мы- налардың столбасын орнатысып жіберейік... Гладков столба шуңқырына келгенде, басын шайқады. Тар, дөңгелек, тік казылған. Көл- беу, узынша болса, казуға да, столба орнату- ға оңтайлы, женіл болар еді. — Булай казбау керек,— деді де инженер блокнотын алып сызып көрсетті! — Сонда еқ- бек аз жумсалады. Баймақаи кейін калды. — Онда бәрін қайта казатын болдык кой? — Неге? Біткіен істі тастағанша, пайдалан- ған артық,— деді Гладков. Арба мақынан үш сырғауыл алдырып, басын будырды. Үлкен

мосы болды. Мосыны аласартыо койып, стол­ ба нын. бір басын соған артты да, катере берді. Столбаның екінші басы шункырға оп-онай түсіп кетті. Содан кейін арканмен саумалап, тікейтіп алған сон, отвес арқылы түзулігін тексеруді үйретті... Бағанадан бері инженер кенесін, басын пзей тындаған Баймағамбет, шуқішрын жақа әдіспен казуға асыға жөнелді. Қетіп бара жатып өзінен-өзі сөйлеп барады: — Баймакаштын, езі екен ғой түбіме жет- кен... «Бітер істің басына, жақсы к-елер касына». Алғашкы столбаны орнатьюып, басшылар екіге бөлінді. Гладков, Баймакан скеуі колхоз- ға кетті. Үлкен жоспар бойынша электр ап- параттарын орнататын орындарды белгілемек. Әукен мен Сатан Жантасты ертіп, жолшылар- ға беттеді... Жолшыларды Ахмет басқарады. Адам тіз- бегі он километр бойына созылған. Көрші кол- хоздардан келген көмек те жол бойында. Он ада.мнан бір звено. Әр звеноға жер өлшеп бе- рілпен. Жолнтылар электршілер мен ғана емес, өзара да жарысуда. Күн, міне тал түс. Бірінен- бірі озуға умтьшып, демалуды әлі ешқайеысы ' ойлаған жоқ. Әзіл, күлкі, кейде анадайдаи дауыстап сөйлескен үндері тутасып, жолдың узын бойында, тынымсыз күшті гуіл естіліп тур. Әркыйлы адамдар көрініеді. Әйел, еркек, кәрі, жас, ен акыры токсандағы Баішрей де келген. Істемесе де, кауымнан қала алмапты. .— Жарайсын, Ахмет!— деді Әукен, қызу жыйынға риза болып. — Тіпті Бақырейді де жатқьгзбаған. 138

— Ақаң деген алтын ғой. Ренжітіп алмасак жарар еді,— деп күліп қояды Сатан. — Айтпакліы, оның малын фермаға алдын- дар ма? — Жоқ әлі. — Непе? ' — Ол әуелі тегін ал, деген. Алмақтың да салмағы бар ғой. Тегін алуға тайсалдық. — Неден? — Журттың бәрі тегін берсе, оларды тегін асырау керек емес пе. Оған өзі түсінді. Енді фермаға бақтыр... деп жүр. Мунысы қатты ойлантады. Әйтеуір малдан кутылмай тына- тын емес... Әңгімемен Ахметке жақындады екеуі. Ах­ мет екі жақка бірдей, жолдың тең аралығын- да, тасы төселіп, тапталып болған жолдың бір үзігінде тур. Көйлекшеқ, жеңдері сыбану- лы, кепкаеын кыйыстау киіп, екі бүйірін тай­ на тур. Қабағы жабыцқы, ойлы. Анда-санда дауыетап, жолшылар бірдеме айтып жатыр Ахметке. Ахметтің бул өзі шығарған сымсыз телеграмы. Бірдіен-бірге дауыстап жеткізіп, жолдын. узын бойымен лезде байланысады. Тае тасушылардың бірі өгізін шуғыл бурып қалып, арбасының жетегін сындырып алды. — Әлі күнге өгіз буруды үйренбеген неғыл- ған немесін? — деді Ахмет ақырып. — Байқаусызда... жазатайым... — Осыны өз мойнықа жазса, байқар өдіқ! Колхоздың мойны жуан, Ахметтің мойны жуан. Нең кетіп барады. Арба.шы үндемей .кутылды. Ыржындап кү- ле берді. Ахмет мінезі бәріне мәлім, қатты айтса, артынша тәтті айтуы да тез, Дереу ар- 139

башыны көрігіне ертіп келіп, дайын жетек бер- ді. Жумыс үстінде жерек боп қалатын усақ жабдықтардың бәрін де әзірлеп қойған. Оған коса қол көрігін, бірсыпыра усталық сайман- дарын ала келіпті. Көрік жанында қызыл жа- лау тігулі. Жалауды Ахмет журтқа көрсеге үш рет еңкейтті де, жығып қойды. Бул «дем алындар» дегені еді. «Дем алые» деген сөзді жолшылар бірден- бірге дауыспен утылап, жолдың екі басына жеткізді. Ахмет дем алмастан, бүлінген саймандарды қолға ала бастады. Әукен м-ен Сатан келген- де де жумысын тақтатпастан әңгімелесті. — Дем алсаңшы! — деді Әукен. . — Анала-р жумыска шыққанда, мен булар- ды істеп жатсам, жумыс бөгелмей ме? — Өзің кейіп турсын ғой, бірдемеге? — Я,— деді Ахмет, — Әлгі Айдар деген ит- тің баласы колхоздың жыйырма мың сомыг-і алып қашып кетіпті. Жомарт соның әуресімең Қарағандыға кетті. Жумыс бастан асып жа- тыр: электр, жол, егіс, Қарағандыдан әкелетін мал, қыруар жабдық... Бәріне ақша, адам, уақыт керек. Дәл кезенген кезде кездесуін көрдін, бе! Жомарттың жоғын Әукен мен Сатан жаңа білді. Айдар жайында әңгімелесе келіп, жу- батса да, Ахметтің қабағы ашылмады. Жумы­ сын бітіріп, мандайының терін алақанымен сыпырды да, екеуін жолға әкелді. — Осы жөнде менің зыяным Айдардан кем соқпас! — деп жолды көрсетіп тур... «Аманкелді» колхозы бул қауырт жумысқа кыстай дайындалған. Дайындық үстінде жол 140

іаптайтын машина сөз болғанда, Ахмет ёгій соғатын катоктерді жаратамын, деп өз мінде- тіне алған. Соларды жол таптатуға лайыктап көп ецбек сіңірді. БүгГн жолға әиеп салып, байқап еді, женіл екен. Ауыр машина, жүкті темір табан арбалар жүргенде Жолды бүлді- ріп кететін түрі бар. Осынша еңбек далаға кете ме? Таптағыш машина тапқанша уакыт күте ме? Ахметтің жанына қаттырақ батқан осы еді. — Қысылма, кайғырма, А қа!— деп Әукен жаурынға қақты. — Біздің курылысшылар жәрдем етеді. Бүгіннен қалдьтрмай екі машина жібертем... Ахмет пен бірге ренжігі қалған Сатанның да жүзі жайнап кетті. Ахмет енді калпьша келіп, жарқылдай, қалжындай еөйледі: — Журт ку боп алған. Біз тіпті көмеғс сурағанымыз жоі;. Мына колхоздар көмекке келіпті. Қуын карашы. — Оның нееі кулық? — Ертең оеы күн оларға да туады. Сойдя біз карап қаламыз ба? Артығымен кайыра- мыз... . Әңгімені бөліп жі-берді. Белгілі үшеу шьп<,- гы ду етіп. (Коля, Төлеу, Пахрейдің баласы.) Баян тартып, өлевдетіп, билеп кследі. Біреуді мактауға, н-е мінеуге келгенде, Төлеу дайын өлеңнің ақырын өзперте салады. Буларға бір- тіндеп Кіоеыла-қосыла кәбейіп, дала үлкен бір би алаңына айналады... Ахмет қосының жанындағы звеиода тағы бір қызық болып жатыр. Жетегін сындырған жанағы арбашыныі «күзен» жібермей сүйре- лейді, ол тыртысып болмайды. «Күзен» деге- німіз кіш.кенткй ғана келіншек, іітын аты Шол- 141

Сан. Шақар болған соң «Күзен» атанып кетті. — Әкеңе мола соксан да жетеді сендердікі.' Бізге төк, — дейді «Күзен», — жеріміз ойпат, тасьшыз азайып барады. Арбашының звеносы булармен жарыста болатын. Өз звеносына төғе бергісі келеді. Екеуі өгізді екі жаққа тартып турғанда, «Бай- магамбеттің карындасы» денесімен бурыла қарады. Бөлке нанды майға былғап, үзіп асап отырган. Аузы томгіандап, жанжалшыларға қарай ' жүрді. Шыныңда бул Баймағамбеттін қарындасы емес, Баймағамбеттей дәу болған ооц атанған. Қеліншөк кезінде байы Тілеп- бектің биелерін сауатын. .Асау қулын, бие- лерді- кулағынан басып, тырп еткізбейтін, ер- кектен әлді әйел. Үн-түн жоқ барды да, арба- ның астына кіріп кетіп, бір-ак төңкерді... — Алыбым, күшің әлі қайтқан жок екен! — деп Әукен келді сүйсіне. — Ал, «Күзен» шы- рағым, алар тасты алдың ғой. Зорлық-ау бірақ. — Біз судья сурағамыз жок,— деді Күзен. Екі үлкен; күрек әкеліп Сатан мен Әукенге усынды. — Устаңыздар, балаларыңыздың белі бүкір болмайды. Ду күлді бәрі. Күлкі үстінде күреп жатыр екі басшы... Ахмет қызыл туды қайта көтерді. Жумысқа, жумыска шығывдар!..— деген дауыс кең даланы хабарлап, бірден-бірге кетіп барады...- VII —1Кім бар ауылда! — Бәрі далада. Еркектеи мен ғана бар. — Әйелден кім. бар?, 142

*— Жанат бар. — Мектебінде ме? Парткомда ма?. — Екеуінде де. — Екеу ме еді Жанат? — Біреу де болеа жетеді. Есжан жүріп кетті. Мәмет күндіз екенін умытып, тоқылдағын бір ток еткізді де қала берді. Жанат Жомартты жөнелткен соңмектебіне кеткелі турған. Мыйында қат-қабат жумыс. Ж аз шығып калды: экзамен дайындығы, во­ лейбол, теннис, качель... аландарын тәртіптеу; кыстай жүрген партия тарихы, агрономия са- бақтарын корыту. Оныңүстіне күнделік пар­ тия жумысына үлгеружеңіл тиген жоқ. Бірак, ауырлаған да жоқ. Ойы альш ушып «жүр- жүр» лен тур еді. — Сәлем секретарьға! — деп Есжан кірді. Іііүйіліп жан-жағына бір қарап қойды. Есжан- нын калжықы мен шыны аралас, көбінесе іле сөйлейтін, зілсіз шапшаң жігіт. Қелген жерін әуелі бидайықтай бір куырып алады. Жомарт- пен жоспар таласынан бері шәлкестеу. «Гонры бар» деп кекей жүретін. — Ж ақаң мен Алманы жөнелттіндер ме? Председатель кай да?— деді. Алманы атауын- да бір ілгешек бар. Жанат оны оезбеген болды. — Председатель жақа ғана кетіп қалды. — Қайда? — Қарағандыға. — Дереу кайтару керек! Eric- міне бастал- ды. Караганды мен Теміртауды қыстай кезгені жетер. Жол, электр жаксы. Астық одан да жақсы. 143

’ — Асығыс кетті, жеткізбес. ІІІтабта мен К,й- лып отырмын, айта берініз. — Секретарь, завуч, председатель бір езіңіз. Баскалар не іетейді? — Жетеді. Жүгіңіз жеңіл болса, көтерген- ше сіз де ала юетіқіз... — Сөз тапканға колка ж оқ!— деп баеын шайкай кулді Есжан. Арыны осымен басылған тәрізді. Енді үйріле сөйлесгі: — Бул колхозға быйыл өкіл жібермейміз. Бірак, мына жолдарың, электрлерің, егіске бөгет жасамай ма? Қалай бара жатыр, не керек? «Не керек» деген сөзді Жанат устай алып, әзілге айналдырды: — Буныңыз әшейін берместіп мезретісі ғой. — Неге мезреті? — Ендеше адам кереіі: і'акыт кереіс. — Бос адам Америкада. Бос уақьіт парла- ментте, — деді Есжан. ЕкеуІ бірден күлді. Жантасты ертіп Сатан енді. Өңі тотык.қан. Салт жүрсе де етігіне саз жабысыпты. Әдетін- іве ақырын ғана, қысқа амандасып, киімін ілді. Асықпай мавдай терін сүртіп, шашын тараған соң, далаға шығып, етігінің сазын.да сүртіп келді. Жанат орнын усынып еді, отырған жоқ. Столдьщбер жағында қарама-карсы отырды. Өзгелер оған караса да, ол ешкімге карамады. Ойлы, салмақты, қыймылының бәрі жыйнақы, жылы жүзді қалпында отыр. Қасындағылар лебізін еетуге асы.қ еді, сөзді Еежаннан бас­ тады: — Қалай екен ол жақ? 1 — Бірер күнде біртіндёп бастауға келіп қа* лар. Баставдар деп кеттім. 144

— Кай колхоз бастайды? — «Чапаев». Сатан блокнотына жазып алды. Жанат Жантаска сыбыр ете тусті. — Бізді де жазыңыз, — деді Жантас. — Ме- нің бригада ертеннен бастайды. Сатан жазып жатып жымыя күлді. — Бірге келгенде неге айтпадын? — «Бай болғанда бақырып бола ма». — Дурыс. Айкай емес, іс керек. Есжан, ол жакта ауыспалы егіске дайындык калай? — Тукымдары әзір. Жерлері белгіліенген. Бірак, быйыл тек бастауға ғана шамасы келе- тін, бурынғы дайындык, соғыстың астында кал- ды ғой. Жанат Жантаска тағы бір сыбырлады. — Біздікі ауыспалы егіс,— деді Жантас. Сатан тағы бір жымыйды. — Бірге келгенде неге айтпадын,? — Мактанның керегі не. — Дурыс. Ел мақтаса да есірмеу керек. Жанат түрткілеп сөйлетіп отырған Жантас стахановшы бригаданың бастығы. Өте туйык адам. Түрткілемесе сөйлемейді. Ілу-шалуда келетін ашуы бар. Сонда ғана борап кетеді. Колыи байлап коймаса бос отырмайды. Өз жу- мысынан өзгеде ісі жок. Ж аз түгілі қыс күні егіс даласында көресін. Қашан көрсеқ де үн- түн жок, тынымсыз бір күйбең. Елдің бәрі жол, электр жумысына кеткенде ол жалғыз далаға кетті. Сатанға далада кездесті. Жакып оны «дикан баба» дейтін. Жомарт «герой» деп жүр. Быйыл шын герой болатын түрі бар. 100 гектар жерден 30 центнерден астык алам деп уәде берді. 10- 161J 145

»— Уәде орнында ма? — деп еді Сатагі, — Өлмесем орнында,— деді Жантас. Түрткілеп, сурап отырып сөйлеткенде^бар айтқаны осы-ак. Қамшысын қолына алып, юе- туге лайықтанғанда Сатан қайтадан отырғыз- ды. — Кетпе керегің бар. — Не керегі барына Жаитас түсінбеді, Тү- сінбедім деудің орнына иығын қозғады да ftpя салды. Сатан тағы бір сурак, берді Есжанға. — Указға байланысты жаңа толқындар ка­ ла® ол жақта? — Толқын үдей түсіпті. Әр колхоздың ге- ройлықтан дәмесі бар. Геройлар ауданы аган- басақ неғылсын, — деп қарқылдады Есжан. Сатан сурап-сурап келді де, өз пікірін айтты: — Мен алты колхозда болдым. Эрине, же­ не кемшіліктері бар. Бірақ, отыз жылдық ме- реке, указ, Or алии re берген уэде ел талайын көтере түскен. Осы колхоздың жариялаған «екпінді бес күндігін» көрдім. Айлар бойында бітетін іс, бес күнде біткелі тур. Әлі біткен жок. Егісті бір күн бөгесе де, қыйсапсыз қым- батқа түседі бул іс — Бөгемейді Сатан аға, — деді Жанат, — күш, уақыт, жумыс дурыс есептелген. — Соған ынта, алғырлық, дурыс басшылық- 1 Ы косығгыз,— деп Сатан сөзін бітірді де, Жанатқа «усыныстар» жәшігін алдырды. Не­ ге керек екенін Жантас жаңа біліп, жымың- дап қойды. «Уеыныстар жәшігі» аталғаннен, бул бір қызық жәшік. Ішінен усыныс қана емес, ша- ғым да, сурак, та, сын да, тіпті әзіл де шыға береді. Жәшіктің аузы кулыптаулы, төбесінде 146