mustafin_gabiden_millioner

Баймакан итті елеместен сейлеп тур: — Жолдас Ахмет Борантаев, сіз әскердё болдыцыз ба? j Жок. ' — Мичуринді де окыған жоқсыз? — Оқымасам да хабарым бар. — Ғажап! Әскерде болмаса да, вскерн тэр- тіпті біледі. Мичуринді окымаса да бакша өсірө біледі. Ремонт жумысын срогінен әлде- қайда бурын бітірді. Жер тыңайткыштары міне, әлден дайын... Вот, журттың бәрі сіздей істеу «іерек! Оған алдымен әскери тәртіп, дис­ циплина керек. Соғыс кезінде талай кала, та- лай заводтарды әп-сәтте көшіріп жүрдік. Кө- шіріп қана емес, бірнеше жумада, бірнеше айда жаңа қала, жаца заводтар жасап кетіп журдік. Соның борі тәртіптің күші. Тәртіпсіз- діктіц күші одан да басым. — Еңбектің жаса- ғанын еңбексіз-ак жойып жібереді. Бойға сің- бей, қулаққа сіңген тәртіп, тәртіп емес. Сіз кешеден бері, мен бүгін ғана боспын. Әдет бойынша сонда да таңсәрідеи турдык. Кол- хозды, осы аймакты тегіс лыжамен аралап шықтым. Міне, енді сізпе келіп үгіт сөйлеп турмын. Тіпті жата алмаймын. «Жақсы тәртіп одетке айналеа — ырыс. Жаман тәртіп әдетке айналса — қырсық», дейтін біздің командир. Әскери тәртіп жаксы ғой. Журттыц көбі осы- ііы олі түсінбей жүр. Сіз түсінесіз. Неге күрес- пейсіз? Әскери шапшандык, тапкырлык, дәл- дікті неге орнатпайсыз колхозға! Жолдас стахановшы Ахмет сіз тэртіпшіл адамсыз... Ахмет төмен карап, сулық тыңдап турып, — Буның бәрі болады. Болып та жатыр. Мен саған одан қыйынды айтайын — дей бере, 47

басын жофіры (юөтерді. Баймаканның киімІ жеңіл, шлемінің қулағы кайырулы, френчісі- нің жеңінен жудырығы шығып тур еді. — Күн суық. Үйге кіріп әқгімелесейік,— деді оон* соң. ' Екеуі үйгө аяңдағанда, Жәнібек аттарын айдап, жанамалап өтіп бара жатты көшемен. Баймақан оны да сынап қалды: — Аттары күйлі-ақ. Үстін қараңызшы. Та.- зартпаған, тарамаған. Қуйрықтары, кекілі ■кесусіз, жалы уйысьш қапты, Буда тәртіпсіз- дікке, мәдениетсіздікке жатады. — Мақырамаңыз — деді Жәнібек жай га­ да. —■Егініңізді салып альщыз. Ахмет күліп жіберді. Жәнібектің «маңыра- маңызы» осы жолы орынды айтылғандай бол- ды: Сонда да Баймақанды жубатып барады: — Оның әдеті. Сенің сөзің «тәртіптен» бас- талса, оныкі «маңырамаңыз» дан басталады. Екеуі қорадағы малдарды көріп, овчарканы орнына байлағ.ан соң енді үйгіе. Ахметтің үйі Жақыптың үйі еыякты. Үш бөлме, орталық бөлме сәкілі еді. Сәкіні шығарған Ахмет бола- тын. Баймақан: — Буныңыз өзбекітің үлігіеі ме? деғенде, —- Бейсен төрді аяғымен былғауын қой- ғанда, сәкіні жыйнап алам — деп қарқ-қарк күлді Ахмет. — Ал, шырақ, курғақ әңгіме болмасын. Су қайнап турған шығар, шай іше- лік. Кемпір жейтін етінді пісіріп кеттім деген, оны желік. Азмаз ащы да табылар. Біраіч, өзі^ көмектес, м,ен ас қамдауға ора-шолак,- пын. Баланы козғамалық, сабағын істей бер­ е т . Жүр ае үйғе. Асты екеулеп жүріп дайындады. Баймақаң 48

тіпгі шебер екен, билеп-төстеп кетті. Ахмег өңгімесін дастарқанға отырған соң бастады: — Сағат он вкі. Мен оразамды жаңа ашка- лы отырмын, Қолым тигені осы-ак. Сен жаңа «тәртігішіл адамсыз» дедің мені. Осьш да тәр- тіп пе? — Әрине, тамақты уақытында ішу кереК: Уакытында дем алу керек. — Онда мына корадағы малды кім күтеді?; Ac үйде бір шелек сүт тур, бір сыйырымыз бу- эаулаған, оны кім тартады? — Л^урт ооның бәріне үлгеріп жүрген жокі па? — Үлгер.ем деп туралап жүр. He еңбек бай- лығын урлап жүр. Менін, урлағым да, турала- ғым да келмейді. Еңбек байлығыи өршітіп кызығын көре бергім келеді. Міне, нағыз тәр- тіптін, керегі осы жерде. Баймақан аңкыйып отырып қалды. Екі кезғ Ахметті ішіп-жеп барады. — Сіз философия соғып барасыз ба? — Онынды мен білмеймін, ішіме сыймаған соқ айтам. Жақыпқа осы жөнде катты өкпе- лімін. Тіпті уқпайды. Әрберден соң сөгеді өзіңді. Жаным-ау, малды колхоздың малына, кусты—кусына, шошқаны—шошқасына қосып қойын, өзің жумыстан кейін алаңсыз дем- алып, көңілді күйлеп жүрсеқ, не жетеді буған. — Е-е, сіздін ойыңыз сол ма? Жекеменшік ыалды колхоз бағып бере алмас бірақ. Устав- та жок. . — Шырағым, сен де мунда жүр екенсің.' Жақып мені «коммунизм»ге өзінен бурын же- тіп қояды деп корқады. Біздің кемпір малды көзден таса қылуға қорқады. Одбағанның 4—1617 49

екеуі де қоян жүрек. Ал, сен уставқа түсінбегі-’ сің. — Түсінем, жолдас стахановшы Ахмет. Әс- кер уставынан қыйын емее бул. — Түсінсең, уставтың тоқ егері — колхозды байыту. Оның аты еқбекті орнына жумсап, өнімді арттыру керек. Егер, жеке меншікке бөлінген уақыт, еңбек ортақ меншікке қосыл- са, бул колхоз ендігі анау Жауыр таудың ба- сында турар еді. Сен де «тәртіп, тәртіп» деп бақырмас ең. — Жеке меншікті жоймақсыз ба, сонда? Ахмет орнынан қопаң етіп,_қырынд'ай отыр- ды да, тыжырынып қалды. Унатпағанда осы- лай отырып, сөз қатпастан шығып кететін. Бул жолы ол әдетін істеген жоқ. Қайта орал- ды әңгімеге. — Сен мені бурмалама, бала. Оқымаған, партияда жоқ шалды кағып калып қулата қоймақпысын? Сыйырсыз колхозшы қалмасын! — деген Сталин сөзін мен жаксы білем. Гәп, жеке меншікті жоюда емес. Жеке мен- шік жутып жатқанысрап еқбекті жоюда. Осы ■колхоздағы ең сорлы Бейсенде бір сыйыр, екі торпақ бар. Анау отардағы Дүйсембай, Жет- пісбайлардын. мал туяғы жүзге жақындады жыл сайын қырық — елу туяқ мал бәйге. ала- ды. Колхоздың мыңын ондаған адам баққан- да, колхозшылардың жүзін жүздеген адам неге бағады? Осы ысрап еқбекті неге көрмей- міз? — Ал, көргенде не қыл дейсіз? . — Әлі түсінген жоқ! Малды фермере бер- сек, ферме толымды ақысын алып, малдын, бергенін бізг.е беріп тур.са, біз бар еңбегіміздіі' 50

алаңсыз колхоз коры на куйып турсак, деймін. Сонда бара-бара, сол малдың сырт иесі біз болғанмен, шын иесі ферма болып калмай ма? Колхоз байыса жеке байлық неге керек? — Буған журт көие ме? — Көнбесе, мен көндім. Неге қабылдамай- ды Жақып. Калай баеып отырады, кімді ба- сынады! Баяғыда мен сайтан арба жасаймын дегенде күлген бәрі. Енді мен күліп жүрміп- Әдейі таңсәріде бір, түнде шешініп жата бергенде бір, Жакыптын, терезесінің тусынан өтем. Үлкендердің бірі екен деп ушыгі тура- ды. Көрерсін, Ахмет бул дегеніне де жетпей тынбайды... Баймақан туйыққа тығылғандай болды. «Дурыс» деуге әзір ондай тәртіпті көрген де, .естіген де жоқ. «Теріс» деуге мыйға әбдеи қонып тур. Ж ақа тәртіпшіл өзім ғана ден жүргенде, А’хмет алдын орап барады. — Жомартқа айттьщыз б а?— деді өзі ше- inе алмаған соң. • — Айтқам, — деді Ахмет. — Оның қольгнда не тур. О да мен секілді жүйрік көңілге жете алмай жүргеннің бірі. Қур қостайды. — Ендеше, ауданға барыңыз. Жақыпқа сен- ееціз арам елесіз. Баймақанныд бар кеңесі осы болды. Дас- тарқанды жыйған соң ол үйіне қайтты. Ахмет ас үйге келіп, таңертен, көршілерінің біріне сауғызып алған шелек толы сүтті сепаратор- ға қуйды да бурай бастады. Тегеш толы кай­ мак алды. Қаймакты орнына қойып, машина- ны тазартпак енді. Подвалдын қақпағын аш- ты. Подвал терең, баскышпен түсіп шығатын. Басқышта турып, созыла жетіп, ернеудегі 51

каймак.™ ала бергенде, жазатайым каймак басына куйылып кетті. — Ай, какпыш, осы ғана калып еді!— деді Зликаға сырттан кіжініп. Кара сакалы, омы- рауы аппак- — Буны да істеп ™нды. Ахмет былығып жатканда дәл үстіне келді Злика. Есіктен кіре қарқылдап күліп жіберді. — Бишара-ау, не болды саған? — Әнәні! Осы тегешпен жульғндай түсі- рейін бе! Дайын майды алып кана тек отыр- саң нең кетеді сенің!.. — Айналайын бере берші, фермаң алса. Қулағымның етін жедің ғой әбден. Ахмет жуасыды. Злиқа киімін шешіндіріп, бетін жуындырып, алып кетті. Үйге келген соң екі жасар қызын көтеріп жадырай баста-- ды. •— Бейсен қайда? •—деді бір кезде. — Кейін келеді. Мен бір машинаға мініп кеттім. — Айта бер, не жаңалығыц, не базарлығың бар. — Тісімді салдырып келдім, — деп Злика ернін ашты. Астыңғы екі күрек тіс жоқ бола- тын. Қос алтын тіс айкын көріғііп тур. — Аузың жөнге келіп калған екен, баскаң болмаса—-деді Ахмет қалжьщдап. — Тағы нең бар? —• Пианино алдым он екі мьщға — Буның да дурыс. Балалар бар ғой. Злика чемоданын ашып, мынау Жәмкенге, мынау Болатжанға, деп балаларына алған нәрселерін көрсетіп жатты да, міне біреуі өзі- ме, деп әйелдің жазғы бас киімін устата бер- ді Ахметке. Ахмет шүйіле карады. Бүрмесі 52

катпары, әлекей-шүлекейі толып жатыр. Ал­ ды-арты қайсы екені де белгісіз, үстіне кара сетке жапқаы бас киімге хайран боп отыр Ахмет.... _ Элика жас кезінде сегіз білезік атанған сән- қой әйел болатын. Қазір төрт-ақ білезік сала- ды. Бірақ, сэнқойлықтың ориын бэсекешілдік басты. Журттан, әсіресе Жақыптың үйінен не көрсе, соны сатып алмай қойған емес. Осы уй- дегі патефон, радиоприемник, төр алдындағы кілемдер Жақыптікінен айнымайды. Өзі үсті- не әлі бір суқпаса да, Жанаттан көріп, көк каракуль пальто, алтын сағат алды. Бір ке- мі пианино еді, оны бүгін әкеп отыр. Ба­ секеде әзір кем қалған жері жіоқ. Әттең, қай нәрсенің кімге ылайық екенін біле бермейді. Ж анат сыяқты окыған, кербез кызға кара­ куль пальто, алтын сағат жарасса да, жасы толған, шаруа баққан Злиқаға жараса ма? Оны ойламайды. Мына әкелген бас киімі ауыл көзіне тіпті соракылау еді, Ахмет, — Қиіп көрсетші. Түсінбедім осыңа, — де- 'ді. Злиқа шэлісін тастап киіп алғанда, — Тәйт! — деп жулып алды да, босағаға бір-ақ соқты. Ахмет жаңа үлгіге жаны қумар болса да, алдымен қажеттігіне, беріктігіне, унамдылы- ғына қарайтын да, Злиқа тек бағасына, сырт- қы өңіне қарайтын. — Еліктеудің де жөні бар ғой — деді Ах­ мет содан кейін. — Қөрінгеннің бәріне еліктеу акмақтық емес пе. Злиқа жумған аузын ашқан жоқ. Бундайда үндемей жеңетін әдеті. Осы кезде шықыр-шы- қыр басып Бейсен де жетті. ЕсІктен кіре бе- .53

ре-ақ бағанадан бері Злиқаның айта алман отырған бір базарлығын айтып салды: — Қайырлы болсын, Ак,а. Мына көк қуна- жын анау екі үлкен көкті басып озатын. Ба- зарда мал көп екен, соның ішінде... — Ей, сен не деп келесін? — деп Ахмет адырая қарады Бейсеиге. — Көк кунажынды айтам. — Қунажының не? — Айтқан жок. па Злика. Әнеугі жоғалған сыйырдың орнын бассын деп, балпандай қу- нажын сатып әкелдік. Кудай біледі, мен мал танысам, малдың төресі... — Е-е, — деп Ахмет узак ыңылдап отырған соң, — сендер мені, баяғы Итберген қылғалы жур екенсіңдер, — деді де, орнынан турды. Үн-түн жоқ киініп жатыр. Ауыл арасы емес, басқа бір жаққа баратын секілді. Тәуір киім- дерін киіп жатыр. — Кайда барасын? — деді Злиқа. Шошып қалды, көзі бажырайып кетті. — Ауданға барам. Қутылам малдан! — деп Ахмет жүре бергенде, Злиқа шыдай алмай алдын орады: — Бөгелші азырак, колхозды жалғыз сен байытамысын? Соғыс кезінде жүз мыңнан ак­ т а бердік. Алдықа шыққам жоқ. Жыл сайын,' артық, деп бір-екі кара беріп коясын кол- хозға, алдыңа шықтым ба? Облигация анау бір сандық боп жатқаны... —' Тоқта, тоқта! Сенің біріңе колхоздың мыңды бергенін неге айтпайсын?! — Берсе, журттъщ бәріне берді. Отыр ғой журт аласур,май-ақ. Елден ала-бөтен не көрін- ді саған?,,

— Журтта нең бар, көк соққан! Айтшьг, нен жетпейді? — Қудайға шүкір бәрі жетеді. Бірақ, мына қора бос қалса, қарным бос сыяқты. Жуды- рықтайымнан малмен бірге өстім. Малсыз кү- нім жок сыяқты. Қорамды қаңғыратып, қо- лымды алдыма сыйғызбайын деп пе ең? Ахмет қарқ-қарк күліп жіберді: — «Көн кепсе калпына барады» деген осы. Ендеше, малмен қоса кет фермаға. — Бетім-ау, фермаға берген сон, фёрманың малы емес пе ол? — Ақа-Ақа! Ақылын таптым! ■— деп Бейсен қосылды төтеден. — Бағуын қыйынсынсаңыз, мен бағып берейін, қозғамаңыз малды. Ахмет өңін қайта суытып, Бейсенге көзін алайта сөйледі: — Ол көмегінді колхозға бер- Маған бат­ рак керек емес. Жақып асыра сілтеуден қор- қып, кем сілтейді. Мына қатын жаиын ая- май, малый аяйды. Сен осылардың арасынан оңай олжа таппақсын. Үшеуіңнің де ақылыңа табанды сүрттім, — деп қолын сермей шыға бергенде, Злиқа етегінен тартты: — Айтып кетші, сонда қалай бермексін? — Келісеміз. Колхозбен менің келіспейтінім' жоқ, — деді де шыға жөнелді Ахмет... VI Жомарттың жоспарын Жанат сегіз күн у о тады. Бір романды бір сөткеден асырмайтьш Жанат бір жума устағанда әрбір нүктесіне дейін сынай қараған еді. Қөзіне тамаша су- реттер елестеді. Қысқа сөзді, көп цифрлы жос- 55

пардың келешегі көңілді сақтан-сақка жү- гіртіп әкетті. Академик Вильямстің ауыспа- лы егісі, жабайы малдың асыл тукымды мал­ ка айналуы, колхоздың электрленуі — болады емес, болған күйінде көрінді. Ж анат буған тек завучтің көзімен ғана қараған жоқ. Ол, қоғамның даму зақын жақсы біледі. Осы кол- хоздағы бірнеше үйірмелерді басқарып жүр. Өзі партия тарихынан, Жомарт агрономиядан сабак береді. Жумасына бір рет тәжрибелі карттардың кеңесін өткізіп отырады. Халык,- аралык. жағдай жайында баяндаманы өзі жа- сайды, Ж анат бул күнде бдлалар тәрбиешісі ғана емес, көпшілік жумысы арқылы үлкен- дерге де устаз сыяқты боп ікеткен. Өз білге- нін журтқа аямай бере отырып, журттан да ала білетін өмір қумар жас, Жомарттың жос- парынан бір қумары тарағандай. — Ақылды адам. Қандай ақылды адам! —• деп көзінен нур жайнады. Ушып турып дереу әкесіне барып, куанышын айтқысы да келдғ Бірақ, can еткен бір ой етектен тартып дайта отырғызды. «Барма! Әкең бунынды баскаша жорыйды» деп тур. Көп аузынан куйындай уйткып қауесет те еседі. Көп аузынан көркем шындық та есе- ді. Алма көзінен айрылғаннан бері, Бейсен сыяқтылардың жорамалы эр жердей бір бу­ рый етіп қояды. Буны Алма да, Жомарт та, Ж анат та сезген. Сезсе де, сезбегендей, эр- қайсысы өз жүрегінің түкпірінде сақтап келе- ді. Талай сырды ақтарса да дәл осыған кел- ғенде айтуға тіл күрмеліп, бет шыдамай, үих дос ішінен ғана тынатын. Жанаттың қазір етегінен тартқан осы ой.

Әкесі Жомартты жоспарымен коса унатпай калған. Ырысжаннан Бейсен сыяқтылардын, жорамалын да естіген әкесі. Аузы ауыр адам. іҮндемей ішіне түйген. Әнеугі бір әңгімесінде «зәуеде сен теқіңді, не дурыс жолынды тап- пай ренжітсең, аталық ақыны кешу маған өте кыйын» деп салды. Соны Жомарт жайында айтты ма, деп те күдіктенеді Жанат. Қанша батыл болса да қазақы әдептілік, ата-анасы- мен арасындағы сүйіспендік шырмай беретін Жанатты. Саналы, алғыр тілді еркін қыз, кір- шіксіз арына титтей кір жуытпауға, ардақты ата-анасының үлбіреген көңілін. жыртпауға көп ойланды. Алғыр-алғыр сөздер де тапты. Соның бірі куанышты көқілін айтуға жарама- ды. Әдетінше екі қолын артына устап, тілер- сегіне түскен мақпал кар^ қос бурымды сау- сақтарымен ойнатып жүрді де, — Партия жыйылысында қарау керек екен, — деді өзіне-өзі. Дереу столын жыйыстырып, жоспарды ала Жомарттікіне тартты. Алмамен бір жумадан бері кездеспеген, халін біліп, көңілін жубатпақ. Жомартқа жоспар жайын- дағы пікір^н айтпак. Қысқа адымдап, шап- шаң басып, тіпті көңілді келеді. • Алма бул кезде көңілсіз отырған. Жомарт қызметте. Үлкен шешесі, әрі күтушісі Дәмет бар қасында. Дәмет жас кезінде аузы жеңіл, адуындау әйел болатын. ӘлІ де сол мінезін тастай қойған жоқ. Кейде көпіріп-көпіріп ала- ды. Бірақ, Алманың көзінше байсалды болу- fa тырысатын. Бүгін де имене сөйлеп, туспал- дай келіп, әр жерден шаң көрсеткен соң, — Шөп басы жел болмаса қыймылдамай- ды, шырағым — деп қойды. 57

Ауырған жерінен оқыс устағандай, Алма 'катты қынжылып, — Әже-ай, осындай сөздід керегі не сізге — дегенде, — Аңқаусын балам, —•деді де, «сайқал әй-' ел» ертегісін айтты бәйбіше. Ертекті Алма қызыға тыңдады. Қызықты ертек тәтті у іш- кендей қылды Алманы. Ойға қалып, ауыр күр- сініп- . ■— Жанатты сайқал дегеніңіз-ау бул. Меніц одан шығарда жаным ғана басқа. Өсек өрт боп жанса да шыдадым, — деп дауысын ку- ңіренте шығарды. Бәйбіше кайтып тіл катқаи жоқ. Екеуі үнсіз отырғанда даладан сөйлесе еніп келе жаткан Жомарт пен Жанаттың да- уысы естілді. Бәйбіше тыржын, ете түсті. — Осы әңгіменің түбінен қорқам. Жомарт пен Жанат әзілдесе кірді үйге. ■— Партиялык. іскерлігің жетпейді. — Секретарь болғаныма бір-ақ ай ғой. — Секретарьлық шарт па. Мен болғам да жок.. — Болмағаның тіпті жақсы. Егер, секре­ тарь болсаң, терімізді тірідей сылырсын, — деп сылқ-сылк күлді Жомарт. Үнсіз отырған Алмаға екеуі бірден үйрілді. Ортаға алып, екі жақтай қушактап, шүйірке- лесе бастағанда, Алма да оларды кушақтай отырып, ішінен күрсініп қойды. Манадан бері басқан ойды осымен бір серпіп тастағандай еді. Жанат сезіп қалып, . — Here күрсіндің Алочка? — деді. — Осы кабысқан қушақтардын, өмір бойы айрылмауын ойладым, — деп Алма жайраңда- са да, жүрек түкпіріне тығылған журт жора- 58

малы Жомарт пен Жанаттың бетіне кызаран,- дап шыға келді. Көздері өздігінен түйісіп ка- лып, төмен қарап кетті. «Өсек Алманы да шарпыған екен» деген ой екеуіне бірден кел- ді. Сол өсекті басатын шындыкты ашып ай- туға жүздері шыдаған жоқ. Шындық деген әр кыйлы ғой. Түпсіз терец жүректе жарқыраған шындық бар. Айтуға тіл күрмеледі. Уят та тағы әр қыйлы. Уылжыған жастыкта, үлбіреген уят бар. Жыртуға қол именеді. Үш жастың ішін ақтармай-ақ, әңгіме- сіне кулак, сала берейік. — Бізді айыратын себепті таппадым — деді Жанат ойланып отырып. Алманың уһлеу себе- бін де таппадым. Таппағаныма куанам. — Ажал ғана айырар. Алочка, соны ойлаған болар, — деді Жомарт. Алма екеуін қушыр- лана кысып ауыздарынан сүйіп-сүйіп алды. Сөзінен көңілі босағаны байкалады: — Үндерің кандай аянышты еді. Елжіреп кетті бауырым. Қурысын. Баска әңгіме айтың- даршы: Жаңағы әзілдерің не, жай ма? — ле­ генде Жомарт пен Жанат жадырап кетті. Еке- уі Алмаға сынатты әзілдерін. — Жоспар Жанатка унапты. Парт бгорода қарайык деп отыр. Мен енді қараудың есебін таппай отырмын. — Әуелде таппағаның тәжрибесіздігің бол- сын. Ендігің не? Партия уйымы әр уақытта өз пікірін айтуға ерікті. Оның бер жағында аудан жыйналыстын, қаулысын әлі бекіткен жоқ, — Бекітпесе де беті белгілі ғой. — Жанаттікі дурыс, — деді Алма, Ж омарт- тын сөзін бөліп. — Секретарьдың шорқақты-*

ғына бола осындай игі істе пікір айтпай калу уйымның бойына мін емес пе. Ол мінді тез мінеу керек. Жомарт таласқан жоқ, Бүгін кешкі сағат сегізде жоспарды парт бюрода карамақ болды. Баяндамашы өзі. Қаулыныц проектін Жанат пен Алма жасап әкелмек. Басқа әңгімені койып әркайсысы дайындықка кіоісе баста- ды. '* * * Кешкі сағат сегіздё, секретарьдың бөлмё- сінде, бюро мүшелері: Жомарт, Баймакан, Жанат, Жақып, стахановшы звеяоның басты- ғы Жантае бас қосты. Бюро мүшесі болмаса да, Алма, Жәнібек, Баймағамбет қарт та келіп отырды. Кезексіз шақырылған, қайсыбір жол- дастарды жолынан тоқтаткан бүгінгі мәселені естімегендер естігенше асық еді. Зырлатып келіп, терезе тусына мотоцикл тоқтады. Үсті- басы кырау, асыға басып Ахмет енді есіктен. — Міне, ауданның қағазы! Енді не айтар екенсіндер? — деді Жақыпка бір конвертті устата беріп. Ж^ақып конвертті ашып, ішінен оқып шықты да Жомартқа берді. Жомарт оқып болған соң, •— Жарайды, біздің пікірімізді сурапты ғоп, айтармыз. Үйге барып тынығыңыз Ақа, — де- генде, —* Тынықпаймын! Колма-қол қайырыңдар жауабын. Ендігі талкауайтқа көнбеймін, — деді Ахмет. Бел алып келген тәрізді. Отырмас- тан қойкавдап жүр. Жақыпқа шүйіле қарай- ды. Жомарт тағы өтінді: 60

— Барып тынығыңыз Ака. — Тынықпаймын. .. — Партия жыйналысын ашкалы отырмьИ; — А, солай ма—деді де Ахмет тура женел- ді- Қалғандары мырс етіп күліп жіберді. Ахмет партияда жоқ адам. Бірак, партия айтты десе морт қулайды. Қазір партия жый- налысы болмаса, ол оңайлықпен кетпейтін еді,- Кейде осындай касарысқан кездерде, партия атымен көндіре беретін Жақып. Тек, таяуда ғана Жомарт тыйым салды бул эдетке. —• Көкіманньщ үдей соғатын түрі бар. Ескі тәсілді колданбаса болмас, — деп қалжындап койды Жақып. Жомарт күн тәртібін жариялады. Кештеу калса да қаралудың хажеттігін айтты. Жақыгі салған жерден қарсы шықты: — Бір жоспар партия жыйналысында қа- ралған, жалпы жыйналыста бекіген. Аудағі да бекіткелі отыр. Секретарь ауысқан сайын біт- кен істі қайталай береміз бе? — дегенде, бас-^ қалар түгілі Жомарттың өзі де бөғеліп қалды.: Жомарт жоспары біткеише Жакып істерін іс- теп қойған. Ешқайсысы жақ аша алмай отыр- ғанда Жанат қана, „ — Қарау керек Жәке — деді, — бул бурын-> каралмаған даулы мәселе. Сіз усынған жос- парды қарағанда буны қарамай тастау қыя- иат емес пе. Жарамаса бюродан қалсын. Қа- раудың партия дәстүріне қайшылығы жоқ. Айтқанынан кайтпайтын Жакып усынысын кайтып алды. Бірақ, бул кайтқан емес, толға- нып қалып, бірнеше тәсіл.тапқаны. Біріншіден, кызының сөзін жыққысы келмеді. Екіншіден, — бюро мүшелері Жанат, Жантас өзіндік 61

Баймакан мен Жомартты қайтсе де бүктейді. Үшіншіден — ауданга сенеді. Тіпті қаралғаны жақсы, енді қайтып бас көтермеске, деп отыр Жақып. Жомарт бурын жоғарыға сенсе, енді бюро- нын қолдайтындығына сенімді. Суырыла сөй- леді. Сөзі баяндамаға уқсамайды, кызыклы әңгіме сыяқты. Оқтын-оқтын өлі цифрларды тірілтіп, сурет, диаграммамен көрсеткенде, тө- мен қарап отырған Жакып та басын көтеріп қояды. Бір диаграммада семинтал, қырдың кы- зылы, қазақы сыйырлардың суреттері тур, Анау екеуініц қасында қазақы сыйыр бузау- дай-ақ боп көрінеді. Ол үшеуінің сүтін бөшке- меи көрсеткенде, казақ сыйырынікін тобатан- мен көрсеткен екен. Жәнібек сурак қойды: — Қазақ «сыйыр, мыйыр» дейді. Сонда сыйыры не, мыйыры не? Жомарт жауап таба алмай аңырып қалды. Жәнібек өз сурағына өзі қайырды жауапты. — Сыйыры — анау үшеуі екен де, мыйыры — біздің қолдағы қазакы сыйырлар екен: Ж а­ на білдім, — дегенде, ду күлді бәрі. Жакып күлместен Жәнібекті бір кекеді. — Тойғанға тодты еті де топырақ. Асқан- ға аспан да аласа. Жомарт енді колхоз жерінің картасын ал- 'ды қолына. Бул да өзінің жаңа жоспарына жан бітірген жаңа карта. Байтақ дала, алуан түрлі егіспен қубылып көрінеді. Ауыспалы егіс заңына бағынған жер біресе астық, біресе шөп, біресе овощь, жеміс беріп кәнігі қыльш тур... — Бәрінің бабы бар, — деді Жомарт, ака­ демик Вильямс, Лысенко, Мичурин әдістерін 62

талдай келіп. — Бабын таппаған еңбек, кум- ға қуйған су сыяқты. Бабын тагісаң ана сыяк- ты. Ие береді, ие береді. «Қалауын тапса кар жанады» деген мақал — үлкен философия. Дү- ние кірпіші бір қалыптан шыққан жоқ. Оның кыюын табу— адам алдында әр дайым соны міндет. Көргеннен, білгеннсн аспау, барды K a ­ il агат қылу, жоқты іздемеу — ой мешеулігі. Дене мешеулігі айып емес. Ой мешеулігіне шамданбасқа сабыр жетпейді. Дәл осы мешеу- ліктен бул жоспар қабылданбай келді,—де­ ген кезде, Жақыгі тағы бір кекеп койды: — Ой бақпайды, шаруа бағады колхозшы- лар. Бағылан ойдан бармактай нан аргық. — Ойсыз адамның айуаннан айырмасы не онда? Дәл казір басқа түгіл өзіңізді-өзіңіз де түсінбей қалдыңыз — деді де, Жомарт жос- пардың үшінші саласына көшті... Үлкен табак, қағаздың бетінде колхоз ау- 'льшың түнгі бейнесі көрінеді. Қалың ағаш арасынан үйлер сығалап турған тәрізді. Ауыл- ды жарып шыққан тас жол көрші колхоздар- мен шекараға дейін қасқайып барады да, ар- жағы жай жол болып кетеді. Бір тустан жоға- ры вольтты электр линиясы келіп енген. Ағашты көшеде, жапырақты буталар арасы­ нан Ильич шамдары жарқырайды. Бір шетте уста дүкенінің, бір шетте мал қораларыньщ ішкі бейнесі көрінеді. Көрік өзі қызып, балға өзі соғылып, жалғыз уста кызыл ушқынды бурқыратып тур. Мал қораларында да су өзі келіп, сыйыр өзі сауылып, бақылап, басқарған бірен-саран адамдар ғана жүр... — Буның бәрі қыял емес,— дейді Жомарт, — жақын арада жасаймыз осыны. Ең ақыры 61

гамак, пісіруге дейін электр атқарады. Бүкіл Қарағандыны, Теміртауды кәні қылған Нура бассейні, бізге бір тамса да жетіп жатыр. Бай- лык пен мәдениеттін, жоғарғы сатысына, ең- бек пен турмыстың электрлі сатысына көтері- летін күн жетті колхозға! — деп баяндама- сын аяқтады. Баймақан сарт-сурт соғыгі жіберді алақа- нын. — Даеш коммунизм! — дейді бар дауысы- мен. Баймағамбет қарт барбыйған саусақтарын жоғары көтеріп, сөз алғанда айтканы: — Шошқаны умытпаңдар, шошқаны, Шош- қа қорасына да электр керек. — Болады Бәке, болады. — Онда жоспарына болайын. Жоспар-ақ. Бюро мүшелері баяндамаға уйып қалған.' Көкейге қуя, көзге көрсете айтылған сөзді: көп цифрлы, ғылым дәлдігімен жасалған үл- кен есепті бу(за алмады ешкім. Бірақ, тауды бузудан Жакыгітың бекіген ойын бузу кы- йынырақ екен. — Менің устағаным әлі де сол көп қабыл- даған, аудан қабылдаған жоспар. Күшіңе сен- генің қарсы бара бер,— деді де мелшиіп оты- рып қалды. Өзі беделіне, күшіне әрдайым се- німді. Сөзін колхозда, ауылда әлі ешкім’ жықкан емес. Қазір жығылам деген тіпті ойында жоқ. Мәселе дауыспен шешілуге кел- гснде. — Міне менің қолым, — деп қолын жоғары көтерді. Қім қалар екен дегендей карап өтті бәріне. Жалғыз ғана Жантас ерді соңынаи. Жақып қып-қызыл болып кетті. Екінші кете- 64

рісте Жомарт пен Баймаканның соңынан тө- мен қарап отырып, қолын көтерген Жанатка түсті көзі. Тайып кетіп шалкасынан түскендей болса да, естен танған жоқ. — Іздену кезегі енді менікі, — деді де, ете- гіи кағьгп орнынан турды Жақып. VII Сол күнгі узақ түнде кёз шырымын алмай шықты ол. Үй ішіне тіл де қатпады. Бертін келе ыстық-суықтан жөтел пайда болған, тү- кіргішін қасына койып, анда-санда жөтеліп, қақырынып аунақшыды да жатты. Жаныадай көретін Жанатына катты өкпелі. «Еркек бала болса ©стер ме еді. Ж ат үшін жаралған қыз бала...» деп, алдақашан көмілген ескіліктерді де копарып-қопирып тастады. Бірақ, қаиша қарайса да, қызының жақсы қылыктары елес- тей береді. «Сеніңіз маған. Сіз түсінбеген сыр бар...» деп мойнына асылып турғаін сыяқты Жанат. Сол сырды таң атқанша іздеді, таппа- ды, «Әсіре кызыл» Жомарт жоспары толық- сыған колхозды төккелі турғандай, жанған еқбекті басып-жаншып, басынан аттап бара жатқандай көрінді. Қалыпталған ой, калып- талған шаруашылыққа бел алған мен-мендік косылып, Жақып шыйрап турды төсектен. Бетін шала-шарпы жуынды да, оразасын аш- пастан, таңсәріде атқа қонды. Бул жақта фаятон арба, жеңіл кошевка, пар ат_салтқа анналса да, тізесін кемірген кос күренді Жа- кып жеккен емес. Сый қонақтар көреді кызы- ғын. Өзінің мінетіні жазы-кысы бір ат. Оқтау- 6—1617 66

дай боп, сулымен жараған текше карагер та- баны жарылған жорға. Соның үстіне таралғы- сын шерттіре, тіп-тік отырып тайпалтып келе- ді. Аудан отыз-қырық километр жер. Суыт журіп, бір жарым сағатта Есжандікіне келіп, атының басын бір-ақ тіреді. Бул үй таңертеңгі шайға жаңа отырған. Есжан ушып турып, Жақыпты өзі шешіндірді. Жеде-қабыл амандасып, шай үстінде колхоз жайын сурап жатьф. — Ремонт бітті ғой?. — Бітті. — Туқым ше? — Туқымды да тазартып, сайлап қойдық. — Жумыс көліктерінің күйі қалай? — Күйлі. Күтіп турмыз. — Жарайсын Ж ақа, — деді Есжан көңілде- гісін сурап болған соң, — енді бір бой жазуға шыққан екенсіз. Бүгін осында әнші ЖүсіпбеК келеді, концерт береді. Көріп қайтыңыз. — Өз концертім өзімде, — деп Жақып шы- ныаяғын төңкере салды. Оның туңғыйық тү- рінен ештеме байқалмаған еді. Есжан жгща ғана күдіктене қарады қонағына. — Оныңыз не концерт? — Тағы Жомарт. Тағы топ. Жоспар дауьі бас алғызбады. Үкіметтің, көптің дегенін кол- дайсын, менің дегенімді колда дейді. Қасары- сып едім, жас неме, басымнан аттап кетті. Мертігіп келдім- Тән мертігі емес, жан мерті- гі. Бір менікі емес, бәріндікі... Жақып сөзінея кейін Есжан бір қуарып, бір қызарып орнында тура алмады. Мінезі шап- шац жігіт сөз пердесін ашқанша асығып. 66

■— Сонымен Жомарт жоспары өтті ме? —» деді булығып. — Кеше түнде партия бюросы қабылдады. .Өткен емей немене.' j — Ондай бюроны тарату керек!— деп де- реу киіне бастады Есжан. Киініп жүріп, сөй- 'леп жүр. — Қой дедік, установканы айттык,.' Антипартийный, антисоветский кылық бул. Бір бул емес, Ахметті қутыртып, жеке меншік- ке шабуыл жасап жүрген де сол. Баймаканды желіктіріп, тәртіп, тәртіп деп жүрген де сол. Кандай колхоз еді! Осылар келгелі кетті ма­ за. Жүріңіз. Оның аузын қарымаса болмайды. Жакыпты ертіп шығып, Есжан салған бойы- мен Райком секретарының кабинетіне келіп еді. Сатанның алдында таңертеңгі почта, бір қағазға қуныға қарап бас көтермей окып отырған. Есжан сөйлей кірді есіктен: — «Аманкелді» ден «бунт» шығып жатыр. Міне Жақаң келді. Жомарт деген жумыс істететін емес. Сатан қағаздан басын көтеріп, солғыя амандасты да, біраз толғанып барып кірісті сөзге: — Қандай «бунт?» — Коймай жүріп, сол жоспарды бюродан өткізіпті. Бул не сумдық! Аудан басшылығы- на, партия жыйналысына, колхозшылар жый- налысына қарсы келіп отыр. Менімше бул бю- р,оны тарату керек те, Жомартты орнынан алып, ол жерден тайдыру керек. — Менімше, Жомартқа да, бюроға да рах- мет айту керек, — деп Сатан окып шықкан к,ағазын Есжанға устата берді. Есжан оқып 67.

басын шайқап, тавдайын қағып, сулк отырыгі қалды. — Басыңды шайкама, изе,—деді Сатан. — Ж ақаң мен біз уға алмағанды, партия ук- кан. «Жомарт жоспары жада толкын» депті. Жаңа күшті байқай алмағанбыз. Енді соған жол беру керек. Жақып пен Есжан ж ақ ашқан жок. '1'өмен карап түнеріп кетті. Секретарь екеуін ойлы кө- зімөн шолып өтті де, сөзін түйді: — Рас, біз жеңілдік. Ж аңа пікір жеңді. Енді ол орындалмаса, Жомарт емес, осы үше- уіміз айыпты. Бір сүріндік. Екі сүрінудің ке- регі не? Мен, «қалаи жеңілдім» нің орнына,. «қалай орындаймыз» деп отырмын. Ертең сол «бунтарлардың» каулысын колхоздағы партия уйымының жалпы жыйналысына, бүрсікүні колхозшылардьщ жыйналысына салайық. Ес­ жан сен бүгін президиумнің мәжілісін шакыр,- Ж ақа, сіз тез қайтып, дайындай беріңіз. Жакып үндеместен үйден шыкты. Суыт ке- ліп, суыт қайтып барады. Күн кулақтанып, шаңытып тур. Тайғақ жолда тайпалған жор- га артын боратып, алдын желдетіп, сынапша ағып келеді. Қөз сорасы муз болып, беттің тү- гі кырау боп, түлкі тымақты баса киген Ж а­ кып, кең далада ақбас бураша бір күркілдеді: — Тоба! Оның жоспары орындалмаса да мен айыпты. Әлі мойындар емес. Жоғарыдан келген жар- лықка амалы жок. «Колхоз жайын білмейді бәрі. Жоғарыда Жомарттың жолдастары бар. Мыналар содан аса алмай қалды» деген ойдан езі де аса алмады. Көну де, көнбеу де қыйын. 68

Кайсысына бекінерін білмей, дел-сал күйде үйіне жетті Жақып. Жаиат мектептен жаңа қайтып, өз бөлме- рінде отыр еді. Әкесі аттан түскен бетінде, бурынғы әдетінше өз бөлмесіне бармай, осы бөлмеге келіп еді. Жанат орнынан таңырқана турыгт, шешіндіре бастады. — Күн суық. Тоңған шығарсыз Жэке! Жы- лы киім әкелейін бе? — Тоңғам жоқ, қарғам, — деді Жақып— Түні бойы сені қатты кінәлап, қарайып шығып ем. Енді ағарып келіп, айыбымды мойынға ал- ғалы турмын. Сен білген екенсін. Алыстан ке- ріпсін-ақ туйғыным, — деп қызын маңдайынан сүйіп, баурына қысты. Әкелі-балалы екеуі оңаша шүйіркелесіп, ойларын актарғалы тур­ ранда, бурқан-тарқан болып Бейсен енді есік- тен... — Мен осы колхозға мүше ме, шеттен кел- ген кірме ме! Неге қоқаңдай береді Баймақан! Жалғыз үйлі Мурат мықты болса куып жібер- сін қырық үй Сармантайды. Әйтпесе, түспей- мін табанына. — Сап-сап. Сармантай, Мураттың кулағын 'санағанша, еңбек күніңді санасаңшы. — Әне! Қыйт етсе бетке басатындары осы. •Тіпті өлмеймін. Еқбек істемесем де өлмеймін. Ел аман болсын. Бейсен әлми сақтан ел усл а­ де. — Доғар сөзді!— деді Жақып. — Елге сі- ңірген еқбегің де белгілі. Жанжалдарыңды .айт. , Бейсен жуасып қалды. Жапақтап Жанатқа қарай береді. Жанат оның именіп отырғанын сезіп шығып кетті. 69

— Сенгөн кудайың Жақып болса, Жалғыз' қызына ие болсын. Арам тамақ, бой күйез не- ме, осыңды қоймасаң, арам бездей сылып т а о тармын, деп дік-дік етеді. Сонсоң мен де тілді! салып-салып алдым, — деді Бейсен. — Жа~ натжан акылды еді, қалай қара басты екен. Колхоз іші дүңкілдеп тур. Бейсен Баймақанньщ сөзін өзінше жорып,' Жомартты Жанатқа таңып отыр. Байм акан­ ның «жалғыз қызына ие болсын» дегені —■' бюрода Ж анат Жомартты жақтады дегені едь Жағынам деп жағымсыз әңгімені қозғаіт алғанын Бейсен оезбеді. — Мыжымай, шатақ неден шықты, соны айт!? — деді Жақып. — Сен бөгеген жердін, кары неге жуқа? — деп нықыртады мені. Қутырып кетсе керек.* Жерді жаратқан, қарды бораткан мен деп жүр ме! — Бір шалалык бар ғой ісіңде. — Түк те жоқ. Жақыппен әмпейсің деп өші-> геді. «Зілкара, какпан қара» дейді сізді. Кү-' йермісін, күймеспісін. — Жә! — деді Жақып шыдай алмай, — шаршап келдім. Ертең сөйлесерміз, бара бер! Бейсен кетіп бара жатып та, өзіне-өзі сөй- леп бара жатты: — Бәрін кутыртатын Жомарт. Сөйтіп те күйеу болмак па!.. Оңаша қалған Жақып кейіп қалды. Байма- кан араз да болса, бетпе-бет мундай өрескел- сөйлеп көргөн емес. Бейсен тату-тәтті бола! тура мықтап кетті. Мықтағанын өзі сезген жок.. Есту түгілі, ойлауға -именетін еөздерді’ 70

жалаңаштап көрсеткенде, Жакып тыжырынып амалсыз отырды. Ж анат қайтып енгендс де сол кейпі еді. —• Жаңағы не деп кетті? — деді Жанат. — «Ахмак достан, ақылды душпан артық» — деді де, Жақьш үаіліп қалған әңгімесіне қайта кірісті. — Жомарттың жоспарын жо- ғарғы ж ақ унатқанға уқсайды. Ауданньщ бе- ті өзгеріп қалыпты. Осыған көну де, көнбеу де қыйын бон тур. Не істеу керек? Жанат көп ойланып барып кайырды жауагі- ты, — Көнсеңіз де, көнбесеңіз де аброй алмао сыз. Жомар.т жоспары шытырманы көп, оку- сыз адамды шатастыратын жоспар. ҚөнсенІз, шатасасыз. Көнбесеқіз айып арқалап жалғыз каласыз. Менімше осы абройлы күнде басқа жумысқа ауысқан жөн болар. Жақып тербелміелі креслода тербеле тың- дап, қалғып кеткендей көзін жумды. Уйқы қа- шып, ат соғып қажыған дене, шын тыныста- ды ма, әлде ойға батты ма Ж анат айыра алма- ды, Ажым айғыздйған әкесінің ескі бетін анықтап көріп, сол ажымның әр сызығын бір узақ жолға балады. «Кім үшін, не үшін кешті осы ауыр жолдарды? Жаны шағылмаған жас урпақ бағалауымыз кзерек...» деп езі де бір терең ойға түсіп кетті. Тамылжыған бөлме тым-тырыс. Аяз қысып, анда-санда терезе сырт-еырт етеді. Теқбіл шубар бала мысык куйрығымен ойнап жүр. Алдьщғы бөлмеде жумыстан қайтқан Ырысжанның аяғыньш тықыры естіледі. Жакып әлден уақытта орны- нан қозғалмастан, кезін баяу ашынкырап 71

— 'Гемір де тозады. Тозған шығармыз, —' деді. — Жарылқаса жаңаны да көрерміз. Арыз жаз! Босаыам. Дем алам. Дем алмағалы он бес жыл. Жанат жаза бастады...

Қызыл шунақ аяз, бурқылдаған борандар сиреп, марттық узақ күні Сары Арканы сауы- рынан сипап турған кез. Адам да, мал да, күншуақты сағынып, күн жақтағы ықтасында тырандап жүр. Үй ернеулеріне сүңгі тура бастаған. Жауыр таудың күнгей беті тесіліп, ақ қардағы кіиікене карасын ақ денедегі қара қалдай көрінеді. Күлімдеген жазды күн санап күткен журт барымен қарсы алуға дайында- лып жатыр... Аз күнде көп жортқан жаңа председатель Жомарт, көзім қарықпасын деп көк көзілді- рік киіпті. Қарағанды, Теміртауда болып жа- ңа қайтып келеді. Кең далада шырқаған жал- ғыз дауыс, жылтыр жолда жал-куйрығы жай- қала желген буданкөк көтеріщсі көңілге ере алмай келеді, Жомартгың жолы болды. Облыс әзірге екі жүк машина, асыл туқымды екі ай- ғыр, үш буқа, жыйырма бес сыйыр бермек. Eric кезінде комбайн, тракторлардың санын 73

арттырмак. Теміртаудағы электр станциясы- нан колхозға жоғары вольтты электр линия- сын таратуға да луқсат алды. Осының бәрінө жарты миллиондай акша керек. Ол ақша дал казір колхоз кассаеында жоқ. Ескі жыл өтіп,- жаңа жылдың табысы әлі енбеген. Ақшаға қарап уақытты жібергісі келмеді ЖомаргіьпД Есептеп-есептеп он бес шошқа, ақаулы мая* дардан он бес қара бордақылауға, оны кара өзек шақта Қарағандыға апарып, сойып сату- ға бекіді. Сонда колхоз малыныц саны тугел, сапасы артып шығады. Оныц үстіне қыруар жумыс бітеді. Жомарт адам күшін де ессптеп, eric, электр жумыстарын кезекке қоймай қатар жүргізуге болатындығын іиешті. Ол үшін осы бір шола шакта мықтап дайындалып, орақ науканына соқпай, көктем егістің алды-артында электр шаруашылығын жасаіт алмақ. Ойын қорытып,- алдағы жазда колхоз ауылын жақа жайлауға қондырғандай болып шырқаған әні алыска кетті... Торқасқа атка жайдақ шана жегіп, карсы келе жатқан Жәнібек естіп келеді. Қасында шошқашы’ Баймағамбет пен Бейсеи бар. То- рының туяғы ғана қыбырлайды. Жәнібекті жүрісінен танып, Жомарт атының басын теже- ді. Катты жүрісті, көлік қыйнауды унатпайтын Жәнібек, кездескен жерде-ақ. — Туһ! — деді. Бүйіріи соққан буданкөкті монынға қағып үстіне түсіп барады. — Акы- рын жүрсе іші' жарыла ма түге. Осы төгілген тердің не екенін білмейді бірі. Су емес, май ол. _ ■Жомарт шылымын тартын сылқ-сылқ күліп 74

тур. Жәнібектің сөзі жанына жағып калжың-1 дайды: — Тершең атты бізге бересін де, терлемей- тінін өзің мінесін. Торқасканы қарашы, қыл-' шығы да сынбапты. Көктің терін шығарғанда, Торының жа- нын шығарарсын. «Бай болғанда бақыръш б о і лама» ден, председатель болғанда ат сабыл- тып бола ма. Осы малға кім жауапты? Ой-' лаңдаршы. —- Сен жауапты. Соны айтарыңды білігі, екі' машина алдым, — деді Жомарт. Қуана ма деп Жәнібекке жалт карап еді. — Әлгі мама сыйырлар қайда? — деп ала- қанын жайды ол. — Оның жыйырма бесін алдым. Үш буқасы тағы бар... Жәнібек жымыйып күліп жіберді. Жомарт бітірген шаруасын қысқаша айтты да, үшеуі- нід бас қосып шыға қалуын сурастырды: — Қайда барасындар топталып? ■ — Мына «Октябрь» колхозына. Бодаубек екеуміздің сертіміз бар еді ғой. Көліктерінің күйін көрем. — Бэкең шықпайтын еді үйден? ■— Ия, қарағьш,—деді Баймаға*мбет.—• Сонда шошқаның белек бір туқымы бар десе- ді. Өз кезіммен көргелі барам. — Көріңіз. Шошқаға быйыл салмақ салға- ■лы турмыз. — Сала бер. Бабын тапсаң көтере береді.' Тек, бабыи ойлаңдар. Менен басқасы ойла- майды. Мына Бейсендер арам деп тыжырына- ды. Ақшасы арам ба? Арамнан безсе арақты неге ішеді журт. «Постакой» сөз. ■ 75.

Бейсеннің шаруасы не екені белгісіз. Жақып орнынан түскелі жайраңдамайды. Жомартқа қырын қарап, мурнын шүйіріп тур. — Бейсеке, сіз ше? — деді Жомарт. . — Біздің қайындар бар сонда. Ағайындар бар. Амандығын біліп, аунап-кунап қайтк.алы барам. —Түу-у, мацырап кеттіңіз Бейсеке. Шаруам бар дегеніңіз қайда, осындай шаруа бола ма! — деп Жәнібек шанасына отырды. Жомарт та күліп барып, өз шанасына мінді де, Бейсенді шақырды: — Сіз мунда отырыңыз. Асығыс жумыстар .бар. Бейсен Жомартпен кейін қайтты. Оқ боны озған кезде, Баймағамбеттің дауысы естілді арттарынан: — Әлгі шошқаның электрін естен шығарма! Баймағамбеттің сөзіне Бейсен сыкылықтап мәз боп қалды. Шошка бағуды, шошқа қора- сына электр орнатуды тіпті әуес кереді екен, — Оңбайтын адам майға бөлесе де оңбай- ды. Осы Баймағамбет бурын поселкенің шош- қасын бағатын. Әлі бағады, әлі ахмак,—ле­ генде, Жомарт оның сөзін бөлді: — «Ахмақ» деген уғым да өзгерді Бейсеке. 'Адал істеп өзіне, еліне, пайда келтірген адам ақылды. Пайдасыз адам ахмақ. Ахмақтык. .пен ақылдылықтың да мөлшері бар. Ол, сол келтірген пайда, зыянына қарай есептеледі. Баймағамбетке осы көзбен бір қараңызшы. — Мақтамен бауыздадың күйеу бала, —• деп күрсінді Бейсен — дурыс, дурыс. Байма- ғамбет ақылды, біз ахмақ. Сен ақылды, біз ақылсыз. 76

— «Күйеу», «біз» дегеніңізге түсіне алма- дым? Бейсен үндеген жоқ. Ерні дірілдеп, көзі ша- тынап тырсыя қалды. Жомарт бетіне қарады да, басын шайқады. Біраз томсарыстан кейін қайта алды қолға: — Айтылмайтын сөз болса несіне ауызға алдьщыз. Әлде байкаусызда шығып кетті ме? — Ия. . — Бәсе, тіпті қотыр сөз. ' •— Жетті енді! — деді Бейсен шыдай ал- май. —•Қеше ғана чемоданыңды арқалап келген бала едің, Жақыптың арқасында ал- дыңа мал, бауырыңа әйел салып, басына үй тіктің. Сол шалды аунатып тастап, орнында отыруға уялсаңшы. Онымен қоймай кызын алмақсын. Бундай күйеуді жасым ішінде керген емеспін. Тілім кесіліп қалмаса, Алма Жанат жады болып қалмаса, керерміз әлі де!.. Жомарт Бейсеннің сөзіне көп мән бермей- тін. Мына сөзден бойы шымыр-шымыр еттЬ Ерлі-зайыптьщ, жакын жолдастың арасына от тастамақ. Алма, Ж анат үшеуінің ортасын- да бурыннан бықсыған бір шала осы екен, еаіірмесе өртке айналады деп қысылды. Ка­ лан өшіреріи білмей, бір қызарып, бір сурла- нып огырып. — Бейпіл ауыз сорлы десем, буғып жүрген пәле ме едің! Түлен түртсе салып көр пәлең- ді, — деді Жомарт. Ауылға жақындап, жол өзенді жиектей шеттегі Бейсеннің үйіие келіп қалған екен.— Оған дейін сексен шана муз ойып, колхоз погребін толтыр. Бар. Арашала- ған Жақыпты да көрермін, — деп тура қалды. 77.

Бейсен шубатылып шанадан түскеншё, ет! кызған ат ;күріп кетті. Шана қаққан Бейсен,' к а л ы қардың үстінде ойға қарай домалая барады. Жомарт ашумен байқаған жоқ, аты- ның басын үйіне барып бір-ақ тіреді. Скрипке дауысы естіледі үйден. Қаз турып жалп еткен бала сыяқты. Не канаты қатпаған балапан сыяқты, күшті сарын көтеріле түсіп басылып, бір жазылып, бір түйіліп жаңа ыр- ғақ жаттықпай тур. Жомарттың бурын есті- метен сарыны. Ашуы бәсеңдеп, көціілі жады- рай бастады. Аяғын еппен басып, есікті ты- қырсыз ашты да, үңсІз келіп оңаша үйде өзі- мен-өзі болған Алмаға телміре қарап турды.,і Алма ақырын ғана ыңылдап отыр. Жуқа- лаң жүзі жел үрген жалтыр судай козғалыл кетеді. Сол кезде үні де толқып, скрипкеде ойнаған сүйріктей саусақтары майыса түсе- ді. Нәзік сезімнің шыңырау түбіне үңілген Ал­ ма бір ғажайып көргендей. — Сезім көркінен көркем жоқ. Көрмегенді сезген жок. Көргенім бәрінен көркемсін, — деп маңдайын скрипкеге сәл сүйеді де, сол көркем шьщырауға үқіле тыныстап кетті... — Алма, — деді Жомарт. — Жомарт! — деді Алма. Осыған ғана кел- ді тіл. Сүйісіп амандасып, бірін-бірі қатты кысты. Көріспегелі бес күн. Бес жылдын, са- ғынышынан күштірек. Қабысқан кушақтар ісызыл шоктан қызулырақ. Екі дене корғасын боп қуйыльга, сом бір дене боп қалған сыяқ^ ты. Булыққан үндер әлден уақытта ғана ес* тілді. — Немен кайттың — Қөңілдегімді алып қайттым. 78

Алма ыстық қушақтан ойнап шығып, билеЙ жөиелді. Орыс деревняларының көшесінде кездесетін халык биі, қалай кездескенін өзі сезбеген секілді. Көңіл хошын қыймылмен көрсететін осы бір мінезі көптен көрінбей кет- кен Жомарттың жоғалтқанын беріп, мәз қыл- ды да. — «Күншуақ» күйін аяқтап келем, — деді. — Ж аңа күй. Қайғы, ыза, муң, зар, талас- тартыс, алдау-арбау булкүйдежоқ. Тек, күн- шуақ өмірдің үні келеді. Тегі, мен үлкен ком- позиторлардың алдын бір көрсем қайтеді? — Қөруге болады, — деді Жомарт кідір- местен. — Медицина көз бере алмады. Искусство көціл бере алады. Қөз сәулесінен көңіл сәуле- сі күштірек. Алма айтарын айтса да, ойланып калды. Ақылға салып санрет «мүмкін емес» дегенін ет жүрек «ғажап емес...» деп тағы салды есі- не. Жомарттың ә дегеннен қостай «етуі, Дә- мет бәйбішенің «Бейсен айтты» деп жаңа бір- демені қоңырсытуы болмашы күдікті балпан- дай етіп алдына әкелді. Қызғанышты елес көрмен десе де кес-кестей берді. Алма енді муцая отырып сөйледі. — Әзір коя турайықшы. Жақып үйінде жатса да, жаңа бастық мулт кетсе, «айтып бем» деуге дайын тур. Маған алаңдамай жу- мысыңды жолға қойып ал. Содан кейін өзіңе не Жанатқа еріп барармын. Жалғыз жүріп жол табам ба? Жомарт Алманың күдігін сезген жоқ. Оны тек мурадына жеткізгісі келіп,— — Аяма мені Алочка — деді. — Жақып жау 79

емес қой. Жау келіп жағаға қол салса да, се- ні корғап қалмасам жолдастықтың несі сән. Жөнелтем. Жумыс жайын ойлама, Мен істе- меймін, көп істейді. Жөндіккен көпке кез кел- дім. Сені ертіп апаратын бір кісі керек жал- гыз-ақ. — Кісі де, қаражат та керек. Жаца үй бол^ дык, ауыр соғар. — Колхоз көтереді. — Оның дурыс бола ма? — Несі теріс- Колхоз искусство кадрын да дайындайды. Қелген соң колхоз клубын қо- лыңа берем, — деп Жомарт орнынан турып кетті. Ac үйде, плитада шәйнек кайнап тур. Дә- мет қыдырып кеткен. Кыдырмағанда да колы бос кезінде Жомарт үй жумысына өзі көмек- тесетін. Шайды жасап, Алманы шақырдьт. —Шіркін студенттік өмірді умытып, барина боп барам, — деді Алма, столды сыйпалай ке- ліп отырып жатып. — Дастарқанында не бар?, —■Ақ нан, сэры май, варенье, кант, конфет, печенье бар. Закускесімен бір бутылке порт­ вейн де тур. — Закускесі не? — Бәкеңнің малыныц шужыктары. — Винегрет ше? — Ғафу етіңіз. О да болады. Жомарт турып барып, винегрет экеп койды. Эр тамактан алдына алып беріп, жас балаша күтіп отыр. — Сен мені көріп отырсын-ау Жомарт, сені мен бір көрсем! •—деді Алма. Алма оның жүзін көруге кумартса, Жомарт оның күлімдеген көзін көруге кумартты. Кан- 80

дай адылды, сүйдімді, алғыр көз еді ол. Ка­ рал қалғанда, денені шымырлатып, электрдей тез жайылатын куаты. Сол көзді далпына кел- тіруге Жомарт та, дәрігерлер де барын салды. Іштеме шықпады. Талай кереметтер жасағаң ғылымнық титтей қос қарашықты жасай ал- мағанына налып отыр Жомарт. Көзсіз Алма- нын, соны сезуі ғажап: — Тілің күрмелді білем, — деп күліп жі- берді. — Жасыма бекер, көріп отырмын сені. Букіл совет әлемін көріп отырмын. Толқын жояр жартасты, жойылмас көңілден бул кес- кін. Ырзамын тағдырға, көреетіп алды көзімді. ЬІрза емеспін өзіме, «Күншуақ» әлі бітпеді. Дәмет бәйбіше жаңа келді. Әлдене естіп келгенін кім білсін, қабағын шытына береді. Жомартпен баяу ғана, қысқа амандасып, үл- кен аузын шайға отыра бере бір сылп еткізді. — Ж анат осында кірген тәрізді еді. — Келген жоқ, — деді Алма. — Әкесінін, намысын жыртып жүр ғой. Қе- луін сиретті. — Сағынсаң шақырайын әже. Мен де са- ғындым. — Ой, ақ көйлек қарғам!— деп бәй- біше дауысын соза түсті. Дауысында үлкен мән жатыр. Алма, Жомарт іштей сезіп, «өзім ғана түсіндім» деп отыр әрқайсьгсы. Бірінен- бірі жасырса да, бәріне түсінікті. Айтуға' ауыз, көруге көз бармастай одан әрі үшеуі жым болды. Ж анат та осыдан қашып келуін сиреткен. Тіпті Жомартпен бурынғыдай әзіл- десуді, оқаша кездесуді қойды. Бейсен мен бәйбішенің қыжылы сонда да таркар емес.' Бірі іштен, бірі сырттан бықсыта жүреді. S -1 6 1 7

Жомарт әжесінің сыйкын көрген сон көп отырған жоқ. Конторға барам деді де шығып кетті. Ой басып, салбырап келіп кабинетіне енгенде, сголының бурынғы орнынан қыйыс- тау турғанын байкады. Түзеп қоя сала, қай- тадан кыйыстау қалпына келтірді. Қыйсайт- қан адамның өзіне істеткісі келіп тур. Жак,ып бундай болмашы нәрселерді елемейтін. Уқып, тәртіп, тазалык, дәлдік дегендер Жомарттын бойына сіңген өзгеше хасиет. Оны өзі кате қылмай орындап, баскадан да соны талап ете- ді. Оның талабы бақырып-шақырған өткінші талап емес. Сараң сөзді, шымыр салмақты, қатал талап. Осы талап көп жылдар бойы Жақып тәртібі сіңген кеңсені Жомарт тәртібі- не келтіріп тастаған сыяқты. Мекеме іші жый- нақы. Тып-тыныш. Бурынғыдай сапырылысқан жүріс, шаң-шуң дауыстар сезілмейді. «Үй ар- ткнда кісі бар» дегендей, көрші бөлмедегілер шүнкілдеп қана сөйлеседі. Әлі сшкім басып енген жоқ Жомартты. Қодыраумен өзі шақыр- ды секретарын. Көзі жаудыраған, бауырсақ мурын кара-то­ ры кыз енді. — Аманбысын Балжан! Стол неге орнына қойылмаған? Балжан қызарып кетті. — Жамал ғой, жу- ғанда... деп столды козғай бастағанда. — Козғама, — деді Жомарт. — Жамалды жібер. Өзің бул салақтығынды енді қайтып көрсетре. Кеңсе ішіне сен жауапты. Тымпындап Балжан кетті. Кешікпей Жамал 'енді. Көзі бақырайып, аузы аңқыйып к,арай береді Жамал. 82

' — Саламатсыз ба. Мынаны орнына қойы- ңыз. Эр нәрсе ез орнында болсын. Столды қалпына келтіріп, Жамал үндемес- тен жөнеле берді. Жомарт орнына отыра сала тағы шақырып алды Балжанды. — Сейсембі күні кешкі жетіде басқарманың мәжілісі болады. Қаралатын мәселе екеу. Бірі — менің баяндамам. Екіншісі — өндіріс күш- терін қайта реттеу. Екі мәселеге екі-ақ сағат уақыт беріледі. Хабарла, — деді Жомарт. Бу­ рый бір мәселенің өзі түн ортасына, кейде таң атқанша созылатын. Жомарт сөзге де істей мән берді. Әркім ойланып келіп, жыйнақы сөйлесін, жумыс, тыныс уақыты сөзбен кетпе- сін деп отыр. Бул мінезін де танытып келеді. іТағы не айтады—деп күтіп турған Балжанға, — Бухгалтерді жібер. Еңбек есептерін ала келсін, — деді де турып кетті. Қозғалысқа үй- ренгеи дене, күн узын шанада отырып, уйьш қалған тәрізді. Ерсілі-карсылы жүріп жүр... Балжан барған соң жуан папкені қолтықтан ілмиген Айдар асыға енді есіктен. Өқі кәрі, жүрісі жас. Сырты салқам, іші жыйнақ, қу- тындаған қалпы. Бурыл сақалына мурнынан тамғанды байқамаса керек. Жомарт. — Сакалыңызда... — дегенде, шығып кетіп, сақалын сүртіп қайта енді. Жалбақтап аман- дасып жатыр: — Ат-көлік аман ба! Өцің сынық қой, денің сау ма?.. Жомарт солғын амандасты. Айдар қанша ішіне енем десе де, енгізер емес, қымтынып алып, онын, ішіне өзі енгісі келіп отыр. — Сіз қашаннан бері істейсіз осында? — деді Айдардың сөзін бөліп. 83

— Сақал-шашты осында ағарттық қой. Бы- йыл он үш жыл. — Бухгалтерлік біліміңіз бар ма еді? — Жок.! Жүре үйрендім. Бурын болыстарда писарь болып, өйтіп-бүйтіп күн көрдік. Енді ғана көздің ашылғаны. , — Гиміназияда оқығаныңыз рас па? - ■— Онда мән бар шырағым, — деп күле сөй- леді Айдар. — Бір кезде казақтан міндегті түрде орыс мектебіне бала алған, байлардың баласы қандай ардакты. Аяусыз кедей бала- ларын жіберді. Соның бірі боп жылай-жылай кете барғанмын. Енді міне, сак-сақ күліп отырмын. Жомарттың көздегені бул емес. Осы Айдар- дың білімін сынау. Жақып тусында «Айдар айтты, болдыға» айналды. Тышканға мысық- тан үлкен аң жоқ. Жақыпқа Айдардан білім- ді бухгалтер жоқ. Айдар «заңға қайшы» десе, Жақыптын, так турғаны. Қанша суңғыла адам болса да, кағазға келгенде дәрменсіз еді. Председательге бухгалтердің қожа болғанын көріп, азуын басқан Жомарт, дес өзіне ти-ісі- мен қурдай жорғалатты. Көпті көрген жырын- ды Айдар жаңа бастыктың суы қатты екенін алдақашан сезген. Қолынан келгенше Жақып- тан айрылмауға тырысып бақты. Болмады. Енді тек кәрі беріше жалтактай қашып, көз жаздырғалы отыр. — Колхоз еңбекшілерінін қазынасы—еңбек-' күн ғой. Еңбектерін көрейінші — деп бухгал- терден папкені Жомарт өз қолына алды. Ойында есеп тәртіптерін көрмек еді. Қөзілдірік астындағы Айдардың көзі орнында тура ал- 84

мады. Біресе қағазға, біресе Жомартқа қарагі ойнақшып тур. — Есеп тәртібі жаман емес,—деді бір кез- де Жомарт. Айдар жымың ете түсті. Қуаны- шы узаққа бармады. Жомарт қызыл қарьш- дашпен бір жолдың астын сызып, тусына үл- кен сурақ койды. Айдар үңіліп барып көрді де, қуп-қу боп кетті. Сурақ Бейсеннің фами- лиясының тусында турса да, өз басына төнген шоқпар сыяқты. — Мынау еңбек рас па? — деп көзін аларта қарады Жомарт: — Рас болу керек. Рас. — Негізгі документтерді әкеліңізші. Айдар әкелуге үйден шықты. Қандай доку­ мент әкелсе де Бейсеннің бойына сыяр еңбек' Шес, колхозшылардың жуан ортасынан орьш алыпты. Жаңа жылдың үш айыида толық бір ай істемегені мәлім. Ханнан қазық, биден тоқ- па^қойса да Жомарттың нанар түрі жок.. Ой- ламаған жерде үстінен түсіп, «бір урлықты бір урлық тапты» деп отыр. Бейпіл ауыз Бей- сенді оттатқан Айдар екен. Бәйбішені тыр- жыңдатқан Бейсен екен... Сорлы Жақыпты талай отыртты-ау! — деген ойға көзі жеткен- дей бекіді. Қуарған Айдар енді қызара тершіп, доку-' менттерін әкелді. Өңкей өшіріп, түзеткен, уй- палақталған кағаздар. Кім өшіріп, кім түзет- кенін білу қыйын. — Бригадир, учетчиктердің берген мәліме- ті. Осы былықты аршый-аршый шаш ағарды, — дейді Айдар. Жомарт жымыйып қана күлдЬ 85

— Былықтарға тыгылып, былғанған екен- сіз. — Былғанғам жоқ шырағым. Он үш жылда' отчетымда бір мін болған жоқ. Жақып біледі, менің жайымды, — Мен де білдім енді, — деді Жомарт, Есеп, документтерді жыйыстырды да, қулып- ка салды. — Босаттым сізді, бара беріңіз. •— Босаттым дейсін бе, шырағым!? Қалай, сонда? — Біржола. Одан әрі Айдар сурамады. Жомарт айтпа- ды. «Босатудың» артында не жатканын екеуі іштей білісіп, үйден үнсіз шықты. II Астында төрт қабат көрпё, шынтағында’ кос жастық, Жақып өз бөлмесінде жантайып: газег оқып жатыр. Аз күнде-ак күреңітіп, оқалып капты. Көзі әлі кетпеген, газетті көзіл- діріксіз оқып жатыр. Алдындағы деңгелек столдың үстінде, үлкен кеседе қолдан ашыт- кан балсыра. Сол сырадан анда-санда бір жу- тып қояды. Терезеден түскен күн нуры, ақ болскей кроваттың ақ төсегіне куйылып, үй: іші бурынғысынан да жарығырак, көңілдірек. Жақып көзін уқалап, ғазетті былай қойды да, — Ырысжан! — деді дауыстап. Орталық бөлмеде жүрген Ырысжан үн кат- пай касына тселді. — Бүгін неге кісі жоқ? Қырылып калған ба бәрі? — Келер, Ең болмаса Бейсен келер, — деп 86

күлді Ырысжан. Сонша болмады, ёсік ашыл- ды. — Әне, келді. Қелген Бейсен болмай, күзетші Мәмет қарт болып шықты. Пимасын, тонын тастап, пен- жекшең төргі бөлмеге енді. Сакалы тым су- нық, өңсіз, қара ағаштай катыніш кісі едЬ Тыртыйып кіріп келгенде, Жақып куанған- нан күліп жіберді. — Ей, сені біреу тоиап жіберген бе? — Киімшең енсем көргенсіз, тонсыз енсем тонады дейсін. Өз жатысыңа жол болсын. Со- йыл тиген жараң бар ма? Тауып жаткан ба- лаң бар ма? Бул кай жатые? — Жатсам-турсам өз еркім. Ел жайлауға қонғанды. Түнде токылдатып, күндіз такыл- дасаң да Жакып сенен аяғын жыймайды. — Пан болсаң, паң Нурмағамбеттей-ак шы- ғарсын. Қыздырма аузымды. Тоқылдағым — колхоз айбары. Желім түгіл, ығымнан жүре алмайды душпан. Так.ылдасам — тілім найза, түйреп тастап отырам. Ал, Жақып мығьш болса, жудырықтай Жомарттан калай жығыл- ған? Жакып егер, мығым болса, мына турған мес күрең қалай қысыр калған? — деп Ырыс- жанды ішке бір түртті Мәмет. — Табалап отырмысын ей, бес сақал? — де- ді Ырысжан. — Ия. Табалап отырмын!—дегенде Мә- ыеттің көңілі бузылғандай болып үні өшті. Оның көңілі шын бузылды. Жасынан Ж а- кыппен бірге өскен жакын жолдасы, әрі қур- дасы. Талай қыйын шақтарды бастан бірге өт- кізген. Әйелдеріне айтпаған сырды айтысатын, ер кунындай іске ләм деспей сеніоетін. Соның бәрі жетпегендей, кейде узақ түнде, колхоз

сарайының алдында отырып 'алып, «біз тустас^ тан аз қалды-ау» деп, қалған өмірді тек дос- тықпен өткізуге серттескендей болатын. Жа- қып колхоз қазынасының күзетін ең сенімдім деп Мәметке берді. Жакып атқа мінгенде Мә- мет өзі мінгендей болды. Көңіл қалыспаған қарт достар нарша тістеп сүйісетін бірін-бірі. Әйтседе, осы қалжыңым батып кетті ме деп қалды Мәмет. Оның ойынша, Жақып казір қам көқіл, жазықсыз орнынан түсті. Достың- достығы, қастың-қастығы осындайда — деп досына жаны ашып отыр. Жакып Мәмет пен Ырысжанның үнсіз қал- пьшан да іштерін айқын көрді. Өзі ішін аш- кан жоқ. Іштеме сезбегендей, — Кел, сөз айдағанша, мал айда сорлы, — деп дойбы тақтасын жая бастады да, Ырыс- жанға карады.—Мынаньщ қулқынына бірде- ме дайында. Екеуі ескі дойбышы. Бірақ көптен ойнамай тосаңсыған екен, капелімде мулт кете берді. Бірер ойыннан кейін ғана бірін-бірі ала алмай тіресіп отыр. — Жүр, жүр, — дейді Жакып. Мәмет қы- сылған тәрізді. Селдір сақалын дамылсыз шыйратып, қадалып қалыпты дойбыға. — Сен ойланғанша мен бір уйықтап алайын? — Кесірленбе. Қесір бас жарады, не тас жарады. . — Саған деген кесірім майдай жағады. — Ал, ендеше, — деп Мәмет қос үйдің ба- сын қозғап қалды. Жақыптыд күткені осы екен. Беріп-беріп жіберіп, өзі жей бастады. — Бір. Екі. Үш. Төрт. Бес! 88

— E, бар болғыр, кергімей-ақ, тақылдат- 'пай-ақ жесеңші!— деді де дойбыны жыя сал-1 ды Мәмет. Жакып күлкіден шек-сілесі катып жатыр..з Үйді басына көтеріп Бейсен келеді. Ашулан- ғанда тутығып қалатын, аузынан түкірігі ша- шырап, кақала енді есіктен. — Сабап кетті! Шанаға сүйретіп сабады. Қарға домалатып сабады. Қолында өлемін!.. Барқыраған дауыска Ырысжан мен Жанат та жетті ушып. — Кім, Бейсеке, кім?!— деп Жанат Бейсен- нің үстіне түсіп барады. — Жаңа бастық! Жалғыз бастык.! Сум бас- тык,! Қолында өлемін ойбай, колында өлемін!.. — Е, қурғыр, өлсең қайда қалдын,. Сабыр ет, — деді Жақып зекіп. — Сонша сабағанда бір дақ түспегені ме? — Әне-әне, нанбайды, нанбайды! Арашала- ған Жакыпты да көрермін деді ғой. Олда, білдә осының растығына. — Калай кездесіп, қалай сабалып жүрсін? іТүсіндірші. — Жәнібек, Баймағамбет үшеуіміз «Ок- тябрьге» бара жатыр ек. Сайтандай кездесе кегті. Мені олардан алып қалып, дәл өзенге жете бергенде, шанаға сүйретіп-сүйретіп, ой- дан төмен домалатып жібергенде бір сағат есім ауып жаттым. Онымен қоймай сексен ша- на муз оясьвн дегені-ақ батады-ау!.. — Е-е, муздан шыкты ма жанжал. Жоқ, ойбай! Жақыпты жақтайсын, пәле 'аңдыйсын, деп қылды ғой қылыкты. Умыт болған қол жумсау бәрін таңдан- дырды. Нанарын, нанбасын білмей. 89

— Бул рас болса, Бейсенге емес, Жақыпқа істегені, — деді Мәмет. — Бірақ, анықтау ке- рек. Ушқыннан өрт шығып кетіп жүрмесін. Жақып пен Ж анат төмен қарап, сабыр ту- тып отыр. Ырысжан ақырын ғана күрсініп, күбірлейді: — Тыйыш жаткызбады-ау бул журт. Бейсенді көп тындап, аз сөйледі булар. Жб- мартты жайкаған бейпіл тілі Жакыпка да тиіп кетіп жатқанын сезген жоқ Бейсекең, — Соны кутыртқан сен Ж анат жан! — дей бергенде. — Ж ә !— деді Жақып. — Жетті. Заңсызға заң, жүгенсізге жүген бар. Жанатта нең бар.- Тыйыштық бер. Үй іші сәл тыныштанған кезде есік қақты біреу. Есік қағып ену қазақ колхоздарына әлі енбеген тәртіп. Сонда да кім екөнін кірместен білді үйдегілер- Сыпайысып турған Айдар екен. Аяғын сылбыр баса түйіле келіп, орын-: дықка отырды. Қысқа, солғын амандасып, тунжырауынан муның да бойында бір дерт бар екені сезіліп турды. — Жомарт келді ме? — деді Жақып. Айт- кысы келмегендей. . — Келді, — деп былық еткізді Айдар. Щ — Не бітіріп келіпті? : — Он бес ірі қара, он бес шошқа саткалы келіпті, деп естідім. Жақып шошып кеткендей, қысьщқырап отыр- ған көзін бажыраң етіп ашып алды. Шыдам- ды адам болса да, мал басын азайтуға кел- генде, етінен ет кескендей болатын. Соны біл- ген Айдар өз муңын қоя турып, Жақыпты жаиды жерінен устады. 90

■— Тырнақтап жыйналған мал, топтап кете- тін болды ма? — деп, Жақып түнере тоқтаған- да, Айдар шақпағын тағы да жарқ еткізді — Адам қалса неғылсьш. Мал қудайы. — Тумандатпай, ашып айт. Тағы не боп қалды? — Мені бүгін қызметтен қуды, Ертең Бей- ссн екеумізді соттатады. Столым қыйсық койы- лыпты деп Балжан мен Жамалды да кара1 еорпа ғып шығарды. — Сендерді неге соп'айды? — Урысындар, дейді. Өңкей уры устап оты- рыпсыз, Жақа. Сақалымның ағында естімеге- німді есітіп келдім. Адал көңлім қарайып, та- лайым тапталып келдім. Күшігінен асыраған итті де осылай куа ма? Сен байтерек болған- да, бутағың едік біз. Қырқып жатыр мынау! Тамырыңды қопармай, тоқтар түрі жоқ- Ылақ қурлы бақырма, өле бер десен, онынды айт. Әйтпесе тебіренетін кез жетті... ■ — Мына бейшара жынданған ба!..—деді Жанат. Жібек мінезді, шыңырау ойлы Жо- марты элдекімге усап барады. Осының бәрі етірік деуге тендіріп тур. Рас деуге қыйсыны жоқ. Ж анат сытылып, үндемей үйден шықты. Қапелімде Жомарттікіне беттеді де, конторға бурылды. Жомарт председательдікке ауысқан соқ, уақытша парт бюроның секретары Жанат болған. Шақырып алып тергеуге кетті ойы. Жақып Жанаттың сурланып шыққан өңінен ішін де сезіп қалды. Бірақ, өзін кімдер қоршан отырғанын сезе алмады. Ескі сенім, ескі дос­ тар, жаңа еенім, ж ақа достыққа үн коса алды ма, әлде баяғы «ария-айдай» мен жүр ме? Бул ойына еніп те шыққан жок. Үдей соккан су- 91

ық сөз қанша' үндемён десе дё сабырлы Жзн кыпты шарт сындырды. — Қайнай-қайнай қаным суалды. Шыдай- шыдай сүлдерім қалды. Енді кақпақ бола ал- ман! — деді Жақып дауысын көтеріп, — Жо- лың ашык, қолың бос ағайын. Маған келген сөз болса, ақиқатты айтармын, Бар, беттеріқ- нен жарылкасын. Бул сөзге шала түсініп, Бейсен аңыра алак- таса да, Айдар әбден түсінген тәрізді. Иегін бір көтеріп, Бейсенді ертіп әкетті. Мәмет әлі дел-сал. Татулықты сүйгеи жүрегі гілім-тілім болғандай, қынжылып отырып, оңашада бір ауыз сөз айтты: — Қатты кеткен жоқпысын Жақып? •— Малыңа қурық, басықа сырық ойнатса, шыдамдылық ездіктағы. Сүттей уйыған кол­ хоз, мақыраған дәулет еді. Ілезде ойран-бот- қасын шығарды. Енді немді қорғап жасқа- камГ? Аузың жаман деме. Осының сарыны зыянкестікке бара жатыр. Анау жылдар қой- ды қолдан көбейтем деп қырып тастағанды умыттың ба? Екі достың дойбысы, әзілі қалып койды. Кө- ңілді Бейсен мен Айдардьщ ылаңы басты. Ма­ мет карт сөзден тоқталып, дәм жеген соң суыт қайтты үйіне. Жақып киініп тыска шықты. Ауыл ортасын- дағы Сырғабай төбесіяе қарай жай басып, өрт сөндіргендей түтігіп келеді. Күн уясына кона бергенде, Сырғабайдың басына жетті. Кешкі тымыкта колхоз ауылының кыбыр етке- нін көріп, тықыр еткенін естіп тур... Бір үшеу көшені басына көшіріп келеді. Ортада балта- шы Пахрейдің баласы баян тартып, тракто- 92

рист Төкен қосылады. Комбайнер Коля билегі келеді. Клубқа жеткенде, клуб алдындағы жастар ду көтеріп әкетті... Бул, іштегі ақылы концерт емес, сырттағы тегін концерт. Іште ақы беріп көргенін, сырт- ка тегін таратып жүретін атақты үшеу ссы. Үшеуініц де әкесі ескі колхозшы. Жақыптың жақсы көр,етін адамдары еді. — Жудырықтай баладан соқталдай міне жігіт жасадық. Тезектей шашылған қорадан зәулім міне колхоз жасадық. Енді не ке- рек бул Жомартқа?! — деді Жақып. Оньщ көзіне колхоз ауылы кең жазықтағы қа- мысты көлдей көрініп, клуб алдындағы думая сол көлде еыққылдаған аққу дауьь сындай естіліп турды. Өзі аңқумар адам, табиғаттың осы бір кескінін өзгеше унататын. Сондықтан, колхозын соған теңеді. Одан ар- тык сулу жоқтай, колхозға будан артық толу жоқтай көрініп тур. Көңілі толған карт көңіл аумағы әр қыйлы екенін аңдамады- Көлдей де, көлшіктей де көңіл бар, кәлді көлшікке қуйса не болады? Көлшікті көлге куйса не болады?. Алдын ойлаған Жомарт, барын ойлаған Жа- қып көл мен көлшікті еске салады. Жакып буны да сезген жоқ. Төбе басында көз жеткен жердің бәрін шолып келіп, көше- дегі Теңбілкөкке көзі түсті. Теңбілкөк жылқының биігі, сулуы, Салқын қорада баптап, туқым үшін ғана устап отыр- ған айғыр. Жомарт жегетін буданкөк қазақы\" биеден туған осы айғырдың баласы. Жақыпқа сонда да жакпайды. «Шіркін, мініске берік, суыққа шыдамды, қазақы жылқыны айт» деп өзінің кер жорғасын мақтай береді. Теңбілкөк-

ті Жанаттың қалауымен алған. Анда-санда қасына Алманы алып, Жанат қана жеңіл ша- наға жегіп шығатын. Өзге жан жалына қол апарған емес. Жаңашыл Ахметтің бір кумары осы асыл туқымды әсем айғырдың үстіне бір шығу еді. IIIыкдан екен. Жакып соны көріп тур. — Шаруаға пайдасыз мал, — дейді ішінен. Қөшеде келе жатқан Ахметке Бейсен төте- 'леп жаяу умтылды. Әдет бойынша сәлем бе- ріп, қолын устамақ. Қолтығына қысқан терісі бар. Айғыр үріксе де умтыла бердІ. — Қояқ қой! — деп безер болды Ахмет- Бейсен қоймастан жабысып қалғанда, айғыр атып кетіп, тастап кетті Ахметті. Бірак, мер- тіктен аман. Кешкі тымықта Ақаң бурқырата бастады... — Ей, жаным-ау! Қожа емеспін, молда емеспін, әкеңнің куны бар ма менің қолым- да!.. Жақып естіп бар денесімен күліп тур. Ар- тынан келген Жанатты байқаған жоқ. Жанат та көріп келеді екен, — Жәке, аналарға күліп турсыз ба? — деді. — Ия. Көкіманның айғырда несі бар. Ана- ның оның қолында несі бар. Екеуіне де сол керек. Ж анат контордан шығып үйіяе барып, әке- сінің ашумен кеткенін біліп келген еді. Ендігі * вқінен сабасына түскені байқалған соң, шу көтерген әңгімені қозғады: — Жомартпен сөйлестім жаңа. Мынау ан- турғандар босқа дүрліктіріп жүрген көрінеді. Екеуініқ де урлығы ашылды, — деген кезде, 94

Жак.ып қолын қатты бір сермеп, бөліп жібер- 'ді сөзді: — Тыцдамаймын! Олар урлык қылса қолы баяғыдан бос-ты. Көрімпазын шіркіннің! Ж а- кып егер кейін тартса, өзі, не колхозы бул күнге жетпес еді. Білгішін, шіркіннің! Будав әрі айтпа маған. «Әкең үшін жау шапса, жа- бығына қолды бірге сал!» деген екен. Жолың болсын, — деді де жүріп кетті. Қызының күт- кені басқа еді. Бойына дарытар емес, қатула- нып алған, қарыштай басып барады аяғын. Жанат жалғыз қала алмай ере берді. Жо- марттың ақтығыін дәлелдеуге тілі жететін. Беттегі шіркеу беттетпей келеді. Әкесінде бу­ рыйғыдай еркелігін көтеретін түр жоқ. «Жо- мартка берілгеніңді жаңа білдім. Аулақ ме- нен» дегендей ауыр шықты сезі. Осы жайын- да ақтығын айтып, ашып сөйлесуге оқталса да, ашылмаған уят, үй ішіндегі салт «әдепсіз- дік» дей берді. Біресе әкенің, біресе өзінің арын қорғап қысылған Жанат үйіне келісімен шешесін өз бөлмесіне шақырды. Күйеуі мен баласының өңін көрген ЬІрыс- жанда өң жоқ. Жүрегі алып ушып, дірілдей келіп отырды, Жанаттың қасына. — Жәй ма қарғам, жәй ма? — Жәй апа. Іштеме жоқ- Here сасып отыр- сын. — Қайдан білейін... Ырысжанның жүрегі орныққан кезде Ж а­ нат жәй ғана сөзін баетады. — Осы мен бой жеттім бе апа? — Е, қарғам кудай қойса... Бой жеткенніц белгісі не болушы еді? 95

— Өзім боижеткенде әкеңе берді. Одан қу- дай сені берді, Сонан кейінгі сыйқым осы. Жанат шешесіне мейірлене карап, жымыя бір күліп қойды. — Бул белгілер эр бойжеткеннеи табыладьі.- Мен, жынысым эйел болса да, ісім еркек бол- сын деп жүрмін. Сол белгі менде жок па, элде көрмейсіздер ме? — Неге көрмейік қарғам. Тек тірі бол. Ал­ тын айдарым емеспісің. — Алтын айдарға балшық жақса не бола- ды? — Кім жағыпты! Айтшы кім болсада- — Ендеше, Бейсен мен Айдарды жуытпа маңыңа. Күйеге жуысаң жукпай кала ма?, Жәкемнен жақа естімеген сөзімді есіттім,- Көрсетпеген қабағын көрсетті. Будан ауырды көргем жоқ әлі — деп Ж анат муқайғанда Ырысжанның жаны шығып кете жаздадьы Жаңа түсінді. Бейсеннің пыш-пыштары есіне келіп. — Алда ашық ауыз ит-ай! — деді бетін шымшып. — Алда көргенсіз ит-ай! Нәреетедей жаныма, аузы қалай бар[ды екен. Тура тур бә- лем, итаяқтан сары су ішкізермін. Тау қоз- ғалса қозғалмайтын Зілқараға не болды!? Ау- ған екен мынау. Ауған екен. Ойпыр-ай Айдар, да сондай ма еді? — Бар пәле сонда!— деді Жанат. •— Бірак, аптықпа апа. Сабырлы едің ғой, сабыр ет. Жәкемді олардан айырып алайық. — Айрылмайды ол, айрылмайды. — Амалын тапсаң айрылады. Жәкеме, өз' сөзің қылып, менің сөзім кылып, айт: көп іс- теп қажыды, қолдағыға кез үйреніп, көзд,ев 9Л