mustafin_gabiden_millioner

тар тесік. Күнде аШылмайды, окта-текте бір-ақ ашыліады. Ашатын комиссия осы отыр- ғандар. Есжан ашып, түсюен хаттарды шетінен оқый бастады: Б а й м а қ а н. Солар атом-атом деп күді- рейеді. Бізде атом жоқ па? Темір тәртіп бол- май жумыс оңбайды. Ж ә н і б е к . Баймаканды ауыздықтамаса алып қашады. Сыйырды электрмен калай сау- ады? Сауыншылар сурап мазамды алып жүр. Ж а н т а с. Егінді айналдыра жыртпайық, таптап тастайды. Екі шетінен қыса, не орта- сынан жара жыртқан жақсы. «Б а к ьг л а у ш ы». Трумэн Рузвельттың жолындамын деп ант ішкені кдйда? Енді қай- да бара жатыр? Ф и з к у л ь т у р н и к . Иура жағасынан суға секретін саты орнатылса. Волейбол, теннис, физкультура алаңдары тез реттелсе, жаз шы- ғып қалды. Б і р е у. Жакып пен Алманың Алматыға кетісі саяхат па, сергелдең бе? Жомарт пен Жанаттың ойыны ма, шыны ма? Бәрі ду күліп жіберді. Жанат кызарып кетті. — Журттың адамнын жеке басында несі бар екен? —- дегенде. — Жекені де, көпті де бастайтын бір бас кой,— деді Сатан. Ж анат үндеген жок, Есжан оқый берді. Б е й с е н. Мен антурғандығымды мойында- дым. Айдарды енді желкемніц шуңқыры көр- сін. Көпті қалай сендірем осыған? А х м е т . Жеке байлықтан көрдім бейнетті. Малды фермаға бактырып беріндер. • Б а й м а ғ а м б е т . Шошқаның электрін 147

умытпаңдар, шырақтарым. Әлгі, кинодағыдай болса болғаны. . Ж а н а й. Біздің бала аэроплан оқуына ба­ рам дейді. Мен комбайн жаксы деймін. Қай- сысы дурыс? К о л х о з б а л а с ы . Адам қайтсе кәртай- майды, кәрі кайтсе жасарады? Әйелге неге са- кал шыкпайды? Көсе неден болады? Жақсы- лык пен жамандық егіз болса, бірінсіз-бірі өмір сүре ала ма? >Қас үлкейгісі келеді. Үлкен неге кішірейгісі келеді? Акша күшті ме, ақыл күшті ме? Апам мені сулу дейді, әкем жаксы дейді. Сулу мен жақсыныц арасы қанша? Цезарь неге ерекше зирек, Ленин неге ерек- ше көсем? Өлімді ешкім сүймейді, өлтіруге неге тоймайды? Адамға бәрі керек, адам неге керек? Капитализмнія, өлуіне қанша қалды, коммунизмнің аржағында не бар? Күн емір береді, ай не бітіреді? . «Колхоз баласы» осындай елу шамалы су- рак, койған. Көбіне жауап таба алмай комис­ сия желкесін касыды, Тәртіп бойынша бір с у - рак, жауапсыз, бір усыныс аяксыз қалмау ке­ рек. — Не істейміз? — деді Есжаи. Сурақтар омы састырып тур. Сатан, — Жауап бересін де,— дегенде, — Бул жауап біреудіц жулынын үзер. Ме- нен аулак! — деп турып кетті орнынан. Сатан ойланып отырып қортынды жасады: — Сурактар кайтсе де жауап алуға тиісті. Халыкаралық жағдай жайында Жанат, агро- номиядан Жомарт, жалпы жыйналыста баян- дама жасасын. Электр жөнінде электриктер мен бірнеше әңгіме өткізу керек. Ғылымға, 148

философияға байланысты сурақтарға облыс- тан лектор сурауды мен міндетіме алайын... Усыныстар көптің тялқысыгіа берілсін. Іші тазарып, жәшік орнына қайта ілінді. Сурақтар жауапшыларға бөліиіп берілді. Ко­ миссия тарап, Сатан Жанатты оңаша алып қалды, Жанаттың жүрегі лүпілдеп тур. Сатан- ның өңінен ызбар байқалады. Кісі бетіне көп қарамайтын әдетін бузып, бір кезде Жанатқа тура қарады да, — Алма деген алтыи адам. Қабағына ка- раңдар, — деп бір бөгелді. Осының өзі Жа- наттың етінен өтіп сүйегіне жеткендей болды. Одан әрі басқа адамдарға бір-бір сөзбен тоқ- талып өтті.— Баймақанды «өлтірмеу» керек, тым еркін де жібермеу керек. /Комарттыц «өзім білемі» кебірек, «көп біледісі» азырақ. Соның көбін азайтып, азын көбейтуге тырыс. Ахметтің қойып жүргені дәл қазір қыйын мә- селе. Кейінірек кеңіесіп шешерміз. Жақсы Жа- кып адасып барады, адаса берсе жаман Жа- қып болады. Шыдайық, сүйрейік әлі де. Айдар жөнінде сен ысылмағаныңды көрсеттің, жете- ді сол. Жумыстарывды араладым, көрдім,— деді ең ақырында Сатан. — Біз әлі де кепші- ліктің карқынынан кем өлшеген екенбіз. Жо- марттың «үлкен жоспарын» быйыл орындау керек. Мына қарқын соны қатты ескертіп тур, тіпті ғажап қарқын! Ж анат шошып кеткендей алактай қарады Сатанға. Есті .адам есіріктің сөзін айтқан сыяқты. Жомарттың «үлкен жоспары» бойын- ша келесі жылы колхоз шаруашылығының негізгі оалаларының бәріне электр куаты жа- йылмақ. Быйылғы «кіші жоспар» бойынша на

кейбір салаларын ғана -электрлендірін, алдағы жылдың көп қолды қара жумыстарын бітіріп қоймақ. — Маман қолды жумыстар, кейбір электр жабдықтары оғаи мүмкіндік бермейді,— деді Жанат. Сатан тойтарып тастады: — Мен жаңа ғана Жомарттыц «өзім біле- мін» азайт дедім сізге. Сіз оған өзіңіз косы- лып, көбейтесіз. Жомарт жоспарында езара социалистік көмек, деген үлкен күш есептел- меген. Колхоздың өз күшіне ғана сенген. Мен Караганды, Теміртаудын, Горкомдарымен ке- лістім. Олар сіз корыққан маман қолды жу- мыстарды, электр жабдыктарын бізге сене бер деп отыр. Ңуған не айтасыз? Жаиат қуанғіаннан жайнап кетті: — Алғыс айтамыз, алғыс! — Қур алғыс азык, болмайды. Олардың жумысшыларына азықты екі есе артык, бере- міз деп келдім. Буған калай қарайсыздар? — Сарақдық істегенсіз. Үш есе артық берсе де көп емес. Тек айтқандарын быйыл орын- дасын. — Сіздер бүгін дайын болсаңыздар, олар ертең келуге дайын,— деді де Сатан киіне бастады. Жанат жақын келіп өз басының бір муңын айтты: — Аспирантурада сырттан оқып жүрмін ғой.— Тіпті уақыт жетпейді. Секретарьлыктан босатсаңыздар қайтеді? Мен мектеп қызмет- кері емес пе? — Сіз алдымен партия қызметкерісіз, — Уақытша дегендеріқіз қайда? ' — Eric бітсін. — Узап кетті ғой^ 150

— Егісті узатпақсыздар ма? — деп Сатан тағы бір тура қарағанда, Жанат, — Жоқ,— деп төмен қарады. Одан әрі екеуі де үнсіз шығып кетті. VIII Жанаттың қабағы жабыңқы кайтты. «Уеы- ныстар жәшігіндегі» «біреудің» сөзі, Сатан- ныц «Алманың қабағына қарандар» дегені, Жақыптың жүрер алдында, ашу үстінде тус- палдап айтканы — бәрі Бейсеннің жорамалын раска шығарған сыяқты. Дауыл күші жуан теректі де кулатады. Көп ауқымы болат ойды да босатады. Ж анат қанша елемен десе де, уылжыған уятка қол суғуын қоймады журт. «Ақпын» деп бажылдаса, «карамын» деп мой- ындаса, ол уяттан не қалады. Ж апапы осы ой үйге жеткенше-ак жеп тастады. Бүгін түскі та- маққа қайтуға да кол тимеген. Бурынғы жайдары, сергек калпы жок. Жабыңқы» бо- жыраңқы күйде келді үйіне. Келгенде алды- мен кабағына карайтын Ырыснон жол жу- мысында. Көпшілікке үйремген үйдің адамсыз каңғырап турғаны да көңілін жүдете түсті. Суык тамақ жеп жата кетпекші еді, апам шарша.п қайтар деп казандыққа от жакты. Содан кейін жуынып, тамақтанып, тыныстауға жатса да, тыйыштық ала алмады. Әлгі ой кай- та басты. Қайта турды орнынан. Күнделік дәп- терін алды қолына. — Ел көздегіні ғана емес. көңілдегіні де біледі — деп бастады сөзді. Күн батып, Ырыс- жан жумыстан қайтқанша, сырын дәптерге төге берді. Біреу қарап турғандай жазғанын қолымен калқалап, қапас әуе қысқандай өзі- 151.

нен-өзі кысылып отыр. Анда-санда күрсінеді. Аузынан шыққан ыстық леп, іштегі жалынның бір шалқып кеткені тәрізді. Жазып болғасын, өз жазғанын өзі қызара отырып оқыды: Ел көздегіпі ғана емес, көцілдегіиі де біледі. Басқа түгіл өзімнен жасырғав бір сы­ рым бар. Жүрек түбіне тықсам да сол сырды журт қоймады, дәптерім сен сақтай бер. Тә- нім таза, жапым қара бір жанмын. Не болдым сонда!? Адамшылық ар асқар таудай алдым- да тур. Кеу-кеулеген бір күш атта! дейді со­ дан. Аттамасам өртеп барады. Аттауға ады- мым жетпейді. Тылсым сынды өмірдің бул қай қысьшы?! Тәнім таза болғанша, жаным газа болсайшы. Жанымдай жақын Алманы карайтқанша, дара күйедей дарайсамшы! Бул не ғажап!? Жанышта дейді, сол жаралы жан- ды. Кал-ай барар батылым. Өйтіп таткаи ләз- заттан, ішіп өлген у артық, у тек өлтіреді, ал мынау, мынау!.. Бәріне Жомарт сен айы ты . Неге тудың, неге келдің, неге көрдім! Сенің терең көзің- нен терең теңіз тайыздау. Сенің аскақ ойың- нан асқар тау да аласа. Егер, тылсым бар болса, сол тылсым дәл сен дер ем. Аңдатпай алдың еркімді. Сала бер отқа, шыжысам да қабақ шытпан. Бірақ, ақ.бепедей Алманы шырылдатып кете алман. Кете алман! Алтын сабыр мыс болмай, болат жігер бор болмай, берілме Жанат, берілме!..» — Кардғым, карашығьщ, от жағып койған ба? Каталап келіп едім,— деп сөйлей кірген Ырысжанға. — Апа-ай, бузып жібердің-ауі — деді деі дәптерді жаба салды Жаңат. т

— Ал, ал, кетейін, кётейін,— деп тура жө- нелді Ырысжан. — Тура тур енді, не бітіріп кайттың? — Апаң стакан болды қарағым. Жанат күліп жіберді. — Калай болдың, апа? — Ахметтің бөліп берген жерін бітіріп кет- тім. , — Онда шын «стакан» екенсің,— деп ше- шесінің стахановшы деуге келмеген тілін біраз кызыктап отырды да, киіне бастады. — Кешігемісің? Тамақ ішіп кетсеңші. Бугін бабың болмаған шығар. Сен үшін кайттым, қарағым. •— Кешігем, апа, тоғыз боп қалды. Жанат далаға шыққанда ымырт жабылған. Алыста, көз ушында, күндіз көрінбейтін Темір- таудыц электр шамдары түнде узын жал бо- лып, сағымша козғала көрінді. Онан бері кең даладағы көп жаркыл электр линиясын тарт- кан осы колхоз жумысшыларының оттары. Жерді от, аспанды жулдыз безеп, әлем бүгін өзгете сәнді. Толған ай танадай боп, жер мен көктін қабысқан жерінде тур. Батыстағы К ы ­ зыл шапак бозғыл тартып, шығысқа қарай жылыстап барады. Ауыл жанындағы өзен, ар- жағында Жауыртау тунғыйық сыр басқан- дай, түнере түскен. Колхоз үйлері тып-тыныш, көшесінде кыбыр еткен жан жоқ. Ырысжан- нан өзгесі кайтпапты. Мүлгіген тыйыштыкта дамыл-дамыл токылдағын кағып Мәмет отыр. Жанат жай басып, колхоз кешін байыпты кө- зінен өткізіп келеді. Бағанағы ауыр ой серпіл- ген. Тунык әуені сіміре жутып, енді ойын әде- мі сезімдерге билетіп келеді... 153

Мектепке жетті. Оқытушылар белмесінде, оқытушылар кутіп отырған. Әңгімелері есік сыртынан естілді. Мундағы әңгіме де жоспар орындау жайында. Бірақ, шаруашылык жос- пары емес, одан әлдеқайда кыйын, адамшы- лық жоспары. Жас урпақтың кішкене көкейі- не үлкен дүниені қондыру — ғылыммен коса өзгеше шеберлік, оезгірлік, сарқылмайтым са- быр тілейді екен. Мугалімдердің өцінен, сөз, мінезінен осы байкалады. Ж анат жалықпас- тан әр кластың балаларын бас-басына жаке тексерді. Әр баланыц бойына алуантүрлі па­ снет урықтары егілген. Бул урықтар жылдар бойы укыпты муғалімнің мәпелеуімен өседі, уқыпсыздықтан өшеді, Сондықтан, әр муғалім өзі баққан баласыныц кылыктарыи кылға тізе айтып отыр. Тәрбие еңбегі көңіл тоярлықтай өнім беріпті. Екінші жылға калатын бала жоқ. Көпшілігі «жақсы», «Өте жақсы», азшылығы «орташа» деген бағамен келген. Бірақ, жуас Жантастан туған Төлеубек соткар шығып, муғалімдерді бір туйыққа тыққандай боп тур. — Терезеден секірді,— дейді муғалімнің біреуі. — Сыя шашты. — Акырғы сабақта болмады. — Бір баланың көйлегін жыртты. — «Екісі» бар еді, «бірді» қосты, деп ез- гелері қостайды. Кішкене Төлеубек ырық бермей бара жат­ кам соң муғаліыдер әкесін де шакырған. «Ба- кылаусыз бала үйдегісін мектепте де істейді» дегенде, Л^антас кірерге жер таппаған. Содан былай мықтап-ақ устап еді, бала бурынғысы- нан бузыла түсті. Қазір әке де, муғалім де 154

дағдарған сыяқты. Жанат Ranа үміт үзгёө жоқ. — Біз білмейтін сыр бар. Табу керек,— дейді. Осы сырды іздеп Жанат мектептен шыккан соң жолындағы Жантастікіне соқты. Жантас әлі жатггаған, төмен қарап тунжырап отыр екен. Әйелі дала жумысында. Төлеубек керін- бейді. Жанат: — Төлеубек қайда? — деп еді. Жантас: — Қашып жүр,— деді де күрсінді. — Here қашады? — Урдым. — Неге урасыз? — Урмағанда қайтейін! Алақаныма салып өсірдім. Ішпегенін ішті, киемегенін киді. Қея- же болған соң тіпті бетінен қаккам жоқ. Әй- теуір жақсы окы шырағым дедім. Жақсы оқы- ғаны сол, сүйекке таңба салды... — Осы тәрбиеңіздің бірі дурыс емес,— де- :ді Жанат. — Ол әлден каракуль кнеді. Өскен- .де не киеді? Әлден ақша устайды? Өекенде не устайды? «Алақанға сап асырапсыз», өмір -алақанына сала бере ме? Балаға оның бәрі- нен де күшті эсер еткен ата-ананыц мінезі ме деймін. Екеуіқіз де өз жумысыңыздан өзгені елемейтін, туйық адамсыздар. Ең ашынғанда баланы арқағд қағып сүйесіздер. — Қудайдың берген міиезі ғой, шырағым, — деп Жантас қынжылғанда, Ж анат қоса іқ ы н ж ы л д ы : — Кім берсе де өзгертіқіз сол мінезді. Ал- дымен уруды қою керек. Әкелік достықтан, жолдастық достық күшті болсын. Ж ас адам- ның жаны сергек, гүл іздеген көбедектей 155

шарк урады. Сонда серік болған әкенін бала- сы, эр дайым өзінікі. — Мына балам неге өйтпейді,— деді Жан- тас, уйқтап калған үлкен баласын нусқап. — Бір анадан туған бала бір қалыптан шыққан кірпіш емес. Түрлі-түрлі бола береді. — Апыр-ау, жумысты койып, соны бағамыз ба енді? — Жумысты да тастамаңыз. Бала керек болса, уақыт та табықыз. — Уакытым жок,! — деп ызалы Жантас бір қозғалды орнынан.— Ол енді урлыққа, өтірік- юе айналысты. Кетсін кэпір! — Сондайы да бар ма? — Муғалімдер айтқан соң быйыл колға мықтап алып едім, соны шығарды. Мүлде ауып кетті Ауған көңілге дүние салмақ па? Бездім, шіріген жумыртқа бір. Төлеубектен Жантас к,ыйьш сокты. Баласы- на барын берген морт адам, қөңілі суып, бе- кініп алыпты. Жанаттың үйдегі тәрбие мен мектеп тәрбиесін байланыстырам деген үміті болар емес. Томпыйған Төлеубек көз алдында су түбіне кетіп бараткан сыяқганды. — Рас бездіқіз бе? — деді Жантасқа. — Рас бездім! — деді Жантас катуланын. — Әлі де байқасаңыз к,айтеді? — Байкал болдым, көрсетпе көзіме. — Онда біз де бездік. Мектептен куамыз. — Қуындар. — Мектептен, үйден қуылған соң, колхоз- дан' да куылады. Бузады баскаларды. — Қуылсын. — Өзін біржола қулақ естімеске, көз көр- меске жіберейік. 156.

— Жіберівдер! — Киім, ол-пулын жыйнап беріңіз. Жантас орньшан турды. Әуелі жаца киім- дерін әперді. Оған аяк, киімдерін косты. Үн жоқ, Біртіндеп жыйыстырып жүр. Төлеубектің столына таман барды. Көнетөз коверкот кос­ тюм, испанкесі мен орындықтыц аркасында ілулі, сол костюмді киіп түскен былтырғы су- рет стол үстінде, көзі жаудырап Жантаска кадала калыпты. «Шыныңмен кыясың ба?» дегендей жас баланың жаудырған көзі Жан- тастың суыған жүрегін жылытып жіберді. Кө- терген қолы костюмге де, суретке де жете алмай, сылк түсіп кетті. — Қылықты е д і. шіркін! Жүйемді босатты- ау, Ж анат жан. Айла бар м а?— деп еңкілде- ді Жантас. Жанаттың күткені осы еюен. Бірак, өзінің де көзінен жас атып кетті. — Айла бар. Тек айтқанды істеқіз,— деді. — Ал істейін. —Ендеше алдымен балаға сіздін жолдас- тык, достығыңыз керек. Содан кейін муғалім- дермен акыл қоссаңыз, баланын да керегі та- былады, — Тіпті шығарда жаным басқа содан. Көн- дім, Көндім неғылса да. — Муныңыз да дурыс емес,— деді Жанат. — «Мен жеңілдім, сен жендің» дегелі турсыз. Бала онда бурыяғыдан әрі ‘басынып алады. — Енді қайттім, қудая баладан қыйын жок екен ғой! — Міне, дурыс айттыңыз. Баладан қыйын жоқ. Кулап та кетпеу керек, қатып та қалмау керек. Жолдастык. достықпш сынай отырып, 157

сырын түйсеңіз, содан кейінгісі оңай. Үй мен мектеп тәрбиесі қосылса, бала қолда. Жанат Жантаспен узақ әқгімелесіп кеш қайтты үйіне. 'Гомырық Жантасты тал шыбық- тай игеніне қатты қуанып келеді. Ендігі ойдл —<* Төлеубекті тез тауып, тәрбие қоршауына тез алмақ. Қөзден таса эр минут, оны .әрі сүйреп, алыстатып баратқандай, асығые келе жатыр еді. Қараңғы түнде, арық ішінде дәл жанынан бүлк етті бір нәрсе. Ж аиат сескіеніп атып кетті де, бір ағаштың тасасына барып тура калды. Көрінген кара жер бауырлап жылжып барады. Арық ішіндегі шалшык, пен сазды кешіп, тықырын тіпті сездірмей барады. Ал- дыңдағы биік ағаштьщ деңгейіне жеткенде от жарк, етті, мылтық даусы шықты. Ағаштан бір адам кулап түсті. — Аһ! — деп каша жөнелді Жанат. Сонша болмады каркылдаған күлкі естілді артынан. Байқаса жаңағы екеу. Өлген жан жоқ, мәз боп тур екеуі де... — Төлеубекпісін-ей!? Әй, Төлеубек! — деді Жанат даусынан танып. Қасындағы бала қашып кетті. Төлеубек турып калды. Ж анат келіп үйріле түсті.—Не ойнап жүрсіңдер? — Соғыс ойыны. — Кандай? . — Разведка. — Мылтықты қайдан алдың? — Пугач. — Шын пугач екен. Жаман шошыттьщ! — дегенде, Төлеубек масаттанып бір імырс етті. — Мен оған дәрі қосқам. , — Дәрі косқам!— деп танданған болды Жанат. Төлеубек қалай косқанын айтып, әң- 158

гімемен Жанаттікіне келгенін сезбей калды Жанатта баланы өзіне тартып алатын гама­ ша бір қасиет бар. Онысы алдымен баланы шын пейілімен жаксы керетіндігі. Урыспайды. зекімейді. Ішіие кіре сөйлеп, сырын түйеді де, үлксн ақылды жіңішкелеп жеткізеді мыйға Сөзден, дәлелден утылған бала, тіл күрмелген- дей тоқталып қалады. Кейде уялғанынан қы- зарып кетеді. Теріс кылығы ушти баска муға- лімдерден корыккаы бала, Жанаттан тек уялады. Басқадан жасырған сырды Жанатқа іркілмей айтады. Сонын. бірі Төлеубек. Төлеу- бекті муғалімдеірдің көбі жек көрсе, Жанат тіпті жақсы көреді. Бойында бір от бар сыяк- ты. Ойы алғыр, ісі еркін. Тентектіктің өзі — тыйыш таптырмаған талап тәрізді. Бүгін «усы- ныстар жәшігін» ақтарғанда «колхоз баласы» атынан кездескен қызық сурақтар, Төлеубек- тікі екенін Жанат қолынан танып, өзі ғана біліп қойған. Енді сол Төлеубекті шаршаю келсе де жібергісі келмеді. — Апа, конақ ертіп әкелдім, тамағынды да- йында. Қонақ сен шешін, жуын,— деді Те- леубекке. «Қонак» дегенде Төлеубек әжептәуір коразданып қалды. Білгенінше қонақ кәдесін сақтап, сыпайсыйды. Үсті былғаныш. Жуын- ғаннан кейін, киімін тастатып, Жанат өз ша- панын әкеп жапты. Үлкен шапанның ішіне кішкене конақтын, кампыйған көңілі сыймай отыр. Ойынға алданып карны да ашса керек. Өз үйіндей суғынуға қонактығыма нукоан ке­ ле ме деп именіп отырғанын Ж анат сезе қой- ды. — Телеубек,' сец әлсіз бе едіқ?, — Жоқ. '159

— Әлсіз адам тамақты аз ішеді. — Мен аз ішпеймін,— деп, тілеп турған қулкынға Төлеубек түйдегімен жөнелте бас- тады. Конағыньщ ішіне ел конған кезде Жа- нат шым-шымдап сыр тартуға кірісті: — Жаңағы бала кім қасындағы? — Асылбек қой, мен оны алдап кеттім. Ол неміс болып, ағ;аш басында қарауылда турды. Мен біздін солдат болып торыдым. Тамаша көрімпаз екен. Қалай маскировка жасасам да алдырмады. Сонсоц арыққа түстім. Ол ойл,а- ған, арықтың іші су, саз, жүре алмайды деп. Чудак өзі! Өзеннің, қардың астымен де бар­ май ма кісі. Арык жақсы болды. Арт жағы- нан келіп періп қалғанымда ушып тусті... — Жарайды. Муның ептілік, жүректілік Ал оқу одан да қызык, емес пе? — Іш пыстырады. Үйде әкем кысады. Со- ғыс мектебіне кетем. Өкпелемейсіз бе? — Өкпелемеймін, куттықтаймын. Бірақ, жақсы оқуыңа күманым бар азырак. — Күманданбаңыз, тэте, тек түссем болта­ ны. — Түоетіндігіңе мен сендірсем, жақсы оқый- тындығыңа сен сендіремісіқ? — Сендірем!— дегенде Төлеубек жайнап кетті. Жанаттыц аузынан сөз шыққанша са- быры қалмай барады.— Калай сенесіз, тэте, айтыңызшы, тэте? — Оқу бітуге бір-ак ай қалды, — деді Жа- нат.— Осы бір айда «екі» мен «бірді» жойсаң, соғыс мектебіне өзім түсірем. Жоя алмасаң түсе алмайсың. Жеті класты бітірмегенді ал­ майды. — Осы ма!? Жоям, жарты-ак айда жоям!

— деп Төлеубек, к.азірден дайындалуға орны- нан турды да, үйіне бара алмайтыны есіне түсіп турып қалды. — Қайтамысын? — Ие. Бірақ, әкем қатты. Тағы урады, уры- сады. — Урмайды, урыспайды. Жумсатам. Мен ертіп апарам. Ж анат ертіп кетті, — Тыйыштық алмады-ау, қарағым,— деді манадан бері маңқыя тыңдап отырған Ырыс- жан,— Өзі жүдеп бара ма қалай?.. IX Шаңқай түс. Күн нурын куйып тур. Ойпат- тар дегдіп, қыраттар кебе бастады. Кылта- нақтаған көк жер бетін әлі жаба алған жоқ. Бусанған жер мунартыңқырап жатыр. Тасы- ған сағым көз ушындағының бәріне сәулет беріп, қубылта түоеді. Сол сағымныц ішінде, узын жолда, узын керуен келеді. Қеруен басы Жәнібек. Астында буданкөк. Барымша әнге шырқап келеді. Алдыңғы арбада калғып отырған Бейсен теңселе түсіп, кулай кетті. Жумсақ жерді басымен бір сүзіп, кабыл-іф был турып жатқанда Жәнібек дауыстады: — Байла, Бейсеке, байла! Бейс-ен үндеместен арбаға қайта мінді. Жә- нібек жак.ын келіп, . — Арбадан түсіңіз. Жарығықыз жоқ шы- ғар,— дегенде, қыңқ етпей түсе калды. Жә- нібек ойын-шынын араластырып әлі де қажап келеді: 11-1617 161

— Бейсеке, өрге карсы ауыр екенін білетін шығарсыз? — Білем. — Көлік тері су емес, май екенін де білер- еіз? — Білем. — Күйдің күш екенін ше? — Білем. — Көп уйқтағанша, көп істеген пайдалы екенін білесіз бе? — Е, білмей. \\ — Бәрін білдіңіз. Анау желкеңізде жортқан не? Бейсен ыршып кетті. Желкесін жеңімен қа- ғып тулап жүр. — Түсті ме? түсті ме? — Түскен жоқ. Қолыңмен уста, жеңіңе бо- лар емес. — Шағып алар. Алып тасташы. Алып тдс- ташы қамшыңмен. Жәнібек қамшысын екі бүктеп желкеге бір көмді де, — Әне, кетті!— деді. Бейсен алақтап жер- ге қарағанда, ол көкюе нусқады. — Әне кетіп барады. — Кәне, кәне! Ол нө өзі? — Қырсық. Желкеңнен тартып тур екен, мен камшымен тартып жібергенде шыбын- шіркей боп уша жөнелді. Керуеншілер мәз-мәйрам боп күліп жатыр. Бейсеннің өзі де ыржың-ыржың етеді. Бурын- ғы Бейсен емес, ій болып қалған. Кімге то- пырақ шашсын. Жыйналыста тірідей іресе, осындайда бәрі бір ауыз болып, сақтан-саққа секіртеді. Ойындары шынға бергісіз. Айналып 162

келгенде соғатындары бір кырсық. Кырсықты кісі қылып, Бейсенмен сөйлестіретін кулар да бар. Соның кара басы Жәнібек болатьш. «Бейсекеңмен кырсыктың кейінгі кездесуі» деген бір әңгімені тағы бастады. — Асеалаумаликөм Бейсеке! — деп кіріп келіпті кырсық. Будан бірер жума бурын өк- пелесіп айрылған досына Бейсекең ажырая қарайды. — Сен пәле тіағы келдің бе? — Келмегенде қайтейін,— депті кырсык.— Бүкіл совет елін араладым, қайда барсам ең- бек деген душпаным алдымнан шықты, шет елге кетуге пропусюем жоқ. Арыдым, шар- шадым. Со'нсои, өлсем де ескі достың босаға- сында өлгелі келдім. — Босағам да бос емес! Еңбектің кіріп-шы- ғар жолы — деп Бейсекең қолын сермегенде, досы еңіреп жіберіпті: — Жылдар бойы мінген жуан желке, кай- ран желке көзден бір-бір ушты! Тым курыса қолтығыңның астын бер, қолаңсацды-ақ иіс- кеп жатайын! — Аулақ! Қолтықтайтын қолдардың орны ол. Бейсекеңнің тулабойынан паналар жер тап- паған кырсық, жеңгейге жармасады... — Е-е, досымның досы. Сенен қайыр бол- маса қурыдым,— дегенде, жеңгей ернін шы- ғара койыпты. Қысылып турған қырсық, — Маған осы да болады,— деп қайқы ерін- ге кайықша мініп алыпты. Будан әрі Жәнібекке ырық бермеді жігіт- тер. Кеу-кеулеген кулкі мен әқгімені өңдеп барады... 163

— Онда, жаңағы қырсық кайдан жур? — Женгейдің ерні Бейсекеңнің мойнына бір маңайласқанда мініп калды да. Бейсенде әлі үн жок. Еріксіз мойындау. Ішінен түрік ерін токалдын да сазасын беріп келеді. Оның сумандаған ерні мен жылтыңда- ған бармағы алдынан шыққаны бір б^л емес. «Кесер ме еді!» дейді ішіиен. Іште бірақ, одан да үлкен шемен жатыр. Қазір жалғызсыраған сыяқты. Ең ақыры өз үйіндей болған Жақып- тікіне кіруден қалды. «Ел үстіндемін» деп жүруші еді. Елдің астына түсті. Бурынғы ел мен бүіінгі елдің мінезін де түйген тәрізді. Жалқаулығының үстіне, «өсекші», «уры» де­ ген ат байлағалы тур бул ел. Осы үш пә- леден кутылсам, дегенде көкірегі қарс айры- лады Бейсеннің. — Жанат келеді!— деді жігіттердің бірі. Кең дала тарыла түсті Бейоенге. «Бейсеке немді көріп едіқіз?» десе Жанат, Бейсен не айтады? Тура карауға бет жоқ. Тымақты мандайына түсіре киіп, күйеу жігітше басты міп жіберді. Ж анат келді. Қасында күзетші Мәмет бар. Теңбілкөкке жеңіл фаэтон жеккен, калашы- ларды алыстан көріп, қарсы алуға шығыпты. Күлімдеп, көңілі тойып тур керуенге. Жәні- бек олжаларын агап-атап таныстырды: — Мына сүлікқара — Орлов, анау алшаң- кер — текежауміт. — Кулыны тайдай, тайы атгай болар жану- ардың!— деп айғырлардың тісін аша бас- тады Мәмет.—Мынау жеті, сегізде. Пай-пай, азуы таяқтай екен. Мойнын қарашы, сала қулаш. Сағағы үзіліп тур. Қушақ кеуде, к.оян 164

>кон, куйрық түбі де әлді жаіъір. Әттең тірсегі тіктеу ме, қалай. Әйтпесе, деген камыс кулак, майда жал, усынса кол жет-пестің өзі ғой жа- рықтық. Осы қалпында жүзіктің көзінен өтіп кеткелі тур. Қулын мүшесі бузылмапты. «Альт анадан, ат биеден», бала. Биені таң- дап сал. Маған сүлікқарадан текежаумітіц көбірек унады-ау. ■ — Өзіңіз айта беретін Көруғлының кайраты бар емес пе, соның нәсілі ғой бул,— деп еді Жәяібек, Мәмет нанып қалды. — Қойшы! — Қудай ақына, Мәке. «Бөкен желіс, жүйт- кіген шабыс» деп коймайсыз. Буның бірі же- лісті, бірі жүйрік. Оған қазакы жылкының беріктігін қосқанда нағыз тулпар больш шы- ғады. Тек өлмей тура турыңыз, бәрін керсе- тем. — Е-е, ажал койса, өліп нем бар. Ажалға да айла бар, Мәке. Махаббаттан жеңіліп қалыпты. БІр сулуды қушсаңыз қай- теді? — Жакыпқа бер сол сулуыңды. — Ж акаң сулуды жаратпайды. Сіз мақта- ған текежауміттен күйкі торыны жақсы кө- реді. — Жо-о-қ! Жаратпайды емес, танымайды. Мескүреңді Акжүнісім деген Жақыптан не сурайсын,— деп карқ-қарқ күлді Мәмет. Екеуінің әңгімесіне Л<анат балаша кызык,- тап, жайнай күліп тур. Қүлгенде шығатын бе- тінід кішкене шудкыры тереңдей түскен. Осы колхозда алуанмінезді адамдар бар. Әркай- еысынан Ж анат өзіне керегін табады. Оның кызықтайтыны,— солардың ой түлегі. Біреу 165

ёрте, біреу кеш түлепті. Карт Мәметтің жай- дары әзілінен, жас Жәнібектің өткір қалжы- ңынан, адуын Ахметтің екпінінен, тіпті бейпіл ауыз Бейсеннің бос сөздігінен... бәрінен жаңа өмір, жаңа ойдың самал лебі келеді Жанатқа. Өзін қоршаған қалашылардан белек, келуге беті шыдамай арба маңында күйбендеген Бейсен, жаңа ойдың өрмегін курыті жүрген сыяқты оған. Адам әрекетінен күшті, адам сы- рынан әсемді білмейді Жанат. Сол күш, сол әсемдікті осы адамдардан көріп қызықса, қа- сындағы Мәмет қарт «алданбаған, алдамаған нәресте жан, осы қалпынан бузылмаса!» деп тур оны. Әңгімемен сыйыр малдарына карай жүрді. Жанат Бейсен жаққа кабағымен нуеқап, Жә- нібекке күбірлей сейледі: — Жыйлыстан кейін қалай істеп жүр? — Жак, ашпайды. — Қасарысқаны ма, көнгені ме? — Көнбесюе күші қайсы. Әбден ій қылып алдым. — Иықтай бермей, қолтықтау да керек. — Маған мүлде беріндерші, тілін білем өзім. — Бердік. Мүмкін, Баймақан бабын таппа- ған болар. Ғзындығы есік пен төрдей, биіктігі жылқы- дай, тутам емшек алшаң бут жыйырма бес сы­ йыр жусап турған. Арыстан кеуде үш буқа арбаға байлаулы. Айбатпен күж-күж етеді. — Паһ-паһ! — деді Мәмет сүйсінгеннен. — Арыстан деуге жалы жоқ, шортан деуге ка­ наты жоқ, жайын сынды мол деие, кара мал- да да бар екен ғой. Мыналар жыйырма бес 166

емес, елу литр де беріп салар,— деп алдымеи сыйырлардың желінін устады.— Бәрі желінін толтырып тастапты. Мынау көк бүгін-ақ бу- заулар. Үрпін шаншып, қуймышағы түсіп тур екен. Жанат аттарын сурап еді Жәнібектен, Мә- мет тағы танданды: — Субханалла, адам сыяқты ат қойған ба? — Паспортынан окый бер,— деді де Жәні- бек паспорттарды усынды, Мәмет әлі тақда- нып тур. —- Пашпорттап тастаған тіпті! — деп кояды. Мал маңынан кетер емес. Әркайсысын бір устап, бір өзгешелігін тауып жүр. Жанат пен Жәнібек жеке кетіп, арбаларға тиелген электр жабдыктарын карап шыққанша, Мэмет мал- дарды карап шыға алмады... — Жарайсын, Жәнібек! — деді Жанат, бэ- рін аралап болған соң. — Тындырып келіпсін. Партия уйымының атынан алғыс айтам. Ал, Жомарт қайда, буданкөкке қалай мініп жүр- сін! — Мені Бекежан деп турмысын. Ол әлгі Ай- дардың шатағымен қалды. Шофер тауып екі машинаны ала келмек. — Рас болды ма кашқаны? — Қащырған өздерің емес пе? — Баса бер бетке. Одан да ыстық басылып жүр, — деді де Ж анат барып арбасына отыр- ды. Бекер айттым-ау дегендей басын шайқа- ды Жәнібек. Жәнібек салт. Вожжы устаған Мәметтің аяғы тепендеп қолы шошаңдай берген соң, Жанат өз қолына алды вожжыны. Теқбілкөк 167

шулғый түсіп, көсіле жёлді. Желдёткён арба- да, көңілді отырған Мәмет. — Жанат жан вожжы устауға да бізден еп- ті,— деп дауысын көтере сөйледі.— «Әйелдің шашы узын, ақылы қыска» деген макал бар. Шаштың акылды болғанын көрмедім. «Әйел бала намаздығын білое болады» дейтін. Көп окудың әйелге зыянын көрмедім. «Әйел үйдікі, еркек түздікі» дейтін. Осы күнгі жас- тар муны да бекерге шығарды. Ойлап турсам ескіден тек біз сыяқты каусаған шалдар ка- лыпты. Өзгенің бәрі жаңа... — Шалдар да жаңа,— деді Жанат.— Жа- ңалықты танудың өзі жаңарғанның белгісі. — Ай-ай, жаңалық қайда бізге! Маңдай те- рісі курысып, мурын ауызға төніп тур. Жуды- рыктай баламен сөйлессең, алды-артыңды орап тур. Зымырар барады заман. Зымырап барады жастар!.. Ж анат жалт карады Мәметке. Ойлы карт бес тал сақалын сыйпап ойға кетіпті. Өңінде «әттең» деген жазу бардай, іштегі өкінішті айқын көрсетіп тур. — Неге өкіндіңіз, Мәке? — деді Жанат бір кезде. Мәмет өзіне-өзі айтқандай, көмейімен ғана кайырды жауапты. • — Күнім жетпей туыппын, күнім жете өліп- пін. Сендерде не арман бар. — Будан да жарык күндіер бар. Сол күнге тез жетсем деп, аласурған арман бар,— деді де Жанат теңбілкөктің вожжысын кағып қой- ды. Арба үсті желдете түсті. Мына жақта шок- ыта желіп, Баймақан келеді. — Қеттім,— деді Жәнібек көре сал а.— т

Баймакан келді, шыдатпас. Онымен кёріскен- ше малға орын дайындай берейін. Баймакан екеуі ойын-шыны аралас аман- дыктан бастап ілінісетін. Артына карамай шауып барады. Баймакан естіп калды сөзін. — Ананың әкесі өлгеннен аман ба, акса­ кал? — Амаи-аман. — Атка шапканын кергенім осы. Аттан түсе жылайды ол. — Неге? — Май төгіп бара жатыр. Жәнібектін. көлік тері су емес, май дейтіні еске түсіп, осы арада бір күлісіп алды. Тең- білкөктің катты желісіне торбесті шауып ке­ ле жатқанда Баймакан рапорт беріп келе жатты: — Жолдас секретарь, задание орындалды. Сроктан жыйырма сегіз сағат, столбадан елу столба үнемдедік. Ендігі жумыс электриктер- дікі. — Столбаны калай үнемдедің? — деп Жа- нат атының басын тежеді. — Тура тартып бес километр уттым. — Инженер емессің, кім оған рухсат етті? — Өзім. Әр жумысшы инженерше, эр сол­ дат командирше ойлауға ерікті. — Барып көрермін. Бір сағатта дайын бол, — деді де, Ж анат конторға бурылды. Партком бөлмесінде телефон манадан шырылдап тур- ған. Келе телефон трубкасын алды колға... Сыртта, есік алдына кос машина мен Жо- март та келіп токтады. Машина рулін өзі ус- таптьг. Қабағы катыңкы, уйкынікі секілді. Кү- т

реңітіп, бусанып тур. Шаршаған тәрізді. Мә- метке сәлем беріп, Баймаканға. — Маған келдің бе? кіре бер,— деді. Баймақан Жомарттың кабинетіне кірді. Бе- луарға шейін майлы, жасыл бояумен, жоғар- гы жапын жай бояумен өрлектеп майлағанүл- кен бөлменің босағасынан төріне жеткізе кі- лем жаюлы. Көк шуға жапкан узын стол, оған көлденең кішірек кызыл стол тур. Терезеге устаған кестелі перделерге, бурыштағы радио- приемникке, стол үстіндегі қол конырау, шы- лым күлін салғышқа дейін көзі түсті де, — Шайтан, генералша турады,— деді Бай- макан.— Қумарын к.арашы. Бәрін түзеп апты, Председатель столының алдындағы жумсақ екі орындыкха да, бүйірдегі жумсак диванға да отырмастан, Баймакан жай орындық алып отырды. Екі көзі қабырғадағы политбюро мү- шелерінің шынылы суреттерінде... — Сталин біздің блиндажда болды, — деп койды күбірлеп. Жомарт далада жуынып, ал- ғашкысынан оергек енді үйге. — Сөйле, Баймаиан. — Задание орындалды, жолдас председа­ тель! — Жігітсін! — Сроктан жыйырма сегіз сағ,ат, столба- лардан елу столба үнемдедік. — Столбаны калай үнемдіедің? — Төтесімен тарттым. Жомарттың қабағы түйліп, кішкенө көзі ойнакшып кетті. — Бүлдірдім де. Мундай үнем үшін, орның- нан алам. Барлық шығынын мойныңа жазам. Соттау керек еді, әттең, Баймақансың. 17Q

— Себеп? — Қім саған луқсат берді?! Столба таяк, емес, кез келген жерге шанша беретін. Біз де көргенбіз ол төтені. Ойдан, судаң қашып, бес километр бурые, әдейі қыратпен тартқанбыз. — Жолдас председатель! Жаумеп бетпе- бет келгенде, солдаттың уставы жүрек қана, — деді Баймақан.— Әскери тәртіппен керіле жаздап барып тоқтады.— Жумыспен бетпе- бет келгенде де, сол жүрек билейді. «Кали­ нин» майданын көрмеген шығарсын. Буданда жаман жерлергө столба орнатылған. Көп бол- са алты айда бір жаңартарсын столбаны. Электрдің тез жетуі одан қымбатырак. — Дискуссияға уақытым жок. Жыйырма сегіз сағаттың ішінде бүлдіргеніңді түзетпе- сең, айтқаным айтқан! — деп Жомарт қоңы- рау шылдыратты. Балжан енді. Баймакан шығып кетті. Ашу кысып, екі беті нарттай. Шатнаған көзінен ушқын шаша, партком бөлмесіне кіргенде, Ж анат телефон трубхасын жаңа ғана ілген. — Біткен жумысты бузуға косты. Алғыс орнына қарғыс берді председатель. Партком- нық бетін білгім келеді, деді отырмастан тік турып. — Бір айналып соқ. ^ — Қазір кет деп жатыр. — Кетпе. Бір сағатта кел. Баймакан шыққан соң Ж анат тусындагы сымның ушын екі жулкыды, өздері жаса- ған электрсіз қоңырау. Кешікпей Жомарт еи- ді. Секретарьдың неге шакьгрғанын сезген тә- різді. Солғындау амандасып, суықтау отыр- /7/

ды. Жанат көз қырымен шолып өтіп, жайуат бастады сөзді: — Қабағың түсіп кетіпті ғой, жәй ма? — Бірі іштен, бірі сырттан іліп турса кабақ- ты көтере ме? Екеуіне де ырық берген секре­ тарь. — Секретарь уйымнық, партияның ойын орындайды. — Аидардың урлығы, Баймаканның бас бу- зарлығы партия ойы ма? Секретарьдан өзге іштеце' біле ме, сірә. Жанат бөгеліп калды. Айдар жөнінде үш тосылды осымен. Беттегі шіркеу тілді күрмеп тур. Оған Жомарттың «өзім білемі» қосылып, иықтап барады. Сатан сол «өзім білемді» азайт, Баймақанды сақтаңдар деп кетті. К,а- лай азайтып, қалай сактамак? Қатты айтса көңіл қалады. Акырын айтып еді, өзін айып- тады. Айыпталуға көнсе де, көціл калдыруға көне аллр ма? Оны ойласа, іші еріп сала бе- реді Жанаттың. Райком тапсырындысы мен махаббат тапсырындысы осы арада түйісіп, жудырықтай жүре-кке жар тастай салмақтас- тады. — Баска да кулақ екеу болса, секретарьда төртеу. Баскада көз екеу болса секретарьда төртеу. Сондықтан ол басқадан артық біледі, — деді Жанат. Жомарт сөзін бөліп жіберді: — Артық білгенде айтарың Баймақанды арашалау ма? — Ия, — Қең көқілге екі тілек сыймайды. Муның несі кең? — деп терең ойға шым батып кет- кендей болды Жомарт. Екі тілегі не екен деп басынан кешкен Жанат сурақ қойды.

— Сыйыспапан тілектердің түрін көруге во­ ла ма? — Болады,— деді әлден уақытта /Комарт. — Қадам сайын какпан курылса да бул кол- хозды шыңға шығармай қойман деуші ем. Қат- тылық т,ас болса да сенің сағынды сындырман деуші ем. Енді осы екеуі бір көңілге сыймай тур. Бірін тастап, бірін алсам, бір мүшемді кескендеймін. — Дүниө сыйған көңілге осыны сыйғыза алмаған олақ екөнсін,— деді дө күлді Жанат. — Одан үлкен кездессе кайтер едің? — деді де муңайды. Муңның да, күлкісінің де түбі мөлдір көзден көрініп т^р еді. Көріп калмасын дегеадей, төмен қарап отырып сөйледі енді.— Бекер бүлінесін. Бүлінген ештеме жоқ. Мен жака телефон аркылы инженер Гладковпен сөйлестім. Біткен істі бузбаудың ақылы та- былды. — Қалай? — Сол ойпаттағы столбаларды екі жаньшан рельске устата қойса болғаны екен... Жомарттың өңі жылып сала берді. — Кыйсыны бар, Үш-төрт жумысшы қалды- рып, езгесін қайтару керек,— деп орнынан тура бергенде, Жанат кайтадан отырғызды. — Отыр. Онан да үлкан куаныш бар. Се- нің «үлкен жоспарьщ» быйыл орындалатын болды. Теміртау мен Қарағанды көмеккө келмек. Жомарт колын сермеді. — Өз жумыстары өздеріне жетеді олардың — Тағы да «өзім білем». Социалистік квмек дегеи үлкен күшті кашан елейсін сен. Сатан ағай барып уйымдастырып қайтыпты. Екі қа- 173

, _ ^ а, ,. Лада ең кем! мьщ электрик болсын. Соның ж^- зі бір күн дем алысын қыйса да жетіп жатыр бізге... — Сатанға жаңа риза болдым! — деп кү- ліп жіберді Жомарт. Үлкен ерні барынша со- зылып, кіршіксіз кой тістері кызыл етіне де- пін ашылды.— Япырай, танымай жүр екем, үлкен адам үлкен істе көрінеді екен ғой. Кел- сін жумысшылар. Көмек карымжысын қайта- рамыз, электр барда бәрі бар. Енді кыстыкү- ні егіс егуге де болады. Колхозшылардың кө- бі кысты бос өткізіп жүр. Балжан есікті ақырын ашып, басын ғана қылтыйтты. — Жәнібек келіп күтіп отыр. Жомарт оны отардағы малға жөнелтуге ша- қырған. Бул колхоздын ірілі-усакты он мың- ға тарта малы, кыйырдағы кумда жатыр. Кыстай тек радио аркылы ғана байланысты. Енді, міне, жаз шықты. Көзбен көріп мал өсі- мін есептеу керек. Өткен кыс не деп кетті, ал- дағы кыс не айтар? Өткенді қорытып, алдағы- кы болжаған мал басындағы кәриялардың әң- гімесін қулакка куйып әюелетін Жәнібекті жі- бермек Жомарт. Өзі осы малдар жайындакөп қобалжып, бір тоқтамға келген көрінеді. — Жапан далада қыруар мал жатыр. Мал соңында күні-түні малшылар жүр. Шуғыл өз- геріс соларға керек,— деді. Бекіген ойын акылдасудан көрі аныктай түоетін еркіндігі сөзінен көрініп тур.— Ж аз бастарына ак үй тікпесе, кыс, жылы, таза жерүйге енбесе, ке- регінде жүзбе-жүз, ауызба-ауыз самолет, ра­ дио арқылы елмен байланысып турмаса, мал- 174

Шы көңілі көншімейді. Солар болғанда ғана мәдениет пен шаруашылық тілек кабысады. Әйтпесе, не үшін бағады ол малды. — Самолет болмаса, өзгесі қолда ғой,— де- ді Жанат. Л^омарт мурнынан мырс етті. — Маған бәрінен самолет оңай. Жәнібек осы жолы жүз бие айдап қайтады. Сүттіңөзі- мен-ак. аламыз самолетті. — Сатпайды ғой. ■ — Сатпаса жалдар. Жалдамаса сатар. Жолсыз, елсіз алысты өкімет бізден бурык ой- лағіан. Баймакан енді. Жомарт сөзін бөліп, тура қарады оған, өңін жылытпастан. . — Сен маған бригадир емессін. Ойьгады өзімсіз бузба. Бір жолға кешірдім, — дегенде. — Шабан атқа камшы, шабан ойга шап- шаң қыймыл! — деп күліп қойды Баймақан. X Күн жексембі. «Екпіңді бескүндік» аяқтал- ды. Колхоз аулын жарып шыққан тас жол жатыр. Ахмет мотоцикльде, баласы артында, сол жолда ызғытып жүр. Теміртаудан бір ізбен келген столбалар ішке ене көшө бойлап тарап кеткен. Столба басы дерлік Карағанды, Теміртау монтерла- ры. Сым тартып, ауыл үстіне өрмек курып ба- рады. Ауылдан шыққан бір газик, екі МК сы- наптай ағып белден асты. Екі каланың, аудан- ның секретарьлары ол. Л^ыйылыс өткізіп, жу- мысшыларды орналастырып кайтты. Буған дейін біртіндеп басталған егіс ертен жаппай басталмақ. Қауырт жумыстың бір 175

саласы бітіп, екіншІ саласы басталуына б!рак күн калды. Осы бір күн біткен істің мейрамы, басталар ІЛің сәті тәрізді. Үлкендер қонакта, жастар ойында. Колхоз аулынан көтеріңкі көңілдің думаны естіледі. Әне, балташы Пах- рейдің баласы шықты дуылдатып. Колында баян, дасында Коля мен Төкен. Бірі билеп, 61- pi әндетіп келеді: Жастары диханшының жер шебері, Дэн сеуіп, топыракка гүл егеді. Дәні нәр, гулі жупар жерімізге . Қаладан кумар болып ел келеді. Мінеки даламыз, Юлемдей жайнаған, Әнге біз саламыз, Жігермен кайнаған... Столба басында күйкентайдай көрінген тал- дырмаш коңыр жігіттің де делебесі козып кетті. Ол такылдай жөнелгенде, жердегі үшеу косыла жөнелді: БІздін жастар Шыңға аскар, Өрмелеуде, өмірдё. _ Біздің жастар, Үлгі тастар Енбекте де, білімде. Соксын дауыл, Жарқылдасын нажағай. МейлІ шуад, Бейие ужмах, Турса дағы тунып жай.-* Біздің жастар Алға бастар Кызыл туды қолра ала. Біздің жастар. Шыңға аскар ТІгер туын жар сала. 116

. .. ,к Орталықта кең алаң. ](ші жас орман бутакіа- ры буазып, хош иісін шашкалы тур. Ағаш арасында, ақпен сылап, көк жүгірткен көр- некті клуб. Айналасы қарабуйра топырак,. Шебер колдың еккен гүлі топырақты кесте- лей, көктеп келеді. Колхоз конторы мен парт­ ком бөлмесі де алацдағы осы клубта. Кешке ойын коюға дайындалған жастар, муғалімдер іште сахна қурып жатыр. Сыртта Баймақан бастаған бір топ футбол ойнап жүр. Жомарт пен Жанат жаз ойынын теннистен бастапты. Ақ мячикті cap калақпен біріне-бірі атқылап тур. Бүгін дем алмаған тек Жәнібек кана. Бей- сенді ертіп ол отардағы малға аттанды. Фут- болшылардың деңгейінен өте бергенде Бай- мақан айғайлады: •»- Бүгін жумыс көлігіне де дем алыс. Се- нің терің су ма еді? ., — Маңырамаңыз,— деді Жәнібек. Күліп жатыр бәрі. Күлкіден бе, әлде әдейі ме, Жомарттың қаккан мячигі сол юезде кый- ңстау кеткен ёді. Жанат атылып жете бере ыурттай ушты. Сеткеден секіріп түсіп, көтеріп алды Жомарт. Осы бір секунд электрден шап- шаң да, күшті де екен. Екі денені бірден шы- мыр-шымыр еткізді. Етке-ет, лепке-леп тиіп, бетіне кадалған өткір көзге көзі түскенде. — Ж ібер!— деп ата жөнелді Жанат. Лау- лап жанып бараткандай, кірпік қакканша кі- дірсе, жанып бітетіндей сезілді. Бірак, сол ыстык қушак гүлдей өзін күл қылса да жата беретін еді. Алманың, — Әй!— деген назды даусьі естілді. Жо­ март та естіген тэрізді... Қажырлы крлы бо- 12-1617 177

саіі кётгі. Ёкеуі екі жёрдё біріне-dipi карай алмай, казір ғана соғып өткен секундтың әле- гімен тур. Жомарт келіп үстініц шаңын каға бастаған- да, жер жырткан тізесін жана ғана көріп. — Осы бір секунд дүниені де ойран еткен- дей екен!— деді Жанат. Өз басымнан кеш- кенді айттым, өзім ғана білдім десе де, Жо- марттын соза, — Ия. — дегені елең еткізді. — Сен нені көріп айтып турсын? — Көргенді емес, сезгенді айттым. — Сезім кейде алдайды. — Жаман сезімге сенгенше, жақсы сезімге алданған артык. — Екеуінен де акылға билеткен артық •— Акылдың әлі келе берсе неғылсын. — Сабыр көмектеседі. 1» — Рас. Сабыр деген — зіл салмак. Тағдыр салса, тартасын. Буд-ан әрі тіл күрмеліп, оөз токталды. Сүйік- тіАлма алдарына тағы келіп, сүйрік саусағын жоғарьг көтере, «жә!» дегендей болды. Жара- лы аяғын сылтый басып, Жанат үйіне жөнел- ді. Жүгіріп келіп, колтығынан демеген Жо- марттың колын ысырып гастап, үнсіз кетті. Теннис алаңында жалғыз калған Жомарт елегізгендей жан-жағына карағанда Ахмет түсті көзіне. Алдында шіа биенің ала қулыны ойнактап жүр. Жаяуға кайыру бермеген соң, ашуланып мотоцикліне мінді. К^лын шошып, куйрығын тігіп алды да, кара жолмен тартты. Мотоцикл баспалатып жетіп келгенде, жалТ берді жолдан. — К,ал! — деді Ахмет өте шығып. Қолына /78

түссе кулағынан бурап, бір шыңғыртпак еді, түспеді. Өзек, жыра, егін жайдың арасымен безіп барады. Жол куалап, тегіс жер көздегеи Акаң алыстап калды. Калай калам, дегендей шолак өзектен өте сала, ағызғанда койып кетті бір шалшыкка. Шалшыққа аунап шығып, ал- қынып тур. Мотоцикл дөңгелегі зырылдап жантайып жатыр... — Әй! Анау иттің малый жіберме! Кайыр- қайыр,— деп кол сермеді карсы келе жатқан аттыға. Ол егін-жайды аралап жүрген Жан- тас екен. Көлденендеп кулынға умтылғанда, боз атынан танып, Акаң кейін жүрді. — Бәлемнің сілесі каткан-ақ шығар! — деп өзін-өзі жубатса да, үлкен ашу енді керней бастады. Зулатып Жомарттікіне, Жакыптікі- не, одан конторға соғып, аланга бурылды, Бәрін көріп турған Жомарт бір сойканның бо- ларын сезіп, сырғып бара жатыр еді, айғай салды. — Токта, бала, тоқтаі — Жәй ма, Ака? — Жәй осындай бола м а ? — деп былғанған үстін, машинасын көрсетті Ахмет.— Өліп ка­ ла жаздадым. Енді аянарым жок. Аш бетінді! — Сабыр етіціз, бәрі болады,— деді Жо- март жымыйып. Ахмет өрши түсті: — Сабырмен куртпакпысын, бала. Кыс өтті, жаз шыкты. Сазды жол әне, тас жол болды. Міне, электр де келді. Жер де, мал да бала- лап жатыр. Соныц бәрі болғанда м«енің бір жапырак кағазым неге болмайды?! Кашан ыен әкелгелі! Онда сенің жоспарың бекіген де жок-ты. Енді орындап барасын. Токалдан туды дейсіндер ме меыі. Жакыпгың созғаны 179

Жетер. Ендігі тәлкауайтка көнбеймін}..— дей жерді жудырығымен бір түйіп койды. Бултар- тар емес. Жомарттыц апшысын куырып тур. Даусына алаңдағылар жыйналды. Маң-маң басып, Баймағамбет пен Мамет те жетті. Ма­ мет еөйлей келді: — Мен туған жылы талайлар туыпты. Соның бірі мынау, білеуіт букаша күжілдеп турған. — Былжырама! Мүйіздеп жіберсем ушып кетерсін,— деді Ахмет. Мәмет сылқ-сылқ күлді: — Сенен тентек букалар да тур корада. Те- мір шынжырды сен түгіл кеше келген күжбан- көк те үзе алмадьг. — Сол шынжырды жасаған мына қол. Шат- тауықтай қысып жіберсем, кемпір аузың ыр- жын, етер. Қурдастык к.алжыцдар күлдірсе де, Жо- мартты жадырата алмады. Сырғыта-сырғыта талай жерге келді. Енді не айтпақ бул қартқа? Ауданмен кеңесті. Басқарма мүшелерімен, парткоммен ақылдасты. Бәрінің сөзі «әзір қоя тур». Бірак, өздері бой көрсетпейді. Адуын, ерке карттын, алдына тосатындары Жомарт. Ол бүгін тіпті шуқшыйып алған. — Кәне, тоқ етерін айт, бала!— деп төніп қояды. Мундайда Баймакан жәй тура ала ма? Дем бере түсті. — Бюрократизм. Жолдас стахановшьг Ах­ мет кыстан бері кақсап келеді. ~ Әне, журттың бәріне мәлім, әне. Қалай басып отырасындар осыны? — «Бай болғанда бакырып бола ма», дек* бірсіз антурған, — деді тағы да Мәыет. Жо- 180

мартты арашалап турған тәрізді, карал кбяды бетіне.— Сенде бар мал басқада да бар. Бір- екі караңның кулағы артық болмады, пәле болды. Отыр ғой осы журт, өз малый да, кол­ хоз малый да багып. Баға алмасаң бізгө бер, қандай бағар екенбіз. . — Күшің тасыса, жумыс та тасып жатыр. Емінгенше істеп ал. — Ендеше, колхоз сенің малайың емес, өз малынды өзің бағып ал. — Ей, сол күшті сендер қайдан таптыңдар?! — дел Ахмет Мәметке төніп келді.— Күш емес ол. Урлық, не ит жандылық. Епер, еңбе- гінді колхозға тегіс. берсең, үйге неңді бере- сін? Бүгіп қалсаң, урлық емей немене? Тыны- ғатын, көңіл көтеретін уақытың үй бейнетіне кетсе, ит жандылық емей немене? Баска жо- лын тапшы! Тапшы деймін?! Ә-ә, үндей ал- массыд, бәлем. Әне, сондықтан мен бақырам. Барымды бүкпей берем колхозға, колхоздың да барын алам. Көрерсін, сонда, кімнің айт- қаны кіелгенін. Жомартта үн жоқ. Аз уақытта осы колхозға көп жаңалыктар енгізді. Азуы алты қарыс Жақыпты, тіпті бүкіл ауданды жеңіп, ойын өткізді. Аяқтан алған Бейсен мүләйім, адуын Баймақан жуасый бастады. Айдар өзіыен- өзі болып кетті. Соның бәріне хабілегі жетсе де, қазір жетпей тур. Ахметюе бул оңай сы- яқты. Жомартқа үлкен арман, үлкен мәселе. Осы пікірді қозғаған Ахметке жан-тәнімен риза Жомарт. Бірақ, орындамайды. Орын- дау үшін әуелі уставты бузу, ауданды көндіру керек. Қолхоз кладовойын үлгілі мағазинге J81

айналдыру одан да қыйын. Барын берген Ах­ мет бәрін дайын кылмаса, жанжалдың көкесін сонда көресің! Жомарт көп ойланып, уставтан бір саклау да тапкан. Жеке мүдде мен көпші- лік мүддесі кабысатын болса-, колхоз өз мү- шелеріне жәрдемдесетін болса, уставка оның кай жері кайшы? Әттең, кладовойдың шама- сы келмейді... деп тур. Ахметтің онда ісі жоқ. Аялға бірсыпыра карады, ал, Баймақандікі не, неге кнмелей береді? — Сен жаңа «бюрократизм» дедің. Орындай қойшы, кәне,— деді Жомарт зілдене. Баймакан жауапка бөгелмеді: — Өзі орындалып турған жоқ па. Колхоз- дың мыцын баққанда, жолдас стахановшы Ахметтің бірін бағу кыйын ба екен. — Мәселе, бағуда ғана ма, жалаң Ахметте ғана ма. Назарыңды әрірек жібер. Олардың малый да, өзін де азықпен камтамасыз ете біл. — Ретін тапсаң, сол мал бәрін табады. — Тапшы ретін? — Малды малға кос. Азығын кладовойдан бер. — Кладовой ол калге жетсе, сенен акыл сурап нем бар. — Жетпеое жеткізу керек. — Ал жеткізе ғой, саған тапсырдым, Ака, сіз анау жеткізген күні келіңіз. Одан бері мүмкіндік жоқ. — Ым-м-м,— деп Ақаң узақ ыңылдадьг.— Аудан баскармаға тапсырды. Баскарма брига- дирге таспырды. Бригадир кімге, ол кімгетап- сырады? Ахметтің сонда несі калады? «Бул биліктсн өзімнің төбелесім артық» деп Мәңгі

батыр салған екен шоқпармен. Айиалайын-ай, осындай да екен ғой! Шауьш алыңдар мені. Кеттім. Жасаймын бір бүлік! Мотоциклына умтылған Ахметтің алдын тосты Жомарт. — Қайда кеттініз, не бүлік, Ақа?! — Колхоздан кетем. Сатам малды. Анау Қа- рағанды, мынау Теміртауда балғадан көп нәр- се жоқ. Сегіз сағат істеп келіп, үйде тыйыш жату нолымнан келмей ме? Жомарт жаңа кысылды. Ол жеті жыл кол- хозды қолымеи сүйреген алып Ахмет, ерке Ахметтің орны өзгеше еді. Сасканынан, — Уставты кайтесіз, Ақа, уставты?!— дей берді. — Корқытпа! — деп Ахмет колын сермеп тастады. Ерні көгеріп, дірілдеп кетті.— Устав, деген менің тіл.егім, бастындар тілекті. Бірақ, баса алмайсындар мені. Осы журтқа жумыс- шы да керек... Ахметтей адамнан айрылу, ойлаған барлық к.ыйындықтарынан ауыр сокты Жомартқа. Батылдығын әр жерде бетіне басып жүрсе де, — Қыйнадыңыз, Ака, не де болса орындай- мын!— деп салды.— Қандай шарг коясыз? Ахмет Жомарттың жүзіне жай ғана карап турып, жымың етті: — Қыйналмаск,а қыйналдын, бала. Сендер- дің ойыңша Ахмет бір төбе, ферма бір тебе. Ахметтің ойынша екеуі бір-ақ тебе. Әйтпесе, сатып-сатып сактық кассаға сактатып кою қолдан келмей ме? Бүйтіп қынжылатын бол- сан тіпті шарт қоймаймын оаған. Баскарман, бар, парткомың бар ақылдасып, «былай бол- сын» дендер, мен соған турдым. Артық кетсе

фёрмаға кетеді, ферма да Ахмёттікі. Тек, ак> куда бейнеттен қуткар. Ж а з ,.алсын малды... Жомарт сөзге келместен кағаз жазды. Ка- ғазды ала сала Ахмет ушыртып кеп жөнелді... XI Таң атты. Eric даласы. Кдра буйра жер, көк торғын аспан. Көңіл теқіз, жан семіз. Жара- тылыс жарылкап тур... Баяғы кыйку, кумырыска кы'быр жоқ. Кү- рілдеген өзендей мотор даусы естіледі. Бір топ соканы бір-ақ тіркеп, кыртысты қомақтай қо- парған СТЗ, ЧТЗлер көрінеді... Күн көтеріле бастады. Қолында карта, мой- нында бинокль, карында планшетка, будан- көктің үстінде перойымыз тур. Кара топырақ- тың бетіне баяу бу калқып, күміс буйрадай толқыған жерді, торғын аспанның төсінде күн қалкып, күлімдеген сулу әлемді кішкене кө- зімен шолып өтіп картасына үқілді. Карта беті шуп-шубар. Шубар басы бір номер. Номер сайын бір гектар. Эр гектарда сыр жатыр, Сыр астьшда тонна-тонна нан жатыр. Академик Вильямсты қуныға' окыған Жомарт нанды алу- ды ғана емес, жерді жаңартуды коса ойлап, ауыспалы егіс ғылымына бойлап барады. Ка- рауытқан осынау жалпак дала оның қартасын- да шахмат тактасы тәрізді. Есепсіз басса уты- лады. Мың жарым гектардың бас-басына бабы бар. Жыл сайын ол тағы өзгеріп отырэды. Шы- тырман есепке еніп кеткен Жомарт. — Нан колда!— деп картасын жыйды бір кезде. Егін-жайды аралап келеді. Бойды, кер- неген жастық куаттан өзге, өзгеше бір қумар-

лық, сүйсіну байқалады өңінен. ДамЫл-дамыл түсе қалып, топырақ сығымдаудан, жыртылған жердің тереңдігін, тегістігін байқаудан жа- лыққан жок. Белі берік буданкөк ығыр бол- ғандай, шыпыңдай түседі. Байыпты көзімеи бәрін байқап, өз елегінен өткізе, туқым себу- шіге жеткенде. — Тоқта!— деді әмірлі дауыспен. Машина тоқтады. — Жиірек сеп. — Тым жиі болса... — Арам шөпке орын қалдырып барасын. — Онда ана жерге де осылай оептік. , — Ол жердей бул жер белек. Дымы аздау, көнелеу. Басқа сөзге келместен жүріп юетті. Көретін жер көп. Уақыт аз. Жумыс кезінде узақ сөзді сүймейді. Қыека айтып, дәл уғындыру, әр адамның нысайын танып, ез орнына қою — жумысты, уакытты үнемдейтін оенімді есебі- нің бірі. Салактық пен есепсіздікке, арам шөпше қарайтын. Еқбек майданы — осыиау жалпак далада да шыйрак тәртіп сезіледі. Мық- шывдаған, аптыккан бір жан кездеспеді. Тіпті адам аз. Ертө кезде ел болып жабылып қый-' кулағанда, осы байтак алкаптың бойында то- кымдай-токымдай қарасындар ғана калатын. Қазір он шақты трактор тоқымдай да алаң калдырмапты. Жомарттың көңілі сонда да көншімеді. — Электротрактор кереікі — деді өзіне-өзі. Оның үлкен жоспары бойынша ауылға келген электр егіске де кедмек. Соны быйыл келтіру- ге көмек еткен Сатанға ішінен тағы бір алғыс 185

айтты. Стахановчш брйгаданың бастығы Жан- таска жеткенде кәңілінде тек Электр тур еді, — Іске еәт, Жәке! — деп аттан түсті. Жан- тастың аузы кур жыбыр етті. Әңгімеге отыр- май, жүре тыңдап күйбевдеп жүр. Буның учас- кесі соқамен жыртқан сыякты емес, шебер суретші кистемен салған сыяқты. Жалпак, карасынның ішінде, бір мін жоқ, теп-текше усақ буйра, маклал кара топырақ буы шығып, бурыл тартып жатыр. Қыстай қар бөгеген ма- ңындағы шырпы, шарбактарды тап-туйнактай қылып жыйнап қойған. Шашылып, тәгілген еңдеу заттары көрінбейді. Далада тамшысы, түйірі де калмай, топыраққа сіңіп кетіпті. — Тыңайту заттары канша гектарында? —* деген Ж^омарттың сурауына Жантас тура жа- уап қайырмады. — Онын, әлі суйығы бар ғой. — Мен қоюын сурап турмын. — Сегіз тоннаға жетіңкіремес. — Жыйырма, отыз центнерден беріп салар. — Не керек суктанып. Қауіп-хатер көп,— деді Жантас. Мақтануды қандай сүймесе, сук- тануды да сондай сүймейді, Көз тиеме деп, унатпай калды. Ептеп барып, егіс ішінде кө- рінген жалғыз кесекті колымен майдалап үкті де, егіске шашып жіберді. Барған ізімен кайта қайтқанда, ізін қалдвірмай, колындағы шыр- пының ушымен майдалап, тегістеп кетті. Күй- бең бітер емес. Шылымын тартып, жантайып жатқан Жомарт: — Егер ырыс бар болса, дәл өзі ғой, — де- ді ішінен. Шақырып алды касына.— Отыры- ңызшы азырақ, Ауыепалы егіске түсіндіңіз бе енді?, 186

— Түсінген сыяктымын. Бидай аздау. Би- Дай аздау болмаса. Жакып кебейтпек еді. — Ж акаң будан көп салып, тукымды, көлік, адам күшін көп жумсаса да, көп ала алмас еді. Оның үстіне біз жерді тыңайтып, жыл сайын жоғары өнім алғалы отырмыз. Ж ахан­ ным, екпіні бірер жыл ғана. Содан әрі бар кінәні жерге аударып, шоңкыйып калмақ. — Ол жағы түсіиікті. — Қай жағы түсініксіз? — Тек бидай жағы асып түссе болады. — Бәрі есептелген, Жәке. Өз учаскеңізге сенсеңіз, басқаға да оене беріңіз. Жантас үндемеді. Ойында бір күдігі бар. Жылда тайлы-гаяғы калмастан колхоз аулы eric үстінде болатын. Быйыл көліктің бәрі, адамның көбі ауылда қалды. Жабылып кетсе тез бітер еді деп отыр. Жомарт салмактын ауырын МТСқа салып, ауылдағы күшпен үл- кен жоспарын орындап жатыр. Қысылып бара жатса, ол күшті егіске төгіп жіберуге дайын. Бірак, МТС жумысыва өзі араласып, таңдап алған машиналары кідірген жоқ. Нормаларын асыра орындап келеді. — Жумыс осылай бара берсе, біз быйыл керемет ж-асаймыз — деді Жомарт. Болашак, іс болғандай, әдемі ойдың сәулесі көзіне бір жарқ етті.— Егіннің жыйнауы да онайланды. Комбайн-самоход келеді. Молотилкаларды электр моторы жүргізеді. Трактор жерін жыр- та берсін. Электр куатымен жылдың 12 айын- да әлденеше рет овощь егіп, жыйнауға бола­ ды... ' “ — Соның істемейтіні бола ма, сірә? — де­ ген Жантасқа, қысқа қайырды жауапты: 187.

— Болмайды. Ёң ақыры кёудеШзге алі-ый жулдыз қадайды, — Коя турсаңшы, шырағым, оны. — Ішіқіз жек көрөтін шығар. Қарын ас ті- лесе, жан марта ба тілейді. Жантас қырындай бере бір жымың етті, Жомарт атына мінді. Беті Нура қолтығындағы куйқалы түбек. Түбектің аумағы кырық-елу гектар. Ауылга жақын және картоп, бақ- ша егін-жайы, Быйылвы .егістің тың, ең бай салаеы осы. Жомарттың есебінше» колхоз кас- сасына жүздеген мың сомдар кіріс енгізбек. Сондықтан, адам көпшілігі, көлік, сайман күші осы түбекке топталған. Жаңа жер, жаңа байлықты меңгергенше, асықкан Жомарт, же- туге шыдамай, түбекті бинокльмен көз алдына әкелді... Столба шуңқырлары Нураға жетіп калыпты., Адамның дені үлкен арыктың бо- йында. Кетпендер шапыр-шупыр сермеліп жа- тыр. Бір газик көп арасынан шығып, бері ка­ рай тура тартты. — Сатан болар, деді Жомарт ішінен. Жолсыз келе жатыр еді, жолыққалы ' жолға түсті. Айтқанындай Сатан екен, Қасында Ес- жан мен Ж анат бар. — Жаксы юездестің,— деді Сатан.— Сені іздеп бара жатыр едік. Ауылға жүр. Ауылға жетіп, партбюроньщ бөлмесіне ене бергенде, Ж анат сыбыр етті Жомартқа: — Шыда. Ауданның екі басшысы бірден жай келмеге- нін жаңа оезді Жомарт. «Шыда» деген сыбыр сабырын кетіріп барады. Есікті ішінен іліп қойып, төртеуі оңаша отырды. Әдетінше тура қарамай, сөзін жай бастады Сатан: 188

— Ауыл маңын көріп шықтьік. Аулақтағы егістер қалай? Жомарт қысқа қайырды жауапты: — Көқілдегідей. — Неше тракторың бар? — Он. — Бірін кім берді! — Істен шыққан ескі екен! Іске жараттық. — Жаратқаның жаксы. Бүйте берсең трак- тордың бәрі саған келеді. Басқалар қайтеді? А1ТС директоры не бітіреді? Жомарт үндемеді. МТСтың мондыбастау -д і і ректорьш билеңкіреп баратқаны рас еді. Дәл үстінен түсті. Директордың да өзінше еее- бі бар. Бай колхоз, электрлі колхоз бір жағы- нан абырой әперое, екінші жағынан қарайла- сып та турады. Бара-бара соның ақыры неге соғатынын сезген Сатан қаттырақ ескертті: — МТС мемлекет мүлкі. Саудагер » дирек­ тор орнынан алынды. — Көмектескені ме жазығы? — дей беріп еді Жомарт, Сатан басып тастады: — Көмек әлі аз ба? Шошқаңа, кәрі-куртаң малыңа алтындай асыл тукымды малдар ал- дың. Егіннің бәрін машина істеп жатыр. Электр- ды тағы біерді. Беретін кезін ондай директор- сыз-ақ біледі үкімет. Сен сурамасаң да, өздері келіп, осында қаншама өндіріс жумысшылары істеп жүр. Будан артық қандай көмек керек?! Жомарт жақ ашқан жоқ. «Өзім білем». «Өз күшім», жетеді дегені албырт жастықтың қы- зуы екенін, мемлекет көмегі, өзара социалистік көмек орасан күш екенін жаңа түеінгендей болды. Сөзін бөліп, оған көз қырын тастаған Сатан ішінен «түсінді білем» деді де Есжанға 189

карады. «Ендігісін сен дйт» деген карас ёд1 бул. Эр адамнын халына карай мінезі бар секретарьдың казіргі ой-кубылысын байкама- ды Есжан. Алғашкы бетпен кусыра жөнелді: — Сенікі тура турсын, менікі бола берсін дегенге көне алМайды үкімет. Саған керек трактор баскаға да керек. Май бидай дирек- тордан дәндеп, енді уставка кол салғансын. Кім саған право берді?!— деген кезде Есжан сук колын шошаңдатып орнынан турды.— Көр- сетші маған, жеке меншік малды колхоз бак- сын деген тармакты? Көрсетші, жеке меншік жойылсын деген заңды? Әрбір гонрдыд, «өзім білемнің» арты осыған соғады. Кім білгенін бугін партия талкыеында көрерміз... Будан әрі Жомарт шыдамады. Сатан сөзі ой салса, Есжан сөзі егес әкелді. — Жолдас председатель,— деді шытынып, баяғының қойшысы мен кожасы жоқ муида. Еркін ойлап, еркін істеуге хакым бар. Жеке мүдде көп мүддесіне кайшы келмеое де, кар- сы тур дегенді көрмедім уставта. Жеке мен- шікті жоймақ түгіл әзір ойлаған да емеспін. Дәлелдеңіз. — Ахмет! Ахмет мәселесінің акыры қайда соғатынын білемісің? — Білем. Қоммунизмге соғады. Не айтасыз буған? Мен жеңіліп калдым. — Ә-ә, Ахмет тілегі, көп тілегі демекпісін? Олай болса көрсет кептің каулысын?! — Нөсер алдында нажағай ойнайды. Көп алдында көсем пікір ойнайды. Қаулыдан сол пікір маған кундырак. Тағы да бузарсыз. Bi- рак, тағы да түзерміз. — Жомарт, Жомарт! — Мен ніе айттым са- 190

ған? — деп ымына көнбеген соң орнынап ушып турды Жанат. — Сіз шыда дедіңіз. Шыдауға болмады, Fa - фу етіңіз,— деді Жомарт. Жанаттың не дө- гені өзіне де естілген жок. Ерні жыбырлап, беті кызарып отыра кетті. Канын ішіне тар- тып, танауы . кусырылған Есжан да шиедей кызарды. Енді Сатанға карап сөйледі: — Значит, сіз бен біз ештеме білмейміз. Бул текжоғарыға бағйнады, көсем пікірлерді ғана тындайды. Біз бүгін партия жыйналысына өзі- міздің «мешеу пікірімізді-ак» салып көреміз де. Сатан үндемеді. Жомарттың «гонры, өзім білемі», өзі іске жаратса да белгіленген мөл- шерден артық траістор алуы, бәрінің үстіна, аудан шеше алмаған Ахмет мәселесін жехе шешуі қосылып, Есжаннын кыңқылын расқа шығарғандай болған соң тәртіпке шакырмак, сді. Шынына келгенде, шу көтеретін тәртіпсіз- дік көрінбеді. Жас жігіттің ойына, ісіне бой- лаған сайын алғырлық, көркемдік кездесті. Әсіресе, казіргі керістің үстінде, келешегі бу- дан да жаркырай түсті. Сондай адамның усак-түйегін кешіргісі келсе де, Ахмет мәсе* лесі катты қыйнады Сатанды. Кәйту керек, бір іс жасалып к.алды? Оны бузса — түпкі мақ- сатты бузғаны. Бузбаса — қазіргі мақсатты бузғаны. «Карала. Ақтаса жоғарғы жак, ак.- тар» деген онай бітімге ары жібермеді Сатан- ның. Әуелі жоғарғы жактың бетін біліп алғы- сы келді де, ол сырын купыя устап, жігіттер- дің қызуын баса сөйледі: — Мәселенін тағы бір анықтайтын жері бар сыяқты. Оған дейін ашуларың басылар. Сал- кын қанмен отырып талқьиармыз. Есжан әлі 191

обед те ішкен жоқ,— деп, аяғын әзілге сок,- қанда, қысылып отырған Ж анат жайнап оала берді: — Есекенді обедке апаралық. Шөп, сүт жа­ ры Жомарттікінен, ет, май жағы Ақаңдікінен табылып бағады. Қайсысын қалайды екен? — Екеуі бірден болса ғой Есекеңе. — Онда біздің қарттікіне баралык. Ж анат ертіп шығып кетті бәрін.

I Жауынды жаздың бірсыпыраоы өткен. Шіл- дедегі жер беті жайқалып тур. Табиғат быйыл мырзалығын мақтана көрсетіпті. Ескі аңыз- дарды кодыраң басса, тастак, төбелердің бе- тегесі қоян жасырды. Егін бурыл тартса да бойлап барады. Бойлаған сайын басын ве тү- седі. Колхоз даласы калын, қамыстай. Жел үп етсе, сыбдыр етіп, сыбырласа жөнеледі. Бакшасы белуарынан келіп, ыңыранған ау- ылдың ішінен скрипка үні естіліп тур. Ешкім еш уақытта естімеген жаңа үн, жаңа сарьш, қулақ тояр емес, тіл сыйпаттап болар емес. Көңілді күндей жаркыратып бойды кымыздай албыратып барады. Біресе шарықтап, біресе қуйылып, қалықтағанда осынау дүниеалақа- иыңа, асқак арман табаныңа бір келген сыяқты. Сезім патшасы сулу үн колхоз клубынан шықты. Клуб есігін ашсаңыз, нәресте жүз, сым саусақ, сөзі бал, мінезі жаз, жас қайындай ырғалған Алманы көресіз. Қоршаған жастар- 13-1617 193

дың ортасында «Күншуақ» күйіи тартып тур. Көп ізденіп, көп жүріп, Алматыда аяктап қайтты бул күйді. Келісімен колхоз клубьш қолына алғаи. Бос минутын колхозшылар осында өткізеді. Музыка үйірмрсі өз алдына. Біреулер газет, кітапка үніліп отырса, біреу- лер дойбы, шахмат, биллиард ойнап жатыр. Клуб іші өмір айнасы. Қабырғаларындағы ди­ аграмма, карта, сурет макеттерден колхоз- дың ғана емес, бүкіл еліміздің бейнесі байка- лады. Алманыц бул «Күншуак> ка коса әкел- ген бір жақалығы. Енді бірі — колхоз жаста- рының көркемөнерін көтере түсті. Оның ма- ңына топталаған көркемөнер талапкерлері: ән- ші, биші, гармоншы, домбырашы, мандалинші... Өз ортасы-нан шыккан Алмасын, бәрі мактана тындап, устазындай курметтеп отыр. Осы кур- мет, махаббат— Алманы өлімнен бір куткар- са, бүгін «Күншуакты» тарттырып, өмір шы- ңына шығарды. Көңілі өскен, кумары арткан Алма скрипканы кабына салып, кетер алдыи- да толкый турып сөйледі: — Тәртіп бойыиша сіздерге мен есеп беруге міндеттімін. Әуелі мынаған караңыздар,— деп өзінің пионер күнгі суретін көптін. көзіне тосты. Осы клубтың сахнасында, колында жер шары, декламация айтып турған кезі. — А'к ылак, ақ ылак әлі сондай тәттісін! — деген дауыстар көтерілді. Алманы жасында «ак. ылағым» дейтін әкесі. Аңшы Дос пен кү- зетші Л^әмет карт соны еске салып тур... — Өмірімнің бул бір умытылмайтын шағы деді Алма.— Одан кейін, жетім кезімде, осы үйдің алдынан ауыл болып алыс жолға аттап- дырғанда. • 194

— Жолың болсын, карағым, тез бітіріп қайт...— деген дауыстар кулағымнан, жылы сөз, жаудыраған квздер есімнен әлі кетпейді. Соны сағынып, оқуды мерзіміне-н бурын біті- ріп келген- едім. Сол ауыл, сол дауыс, жылы сөз, жаудыраг-ан көздер будан екі-үш ай бу­ рын тары да аттандырды. Тағы да айтты тіле- гін. Мен казір кермеймін. Сіздер көрігі тур- сыздар. Орьшдалды ма тілек? — Орьшдалды! — Артьн-ымен орындалды! — Клуб іші күйге, нурға толды. — Ризамын тағдырға! — деді Алма. Көзімді алса да, көцілімді алмады. Ризамын халкыма, көңілімді күйледі, «Күншуақтай» күй берді, Сөзін бітірген соң, скрипкасы колтығында, таяғымен алдын шодып, сахнадан түсе берді. Қөп дуылы бойын дуылдатып, кызыл түлкідей кулпыра шыкты клубтан. Қазір дағдылы жол- дарды жшідассыз-ақ табатын. Шапшаң жүріп, қысқа адымдап үйіне жеткенде, — Әже, мен бак.ытты екемін!— деді есік- тен кіре.— Журттың жүзін көрмесем де, тол- қынды дауыстардан лсүрегін сездім. «Ак ылақ» деді ғой! Әлі сондай сүйкімді болсам, одан артык бақыт не! Папам ғана айтатын еді. Ел айтты енді, ел айтты! — Бақытыңнан айкалдым. Балаша қуанған ақ ботам!— деп Дәмет бәйбішө өз қуанышын көз жасымен білдірді. Алма муныда* сезді. — Далаға шығып, бой жаз, әже. Мен оты- рам үйде. Кемпір кенесті кыздыруға бәйбіше кетті. Аздан соң танауы желпілдеген кыз бала енді. Ентігіп болып түр. Колында дәптері бар. 195

— Бул кім? — Мен, Алма тэте. — Айжанбысын? — Ия. — Тағы да музыка тындауға келдің бе? — Жоқ. Дәптер әкелдім, тэте. Біздіц Қайні- кештің қолында жүр, жазуы бар. Сіздікі емес пе? — Кәне, окышы жазуын. Айжан оқый бастады. Быйыл төртінші клас- ты бітірген, зирек бала. Алмамен көрші. Күн- де музыка тындап, декламация айтып, билеп кететін. Дәптер сөзіне түсіне алмай, көңілсіз- деу оқыды. «Ел көздегіні ғана емес, көңілдегіні де бі- леді. Баска түгіл өзімнен жасырған бір сы­ рым бар. Жүрек түбіне таксам да сол сырды журт коймады. Дәптерім, сен сактап бер. Тә- нім таза, жамым кара бір жанмын. Не бол- дым сонда? Адамшылық ар аскар таудай ал- дымда тур. Кеу-кеулеген бір күш атта! дейді содан. Аттамасам өртеп барады, аттауға ады- мым жетпейді. Тылсым сынды, өмірдің бул кай кысымы! Тәнім таза болғанша, жаным таза болсайшы. Жанымдай жакын Алманы қарайткаиша, кара күйедей карайсамшы. Бул ке ғажап! Жанышта дейді сол жаралы жанды. Қалай барар батылым! Өйтіп таткан ләззаг- тан, ішіп өлген у артық. У тек өлтіреді. Ал, мынау, I'fbiHay!.. Бәріне Жомарт сен кінәлі. Неге тудың, неге көрдім. Сенің тереқ көзіннен терең теціз тай- ыздау. Сенің аскак ойыңнан асқар тау да ала- са. Егер, тылсым бар болса, сол тылсым дәл оен дер ем. Андатпай алдың еркімді. Са- 196