mustafin_gabiden_millioner

ла бер отка, шыжысам Да кабак шытпан. Bi- рак, бірақ, ақ бөпедей Алманы шырылдатып кете, алман, кете алман! Алтын сабыр мыс бол май, болат жігер бор болмай, берілме Жа- нат, берілме!..» — Бул не дегені, кім жазған? Жанаттәтем- нің де аты бар,— деп окып болған соң Ай- жан кішкене иығын кыйкаң еткізді. Ж ака ғана қуаныш кернеп жайрандаған Алманың көділі сур булыт көшкендей сапыры- лып кетті. Қөзілдірік орнында каракат көз турса, нажағайша жарқылдар еді. — Бара ғой, қалқам, бара гой! — деді ба- лаға. Оцаша калса да үйге сыймай жүр. — Дос, куаныш, дегендер осы ма?! —‘дегенде көкірегі каре айрылады.— Енді не қалды?! Қос карашык сөнсе де көңілдегі от сөнбеп еді! Жаныма тең Жанатым жау болып су қуйған соқ, быксып міне өшіп барам. Дос канжар- ды жүректен оалады еюен. Тасығаи көңіл тартылса, тақыршак екен! Ей, пасық дүние тағы нең бар?! Әкел, әкел... Енді маған бәрі бір,— деп ақылы ауыскан адамша, қушағын кең жая, сенделпен Алма бір кезде шошып оянғандай селт етті.— Хателесіппін! — деді де, скрипкасын ала сала «Күншуақ» күйін сар- иатты. Балкып кетіп, тасып кетіп, күй ырға- ғымен куйкылжып отыр. Мейірі канған соң,— айыкты көңіл. Адаскан екем,— деп ба- сын шайкады.— Оның да мендей тілегі, жү- регі бар. Мен үшін екеуін бірден буғаулап, отқа салғ-ан досыма, жана бер деп калай а й т т ы м ? Меніңжаным сенікінен аяусыз _ба деое не дер едім? Ж анат достыкка шыдап тур. Шыдармын ба мен сорлы? Қолка салды жү- 197

рекке! Жүрегін бермес достардың салтьі бізге керек пе? ІІІешілместей бір түйін тағдыр тағы тйстады. Жомарттьщ неойы.бар? Егер, оны да осылай қыйнасам, екеуінің ара- сына біткен сары тікенек мен емей кім? Дос- ың кайғы жутқанда рахаттың не сәні бар? Бө ліп ішкен сол қайғы махаббаттай мае. қылар... Алма катты кыйналды. Долы кьізғаныш сәу- егөй сананың бетінен алып тур. Бітімге келер емес. Жанатты аяса, өзін анмау керек. Өзім аяса, Жанатты аямау керек. Ктріп келген Жо- март іштегі окыйғадан іштеме сезген жоқ. — Куттықтаймыіғ Алочка! — деп колын устады. —•«Күншуақ» журтка унапты. Клу.б та бір түрге еніп қалыпты. Колхоздың өз сау- ыгы өзінде енді. Алманың қулағына еніп те шықпады бул сөз. Суйікті «негріне» іштегі шерді шертпек еді. Бір-бірінің жүзін жырттіаған әдет, тілді күрмеп тастады. «Уят, ардың бетін ашсаң, ар- жағында не қалды?» деген он, айтқызбак, тү- гіл, енді бөгелсең өңіцнен біледі, деп үйден шығуға асықтырды. — Үйде боламысын? — деді Алма. Оңаша кетіп, ойын әбден корыткысы келді. — Болам,— деді Жомарт. Түйткілдене ка- раса да түк сезген жоқ. — Мен біраз суға түсіп, қумға жатып қай- там. — Мен барайын ба, Жанагпен барасын ба? — Үйқың шала, тынықсаңшы. Айжанды ер- тіп барам. Алма бөгелмей шьіғып кетті. Жалғыз кал- ран Жомарт тым көнілді. Eric даласынан кел- ді. Таяуда егін өнімі мөлшерленбек. Дәнден- 198

ген егіннің сырын агроном әляен-ак түйген сыякты. Ала келген бес-алты сабакты бойына өлшеп, дәнін санап, жымывдап тур. Сабактяр- ды кітап шкафының устіне апарып койды. Оның ойында, кыймылында уйкыдан баска уа- кытта тыным болған емес. Куатын узкытқа сыйғыза алмай жүр. Бара салып электр плита- ны жакты. Ойында қазір электр... Әзірге жеті- сегіз уй ғана пайдаланады. Егін nice бәріне жеткізсем... дейді. Қолына кітап ала жаитай- макка столға келгенде, көзіне дәптер түсті. уйпаланған жат дәптер әлі сол ориында екен. Алма окығанды бул да окып, таң калды. Үл- кен жумбақ дәптердің қолға түсуі еді, тез шешті. Будан екі күн бурын Жақыптьщ үйінде электр плитасынан өрт шыға жаздаған. Әлегі шыкканнан кем болған жок. Жанат библиоте- касын терезеден лактыра бастады. Сонда то­ пырла ран балалардың бірі дзпүерді колына устай кетіпті. Жомарт муны тапса да, Алмага Айжаннын окып бергенін таппады. «Білмейді» деп отыр. Жүрек тайдай тулап тур. Жатып еді, жаткыз- бады. Жүріп еді, о да тыныс болмады. «Сен де жаз шыныңды» деп столға еріксіз отырғызды. Сол дәптердің екінші бетіне Жомартта жазды жан сырын. «Рас айтасын, Жанат! — «Ел көздегіні ғана емес, көнілдегіні де біледі». Кара көзден Кы­ зыл ушкын шашыраса, сокыр ма журт көрмей- тін. Сол ушкыннын бірі ғана ішіме тусіп, өрт- ке айналған. Жансам да шыдап келіп едім, екі рет еріксіз балкыттыц. Бірі — сонау бал- быраған көктемде, теннис алаңында кө- 199

тёріп алдым жердён. Сен емес, бүкіл жер к.6- лыма келгендей болды сонда. Кідірместен атып кеттің. Бүкіл әлемнен айрылғандай болдым. Қуып жетіп, колтығыңа жармасқан- да, колымды қағыл кеттің. Бүкіл өмірден қа- гылғандай болдым. Көрген түстей сол секунд неге екенін білмеймін, соғады да турады. Енді бірі — осы дәптер! Мен тек сөзін оқы- дым. Ыстығым қырықтан асты. Сөз сенің жү- регіңнен шықты. Болат екенсін мыңдаған гра- дустарға шыдайтын. Шыдамдылық, •— еріктің күші. Еріктіміз дей- тінің қайда? Алманың алдында еріксіз екен- біз. Сол нәзік жан жадындаған сайын биік тау- дай биіктей береді. Тауды бузу оңай. Достык, махаббат кылын үзу мүмкін емес. Бул не ға- жап! Ерікті де, еріксіз де бір өзін. Тағы да ай- там, кең көңілге екі тілек сыймады, Несі кең онық?! Сен таппасаң, мен дәрменсіз. Қаламым қолдан түсіп барады...» Доптерді столдың тартпасына тығып, Жо март жаңа жантайды. Жантайса да тыныштық ала алмады. Ауыр ой басқан дене мең-зең боп албырап жатыр. Өңінен іші көрінгендей еді. Көзсіз Алма көре алмады. Есікті ептеп ашып, аяғын сыбдырсыз басып, төргі бөлмеге енді. Шашын тарап турғанда Жомарт барды ка- сына. — Мандай шашың қыйсыктау бөлінді. Ма- ған бер таракты. —■Оятып жібердім бе? — Несін аяйсын, Алочка? — Ол не дегенін? — Аяма дегенім де. — Өзін аямаған кісіні не оңдьшады? Қалай 200

айттынбул сөзді? Даусың да өзгеріп тур ғой? — Қайтып алдым сөзімді. Ая мені, ая! — деді Жомарт. Шашын дурыстап берген соң кетуге киіне бастады. — Конторға кіріп шы- ғайын. Кешікпеспін. Жомарт кетісімен Алма қойған жерінем дәптерді іздеді. Таба алмай, кішкенс. досы Ай- жанды ертіп келді. . — Қарашы. Қайда койып кетті екен? Екеулеп іздеп акыры тарігіадан тапты, — Бағанағы жерін оқыйынба, тэте? Баска- сын окыйын ба? — Баска не бар екен? Сыйпалактап отырып екеуі Жомарттыңжа- ңағы сөзінің устінен шыкты. Айжан окып оты­ рып, сықылықтап күледі де, сурап кояды. — «Бүкіл жер колымда. турғандай болды сонда» дейді. Қалайша, тэте? — Окый бер, жаным білерсін оны да! — «Тауды бузу онай. Достық махаббат кы- лын үзу мумкін емес»? Сондай мықты қыл бо­ ла ма, тэте? — Болады, жаным окый бер. «...Жақыидаған сайын биік таудай биіктей береді» дейді сізді. Тау биіктей бере ме? — Биіктей береді. — Кәне, сіз биіктеген жоксыз ғой?! Уланған Алма, еріксіз күліп жіберді. — Тірі бол. Бәрін көресін, білесін, — дегі дәптерді тартпаға салды Алма. Айжанның қо- лына бір плитка шоколад устатып, бетіненсүй- ді. — Бара ғой, калқам, мен де сендей болған едім бір кезде. Ойнактап Айжан кетті. Алма диванда сулык жатыр. Дәмет бәйбіше жаңа қайтып, кірген 201

бетінде ас үйге аз күйбеңдеді де, төргі бөлме- ге енді. — Алма жан, қандай тамақ істейін? — Білмеймін, әже. Көңілім іштемеге шап- пайды. — Қуаныштікі карғам, куаныштікі. Кем- пірлер де қуанып жатыр. Той жаса деп жатыр. Ет асып жіберейін, су қайнап тур екен. — Тек ет аса көрме. — Пильмень істейін бе? — Ол ет емес пе? — Күріш косып самса пісірейін? ■ — Жумыртқа, сүт, овощь кайда? Бәйбіше басын изеп, ауыз үйге шыкты да, — Тамақ піскенше іше туршы, — деп ста- канмен бір графин кымыз әкеп койып кетті. Алма кымыздан ауыз да тимеді. Басын да көтермеді. Ауыр оймен езіліп жатқанда Жо- март кайтты. Қуанышын айта кірді есіктен: — Дүкен үйініңэлектр установкалары бітіп- ті. Ерледі Ақаң. Агаш мастерскойы да бітуге жақын. Тағы да бір газик алатын болдық, заявкамызды қабылдапты. Ояумысын, Алочка? — Ояумын, — деді Алма әлден уакытта солғын дауыспен. — Бәрі кайырлы болсын. Жомарт Алманың касына крп жантайды. •— Ойлап жатырсын ғой? — Ия. ' — Кәне, салшы ортаға. — Ортақтаспа, өзівдікі де жетер. Жомарттық жүрегі жаңа ғана секем алды. Бірақ, «өзіңдікі» деген сөздің жоруы екеу. Же- ке басына байланысты ма, көп камына байла- нысты ма? Айыра алмай аныктай түсті: ' — Ойдан енші бөліп неғып жатырсын,'Алоч* 202

қа? Күн қабағы жабылса, жер қысылады. Се- нің кабағың жабылса мен кысылам. — Еріксіз айтқыздың-ау! — деді А'лма күр- сініп. — Сені қысып күн болғанша, жанып 61- Tin кул болам. Теңмін деуші ем бір кезде, кем- ыін енді. Соиы ойлап жатырмын. — Япырмай, кемсінген жерім болды ма? — Теңсін, деуге әлі де аузың бара ма? Ар алдындағы әділдік кайда?Досекең айтушы еді ғой: «көкте жүзген қыраи қуйылып түсіп, са- йыспай маукы басылмас. Жорғалаған сокыр коян кара кустан да кутылмас». — Осы ма, Алочка, барың!— деп Жомарт басын көтеріп. алды. Алманы да көтеріп тур- ғызып, бір стакан қымыз ішкізді. Өзі ішер ал- дында стаканды жоғары көтерді. — Осы қы- мыздай адал ниетпен айтам. Соқыр қоян емес, айдын көлде каңкылдаған аққусын. Аққу ай­ дын көлде жүзсе, сен айдын көңілде жүздің, Мақтанам да, танданам. Серпінім темір үзген- дей, ойым әлемді, кезім кыйырды кергендеіі. Бірак, бәрі махаббат, достық алдында дәрмен- сіз. Сол ғажап күш езің екенінді білсең аяр едің мені... Алма жылап жіберді. Білем оқығам дәптер- ді, дей алмады. Өзін аяғанда шықпаған жас, екі досын аяғанда егіліп кетті. Сорлы Ж о­ март әлі ёштеме сезген жок. — Нанбастай не жазып ем, ыстық жасың қардай ерітті ғой!.. — деп уатып отырғанда, бәйбіше телеграмма әкеп берді. Жомарт окый сала, Алманы көтеріп алып асыкдла атты... — Суйінші, Алочка, сүйінші! Москва шакы- рады, Москва. «Күнш.уак» Үлкен театрда ой- налады... 203

— Ризамын тағдырға, ризамын! — деді Ал- ма. Баска сөзге келместен шырқап жіберді. Жомарт косыла жөнелді. Уай, арман сен акша булт жүзген көкте, Тоймадым, карай-карай ерте-кещтё. Жалғанда сенен көркем бар ма? лесе: Бар адам дауыстайды «жоқ[» деп әстеі Шіркін арман, • Етіп пәрмен, Шакырады бикке. Калман, калман Эрге талман Биікте көңіл, биікте. II Ж анат бурынғысындай жайраңдамайды. Мі- незі, жүріс-турысы ауырлап кетті. Әсіресе, кейінгі екі күн иығынан мыктап бас- кан. Үйден шығудан да калды. Төсегі жыю- сыз. Отырғаннан жатканы, окығаннан ойла- ғаны көп. Оцашада күрсіне береді. Жакып .Алматыдан Алмамен бірге келген Әлі ешкайда шыккан жоқ. Өзі кеткелі болып жаткан үлкен өзгерістерді әнгімеден ғана ес- тіді. Аралап көрмекші еді, баласы өле-өле ка­ пы болған карт, Жанатының қасынан шыға алмай отыр. «Ауырмаушы едің...» дей береді. Аржағын айтуға аузы бармайды. «Ауырмаған адам ауырса тез кетеді» деген ескі уғым есінде. — 'Алмамен коштасып калайын, — деп ба- сын қөтерді Жанат. Үйден шыкпаған екі күн- деАлманы көрген жоқ. Жоғалған дәптер ғай- 204

кіітан табылып, бар сырды эшкерелей келген. Бірак Алманың білгенін бу да білмейді. Жо- марттың білгені-ак жетіп жатыр. «Енді нең қалды?!» деп жазғырған ар, екі күннен бері жаткызып та ста п еді. — Жылы киін, балам,— деді Жақып. Бала- сының суықтан емес, ыстықтан ауырғаньш кайдан білсін. Далаға шыкқанына куанып, шілдеде үстіне пальто жапты. — Жаппаңыз. Онсыз да ауыр, — деді Ж а­ нат. Жакып сонда да қарыиа іле шықты паль- тоны. Жомарт үйінің маны көпшілік. «Жолың болсын, аман барып, абыройлы кайт!..»-деген дауыстар алыстан естіледі. Алма коштасып болса да, арбасына отырмады. Бәрінің орта- сында ойлы пішінмен сулқ тур. — Ж анат үйде ме? — деді бір кезде4 Мәмет- тің даусы санк етті. * — Ауырып жатыр. Әйтпесе, алдақашан кел- мей ме? — Бәсе, — деп Алма арбаға мінді. Қасында Жомарт, көшірінде бала Төлеубек. Жакыптікі- не карай тартты. Көп үні тағы бір көтерілді. Көрмесе де Алманың кезі артында. 'Екі қолын бірден булғап барады. Жантас коштасып кал- са да, боз атпен сондарынан жүгіртіп келеді. Осы кезде үйден шыккан Жанат, бері бетте- ген пар атты, аржағында бері ауған көп наза- рын көргенде, самсаған мылтыктың аузында турғандай болды. Тайынбайтын кыз тайкактап еніп кетті үйге. Жакып тосып турып. — Жолың болсын, балам, — деді де, Алма- ны өзі түсірді арбадан. — Кім ертіп барады? — Мына Төлеубек ертіп барады. Москваны 205

көруге кумар екен, — деді Жомарт. Жақыгі тандайын қақты; — Жумысты ойлағансың ғой. Адамнан жу- мыс кымбат болып па? — Мен емес, Алманың өзі таңдаған. — Біздің бала окуға барады, — деді Ж.ан- тас. — Алмаға ергені тіпті жақсы болды. — Бул шіркін пысық өзі, — деп Төлеубектің шолақ мурнына узын саусағымен бір түртгі де, үйге бастады Жақып. Жанат өз бөлмесіне суық ас дайындап үл- герген екен. Үш-ақ орындық қойыпты, Жақаң мен Жантас түсінді де, жылжып кетті. Үш дос оңаша. Екеуі айыпкер, біреуі тергеуші тәрізді, мерейі үстем отыр. Портвейн куйды Жанат. Өзі азырақ тастап алса керек, бетінің ушы қызғьілт. Амандықтан әрі мандымаған әңгімені Алма қозғады; — Мен Жанаттың денсаулығына ішем. •— Мен, Алмадың абыройлы кайтуына, Үл- кен театрда улы Сталиннің «Күншуаққа» қол соғуына ішем! — Мен сорлы қағыдып калдым-ау! — деді Жормат. Үшеуі бірден күлді. ҚапелІмде тарыл- ған т.ыиыс аз да болса кеңи түсті. Екеуінін, сы- рын бірден білген Алма кетер алдында өз сы- рын да сездіргісі келіп отыр. Қызғаныш пен аяныш кезек-кезек қыйнап, «жақ ашшы кәие көрейін» деп турса да, тартынған жок: — Аяймын сендерді. Мен казір философ. Ойласам ең бакытты адам өзім. Аз жасымда көп көріппін. Көргенімнің бәрі сол әдемі кал- пында. Ешуақытта өзгермейді, Шынында, олар- дың тозғаны да, жаңарғаны да бар. Тозғанын көрмеймін. Жаңасы қалай екен деп кумартам. 206

Көңілімде тек сулулык, кумарлық жаеайды. Тіршіліктің будам артық сәні бар ма? Егер, «Күншуақ» осыны айтып турса, одан артық ма­ кан бақыт бар ма? Аяймын сендерді! Мүмкін біз жак, сүйек салдырғанша жасармыз. Бәрі бір сендерді мен осы әсем калыптарында елес- тетем. Ал сендер, менің орнымда қу сүйектей сорлы кемпірді көрерсічдер. Қандай аянышхы! Білем, қазір менің көзілдір-ігіме карап көціл- дерін, күнгірт тартты. Ойлаңдар бірак, тіршілік туйіні екеу-ақ. Соның бірі — тән. Екіншісі — жан. Тән шырайы — қулкын. Жан шырайы — ар. Қулқын үшін бәрін курбан кылғанда, ар ушін өзіқді де курбан кыласын. Өмірдін. бул - екі түйінін көзсіз-ак шештім осы екі күнде. Қарамаңдар күңгірт көзілдірікке, көркем көңі- ліме қараңдар! Қарандар да, ойланыңдар, неге уқсайды сол көркем көқіл? — Алочка, Алочка!— деді Жанат сөзді бө- лігт Көзінен жас парлап кетті.— Томпыйған топырағың да Алатаудай көрінді енді маған! Жанаттың көз жасын даусынан сезген Ал- маның да көңілі бузылды. Өзін азар устап, сө- зін тез аяқтатты: — Алатаудай көріиген топырағым емес, дос- тығым болар. Дос жүрегінен сондай орын бер- генризамын тағдырға! Тек сондай бөгет қыл- масын. Онда менің жаңағы көркем көңілім — күн түссе де күңгірт. Жанаттыц көзі жарқ етті. Соңғы сөз зор бір нәрсе күрс кулап кеткендей сезілді. «Бул не ғажап?!» деген кескінмен Жомартка карады. Ол да аңырып қалыпты. Алма орнынан турды. — Жүрелік. Ж анат асығыс киіне бастады. 207

— Тура тур, Алочка, тура тур. КиінейІн. — Киініп кайда бармаксын? — Шығарып садам сені, Қарағандыға дейін барам. — Жанат жан байка! Қайталап каларсын... — деп Жақып енді. Жанат қайталар да, тоқ- талар да емес. . — Жазылдым, Жаке! — деді. Үшеуі арбаға қушактаса отырып, кетіп бара- ды. Ауылдан шыға шырқаған әндері естіліп турды. * Ой, арман сен ақща булыт жүзген көкте ш Сексённен аскагт аңшы Дос пем елуден аскан күзетші Мәметтід бас косатын жері уста дүке- ні болды. Бурыңғы көрік уй өзгеріп кеткен. Ж аңада қосылған бөлмеде токарь станоктары, слесарь столдары орнатылып жатыр. Ахмет өз бөлмесінде электр балғасымен істеп тур. Электр тазалыкты да ала келіпті. Қокырсып жататын уста маңында ине жоғалар емес. Це­ мент идеи сыпырулы, тап-таза. Екі қарт ра- каттанып әңгімелесіп отыр... — Әй былшылдата бермей, аржағындағы түкіргішке түкіроецші!— деді Ахмет. — Қутыруын караңызшы!—деп Мәмет Дос­ ка қарады. Дос Ахметке жығып берді Мэ- метті: — Каршыға, бүркіт тазалыққа үйір. Кара қус, күшіген елексеге үйір. Аржағын өздерің біле бер. Қарк-қарқ күлд! Ахмет. Түбі батьщкы ше- 203

Лек мурны делдие түсті. Ушқын, куйе жеген теңбіл бетінде, қаркыл басылса да, күлкі он- нап турды. Бойы тым сергек. Бурыңғыдай, ырс- ырс етіп, қызыл гемірді балғашымен косыла соққанда сорғалайтын тер жоқ. Балға өзі урып тур. Балқыған темірді тек ауната береді. Көрік өзі үрлеп тур, көмірді тек жыйыстыра береді. Көп жылдарда қара күшпен жеңген сом бі- лекте кобыланған сіңірлер, бадырайған та- мырлар көрінеді. Қолы, көзі істе болғанмен, аузы сөзде. Сөзі көріктей қызу, балғадай нық. «Орыс мінез», «адуын мінез» стахановшы Ах­ мет дәл бүгін бар кемеліне келген сыякты. — Бес сакалдың санына жете алмай отыр- мысын? Қалай тарасаң да өшпесе өспейді. Одан да кориянық сөзін у к !— дегенде, Мәмет жауаптан бурын узақ ыңылдап алды: —■Е-е-е, тазасын сен, тазасын. Иманнан ту- ғанда журдай едің. Ауызға біткен сақалдан та- зардын. Одан кора толы малдан тазардың. Ен- ді Злнка ғана калды. — Сакалың аузывда, бергенін айт. Малың кораңда — ракатын айт. Қолыңнан келсе Қа- рынбай болмаксын. Несіне келдің дүниеге? — Сен еонда Атымтай бола коярсын. — Әр заманның Атымтайы өзіне. Дәл сенің оңбайтыныңды Балғожа мойыныңа белбеу са- лып сүйрегенде-ак білгемін. Дос күлкіден шашалып, жөтеліп калды. Ку- дайға нанса да, кулдықка көп мойыкдамай, сауыкпен кеткен адам. Кәртайған соң амал жок, ырымын істеп жүр. — Балғожа кімді алдамады,— деп күледі,— Ак. сайтаны бар еді. Осы Мусаның деген жігіт күні. Уры кезі. Жалғыз үй отыратын. Аңнан 14 1617 209

келе жатып, түсе калсам, үиінде бес-алты пі- рәдәр, ортасында Муса, кеукілдеп жатыр... Тіп- ті ес жоқ. Күре тамырлары білеудей. Зікір де- генді көргенім сол, тебе шашым тік турды. Жындының ортасына түсіппін. Жөнеле бер- генімде, Балғожа белбеуді мойныма салып кеп қалды. Тарттым қамшымен! Е, кутырып кеттің бе? Нец бар менде? Бейішке сүйремсең де ба­ рам, дедім де шығып кеттім. Сол кезде Мәмет- ті де жыққан ғой. Ахметтің қаркыны үдей түсті. Сөзге тарык- пайтын Мәмет, мойындап күле береді. — Япырау!— деді бір кезде,— сонда журт немене! Балғожа бейішті саудалап жүргенде, Егінбайлар орысша білгенсіп жүрді. Мына тур­ ран күзеу кара «сайтан арба» жасамақ болды. Жомарт, Жанаттар окуым әлі аз дейді. — Кузеу кара дегеніне жетті, бірак,— деп Ахмет токты тоқтатты. — «Сайтан арба» «сай­ тан шамдардың» ортасында отырсын. Міне, бу- рыңғы сегіз сағаттың жумысын төрт сағатта бітірдім. Үйге барып дем алам. Токтай тур әлі, анау станоктар бітсін. Осы маадагы колхоздар -ақшасымен капшыктарын ала келіп, есік бо- сатпас. — Электірінді көрген соң сексеннен аскан менің де уста болғым келді,— деп Досекең шыкты. Екеуін Ахмет үйіне ертіп журді. Үйге тачн- ған сайын, көк иісі мурынды жарып, мүңкіп барады. Бір есікті көк шарбактың іші балбы- рап тур. Кызыл төбелі, жумырткадай ак уй ағаш арасынан азар көрінеді. Бөлектеу салын- ған бурыңғы мал корасынан әрі карай бакша егісі кетіпті. Жапырағы жайқалған қора қа- 210

лың тоғай тәрізді. Коян жымындай жолдар болмаса, кісі адасатын, шарбақ ішін күзеткен дәу, сур овчарка, жан жуытар емес. Кезінен от шашып, тыкыр сезсе күр-күр етеді. Злика- ның қолында шелек, екі баласын ертіп бақша суарып жүр. Бітік бакшаға сүцгіп көрінбей кет- кенде, майда қоңыр ыңылы ғана естіледі... Ахмет қонақтарын жазғы үйіне енгізді. Бул үйдің сыйпаты қысқы үйден бөлек. Төбесі ак брезент, қабырғасы шырмауық. Астына жоға- рылатып тактай төсеген. Дөп-дөңгелек, қазақ- тыд киіз үйі бейнелес. Күз түсе төбесін, иденін жыйып алады. Ж аз кура қояды. Үй маңында- ғы гүл, ағаштар өзгеше бір шеберлікпен егі- ліпті. Қысқы үйдің терезелері жазғы үйге ка- рап тур. Терезелер тусында сирень гүлі. Содан бергі жерді алуантүсті гүл жауып, әдемі шыт- тай шуп-шубар. Әр шубарда мән бар. Шашы- раған күн, шыпырлаған жулдыз, орақ, балға, Кремль бейнелері салынған. Екі үйге қатынай- тЫн лсалғыз аяқ жол гүлдердің дәл ортасымен өтеді. Жол, гүл лсиектерін белуардан жоғары ағаш егіп, коршап тастапты. Ағаштар басын- дағы тығыз буйра, ал-қара көк жапырақтарда бір мін жок.. Баса киген папаха тәрізді. Қыскы үйден басталған гүлдер аланы, жаз- ғы үйді ортасына калдырып, Сталин суретіне жеткенде бітеді. Сурет: те гүл. Баска гүлдер жерде болса, бул шарбақтан әлдеқайда жо- ғары, мақпал кара топырақ тактада айкын кө- рініп тур. Бет алды шыттай алаң. Айналасы алма, каракат сыякты түрлі жеміс ағаштары. Жупар иіс самал октын-оқтын лселпіп кетеді... •— Малдан кол босаған сон үй маңын көр- кейте түстім, — деді Ахмет, қонақтарына бак- 211

аіасын көрсетіп болып. — Тары бір кьіял келій жүр басыма. Мәмет елең етіп, жалт карады Ахметке: — Тағы бір шатак шығар онын? — Шатак. маған майдай жағады,— деп күл- ді Ахмет, — мынау балбыраған кора шатаксыз .жааалған жоқ. «Жеміс ағаштары шыкпайды. Тәшрдің бермесін алмак» деп күлгенсің бәрің, Енді күліп көрші. Малды фермаға өткізудіңде шатағы аз болған жок.. Мен казір бурьшғыдаң аз істеп, көп өндіретін болдым. Енбек игілігін қайсымыз артық көріп жүрміз? Ойлавдаршы. — Арманыңа жеттің, жеттің! Енді не керек саған? — Норма ескіріп барады. Өсіру керек. — Ей, кудайдан безген! — деді Мәмет,— Осы колхоз бурынғы рулы елдің істемесін іс- теп, бермесін беріп отыр. Әлі де тоймаймысын? Ахмет бақшаны басынаі көтере қарқылдап күлді: — Сорлы бес сакал! Қазакы етекбастылык, бишара канағатшылдық кашан калар екен, сендерден?! — Уа, Ахмет! — дегенде, Досекеңнің кәрі басы калтылдап кетті.—: Сонау алтынды Май- өзек, анау көмірлі Қарағанды, мынау темірлі Теміртау, осынау Кара Нура талай заман сы* рын ішіне бүгіп келіпті, Енді ғана ақтарылды. Соларды жайлаған казак та, актарылған сыяқ- ты. «Қонақ аз отырып, көп сынайды», мен бір конак бул заманға. Атым ерттеулі тур, айтып кетейін. «Елу жылда ел жана, жүз жылда ка­ зан» деуші еді. Осы қазак отыз жылда-ақ «g,a- зан» болды, Қайнап жатыр. 212

— Каттырақ кайнаса екен! — деп Ахмет ку- шырланғанда, Мәмет оны санына нукыды: — Акырын. Сындырарсын. Шымырлап кай­ наса бабымен п-іседі. — Бүркітімді алып, Жауыртаудың басыиа шыққанда, жалған табанымда жататын. Сенің мынау қутты қадам үйінде дәл сондай болып турмын. Даладағы әңгіменің жалғасын үйде бітіріп, Досекең төрдегі көрпеге жайыла отыра бер- генде, Ахмет тағы бір көрпе әкеп, шынтағына екі жастық койды. — Жантайыңыз, кәрия. Шаршаған шығар- сыз. Жастықтың ішінде радио бар, тыңдай жа- тыңыз. Алматыдан берілген қазактың халық әнде- рін кәрия тындап жатып, Мәметті ыммен ша- қырды қасына. О да келіп кулағын тосты. Ахмет далада Зликаны іздеп жүр. — Злика, әй, Злика! Қайдасын? Бітік бакшаның ішінен Злиқаның өзі көрін- бей, даусы ғана естілді. — Мундамын. — Бері кел. Қонақ бар үйде. Шалғын арасында балапанын ерткен коңыр қаздай боп, балаларын ерте Злиқа шықты. — Қонақ кім? \" — Досекеқ. Қасында бессакал. — Бессакал да қонақ па, тәйрі. — Қонақтан сол кыйын. Оның аузы жай отъіра ма.— Деп А'хмет Зликаны жеңінен же- телей келді де, жүресінен отырды. Жылы шүң- кілге үйренген Злика естігенше асық еді,— мал сою керек,'— деді. 213

— Сүр ет те, жас ет те бар. Ысырап емес пе, ауыл уйдің адамына... — Ауыл үйдің адамы айында, жылында бір қонак. ' - — Неше конақ болса да жетеді, малға об- ал болар. — Е-ей, Злика-ай! — дегенде, ызбарлы Ах­ мет балкып кетті.— Осы шал канша жүрер дейсің. Сені мен біз де тура бермеспіз. Қазір әр нәрсенің басы қосылғаи тәрізді. Жеке мен- шіктің бейнетінен қутылдық, электрді елден бурын алдық. Соның үстіне Досекең келгенде, өлі етпен жөнелту сарақдық болар, койға қо- сып, бір ісаз сой! Жақыпты, Баймағамбетті шакыр. — Қойшы, Зілқарамен тағы ілінісесін. — Ілініссем де ол шіркін есті ғой. Қелсіи. Қыстан бері суысып кеттік, сағындым. — Сонда қойды кайдан аламыз? — Бессақалдың бір қойын әкеп соя сал. Кейін берерміз. — Сурамай ақ па? — Несіне сурайсын. Ол куанады оған. Злиқа әжетке жарап қалған еркек баласын ертіп, конақ жабдығына жөнелді. Ахмет кіш- кене кызын жетелей, салкын сарайға барып, терең подвалдан дәу кастрюля қымыз алып шыкты. Бул өзінің бурынғы ала биесінің қы- мызы. Ферма күн сайын таңертең беріп жібе- ріп турады. Ыдыстарды дастарханға орап қа- рына ілді де, кастрюльді қос қолдап әкеп ко- нактардың алдына қойды. — Досеке, кымыз іше турыңыз. Мәмет сен ішпе, куйып бер. — Е, мен неге ішпеймін? 214

— Қазір Жақып пен Баймағамбет келеді. Арақ ішеміз. ■— Досеке, осы үшеуі де бейішке бара ма?— деді Мәмет.— Бес арамның бірін қалдырған жоқ. Енді мені азғырады. Дос сары қымызды -шайқай ішіп, күлімдсй сөйледі: — Егер, есепке отырсақ, талайымыздың қоя- мыз ашылар. Ахмет бір қаркылдады да шығып кетті. Қаз- дардың бес-алтауын фермаға бермей алып калған. Біреуін сойып, жүнін жулып, Злика келгенше дайын қылды. Злиқа әкелген қойды Мәметке сездірместен жәукемдей берді... — Ал, катын, енді мені әурелеме! — деді сойып болған соң.— Қонақтармен бірге дем алам. Мазалайтын ештеме қалған жоқты. Ол сою- ға касап болса, Злика шек-карыкға касап. Са- мауыр кайнағанда казан да шымырлай баста- ды. Ахмет сарайдан шыкканда, шарбақ есігі- нен Жакып пеи Баймағамбет көрінді. •—■ Итің қайда? — деді Жақып дауыстап. — Біреуі байлаулы. Біреуі үйде бос. — Сол босын устап туршы. Ахмет үйге бурын кіріп, Мәметті желкесінен устад ы. — Устадым, кіре беріңдер! Жақып Доспен сәлемдесіп болған соң, уста- сып турған екеуге қарап, өзінің еркін күлкісі- мен селкілдей күлді... . — Иті иесіне, иесі итіне уксаған екен. — Жаның болса, жаны тілінді — деп Ахмет Мәметті сонда ғана босагты. Мәмет кідірген жоқ: 215

— Қас жаман қасындағысын карақтайды. Өзі кор қонағын корлайды,— дегенде, — Мьгнау екі жақтап урды-ау!— деді Дос. — Осы пәлеге соқтыкпаңдаршы! Жақып, Ахмет соктыклай отыра алмады. Мәметтің ащы тілі олардьщ қышыған жеріне тиеді. Біріне-бірі батыра айтса, сол курлы ж а­ ны енеді. Сөзге шорқақ Баймағамбет, үшеуі- нен бірер жас үлкен де болса, бундайда коса к арасында кетіп отырады. Мәмет енді ауызды Баймағамбетке салды: — Байеке, қойлар семірді ме? — Жаман емес. — Басқа қойлар егіздеткенде, 'сіздікі сегіз- дететіні калай? — Өсімтал ғой. Қайсыбіреуі өзінің емшегі- нен де артық табады, — Біз, қошақанның аузын үріп, аяғын сы- пырамыз Байекең де сонау майтумсықты та- лай болпылдатты-ау! — Е, бар болғыр, нең бар Баймағамбетте! — деп Дос шытынып қалды. Үшеуі біріне-бірі жымыя карап жым болды. Қалжындары өрескел, мінездері катал осы карапайым адамдардың ғажап бір нәзік жері бар. Әрқайсысы өз дегенін етпей коймайтын теріс азу, Кейде өзара кырын қабақ та боп калады. Бірак, шынтуайтка келгенде, бірін-бі- рі кыйып кеткен емес. Достың мана «мен бір қонак. Атым ерттеулі тур» деген сөзі әрдайым естерінде. Осы карт ренжімей аттанса, деп отыр. Сондыктан, Баймағамбетке кайта орал- май, баска әңгімеге көшті. Шай дастарканы жайылды, Москал Злика, ақ бас Достың ал- дында келіншекше именеді. Ахмет жуан бө- 216

телкені қолына алды. Вір кезде зәрдей көрі- нетін арақ, өзі әлі ішпесе де, Досқа өррскел көрінген жок. Жақыпқа бурылды: — Мен бір қонақ,— деді тағы да!— Айта кетейін, сақалы ақтың бәрі бірдей емес. «Тарт анауыңды» дейтіні де бар. Сонда, антурган- ның кигені орысша пиджак. Сен сақалыңды кырып тдстапсын. Амау күзепті. Мәметтікі қалпында. Осы дастарканның үстінде тоғыз түрлі дәм жатыр. Қымызы ғана бурыннан та- ныс. Шайы шала таныс. Бейтаныстан безе берсе, жацағы антурған шал кайда сыяды! — Бессақал енді де ішпеймісін? — деп қал- жындап еді Ахмет, Мәмет шындады: — Адуындамай, ақсақалдың сөзін уқ! За- ман жаңарғанын айтып отыр. Арағың да жа- ңалық па? Ахметтің беті Жакыпқа ауды. — Кел ішейік. Мастық үшін емес, куаныш үшін. Сонау, қорада мал турса, менін бөксем жер иіскер ме еді. Жеттім дегеніме. Сен үше- уің езіп жүріңдер солай. — Аз уакытта, көп өзгеріс болыпты, — деді Жакып, рюмкесін орталап койып.— Бірак, әлі көргенім жок. Жаңадан келдім. Ж анат жан ауырып қалды. Ертең аралап көрем. Сенімен содан кейін сөйлесем. Ет пісіп, дәу табак, келгенше, булардың әзі- лі бітпеді. Қаз етін үстіне салып, табакты Ах- меттің өзі көтеріп әкелді. Жақып еттен шыға- рып бір әңгіме қозғады... — Мен осы жолы бірсыпыраны көріп кайт- тым. Көрмегеніміз көп екен. Өзгеріп қайттым... Үйсін деген ел малға бай, бірақ еттен көрі нанға мырза екен. Жыйырма мың қойы бар 217

бір колхтхзъгнда болғанымда, осы табактЫ жыйырма кісіге тартты. Аржағындағы қыр- ғыздардың тамак. берісі бөлек. Олар етті ун- тактап турайды. Ахмет соны бір көрсе, былай турамас еді. — Кырғызға бармай-ақ, көріп келген сенін үйіңнен көрерміз. — Ия, ия, — деді Мәмет. Жакып күліп: — Бейсен мен Мәметтің ырзығын біздікінен жазған ба? — дегенде, Ахмет: — Біздің де шайымызды оңаша ішкізбейді, — деп еді, Мәмет Доска карады. — Беріп көрмеген, болып көрмеген бейша- ралар, болмашыны боталы түйе қылады. Екеуі жыйналып, менің жудырықтай карнымды той- ғызбапты. Несіне мактанады оеылар. Кәрия басы қалтақтап, рахаттанып күліп отырды: — Ой шіркін, курбылык, жолдастык, тату- лық! Жалғанның сенсіз қызығы бар ма? IV Аэродром. Үлкен ақ самолеттің пропеллері зырылдай бастады. Ж анат пен Төлеубек оңа- ша сөйлесіп тур. — Алманың касынан екі елі шықпа. — Шыкпайым, тэте. — Сен оны бастасаң, ол сені бастайды. —■Білем. Алма тәтеме Москвиным, бэрі та- ныс. Үлкен театрға да, әскер мектептеріне де ертіп апарады. Балалық куанышы кытыктап Төлеубек кү- лімдейді. Жанат қушырлана бетінен сүйді де, колын қысты. 218

*— Кош. Жолын. болсын, жаксы окы. А'лма да Жомартпен коштасып болып, ку- шағын кең жайды. — Кел Жаночка! Капыс болған жүрек, са­ молеттен сескеніп тур. Кім біледі!.. Екеуі узак қушактасып, сүйісіп, азар айрыл- ды. Айрылған соң да, көздерінен жас тамшы- лай берді. — Тағы да айтам,— деді Алма. — Дос жү- регінен Алатаудай орын алайық. Бірақ, Ала- таудай бөгет болмайық. Екі жактап колтықтап, Жомарт пен Жанат Алманы самолетке мінгізді. Көтеріліп, көздеи алыстағанша колдарын булғап турды. Көңіл- ге ток. кісіц аттанғанда, көңіл шіркін бос кал­ ган қотандай емес пе! Екеуі арбаға отырғанда иыктары салынкы еді: Былай шыға Жомарт- тың кішкене көзі жайнай бастады. Булаңдат- қан пар ат ырғаған солқылдақ арба, желпіген самал жел, жайкалған кең дала.— Жастар ендігісін өзін біл деп турған тэрізді. Жомарт аш қаскырдай жалактап келеді. Тойғам ко- зыдай монтыйып Жанат отыр. Баскадан хабар- сыз, өзімен-өзі болып отырған секілді. Жомарт «ой, арман сен акша булт» деп шырқаса да, Жанат косылған жок бул жолы. — Қара түндей ой басса, қулан иек таң бо- лайын. Айтшы Жанат, неге томсардың? — «Дос жүрегінен Алатаудай орын алайық. Бірақ, Алатаудай бөгет болмайық» демеді ме Алма. — Сол сөзімен зілдей салмақты алып тас- тады бізден. — Жок. Ауырлата түсті. — Жоқ, алып тастады . 219

— ДәлелдешІ. — Алма қабағы түйілсе, ашылмас едІ каба- ғым. Байланар еді кызыл тіл, әлсірер еді ет жүрек. Енді міне, ие бермей,...— деп, Жомарт үлкен ернін оймактай ауызға такай бергенде Жанат алақанымен тосып калды. — Дәлел емес. — Махаббат назы жүрек канымен жазыл- ған дәптерді ал есіңе. А'қша булттай арман- ның алақаныңа кеп конған осы бір минутты ал есіңе! — деп үлкен ерін тағы төнгенде Жа- пат тағы тосты алақанын. — Дәлел емес. — Махаббат патшасы Алма әділ әмірін ес- тіртті. Нағыз достар рахат пен азапқа бірдей ортак. Егер осыған турсаң...— деп Жомарт үшінші рет умтылғанда, Ж анат алақанын ра­ на тосқан жоқ, бетін де бурып әкетті. — Бір тоспадың, үш тостың. Сабырым да, сөзім де бітті!..— дей келе, Жомарт капсыра кушқанда, Ж анат атып турды орнынан. Елен етіп, кыя таска секіріп шыккан маралдай тур. Акшыл беті сурғылт аспандай, кара көзі ой­ * нап шыкқан кара булттай. Өңі суып кетіпті. —<Тоқтал!— деген дауыс мірдің оғынан кем емес.— Бул кай куштарлык! Адамдық па, айуандык па!? Үлкен жанды, кішкене Алма не тастап кетті? Рас, луксат берді. Бергенінен бермегені жеңіл еді. Досына керек болғанда, көзінен канын ағызып жүрегін суыруға жара- ды. Оған керек болғанда біз неге суырмай- мыз?! Достык деген айуандық кумар болеа, сол накақ жан жемтіктей боп алдында жатыр Егер, адамшылык болса, акша булттай аспан- да тур. Алочка самолетте жоғарылағанда, сол 220

акша бултка самғағандай, кешегі оймен жерде калған біз — жемтікте калған кузғындай се- зілді маған. Келтірген барлык дәлелің қуш- тарлыкты ғана айтты. Сенем. Рас айтты. Ал, сонда куштары емесің бар ма?! Алкаголик рюмке аракка барын береді. Уры тыйынға да жанын береді. Соған уқсас пиғылдар толып жатыр. Ар болмаса, арға серік ерік болмаса, не болар еді? Сен казір кумарлык алдында ар- дан да, еріктен де айрылып қалдың. Бул екеу- інсіз махаббат — тек суғанақ нәпсі ғана. Сол кәпсіге еріп, Алочкадай ақ жанға да ауыз салдың. Шырылдаған нәресте дауысы келеді кулағыма. Қыйнарсын оны Жомарт. Көмерсін. Сонда да оның томпыйған топырағы Алатау- дай болып жатар менің алдымда!.. Жомарт жак ашпады. Кызыл темір суға малса, шыжылдар да, шынығар. Қызба жүрек, суык сөзден дір етер де суынар. Суынды ма, шынықты ма, тунжыраған терең жүзінен бел- гісіз. Әйтеуір бір кең ойға еніп кетіп, шыға алмай отырғаны анық... Бүлдіргенді өзек кал- ды, көз кырын бір салмады. Міне, теңіздей толкып, Теміртау көлі жатыр. Көл ортасында, куманшықтай боп, жалғыз төбе кылтыяды. Қайыкпен жүзіп касына барсаң, бытырадан ку­ сы көп, оңаша арал, есіңе талайды салар еді. Буған да бір қарамады. «Үлкен әулие, кіші әу- лие» кеудесінде үнірейіп, бауырында буравда- ған Нура, үш жағында үш Шалкар, кызыл сүй- ір Жауыр көрінеді. Көзге оттай басылса да, буны да бірі елемеді, Шайы шымылдыктай судырлап, жер бетінде жайкалған тоғай-тоғай егін керінеді. Сымдары сыбызғыдәй ызылдап, электр столбалары, малдары кумырсқадай кы- 221

бырлап фермалар көрінеді. Біріне Жомарт ка- рамады. Осы қезде колы вожжыда, көзі атта болғанмен, колына таяк беріп, тертеге туйе жексең байдар емес. Жанындағы Жанат, жы- лаған көзден ытып кеткен ыстык жасты, жа- сыган долы бетті бірінші рет көрді. — Кең көнілге екі тілекті сыйғыза алма- дым — деді Жомарт.— Ар алдында тізе бук- кенім осы шығар. Кешіріңдер катемді. — Олай болса, адал ниет, ак көңілмен сүй- ем деп Ж анат өзі сүйді Жомартты. Еюеуі Алманың әнін қосылып айтты: Ой армии, сен ақша булт жүзген көкте... — Осыны айтқаіі Алма әулие емес пе. « — Ия, дәл маған арнап айткандай. — Әркімнің ақ көқілін тапқандай. V — Балам көңілің жаксы ма, шаршамай кел- дің бе? — деді Жақып. Баласынан буған дейін сурарын сурад болған. Әлі де денсаулығына күдікті. — Мүлде жазылдым Жәке,— деді Жанат, — Онда, мақтанған істерінді көрсек қай- теді? — Көрейік. Жомартты ертіп алайық. Үш айдан аса көзден таса болған колхозды Жакып катты сағынған. Өзі жокта не боларын әр қыйлы жорыған. Жомарт жайында Алма- тыдағы жолдастарына кығишлдагг та байкады. Олар костаудың орнына ел аралатты. Кеше, Ахмегтің үйінде «көрмегеніміз көп екен. Өзге- 222

pin келдім» дегенде, сол елден көргендерін қорғасындай корытып айтты. Әйтсе де, «дей- діге» сенбейтін катал мінезі, Жанаттан бәріне кансада, «бала соккан кездіктің басы жарық емес пе? байка!» — деп еді. Әкелі-балалы екеуі Жомартты ертіп, әуелі мал корасына келді. Шатырлагі жапкан сарай- лар. Іші-сырты аппак. Кішірек терезелерін сүртіп, жалтыратып койыпты. Малдын. туркы- на шактап, түйе-тайлылау жайылған идені, тап-таза. Бір шеті мен бір шеті талай жер, биік кора, адаммеи коса сөйлеп, саңғырап тур. — Таза екен, — деді Жакып. Қабырғаны жағалай шөп, жем науаларын бойлаған темір трубаларға түсті көзі. Бурын бул трубалар жок болатын. Жомарт енді малдын, суы да ал- дында екенін айтты. — Мен муны осы сапарда «Сталин» колхо- зынан көрдім. — Олардікінен «Зарянікі» жаксырақ. Бізді- кі екеуінен де артык. Тәжрибеніц байығзн ке- зінде жасалды,— деді де Жомарт бір бөлме- нің есігін ашты. Малдың жататын орнын жуа- тын, сыйыр сауатын, жуанды-жіңішкелі ре- зенке түтіктер жатыр.— Біз енді электрмен сауамыз. Шапшаң сауылады, сауыншы азая- ды, сут тазарады... — Буны л<аңа көрдім. — Ертеден бар. Профессор Власовты оқы- цыз. — Окымай-ак көріп тур ғой Жәкем,— деді. Жанат. — Власовтың «Зарясінен» біздін «Аманкелдіде» бар табыла бермейді. Жоға- ры қаранызшы Жәке! Жакып жоғары карады. Электр лампала- 223

ры көрінді. Үндеген жоқ. Ішінен: «тазалық шам, резинке түтіктер, су турбалары» Жо- марттың қосканы десе де, сараң ауыз сыртқа шығармады. Екі колын артына устап, жай ба- сып бір қорадан бір қораға ене берді. Жомарт пен Жанат, жаңалықтарды көрсете баяндап, оның тунжыраған түрінен ештеме сезе алмай келеді. Айтылған сөз шыңырау түбіне таста- ған тас тәрізді, шым батып кетіп жатыр... Әде- мі ой, іс болғанда балаша мақтау сүймей ме кісі? Әкесінің осы тереңдігіне талай сүйсінсе- де, Жанат қазір түйсінгендей түйіле қарап қоя- ды. Коралар бос, Малдың бәрі далада, жазғы мекенде. Электр сымдарын, су трубаларын тартқан Карағанды, Теміртау жумысшылары жүр. Олардың өзі некен-саяқ. Жумыс бітіп калған. Шеткерілеу, шошқа қорасының ма- ңында күйбендеген дәу Баймағамбет ендей- генде аю тәрізді. Келе жатқандарға басын кө- теріп, маңқыя қарады. Май басып, табын- ға ере алмаған нән шошқалар, маңында кой тастай деңкиіп, деңкиіп жатыр. — Бәке, мыналарың әлден шайлапты ғой деді Жакып.— Қысқа дейін жарылар. — Басын көбейткенше, майын көбейт де­ ген соц, жарылсын. Буның арығынан жексу- рын жоқ. Баймағамбет денесі ауыр, қыймылы ора-шо- лақ, даусы жуан кісі. Асыкканы кызык. Кор- баң-корбаң етіп алға түсе жөнелді. Асыкка­ ны мақтанғаны екен. Қораға ене, — Шошкаға да тендік тиді,— деп куж етті. Жаңалықтарды көрсеткен сайын Жакыпка қарап буда жалтақтай береді. Қумары «тама- 224

ша» деген бір ауыз сөз. Жакыптын аузынан ол шықпады. Тацыркап турып, — Мына бөтелкелер не? — дегенде, г-жі де өзгерген жок. — Торайлардың емізігі — деді Баймағам- бет. Емізіктің бірін аузына салып калыіі еді, Жақып мырс етті. —- Бала болдыңыз ба? •— Көрсеткенім ғой. Таза. Будан былай осы мен еміземіз. Сүтті жылытып береміз. Төлдін жаны бәрібір. Тақтай идеи, электр шам, кабырғада гра­ дусник, төбеде винтиляция. Науаларға бөгел- ке суғатын тесіктер жасалган. Бурынгы сасып жататын қора, кірсе — шыкқысыз. Жем астау- ларына дейін жуулы. — Шишка, енді адал,— деді Жакып, кора- дан шыга бере. Қумартып естіген бір сөзден Баймағамбеттің төбесі көкке жеткендей бол- ды. — Шошқаның электрін өзім каздым! — де­ генде, ду кулді бәрі.— Қазғаным өтірік пе? Баймақан солдат қып жібере жаздады. О, то- ба! жалқаусын демек. Кісі өз жумысынан өзі аяна ма? Асығыста ашуывды келтірген кейбір кылық жайшылықта күлкіңді де келтіреді. Электр столбаларын орнатарда Баймаканның Байма-. ғамбетті қысқанын айтып, былай шыға Ж о-j март күлдіре түсті. Алдарында катар-катар, узын-узын, бнік маялар тур. Шөп тасыған көгі көліктің ішінде грузовиктер жүр. Тасығандары өзі өскен шөп емес, қолдан еккен жоңышқа, бидайық, мысык куйрық. Мая мал кора- ларының аралығынан кең кырман қыршыл- 5 5 — 1617 22І

ған. Асты цементтеулі төбесі жабық, кабыр- ғалары ашық. Қалқайта салған панаға уқса- майды, үлкен сарай. Соның астында молотил- калар, астык, кептіретін, елейтін машиналар көрінеді. Басында Жантас. Қасында екі-үш завод жумысшылары. Жақып басын шайқады. — Қора басындағы қырманға жол болсын? — Әлей 'болсын,— деді Жомарт. Ж анаг жөн сөйле дегендей көзін қысты.—■Бул жер, қырман ғана емес Жака. Мал, адам азығынын, фабригі де болмақ. Таяудағы егіндер осында басылады. Сонда сабан мен астық бір-ақ та- сылады. Шөп, сабан, астыктық тазартатын, жентектейтін машиналары қасында. Бәріне электр қолданылады. Мына жумысшылар со­ ны істеп жүр. Бул жаңалық Жақыптың мыйына онша кона коймағанын сезіп, Жомарт планшеткасынан планын суырды. Әлі түгел жасалып болмаған жумыс, плаңда толык суреттелген. Көзді жет- кізіп тур. . — Дурыс — деді Жакып шүйіле карап бол­ тан соң. Оның «дурысы» басқаньщ «тамаша- сы» мен бірдей. Жантас үн-түн жоқ келіп кол устасты. Үш жақтап сурағанда, үш сөз айтты. — Уа, диқан баба! Қырманын үлкен көріне- ді. Тола ма? — Көрерміз. — Мен отыз центнер десем, Жакаң он бес­ те қанағат дейді. Сіз айтыңызшы? — Буйырғаны болар. — Егіннің пісуі қалай Жәке? Оруды қашав бастамаксыз? — Ертең. 2 26

Басқа сезге келмеді. Бірінің бетіне кар°мя- ды. Жантас жүре берді. Ойында тек егін, Түн- де түсінен, күндіз есінен кетпейді. Өз ісіне мы­ тым, ундемес Жантас осы мінезімен-ақ журт- қа жаі-ып болды. Азан шақырып қойған аты қалып, колхоз ішіиде көбіиесе «диқан баба», «герой» атаиып барады. Көрмегелі бірсыпыра болған Жантастың да дағдылы мінезін еағынса керек Жақып. •—- Бабында екен,— деп жымындап қойды. — Қайдан білдіңіз Жәке, — деді Жанат. — Қөңілді кезіпде дамыл жок, үн жок, ба- бына келген бәйге атынша тек тура алмайды, Көңілсізде кабағынан қан жауып, беттен бір алып қалатыны да бар. Жантас электр жайын білмесе де, молотил­ ке жанындағы жумысшыларға барып, када- лып тур еді. Жомарт Жақыпқа сыбыр етті: — Несиеге сенбейді. Біткеиін көзімен көр- мек. — Әлі ремонттап жатыр ма? • — Ремонт емес. Электрге лайықтап жатыр- мыз. Осының өзінен екі трактордың күші пай- даға калады. —• Оны зябке салу керек,—■деді де Жақып қулағын тіге түсті. ЬІңылдаған бір үн бүгік қулақтан кетпейді. Өзі жоқта ауылға басып енген көп электрдің бірі екенін сезсе де, қай- сысы екенін айыра алмай, — Бул не? — деді. — Ара ғой. Тоқ бүгін жіберілді. Көрелік,—■ деп Жомарт солай бастады. Столбалар, шубатылған сым, қазылған жер, резенке, темір түтіктер... ауылды алғашқы кез- дегідей қобыратып жатқан жоқ. Қөш-е жыйнак,- 227,

ты. Эр үйдің төбесінде-ақ тартылған сым көрі- неді. Сол сымның бірі — балташы Пахрейдін «хужрасына» келіп еніпті. Пахрей өзі мастере- койде отыр. Колында таяқ, көзінде қос көзіл- дірік. Кәріні алдымен түк басынатын секілді. Бурынғы жылмактай аузын сақал-мурт, үлкен кулағын жүн басып, касы салбыраған ақ бас карт. Жалды айғырша жалбырап отыр, Дос пен Мәмет бул жерге де келіп жетіпті. Үшеуінің де көзі арада. Белгілі баянист Пах- пейдің баласы әкесінің орнында тур. Қолында бірақ балта жок, алдында электрлі станок. — Ассалаумаликөм жезде,— деді Жакып келе. Пахрей қолын устал жібермей турып,— үңіле карады. — Балдызбысың? Көр мынаны. — Ия, көргелі келдім. Пахрей казак, арасына ертеде сіңіп, казак- тан кыз алған татар. Бірінің жезде, бірінін балдыз дейтіні сол. — Балдыздан туған балдызшамысын, отыр касыма. Мынау қай бала? Жомарт па? Рахмзт шырағым,— деді Пахрей.— Менің тақертең- нен кешке дейін тілетінімді, мынауың бір са- ғатта тіліп тастады. Шыдатар емес. Бірі бастап, бірі костап карттар өткені ыен казіргісін салыстырып отыр. Жомарт казіргісі мен келешегін салыстырып тур... Пахрей: — Электр, балташы мен устаға бурый беріл- гені жаксы болды. Бар асбап осы екеуінің ко- лынан өтеді ғой. Булар үлтірмесе, жумыс ток- талады,— дегенде. — Ол ғана емес, — деді Жомарт. — Парник шаруашылығына кеп жабдықтар керек. Арба, шаналар өзімізде жасалады. Тракторлар да 228

электрмен жүреді. Келесі жылы осылардыа өзі-ак, миллиондаған кірістер енгізгелі тур. — Миллионщик боламыз десеңші! — деп Пахрей күлгенде, — Миллиардщик боламызі — деп Жомарт ісүлді. Ойнаса да ойындағысын айтты Жомарт. Ал- дағы кыста бастамақшы парник шаруашылы- ғьш былай қойі-аида, быйылғы бакша еғіеінің өзінен бірер миллион сом енуіне күмән жок. Қелесі көктемде электр тракторларды жергг салса, миллиардщик болмай нем.ене! Оның бой- ындағы сенім күші өзі сенген электр күшінен де басым еді. Қайсар Жақып сонда да бас имеді. — Енді даланы көрелік. Көкіманның көрік үйін көргем, деді де жүре тартты Жақып. Ке- тіп бара жатып карттарды бір күлдірді — Мэ- иет немді бітіріп отыр осында? Осы кудай да картайса керек, алатын кісісін білмейді. Мәмет бәрін күлдірді. — Біледі!— деп саңқ етті даусы .— Ахмеғ көкуін, Жақып көруін қашан қояр екен, біліп кайт деген маған. Жақып жалғыз. Астында тақымы үйренгей қарагер жорға. Жүрісін сағынса керек, жай- қалған егіндердін, арасымен тайпалтып бара- ды. Егін басқан жалпақ дала қанігі көзіне алақанындай көрінеді. Жомарт пен Ж анат буданкөкті жеңіл арбаға жегіп, жолмен келеді. Быйыл жайылған ку- майт жолда зырлаған дөңгелектен шаң ушпай- 229

Ды. Арба үстінде гурған желден шаштары жел- пілдейді. — Акырын айда!— деп кояды Ж ан ат.— Жэпібекке барамыз ғой, «тердің су емес-, май» екенін білесің бе? Үлкен адамның еркін күлкісімен Жомарт даланы басына көшіре күлді. •— Кымыз бермеуден тайынбас ол. — Біздің жігіттердің мінезі қызык-ау Жо- ыарт. Жәнібек «маңырамаңыз», Баіімақан— «тәртіп-тәртіп», Баймағамбет — «шошіщиыд электрі» деп келсе, Жаитас үндемей, Ақац буркыратып келеді. Шалдар қандай! Шаршал дтырғанықца солардың бірі кездессе сергіп сала бересің. — Жәнібекке бірі жетпейді. Онда ірілік, нә- ііктік, каіірат, ақыл бәрі бар ғой. — Бенсенді соған қосканымыз жақсы бол- ды. Түзелті. — Қатыны тентек антурғанның. Керінгенге колы мен ерніи шығарады. — Соның өзі қызық емес пе!— деп Жанат көзіне ■жасы толғанша күлді. — Жәнібектік Баймаканды шағыстырғанын есгіп пе ең? — Естігем. Баймакан сотка берем десе... Ағызып Жақып келіп калды. Көптен атқа 'ыінбей шәу болса керек, қатты жүрістен ал- кынғанын көріп, ' *—Арбаға отырыңыз Жәке! Атка мен мі- нейін — деді Жанат. Жакып арбаға отырды. Шарінап келмепті, кудіктене келіпті. Қабағын шытына сөйледі: — Тары, шеп, қыйқым-сыйқым көбірек егіл- ген екен. 230

— Ауыспалы eric заңы ғой. Жерді тыңайтба- са бола ма? — Бидайды азайтса ол неме керек? — Көбейтпесе, азайтгіайды. Сапасы жаксы емес пе? ' — Жамаи емес, — дегі күмілжіді Жақып. Бурын бидай салған жердей баска тукым көргенде қарны ашса, бидай шығымын көрген- де тойған еді.— Бақшаға соға ж ү р — деді. Жомарт жамжолмен Нура қолтығындагы түбекке бурылды. Соқа тимеген сопы жер быйыл борша-борша. Қырық-елу гектар бан­ т а егісі адам күшін де судай жуткан екен. Адамның көбі, жыйыны осында. Жақып арба өте алмаған соң аралаған жоқ. Шетіне келіп токтады да, арба үстінде тік турып, шүйіле қарады... Нура жағасында күркілдеген электр насосы. Арыктармен зымыраған су көк буйра кең жазықты қытықтап бара жаткан сыяқты. Сылдыры кербез күлкідей естіліп тур... — Қаптаған адам, қаулаған бакша,— деді бір кезде Жакып. Дурыс. Жастар шөпке ку­ мар. Есіл бидай, картой, маркоптардың астын- да қалмасын бірақ. Жакыптың «дурысын» осымен екі рет есті- ген Жомарт пен Ж анат куанғанда, оның қау- піне де күлді: — Жастар нанға да кумар Жәке. — Бақшаның орнына бидай қандай әсем шығады. «Қыйқым-сыйқымдар» екі ' миллион сом ғана береді. — Дурыс,— деп Жақыптың өзі де жыми- ды. Бақша ішінен шығып бері беттеген, екі аттыны булар да таныды. — Баймакан. 231

— Касындағы Жәнібек. Екеуінін басы неғып қосылды? Екеуінің басы косылса да\" дауласып келе жатыр еді. Баймакан егіншілер бригадирі. Кеше кымыз фер'масына барып, Бейсенді ор- ныңа кел, дел тықсырып кеткен. Бүгін Бей- сеннің орнына Жәнібек келіп, кешегі сөздің карымжысын кайырды. — Сәлем. Жолдас председатель! Мынау ме- иің кісімді азғырып алып бермейді. Егін тур- ганда кымызға кісінің керегі не? — деді Бай- мақан келе-ақ. — Маңырамаңыз кымыз да керек. Маған партком берген,— деді Жәнібек. Бір көзі қа- рагер жорғада. Көптен мінілмеген соң сабылып калған екен. Жанаттан көріп тур. Жақыпқа ес- тірмей, күңкілдейді. — Өзінді біреу осылай терлетсе кайтер едің? ! — Мен дейсін -бе. Жәкем терлегті. Баймакан адамдарының тізімін алып үл- герді. — Көр мынаны, кімге берілген? — Салып кой. Бейсен керек болса, қолдан неге шығардың? — Уакытша берілген саған. — Болдыртып әкеп тастайтын астыңдағы торың емес ол. Тастағансын. Қатарға косып алдым, нең бар? Жомарт бітім айтты екеуіне. Дурыс айтса да, бура айтты Жәнібекке. — Тацдауды Бейсеннің өзіне берейік, — дегенде, Баймакан басын шайкады: — Әскерде таңдатпайды. Буйырады. Бейсеннің енді келмесін білген соң, Бай­ макан бурыла сала кейін жөнелді. Жәнібек, 232

Жанат төтелеп, Жакып пен Жомарт жолға түсіп, қымыз фермасына тартты. Сыйыр фер- масы да сол маңда жақын. Бәрі буйрат ішім- дегі көк булақтарда жатыр. Булар тек қолда қыстайтын шағьш мал. Малдыц көбі алыста- ғы кумда. Байтақ Нураға сыймаған, жайы- лым тар, шымқай егін. Егінді қақ жарып, жа- ңа тас жол, алаңға шықты. Екі кора тур. Маңы — кужнаған кус. Тобымен келіп қопа калса, бір көлдің бетін алып кетер еді. Қаз, үйрек, тауык үн қосыгі кыйқулап жаткан өзі- ніц қус фермасына Жақып көз қырын таста- ды да өте берді. — Буларға да электр береміз,— деді Ж о­ март. — Олар кайтеді? — Электр, жумыртқаны да қус етеді. Жақып үндеген жоқ. Күн узын көргенін корытып келеді. Электрді көріп бақты. Ауыс- палы егісті, жаңа бақшаны да көрді. Енді асыл туқымды малдар ғана қалды. Содан кейін айтарын жыйып-теріп бір-ак. айтпақ. Тас жол бітіп, жәй жолмен белеске шыға келгенде, аяк. астында кымыз фермасы көрінді. Ақ үй, маңы кара курық: Буйратты бөксесінен тескен «Жамбас булақ» жайыла-жайыла та- лай жерді шалғын кылыпты. Күнге шағылыс- кан ақ ауыл — көк майсада отыр. Сыртындағы төрт үйез лсылкн т«рт желінің тусында. Желі толы қулын. Ақ алжапқыш байлаған сауыншы- лар шелектерінің бетіне де ақ марля жауыпты... Жылда мунша көп бие сауылмайтын. Ж о­ март быйыл Жәнібекті отарға әдейі жіберіп таңдап алдырды. Ондағы ойы кымызын ішіп, әрі сатып, қызығын керу ғана емес, туқымын кЗЗ

да асылдандыру еді. Өзге жылқыдан оцаша, аран ішінде арқыраған үш айғыр — сүліккара, теңбілкөк, керқасқа — асыл нәсілдер. Бірі су­ ду, бірі мықты, бірі жүйрік. Жакып алдымен осыларға келіп турып қалды. Ж анат ауылға бурынырақ барган. Шуркы- расып жатты. Малшылар бала-шағасымен Жа- натты ортаға алып бірі бетінен сүйіп, бірі қо- лын қысып қуанысып жатыр. Бул, көп жылдар колхозды бауырына басқан Жақыптың беделі емес. Онікі өз алдына. Алма, Жанат жас, мінез жағынан баладай сүйкімді болса, устаз- дық жағынан әкедей үлкен еді. Шабакша шыпырлаған балалардың тазасын бетінен сүй- іп, кірлеуін кіщкене мурнынан тартты. Жа- наттың айтқан жылы сөзі балалар мен коса ата-аналаларын да жылытып турды. Шын ма- хаббат осылардын, арасында екен. Желі ба- сында жүрген Бейсен бурынғы көңіл салқын- дығын умытып, қол устасканда, — Ж анат жан сағЫндым,— деп көзіне жас алды. Рас, ол Жәнібекке еріп отарға барып қайтты. Қелгелі емін-еркін көрісе алмады. Бірақ оны сағындырған арадағы бірер ай емес, жүректі аймалаған жылы шырай еді. «Бейсе- кем» деген Жанаттың бір ауыз сөзі Бейсеннің көзінен жас шығарды. — Сыйласуға ештеме жетпейді екен!— де- ді Бейсен.— Көп назарығідай суықты да, жылыны да көрмедім. — Бейсекем тауып айтты-ау! — дегенде, Жанат оның ішіне сүңгіп шыққандай болды, Жақыптар желі басына келді. Журтты ка- бағынан танып, езін де қабағымен танытқан ескі бастық әлі де үлкен салмақ көрінеді. Бие- ш

лермен урысқан түрік ерін тоқалдың дауысы бәсеңдгй қалды. Котандағылар желі басына жыйылды. Қысқа амандасып, қайсыбірін мыс- кылдап қойып, жылқыны айнала қарап жүр Жақып. Анда-санда берген сурауына малшы- лар жамырай қайырады жауапты. — Неше бие сауылады? — Жүз бес. — Ахметтікімен жүз алты. Салқын қораға үйренген Ахметтіц ала биесі кішкене бүгеліктен жанын қоярға жер таппай тур. Баурына жабыскан түрік ерің тонал Ахметтің де, биенің де сазасын беріп тур. Жа- қыптан қаймығып ежелеп сөйледі: — Іпит-тіпің— мапа-лыпы. Апар-апам-қапат. (Иттің малы. Арам қат дегені). Ескі ежеге бүгінгілердің көбі түсінбейтін. Жақып сыртъін беріп, естімеген, түсінбеген болса да, сылқ-сылқ күледі. — Неге күлдіңіз Жәке? — деп Ж анат келді қасына. — Жәй. Көкіман биесіне темір тумар та- ғыпты. Келін соған байғазы қадады. — Тумар емес, белгі ғой ол бурынғы... — Жомартты неғылды сүйгіп? — Қайдам. Қысып-қысып кеткен. Есжан- ның беті қатты, Сатан аға сабырлы кісі ғой, неде болса ішінде. — Сол көкіман бәрін жеңген шығар,— деді де, Жакып желіні бойлай берді. Жәй басып, байыппен қарап келеді. Қөргенінің көбі жа- дында қалатын, желі басынан да қалған сы- яқты. «Қулындар әлі асау, жігіттер устап сау- дырып жүр.— Қара қулақ болғанда байлан- 'ған. Биелер тарпаң. Қайсыбірін тусап, матап 235

сауып отыр,— Жасында мівілмеген. Жылқы жонынан жарылады,— Жер от, жылкышы ду­ ' рыс екен. Осының бәрін асылдандырам демей, қазақтың күйкі торыларынан да сактау ке- рек...» деген оймен ауылға беттеді. Ыстық күн. Қымызға қанып, қызара бөрт- кен малшылар. Тайларын табан балықша бул- тыцдатып, айнала шапқан балалар. Көк май- сада ақ ауыл, А'уыл ортасында, тымық күнде тік ушқан боз түтін. Дуылдаған дауыс, сапы- рылған cap кымыз. Жакып шынтақтай жатып, Жәнібектен сурай берді. — Ондағылар қалай екеи? — Бетінен майы шығады. Мал иесі солар гой, біз тек сырттан иемденіп жүрміз. — Қой быйыл қаншаға барыпты? —- Сегіз мың сегіз жүз. — Сыйыр ше? — Сыйыр төрт жүз. Жылкы мың үш жүз. — Тоқты қашып, тай айғырдан шыққан екен,— деді Жақып, ішінен есептеп жатып. — Мен осыған онша сүйсінбеймін,— деп қынжылды Жәнібек. Сонша малдың сүті, ма­ йы, брынза, жүні ысырап болып жатыр. Бізге кур сүлдері ғаиа келеді. — Сеніңше қайтпек керек? — Самолет, машина керек. — Жақсы талап. Бірақ, қолдан әзір келе ме? — Келеді,— деді Жомарт.— Алуға біздің шамамыз бар. Беруге мемлекеттің шамасы бар. Кукурузниктер мен газиктер тимейме е.ң болмаса. Отарға үлкен өзгеріс керек. Мәселе ондағы азык-түліктерді тасуда ғана емес. Со- лардың мәдениетті өндірісін, турмысын жасау- да. Қойды электр кайшымен қііірықпай, сүтті 236

заводтан өткізбей тынбаймыз. Ондағы мал мен малшыларды дәл осындағыдай халге жет- кізбей тағы тынбаймыз. Ол үшін әуелі әуе ка- тЬшасы, машина, транспорттар хажет. Мен пі- кірімді тиісті орындарға жазып та жібердім. — Жақсы талап,— деп Жакып тағы бір айтты да, Бейсенге көңіл аударды.— Сен ор- ныңды жана тауыпсың. Жегенің ет, ішкенің кымыз, мінгенің ат. Қудайдан сурағаныңнын өзі осы-ақ еді ғой. Бейсен карқылдай күлді. — Рас Ж ақа, осы күні тоқал да урысуын азайтып келеді. — Бірақ, Баймакан сені мунда коятын 'емес. — Желкемнің шуңқыры көрсін, Баймақанды! Бәрі ду күлді. Тегін күлген жок. Жеңіл мі- нез, бойкүйездеу Бейсен, бір кезде «жак.сы- ларға», бертін келе Айдарға еріп көп несібі- нен қағылды. Одан Баймаканның темір тәр- тібіне түсті. Жәнібекке келгенмен де дапелім- де карқ етпеген. Бір жағынан сөзбен жеп, екінші жағынан кыйынға айдап байкады да, онтайына карай жумыс берді Жәнібек. Бей­ сен казір қымыз фермасының бастығы. Биені ағытқан соң, сол биелерді отарға айдайды. Отар оған катты унаған. Түрік ерін тоқал елден алыстағысы келмесе де, ат үсті, еңбек акысы мығым, жумыска кызықты. Бейсеннің «токал да урсуын азайтып келеді» деп отыр- ғаны сол еді. — Баймақан тугіл Айдардан да сақтаған кудай!— деп кораздана түскенде, — Айтпақшы Айдардың кабарын айтпап- пын-ау— деп Жақып басын көтерді. — Осы- нан шыкқан бетінде Алматы мадындағы жие- 237і

ніне барыпты. Онда паналай алмай эрірек жылжып кеткен екён, баласы өліп, катынынап айрылыпты. — Келіскен екен. ’ — Жүрер алдында Жанат жанға базарлық алғалы Особторгқа кірген едім, Жәмилә кез- десе кеткені. Е, сен қайдан журсін?! «Ойбай, Жақа...» осылай-осылай деп' көкітіп тур. Өзі бір мықты председательге тиіп апты. Қонақ- қа шаішрса да бара алмадым. Қаскыр әйел екен, Айдарды, соңына түсіп жүріп, жүз мың сом ақшасымен устатыпты. — Ойбай-ау біздің жыйырма. мынды неге ала келмедіңіз? —■Заң бойынша осында әкеп соттайтын көрінеді. Аларсын, Бейсен,— деді де Жақып орнынан турды.— Ет піскенше Жомарт екеу- міз сыйырларды көрш келейік. Қалғандары Айдарды сырттан соттап жат- ты. Жақып пен Жомарт салт атка мініп сы- йыр фермасына жөнелді. Ферма бір белдің ра­ на астында болатын. Буда өз алдына бір ау- ыл. Сырты қоңырлау болса да, ақ ауылдан іші мыгым. Қымыз орнына булар қаймақ іше- ді. Ызыңдаған сепаратор дауысы анадайдан естіліп тур. Бузау, сыйыр, бука қамаған аран- дары анадайдан көрініп тур. Пар аттан жек- кен екі бричке, ак сауыттар артып, май заво- дына барады. Күйсеп турған мама сыйырлар- дың бауырында, басы ағарып сауыншылар отыр. Толы шелекке тутам емшектен саулаған сүт көпіршіп, борылдаса, сауыншылар баяу үнмен әядетеді... — Сүт жоспары толды ма? — деді Жақып ауьілға ене бере. 238

— Толған. Отардагы бар сыйырдың берге- нін берді асыл нәсілдер. Жақып аттан түсіп, сауымшыларға аман- дасып турганда, екі көзі шелекте еді. Жаса- - мыс сауыншы шүпілдеген шелекті марлямем жаба салды. Жақып сыйырдың емигегін ус­ та ғанда, — Желіні кетеді ғой,— дсді. — Мынау бір сауғанда бір сыйырдың бергені ме? — дегенде, сауыншы кыйпақтап қалды, Тілден, суқтан, сақтанып тур. Жомарт оны кайдан білсін, — Бір сауғднда-ақ бергені. Бул сыйыр кү- ніне жыйырма бес, ыынау қызыл жыйырма...— деп сыйырлардың бас-басына сырын ашты. Әйел теріс қарап, «тіпа-тіпа» дей берді. Жо- март оны да сезген жоқ. Жақып жымың етті де жүріп кетті. Байлаулы дәу буқаларға кел- ді. Аран ішінде арыстанша күжілдеп, ауылды басына көтеріп тур. Бөлек аранға қамалған тайыншадай-тайыншадай жыйырма бес бузау — көк, тарғыл, қызылқаска — осы букалар- дан айнымайды. Жақып көріп болған соң бір- ақ ауыз сөз айтты: — Қазақы сыйырларды іріктеп салу керек. — РІя, екі сыйырды мертіктірді. Сонсон бе- тімен жібермейтін болдык. Атка конды екеуі де. Еңкейген күнге қарсы ілби аяндап, бірсыпыра үнсіз отырды. Аң- қумар Жақып, оң жағында, буйрат етегінде жайылып жүрген бір топ дуадақка елеусіз карап койып, — Мен енді осы бетте ауданға бара кай- там,— деді.— Көп таластық. Қара бастың камы үшін емес, колхозды ел үшін. Көп нәрсе- 239

й! көріп, естіп кегі сальістырғанйй, жешліп калдым. Сен жеңгеній.ё мактанарсың. Мен же- ңілгеніме мақтанам. Бетіңнен жарылқасын ба- - лам — деп Жомарттың колын устйды. Ауылға келгенде екеуі де аттан күлімдей тусті. Ж анат Жәкесін кабағынан танып, ба- лаша мойнына асылды. VI Орақ уакыты. Тунық дала тас-талкан. Жер кайыскан егін ішінде жайындай жүзіп ком- байндар жүр. Дәу маяны сүлікше сорып моло- тилкелер тур. Ауыздарынан сэры сабан, ак қауыз бурқырап л<атыр. Шүмектерден саула- ған кызыл дән; жәшікті арба, қанар каптарға қуйылып жөнеліп жатыр. Ту көтерген узын керуен, жүйткіген грузовиктер элеватор жо- лында өзінен өзгенің бәрін сырып тастапты. Он екі айдың осы бір айы барлык айдын тағ- дырындай. Осы .кездегі колхоз кыймылы жер- ді де теңсеп жібергендей. Улы дүрмек. Ыстык. күн. Қайнаған дала. Газиктің рулін өзі устап, касында Жакып, Жомарт келеді. Білек сыбакулы, буйра шашын алып тастаған. Ыстык. күнге мотор кызуы ко- сылып, кабине іші тым капас. Катты жүрістен турған жел тыныс кеқітіп, машина орғыған сайын, — Акырын, акырын,— деп кояды Жакып. — Уақыт өтіп барады!— деп айдай түседі Жомарт. Жакып кызметке енген. Жомартка орынба- сар қазір. Ауданға барған жолы газикті ала келді. Қысылмайтын кең адам болса да, орақ тусында сан қысылған. Қазір тіпті кең отыр. 240

— Саспа бала, саспа,— дейді.— Віздің Кол­ хоз будан жаманында да тойға барған. — Енді бурын болмаған тойға барады. — Қайда барса да быйылғы техника жеткі- зер. — Бул күнде техникадан озу мурат. — Озарсыңдар. Барарсыңдар коммунизмге. Біздей картты еске алындар сонда. — Бірге барамыз. Оныңыз мына турған жер емес пе! — деп қаркылдай күлді Жомарт.— Электрден атомға бір секірсе болғаны! Жакып күлмеді. Сүйсінді де, өкінді: —- Шіркін жастық! Жыйырма бес осы кез- де бір келсе. «Ой-арманға» баскан Жомарт өзінің де, Жақыптың да көңілін тапкандай болып келе жатты. Торы бестімен төтеден косылған Бай- мақан жаңа хабар әкелсе де токтамады. — Айдарды айдап сот келді ауылға. — Келсін. — Журт алдында соттамак. — Журттың уакыты казір жоқ. — Заңға бағыну керек жолдас. — Уакытың болса, бар, бағын! — Бөгел,— деді Жакып. Машина аз кідір- ді.—Бүгін жоспарды орындамак күніміз ғой. Егіншілердің уакыты жоғы рас. Малшылар- дың ортасына жібер. Жәнібек пен Бейсен сөй- лесін. Жөні келсе, кара бет осында өтейтін болсын жазасын. Баймакан шокытып кете барды. Жакып пен Жомарт комбайн-самоходка келді. Бул быйыл ғана көрінген комбайн. Бурынғы комбайын- дардан екі есе өнімді. Тракторсыз өзі журеді. Сабанға дән жібермейді. Бурынғы комбайн- 16-1613 241

дардан тағы бір артыктығы — аДам аз кёрек. Масақ қалдырмайды. Осы алыптың бітік егін- нен жоны ғана көрінеді. Сабан кауыздарды боратып, егінді толқыта жайпап келеді екен. ■ — Жайын тәрізді,—деді Жақып. — Электрге, одан атомға жексе кайтер еді! — деді Жомарт. Оның көзі жайындай ком- байнға да тоймаған тәрізді. Есепшіден мәлі- метті ала сала, патсайы далада бөкенше ыр- ғып барады... Алуан-алуан егін! Әлденеше бригада, звено. Бәрін сүзді. Біріне аз, біріне көп кідірді. Күн еңкейе, кейін оралып, ауыл жанындағы үлкен қырманға келеді. Қырман үсті қуйын. Дәу маялар айыр ушы- мен ушып жатыр. Электрлі молотилка, Элек­ тр боратып тур. Бункерлерден куйылған ме- руерт дэн, төбе-төбе боп үйіліп қалыпты. Кор- шаған көлік, машина. Асығыс кыймылдаған үлкендердің арасында шьщырлап пионер от- рядтары да жүр. Муғалімдері қасында. Орта- сында Жанат. Колхоз ауылы дәл бүгін дәннен езгенің бәрін умытқан секілді. Түтігіп машинадан Жомарт пен Жакып түс- ті. Түсе сала үюлі кызыл бидайға келіп, сапа- еын устап көрді де, басын бір изеді Жомарт. Жантасты шакырып алды. — Хал қалай Жәке?. — Жаман емес. — Неше центнерден айналды? — Тіпті қырыкка жетті білем,— деп Жан- тас жымыйды. Жомарт сақылдай күлді. — Геройлығына әлі сенбейді! — Наи болса, бәрі түгел,— деді де жөнеле берді Жантас. — Тоқта Жәке! Бүгін қанша өткіздіңіз? 242

__ Жантас жауап орнына квптанцнялардьт усынды. Планшеткасынан дайын бланка алып, жаза бастады Жомарт: . «...Берілген сроктың жармысында, жоғары сапамен жоспар жүз процент орындалды. Жоспардан тысқары тағы жүз мың пут астык тапсырамыз. Туқым, азык қорларын шығар- ғаннан кейін колхоз базарына екі жуз центнер астык, сатуға шамамыз бар. Колхозшылар әр- бір еңбек күніне оегіз килограмнан алғалы отыр. Рахмет техника жасаушы жолдастарға...» Жазып болысымен, маяны айырлап жатқан шоферына дауыстады: — Таста айырды. Жақаыды ауданға жеткіз. Жақып қағазды алып ауданға жөнелді. Ж о­ март шылымын тарта қырман шетіне отырды. Бәріне байыппен қарап отыр... Төбеде қалқа. Қүн, не жаңбыр өткізбейді, самал. Тақтайдаіі тегіс, цемент қырман. Дзн арасында шаң не бір тас жоқ. Дуылдаған дауыстарға ыңылда- ған мотор үн қосады. Ауданның, облыстыц қызыл тулары жоғары тігілген. Озык еңбек осында деп атойлап тур. Күшті репродуктор қыбын тапқан саналы еңбектің шаттық күйі — «Күншуақ» ты ойнады. «Күншуақ» будан бес күн бурын Үлкен театрда ойналған. Газеттер Алманың суретін басып, «Совет искусствосы- ның зор табысы» деген атпен беттер берген. Тасқын келіп қалғандай Жомарт ушып турды. Жанат жүгіріп келді қасына. — Білемісін, бакыт қайда қазір? — деді музыкаға шаттанып. - - Білем. Дәл біздің жүрегімізде. — Не деп тур? — Мынау: қырман, мая, күрек, айыр ло- 243

богрейка дегендеріңді жоғалт! Жасасын егін тәңірісі — комбайын-самоход, электро трактор- лар! деп тур. «Куншуак» соны костап тур. — Рас, арман деген көп белес. Біріне шық- саң бірі бар. Белес түбі бір аскар. Сол аскар- ға шыкканда, жүрек шіркін не айтар?!* — Не көрінсе соны айтар, — деді де Жо- март жүріп кетті. • Өзенге келді. Күн кешкіріп барады. Ешкім- ге тапсырынды берген жоқ. Берерін' күні бу­ рый берген. Қырман басындағы такталарда бә- рі жазылған. Төселген журт езі біліп істеп жатыр. Өзенге келіп, шомылды да, үйіне ба- рып жатып калды. Жас адамның шаршап ты- ныққанда катты уйктайтын әдеті Жомартта да бар еді. Сол жатканнан түн ортасына дейін туяқ серппеді. Есікті біреу тарсылдатып тур. Дәмет бәйбіше бүгін көрші колхоздағы сінлі- сіне кеткен. Әлден уакытта, караңғы үйде, уйкылы-ояу басын көтерді Жомарт. — Бул кім? — Мен. — Алма! Ушып барып есік ашты. Аузынан сүйіп, ке- теріп енгізсе де, Алманың кабағы кірбең. — Әжем үйде ме? — деді. — «Октябрьге» кетті. Жаным-ау, әзір кайт- паймын дегенің қайда? Телеграм неге берме- дін? — Жумыс уакыты ғой. Есік 'ашудың өзіне азар келдіқ? — деп Алма көңілсіздеу күліп койды. Алманың хабарсыз қайтып, түнде келуінде өзі ғана білетін сыр бар. Жомарт сезбей отыр. Үйде жалғыз қалуы, есікті кешігіп ашуы сол 244

сыпды терендете түсті. Телефон шырыллады. Жомарт кетерді трубкані. Жанатпен кездесті. — Жомартпысын? Жаңағы келіп қайткан машина кім? _ — Алма келді, Алма. . Ж анат аспирантурада сырттан окып, осы' кезде тіпті кёш жататын. Үстінде жумыс ша- паны, кешікпей алқына кірді есіктен. Шурқы- расып жатыр... -— Ал, «Күншуақ» жайын өз аузыңнан ес- тиік Алочка? . — Газет, радиолар айтты ғой, — деді де Алма бір сурег көрсетті: үлкен театрдың ішкі көрінісі. Қол соккан көпшілік. Сол көптің ал- дында Сталин Алманың колына гүл устатып, күлімдеп тур. — Осы көрінісгі көңіл тап баса алмай арманда. Сталин жолдасты жас кезім- де, Қара теқіз жағасында бір көрген едім. Қа- зір кандай? — Шаш ағарған. Күліп тур. — Мен қалай түсіппін. — Сенің қолыңда үлкен букет. Екі езуің Ку­ лагина жетіпті. Журт назары сендерде... — «Күншуағыңыз» — көңіл шуағы, деп ко­ сей колыма гүл бергенде көңілім не күйде болғанын айтуға тілім жетпеді. Ендігі арман соиы музыкаға түсіру,— деп, Алма куаныш сезімдерін ғана айтып отырды. Сөзінен тек қуаныш сезілсе де, кабағында бір кірбең ба- рын байкаған Жанат, ойын-шыны аралас, — Қолкам бар Алочка салатын, — деді. — Ал, — деді Алма. менімен — Алсам, дәл өзінді алам. Бүгін бірге жатасын. Жомарт қарк-қарқ күлді. 24Һ

— «Айрылар дос ердің артқы қасын сурай- ды» деуші ме еді қазак? — Сенен сурағам жоқ қой, қыйналма. — Алма көнсе көріп турайык. — Шын сураса. көнбейтін несі бар? — деді А лма.— Ж анат ескі досым. Талай жаткамыз бір төсекте. Жаңа дос араға т^и е. ' — Шын сураймын, ж үр!— деп Жанат кол- тығынан көтергенде, Алма еріп кетті. Жомарт ойын-шынын айыра алмай аңырып қалды... Еріп кеткен Алма да, қабатынан келген екі ойдың бірін мықтап устай алмады. «Бірдеме айтпақ қой. Не айтады? Әлде Жомартты ме- нен қызғанатын күйге жетті ме?» деп келе жатыр еді. Ж анат бөлмесіне келісімен дәпте- рін қолына алып, — Алочка — деді. — Өзге түгіл өзімнен жа- сырған бір сырым бар. Сенің қабағынды көр- генде, жасыруға дәрменім калмады. Қолым- да қазір дәптер. Оқып берейін. Арамдығым да, адалдығым да ашылсын. Сот өзің бол. — Окыма, білем. Сенем Ж аночка!— деп Алма Жанатты кушақтай алды... VII Жауынды жаз, қоныр күз жарылкап кетті. Қыстан қымсынған лсурт жоқ. Тынбастан екі күн жапалақтаған ақша қар жер бетінде ак мамықтай үлпілдеп жатыр. Шағылысқан қар мен күн көзді уялтып каратпайды. Лыжа теп- кен, із кескен, ит жүгіртіп, қус салған колхоз адамдары мамық далада жосытып жүр. Ауыл жанындағы өзен ішінде, бетін сыпыр- ған жалтыр музда, Алманы қолтықтай коньки 246.