Тынымбай Нұрмағанбетов

байлык,тыд араласы бола к,оярма екен, - деген кезде I езгелер уннен кдлды. Уннен к,алып к,ана к,оймай, бэр1н1д де жаутаддасып Алыпханга к,арай к,алрандарын ■ к.айтерс13... I Сонда 613Д1Д мырзамыз не дед| екен дейаз гой. Игт де киналмады. Эзгелер де к,инала к,ояр эдпме айттым деп ойламастан, езш1д не дейтшж кутт отыргандарды дэмеленд|ргендей болып, иепн элде к,айда кетере берд| де: - Бул уйдщ тамагы не болып жатыр екен ез1? - дей салганы. Отарасыныд осы сезше етек жакда отырган уй иелерш1д асып-саск,аны сондай, б!реу| асханага, ек1ншю1 дастар^аны жайылган кед белмеге к,арай умтылып, элек- шэлек болгандарын керсед13. Уй иелерш айтасыз, былайгы к,онак,тардыд ез1 де отарасыныд бул сезте ыдрайсызданып к,алды. Эйтпегенде ше? Олар мырзамыздыд сезш “б1збен сейлескю келмегендеп булталары” деп ойлап, ертедже тагы б|р ойда жок,та байып кеткен уйге жиналып отырран кездеп куш-туш бойры эдпмелер! Алыпханныд элп б1р ауыз сез1 жайында болыпты. Егер мырзамыз б1р ауыз емес, ею ауыз сез айткднда ол бейбакдардыд кундер| не болар ед| дед1зил... ... Ойпырмай сол кездер! мырзамыздыд жулдызы бшктед|-ау. Шыррау бишке шык,ты-ау! 031 де аярын алшаддай басып, 1штей тасып журдг К,онак,к,а барса сырттан кутт алып, к,онак,тан шык,са машинасына дейш узатып салып журттыд бэршщ осыран к,арай пейт- ык,ыластарыныд ауранын к,айтерс1д... Эй адамныд бары асайын десе бар ма... ттл амал да, дауа да жок, екен РОЙ, С1рЭ. Сол кундер| Алыпхан атышулы бф жазушымен де к,онак,та жур'т кездест к,алды емес пе? 0мф1нде жазушыны керемш, онымен к,онак,та к,атар отырып ас- су шемш-ау деген арман болмаган адамныд алдынан сол жазушыныд ез1 шыкханын к,арадыз. Рет1 келгенде сатып ж1беру уимн, улкен к,ара пэпкеашд Ыне жададан шык,к,ан ютаптарын салып журетЫ кю екен. Жане ас-су арасындагы узтюте эдпменщ орайын келлрт, элп ютаптарын “былайша журттыд к,олы жете бермейлн дуние” деп ^онак,тардыд «.олдарына устата к,оятыны бар екен. 100

Атышулы жазушы дейтМ - ез! ралымдармен де, сыншылармен де эдебиетпд мэселелер! женшде газет жуз1нде кеп айтысыпты. Жене сол айтыскан мак,алаларын да элп к,ара пэпкеге сыкап салып журед| екен де, бфеу- м1реу “С13Д1Д осы... сондай б<р мак;аладызды керфм бе, элде ОК.ЫДЫМ ба-ау” дей ^ойса, бул “е, ол айтып отырран макдладыз мынау рой. СФ к,айта керт, окыпсыз. Кеп журттыд бул мак,алара н;олдары жетпей зарлап к,алды емес пе? Авторы екеназ... деп кеб! маран телефондайды. Авторы болранда мен к,айтейин...” деп суратан к1аге элп кара пэпкешд аузын ершбей ашып, макаласын да элп к1С1ге устата к,ояды екен. Б13Д1Н, мырзамыздыд макала-сакалада шаруасы болран жок,- Колына тиген су жада ютапка рана удтд1 де отырды. Ун,1Л1п калраны - ол бала кушнен су жада К1тапты осылай узак, устап отыруды к,ызык,таушы еде Бул эдет оныд мектепте унем1 эрммдерден калран есю К1таптармен окуынан да шырар. Шадрауыз жедгеш \"Бэленшенщ баласыныд былтыр окырэн мтабы... тугеншенщ баласыныд элдыдры жылы окыран мтабы екен” деп эйтеу1р бул окура тию ок,улык,тарды тауып беретш де, табылмаранына “ана ютабым кем” деп Алыпханда кыдкылдай коймайтын. бйткеш бул сабаз кай класта кандай окулык,тар керек екенш де анык бтмеген куйнак жет1жылдыкты бтрд| емес пе? Мырзамыз к,олына тиген су жада ютапты б1р од устап, сосын терт устап керд|. 1шш ашып аппак каразта моншактай тЫлген эдем! харттерге де бфаз карады. Бфак окырэн жок,. Ол жазушылар туралы бала куншен ерекше ойлайтын. “Ойпырмай осынша харт, осынша сезд| кай-кайдан таба бередг 0здерш1д куларына бфеу сыбырлап туратыннан сау ма дедл. 0здер1шд акшасы кеп... шалкып журед| дейд| рой... Жаксысы болмай-ак жаман-жумандау жазушысымак боп, дирюн-ай солардыд тобында журер ме ед|” деп армандаган кездер! де болтан. Б1рак, бул бейбак кай арманына жетт карык болыпед|... Б1р сэт бэр1 бар, бэр1 жайнап турган уш этажды уишд осындай ютаптыд рана жок екенш есше тусфе тираны. “Егер мына жазушы тарылмаса осындай к1таптыд т Р бесеуш сатып алып койсам ше?..” деп ойлады да эз1р б|реу| де...” деп сабыр егп. 101 !

К1таптык мукдбасында бурют устап, атк,а мшт отырран ! К1С1Н1Н, сурет! бар екен. Алыпхан К1тап ок,ып жарытпаранмен ! 1Ш1-сыртындары осындай б1р суреттерге де аузы ашылып, тадыркдп, узак, к,арайтын эдет бар-тын. Суреттен кезш алмай отырып, ол б1р кезде: - Барасы к,анша? - деде Кеп сейлемейтш адамныд анда-санда сейлегеш де к,ызык, жай рой. Таудан тас домаларандай болмаранымен де, ерден кесек домаларандай к,олайсыз дауыстыд шыруы муд екен, элг| атышулы жазушыдыз: - Мыд-д! - дед| сарт етюзт. Солай дед| де бексеа буран, етт, орнынан турып, муныд жанына келт турды. Мырзамыз тары да б|рден,е сурай к,алса, жак,ын жерден табылайын деген! шырар. Алайда б1зд|д мырзамыз элг1 жэлрыз ауыз сезден кей1н ундемей калды. Ойпырмай, жанына келт турран К1С1Н1Н кед1Л1 уш1н деп, аузын жыбырлатканда айналайын екен-ау. Бар болраны К1тап сыртындары к,олына бурмт устап, ат устнде отырран мажн. суретн б|р алыстатып, б|р жакындатып карайды. Ок,ырманыныд осылай ок,ыс уназ к,алранына аз-кем ыдрайсызданран жазушы сэлден сод: - Аламын десед13 аздей К1с1ге бес жуз тедгеге де берер ед1м-м, - деп к,алды. Алыпхан сонда да ундемед|. Б1рак, ундемеген1мен осы сэтте К1тапты сол колымен устап отырып, од колыныд барбыйран саусак,тарын костюм1Н1д 1ШК1 калтасына к,арай созрэн болды. “Шал-ау, тары да к,урбан айт жак,ындап келе жатыр рой. Еркек адамныд саудасы уйде де, тузде де жарасады. Егер-эки, б1реу-м1реумен мал саудалай калсад калтадда журс!н” деп таяуда айел! устатк,ан сод, 1ШК1 калтасына салып койрэн ак,шасы бар ед|. вдшед шытырлаган жада онмыддык,тар болрандык,тан, одашада к,ызырып санап та керген. Бесеу екен. Сол бесеуд| !штей онра кебейт1П, б|рде алпыс, б1рде с;ырык; мыд ет1п, отарасы жатын белмесжде жападан жэлрыз ыдк,ылдап, ырсылдап отырып, ак,ыры елу мыд екен|йе анык,-к,анык кез1 жетт1-ау. “Соныд б1реу1 Ш1нер ме екен... элде екеу| тЫер ме екен. К,аншасы 1Л1нсе де... алраш жазушымен жуздес1П, дауысын есттешм осы рой... аямайын” деп ойларан. “К,урбан айт^а союра сауыс жун к,ойды да 102

табармын-ау... Б1рак оя кой тары да уйд| булдфт абыржытып, еС1М13Д1 шыгармасына юм кепш. Ал мына К1тап ешк1мд| абыржытпай, койган жер|мде турады рой эйтеуф”. Оньщ устже тап осы оймен отырып, терец калтага сарацдау суцпген саусактарын кайта кутф алып, еккей1п Караганда, онмыцдыктардыц бфеу| рана т1ккент байкады. “Эй мына жазушыдан уят болды рой... тары б|р катынап...” деуге саусактары ттт1 ыкылассыз едг Мырзамыз саусактарыныц 1сже аса кецш1 толмай, 8р|-сер1 болып отырранда атышулы жазышымыз: - Ойпырмай, мынауьщызды майдалай алмайтын болдым рой. Ак,шасыз шыра салып ед1м, - дел взЫше шыр-пыр-р болып турран-ды. “Менде майда бар” дел езге конактар да елптдей коймады. Элде калталарына ешуакытта ештеце салмайтын ецшец кедей-кепилк пе немене... Осы сэтте Алыпханныц онмыцдыкты устал отырран оц колыныц барбыйран саусактары ок,ыс козгалды да, онмыкдык, жел шайкагандай желбфедп Бул кимыл мырзамыздыц: “Ала бер!” дегендегю еде - Тугел усынып турсыз ба? - дед| атышулы жазушы аз-кем тацыркагандай куйде. Енд| Алыпханныц барбыйран саусактары каттырак козгалды да, онмыцдык, енд| болмаса бткке ушып кетердей болып к,атты желбфеп кетть Жазушы енд| амалсыз жакындап онмыцдыкты колына ала бер1п: - вте жомарт казак екеназ рой. Осы жасымда с1здей КЮ1Н1 б1р1нш1 рет жолыктырып турран шырармын, - дед| дауысы бузылыцкырап сейлеп. Алыпхан ундеген жок- Он колыныц барбыйран саусактары рана ептеп кимылдагандай болды. Аузын эуре етпей, саусактарымен рана жауап беретж кюж де атышулы жазушыныц алраш ушырастыруы ед|. ... Арада уш-терт кун его ме, элде т1пт1 бф жет1 болып Калганы ма, кудай-ау “С1з туралы бф атышулы жазушы макала жазыпты” деп улкенд1П муныц жамылып журген керпесте жетекабыл кэзитп Динара кел1Н1 колына устата салганы. артык багалайтын „ деген “Эдебиетт! адам такырыбыныц ез1Н бул шатып-бутып кем! жаРты ^ окыган шыгар-ау. Сосын жанушырып ез1Н1ц атын 1здеге _ \"..Алып-ып-лып-п-ха-ан Ары-ык-кба-аев-в деп 103

болып, аты жежжд анык, жазылранына кез1 жеткен сэтте отарасыныд кезшен бф тушр жас та ыршып кеткеж. Себеб! бала кужнде бул бейбак, езге журттыд кэзитке мак,талатынын керт “межд де атым таска басылып калатын кун болар ма екен, Фра” деп те кеп армандап ед| той. ... Айтпак,шы макаласын жариялатар алдында элп атышулы жазушы муныд сурет1н сурап уйге телефондаган екен, эйел1 мен кел1ж “жок,та, жок.” деп бетбактырмапты. Расында да мырзамыз емфшде суретке туФп кермепт! рой. Пашпотындары суретт1ц артык, даналары шкафтын, суырмаларынын б1р1нен табылран екен. Б1рак, онысын эйел1 мен келш1 берг!С1 келмепт!. 0йткен1 ол суретте мырзамыз к,уладуздщ аптабында мезг1Л1мен ас-аук,ат 1шпегенд1ктен жудеп-жадап енд| болмаса елуге айналран шопандардьщ кемекш1лер1ндей тым жудеу едк Б1р жарынан “мына тыриран арык, к,ара осы Алыпхандарыцыз рой” десе де жан баласы сенбегендей-тш... “0зге б|реуд1к сурет1н жариялап, 61ЗД1 алдады” деп бэлк1м газет ок,ырмандары да шулап кетер ед|... Бас редакторды элде атышулы жазушыны сотк,а беру ойларына келе коймаран кунде де... Ойдан ой, к,ырдан к,иял к,уалап отырып отарасы ауылдастарыньщ элп к,а^па-жазу мэселес1н узак, талк;ылай кел1п, таддаулы усталарра к,аржылары жетпей, ауыл усталарына иек артып отырранын ест1геж рас болды... Жол уст1нде к,ара-к,ура к1сшерд| керген сод шопырына ымдап, машиналарымен бурылран. К1рп1ш к,алап жатк,ан муртты к,араны шырамытк,ан сод, отарасыныд тус1 жылып, б1раз бейнет болса-дары машинасынан тус1п, элп муртты к,араныд жанына барран. - Мен Арык,баев Алыпханмын рой, - десе: - Ия, ондай баламен окыранымыз рас, б!рак, ол б|р инел1ктей катран б|реу ед|, - деп муртты к,ара муныд бет-аузына карай бередг Обалы не керек... Алыпхан оны шырамытты. Б1рак, аты-жен1 ес1нде жок- ЭР• ойлады.... бер! ойлады... Ойпырмай, К1С1Н1Д аты дегежд де ерег1скенде ойыда тусе салмайтын б|р пэле-ау. Сейтсе жет1 жыл б!рге ок;ыран кластасы Жылк,ыбай екен. Саскалактап муртты сэры Алыпханра карады. Алыпхан 104

оран к,арады. К,уанганы ма элде бала кунп досына мынадай куйде кездест турранына к,ысылраны ма, лзесше дейт балшык-цемент: он аягын эрл1-берл1 сермеп турганда бармак,тыц басындай цемент-лай туй|р1 ушып келт Алыпханныц кэстемжщ омырауына кадалганы. Эйелжщ машинаныц 1ишнде калганы абырой болды, эйтеу|р. Болмаса Бифатыма бэлюм элде буран элде кластасына б1рдеце деп кдлар едг Алыпхан ундеген жок,. Элп цемент-лай туй1р1не б!рауык, к,арап турды да, саусарымен туртт ж|'берд|. Сонда отарасыныц турте салран лайы не ютед| дейаз рой. Жерге оп-оцай тусе салудыц орнына тэу|р кэстемнен тусюа келмегендей темен карай жамбастай кулады. Сейтт б|р туй!р рана болып турран суп-суйк1мд| лай бармактыц басындай аумакка айналып кетсе болар ма? Отарасы да* сабаз рой... Сонда да ундемедг Ундемегеы езшщ де лайдан шыкканына уш-ак, жыл болды емес пе? Сондыктан ежелден сыралры лайы омырауына орденше кадалганда тыжырынбаран Алыпханра Жылкыбай ырсиып кулген болды. Б1рак бет-аузына шашыраран лай мен шацнан жылтыраран кез1 рана кершт турран азаматтын, кулкю не оцсын. Т1ПТ1 оныц кулгеы элде жылараны да белпаз ед|. Ырсыц елп: - Журм13 рой, эйтеу|р, - деген унЫен рана Алыпхан оныц бала кунп дауысын анык, таныды. “Ойпырмай, адам езгергенмен дауыс сол кут калады екен-ау”, - деп ойлады 1Ш1нен. “Дауысы сол куй1-ау, сол куй1...” Сосын Жылкыбай кетпешн лайга сала берт: - Келген екенсщ рой, - дед|. - Келд1м, - дед| Алыпхан. Жел жыл б|'рге ок,ыган достардыц эцпмеа осымен б1ТТ1 де. Эй сабаздардыц достыры да достык-ак кой; Алыпхан бурылып бара жатканда, тым болмаса машинасына м1нбек болып тугжыцдап ецкейт жатканда: “Эй Алыпхан кетт барасыц ба? Е сау болып тур. Енд| к,ашан кер1сер|'м1зд| кудай бтсш...” - деген сияк,ты б1рдеце айтура болмас па, коштаскан боп. Эрине болады рои. Б|рак. соны да бшмеген нокаймен еткен кайран жел жыл-ай! Осылардыц басын косып отырган аткорадаи кец клас-ай! . К,ышымабел деген шебере агайыныныц уиж ,3Д (бул туысы туатын кезде экес! к,ышыма кесел!не ду 105

болып, содан баласынын, атын осылай ататан сектд|), жолда келе жатып бфауык, еткенд| ойласа элг| Жылкыбайдан Алыпхан ок,ып жургенде кеп пайда керген екен. Эшресе есеп шырарура мэттак,ам едк Сабаз жемге тойран епзшедей пысылдап отырып-ак,, Алыпханнын, талай есебЫ шырарып берд|-ау. Ол есептер шык,паранда Алыпхан кластан класк,а кешер ме ед|? Жетшил класты бптрер ме ед|? Дел к,аз1ргщей Алыпхан болар ма ед|? Элде Жылк,ыбаймен бфге кэр| агаш к,улап, булшген мектеп к,абыррасынын, кесепн кдпап лаймен сылап жатар ма ед|, сайтан бтсш... Осынын, бэрж ойлап Алыпхан аздап толк,ып к,алды. Эрине, кезше жас алды дейттдей дережеге кайдан жетсш, бар болраны б1р-ек1 рет пырс- пырс мурнынын, суын тартты. Мурын сулану дегешниз де, кекетай, мынадай заман ушли едэу|р мей|р1м рой. К,ышымабел к,орасынын, жанында тур екен. Алыпханды танып к,арады ма, элде “тэу|р мэшинемен журген бул К1м” дед| ме... эйтеу1р к,арады... - Алыпханбысын, - дед| сосын шырамытк,андырын да б1лд|р1п, алак,анымен мандайын к,алк,алап турып. - Кеке, менмш рой, - дед| отарасы да жакындык, сез1М1н аддатып к,алып. - Е, сен екенсщ рой... Сосын “к,айдан, к,алай келд1ндГ' к,ойып К,ышымабел б1рден Т1С1Н1Ц жайын айтып кетп. - Талк,аннан езгесжен к,алдым... К,алдым рой Алыпхан-ау. 0зщ талк,аны бар жерде турасын, ба? - Бар ро-ой, - деп кумтж1д| Алыпхан. - Ендеше сол талкдныцнан к,арас. Бала талк,ан сатып екелем!н деп к,орада калран ек! к,ойдын, б|реуш базар алып кеткел! мше жел кун. Барарда к,ой урланды... болмаса кайтарда талк,ан урланды... элде ттл баланын ез1 урланды... Эйтеуф бэр1жн, б1рдей аман-саулырына кумэжм бар. Алыпхан онын, энлмесж тыддаумен рана турды. \"Ппт1 басын изеп те болса к,остайтын рет'| болтанымен оран арасынын, ез1 дес берер емес. А^ыры К,ышымабел б'|р сэт дамылдап: - Ал енд| сен Ктемше аранныц уйш сураралы турсын рой. Ол баяры уй|н эуел1 ею сиырра сатып... сосын алты ай еткенде уш сиырра ^айта сатып алран. Е-е-е, ол кекен сеиткен. Жэне уш сиырмен б1рге 1ште уш бузауы к,оса 106

кеГп емес пе? Алда рана кудай-ай дедк бэр1М13 де. Эйтеу/р арайынбыз рой. Дегенде кайтейж. Ал енд| сол тамын... Осы бетпен журе берсен, жет1нил там рой, - деп Кышымабел кешежн, батыс беткейше карай колын бф сштеп апды. - Айтпакшы умытып барады екенмш-ау. Сол екнуш айдан бер1 сол тамын Ктемше кекен бф сиырра да етюзе алмай отыр. “К,ала асып кетер ед1м. Сол жак,та талкан кеп... нан кеп\", - дейд|. Эзщнен де сурар талкднныд кайда кеп... азын. Ал енд| кекецнщ баяры дукен устаран кез1нен де хабардарсын, рой. Ойбу-уй, ол кезде бала екенсщ-ау. 0зге ауылдын, дукенцлс! бф рютрат болса, бул екм... ею деймЫ-ау, расы уш-ш! Осы туста Кышымабел: - Ал енд| иттен шырарайын, - деп кешенщ батыс беткейше бурылды. Бфак итке уксайтындай мадайда ештеце кершбедк Мунысы “мен бурып Ж1бермесем бурылатын емессщ рой” дегендей ыдрайда есттд| де, жолаушылар енд| тэуф мэшинелер!мен кешенщ батыс жарына карай журдг Бул тедфектщ жолы ттт1 таздыц басындай деуге де келмей к,орасаннан котыр болран беттей... десе бэлюм жакындар... Алыпхан Кышымабел арасыньщ “уйге журщдер, к1рщдер” демегешнен шошып енд| абаларан итке де бой бермей Ктемшежн бфден уйше беттедг “Болмаса ол да баск,а уйге сштеп ж1берер де, ейел1М мен шопырдан маскара болармын”, - деп ойлады ол шаужайларан ак тебеттен зэреа ушып коркып келе жатса да, колымен итт| жаскаран куй| еакке умтылып келе жатып. Мына халде ауылдан конар уй табу уилн де едэуф елермендж керек екенш ол жаксы тусшдк Болмаса Ктемшеден гер| кеп жакын деп журген Кышымабел арасынын, езжен оп- одай кутылып кеткежн элгшде андады рой... Эйтеуф Ктемше де эйел'| Шацрауыз да уйшде екен. Обалы не керек, шал адкылдап-ак карсы алды. - Эй осы... Алыпханбысын,... Ойпырмай ез1к бе? Эй, акыры б1р келер... келмей кайда кетер дейан, деп журуш'| 6Д1М, - дед'| Ктемше буран эдем! б'|р мейф'|мд‘| жымиюмен козралмай карап турып. ~ Ойбай-ау, бул бала жетжшш! б13Д1К уйден тауысты амес пе? - деп эйел1 де бф шеттен мактанрандай болып Кабаттасып жатыр. ~ 031Д13 дукен устап турран кезде... - дед> Алыпхан шалдыд эбден дэуфлеген кезж еске салып. 107

Шал аузын мол ашып кулдг - Эй, ес1цде калган екен рой. Дукен устады деп 61р... там сатк,ыш деп ек1 атым к,алмады ма? Шанрауыз женгесшщ “бала” дегенше де Алыпхан жасарып, кызарак,таган болып ед1, жайсыз семфген жанньщ кызаракдаганы да к,ызык, екен... кулш турып-ак, жузшде жылап ж1берердей кейт болды да, абырой болранда сол б1р жексурын турден отагасынын салмак,ты куйге туст кана тез арыла к,ойганы... “Бала” деген сезд| де елердей сагынранын да аса узакха созылмаган осы б1р хызарактау саунде езгелерге бтд|р1п, 031 де андады. “Алматыда муны бала деген юм бар?\" Не керек: - Е, келщдер. Уйге юрщдер, - дегенд| де Ктемше кутт1рмей айтты да, “шал айнымай турганда орналасып альщдар” дегендей Алыпхан эйел1 мен шопырын да б1рден уйге к,олын булгап шак,ырып жатты. “Эй, акыры б1р келер... келмей к,айда кетер дейс1Н1н” шал одан кейш де элденеше к,айталап алды. - Ал енд| былай дурыстап айтшы, - дед| К1лемше сыртк,ы босагадан азер аттап, енд| 1ШК1 белмен1н, босагасынан асуга да тауекел ете берген к,онагына. “Тэуекел ете берген” деген сезд| де жайдан-жай айтып отырганымыз жок,. К|лемшен1к табалдырык,тары тым би1к ед|. Эу баста да осылай болатын. Алыпхан сол кездеп К1лемшен1н сырттан екп1ндеп келген к,онак,тарды амалсыз аялдататын, к,аз-к,аз журт журген баланын кеудес1нен асып, аузына таяп к,алатын табалдырык,тарынан эрл1- берл1 к,ызык,тап кейде сек1р1п те аттаушы ед|. Енд| ол дэурен болмай к,алыпты. Аягын сонша би1кке квтеруд1Н ез1 шаруа. Бала-шаган аман ба? - дед| 1шк1 табалдырык,тан аттау уш1н кэд1мпдей ойланып, т1пт| журексшт турган Алыпханга К1лемше одан ар| кимелеп. - Аман-н... аман-н.. - Бала-шаган нешеу 031? - Тогыз-з... Жок,, он-н, - дед| Алыпхан асып-сасып. - Тогыэын да топырлап жатыр емес пе? Онын кептеу. Е, эйтеуф баршылых екен гой. Ал енд| не кан1? Элг1 базарларын не боп жатыр? Нар«ын к.андай? _ Нар-ррык-к;, эйтеу1р нарык, к,ой. Ойпырмай, ал1 бала екенс1н гой. Ауылга барган 108

сон нарык, сурар-ау демегенщ... эл1 балалырьщ рой. 0ст1п жур|п он балам бар дедщ бе, элпнде. Кшемшежн баласынран осы сездер| к,алай болранда да Алыпханньщ 1штей бф \"эуп-п” деп I ш к! табалдырыктан асып кетуше себеп болды. Жак,сы сез деген жак,сы-ау. Тап б!р ем жарым метр би1кт1ктен кдргыгандай женждесе болар ма?! \"Пгт мандайынан шып-етт тер де шык,к,анын кайтерсщ. - Ал енд| М1Н1П жургенщ юмжн белгеа? - дед| тары да Ктемше кимелеп. Эрине шалдын иномарканы “Волгамен” салыстыруы к,орлык,-ан еде Бфак, Алыпхан оган заредей де к,ылтиран жок;. Шалдын сауаты ез1не аян рой. - 031МД1К1, - дед| жайбарак,ат унмен. - 031МД1К1? - Ия, ез1м... Бала-ларым-м.. - Уйбай-ау, улкен бастык, екенсщ гой онда? - Е, к,утты болсын! - дед| булардьщ соцын ала табалдырыктан аттап келе жатк,ан Шангауыз женгеа де энпмеден калыспай. Алылханньщ “балаларым” дегенше екеу| де мэн бермедг - Ойпырмай сонша жерден... осынша жерге келгеншде базардары малдьщ нарк,ын... яки унньщ нар^ын бтмегежн... - деп Ктемше кед1мгщей кейютж б1лд|рд|. - Бфак,, белген жак,сы екен. Кутты болсын! Ойпырмай «.ызмегпн де декейш сок,к,ан екенс!Н- Экен марк,ум: “Эй осы балам ел к,атарына к,осылып, ез нанын 031 тауып жеп журсе”, - деп армандаушы едн Сен асып кеттщ.... Ойбай-ау аск,анын емей немене... к,ызметщ декей, астында белген болса... Шанрауыз терезеден сыртк,а к,арай берт: ~ Кел1н де келе жатыр, - дед! езшше Бифатыманын келе жаткднын мак,таныш еткендей болып. Е, элы келш бар екен рой. Айтпак,шы келш к,ай жерден ед? ~ Осы маднан рой. Уйбай-ау кел1нд| де алраш осы уйге екелд| емес пе? - дед; Шангауыз шалыньщ шалалырынын жен1н тузеп. Сосын терге керпеше жайып, ем жерге жастык тастады. эл0 К1МН1Н к,ызы екен рой... Тэйфнай... елп К1М- 109

м? Жет1НШ1Н1 осы уйде бтрген сон,... кел1нд| де осында экелмей к,айда апарсын, - деп к,ойды тары да Шадрауыз мадразданып. Расында да Алыпхан жетшамж осы уйден бтрген. Сол кезден ес1нде к,алганы Шадрауыз жедгеанщ пюрген тамарыныд сапасы эр|-сэр1 болранымен молдыты кедш жубататын. Бф ютеген тамарын булар ертед1не... буракуж жылытып 1Ш1П те тауыса алмай журдПау сонда. Бул жолы да жен,ешес1н1н сол берекел1пнен рана ум1гп едг Болмаса элп б|р сиырра сатып, уш сиырра к,айта сатып алып журген уйд|д 1шк1-сыртк,ы куй1 Алыпханды аса к,уантып турран жок,. УЙ-1Ш1Н1Д (сыртын эдпмелемей-ак, к,ояйык,) сыланып, ак;талмаранына бер1с'| бес-алты, эрю он-он бес жыл болран ба деп калды. Алыпхан: \"Мен жетшши бтрт кеткел! адам баласыныд к,олы ти'т кард! ме екен езше”, - деуге к,удайдан к,орк,ып, сырттан енд| юре берген бэйб1шес1 мен шопырынан уялды. 9у баста б!р ак,талрандырын да к,азфп ^алпында шамамен, алде емю-емю дана еске тусфуге болардай. Тебеден салбырап турран сауыс- сауыс к,ап-к,ара бфдемелерд'| сэнджке шген дара тубд жттер деуге келе ме алде туб1т демей-ад бул ауылда да кезшде кеп... кеп.. мал болран дегенд| мегзеген шуаш сасыран дара дойдыд жуж ед| дейс1з бе, патша кедт1Д13 бшс1н. Бурыштары темф пештщ шурыд-теапнен |цшндеп болымсыз жанып жатдан от кершт турды. Од босарада турран аласа шкаф та Алыпханныд кезже оттай басылды. Отарасы жетшил одып журген кезде бул шкафда аяд кжмдер дойылушы едд багы жанайын деген нарсеге бул паниде дауа жок, шыгар шамасы - енд| ыдыс-аяктар койылатын дэрежеге жет1ПТ1. Бес-алты кесе мен тумсыгы дадылтырмен тадылран дызыл ала шэйнект1д жанындары сыры кет'ш, ернеу| желжген, сабы кеттген араш дасыдтарды да Алыпхан шырамытты. Сол жет1нш1 класс б1ткенше муны асыраран осы дасыдтар болмасын шамасы.. К,асыдтарда тгп жок, болрандыдтан рана отарасы естф сезж ест'|мей тур ед|... Болмаса: “Сен бетс'1зд|д езген'| умытсад да меж умытар не жежд бар?” десе, отарасы не дей алар ед|... Ернеулер! желжген, саптары кеттген элп дасыдтарга тт бтп кетутен бфауыд а аилап турран отарасымыз од эярын алра бф басып не де болса тауекелге бел бурандай шкафда жадындай ПО

беое “сол ма, элде баска ма\" деп анырырак кез жетюзпс! кел1П сук, саусагымен сыры тугел туст болган б|р тусты турт1п алып, саусагын асырыс кайтарып ала койды. 0йткен1 шкафтык кабыргасына к,онран шакга эр турл! акнык сурелн салып, немесе ез атык мен экецнщ атын да жазып кетуге де болар еде “Мен желндл бтрт кеткен сок бул шкаф та суртшмеген екен-ау”, - деуге тары да кудайдан корыкты. Б1рак, ак,ик,ат сурттмегендтЫе кез! желп тур. вйткеж бул желндл ок,ып жургенде саусарына дэл осылай шац к,онган емес. Уйдеп каккайран жэлрыз мебель осы болран сон, “сабак,ты ок,ымасам да осы жэлрыз араш таза турсыншы\" деп анда-санда сурлп коятыны бар-ды. Ктемше к,ариянык уетшдеп ки1мдер| де К1С1Н1Н кезш туармей коймайтын жардайда екен. Бутындары боз шалбардык ек! лзес1 де тестген сок жамаулар салыныпты. Бф к,ызыры, ею лзеге салран жамауларынык туе! ею турлг Бф1 кек, еюншю! к,ызыл. Ал шалбардыц туешщ боз екенш ок,ушыра ескертлк к,ой элпнде. Оцды деген лыпасы кастам рана. Тозыры жеткен дегенмен эйтеуф булн. Ал кэстемнщ |дпндеп жэлрыз мэйк1н1к шыцы желп, эр жертен тестт, улбфеп турраны сонша... оны шешуге болмас едн Басынан асырып шешее болды-ак. рп турран мэйкщен тук те кдлмай эр тустан сегшт, жыртылып журе берер| анык,. Ктемше де соны бтт, шешпек туг1л« сокры бф жылда журызбаран да сеюлдк Оны мэйюнщ екрндеп дэрщен, майдан, айран-суттен тамран дак,тар айтып турды. Оран Караганда Шанрауыздыц кит жургендер! ханнык жекгеажюндей дерсН. Улк кермегежмен онын уелне арзанкол демесек тап-таза кейлек. Кейлектщ сыртынан киген жекд\"| свитерд| эрине эйелдк1 деуге келмес едг Эу баста ол свитер Ктемшежю болса керек. Жо-жок,. Ол свитеридз ЭС1Л1 элдекалай калада... элде кала сиякты жерде туратын жакындарынан кел'т... содан осы уйде канша ересек жан тугел кит болтан сок тана... сокында Шакрауызра буйырыпты деген жен шыгар.. енд|, обалы не керек, бутындары колготкид! ешюм Де еркеклю дей алмас. Эйелд1ю... оган енд| мырзамыз ®Репс1п жулкыса кетпесе де бэстесуге эбден-ак болады. ерек болса, ол колготки жас кыздыю... Тобыктан менп тустарда эрине тес'|ктер‘| бар... Тес1к тупл1 оймак- 'К, сакинаныц аумагындай жыртыктары да табылады... 111

Б1рак, енд| ондай-ондай тесж казф юмде жок. Сондыктан ‘'колготки1мн1к сондайы бар екен-ау” демей-ак Шацгауыз да ханньщ жецгесшдей боп екI езу| кулагында... жайкатылып-ак тур. Дегенмен осы уйге бас сугып жаксы пейтдерин ацдап турранына да Алыпхан шуюршт1к егп. вйткеж Ктемше арасы да К,ышымабел арасына усап муны сырттан кайтарып ж1бергенде не болар ед|? К,анша жылдан кейш ацсап |'здеп келгенде туып ескен ауылында “уйге юр... к,он” дейт1н бф агайыныныц болмауы езш былай койганда, жанындагы бейб1шесшен уят емес пе? Ана урпекбас шопырыныц алдында маскдра болмас па ед|? Алыпханнык дал осы ойын акдап койгандай осы кезде Ктемше арасы: - Ал, айналайындар, коныцдар... конак болыцдар, - дед| емен-жаркын кецтмен. - Ия, бар мэ31р1М13 тайным мен келш1мн1ц алдында - дед| Шацгауыз жецгес1 шацгауызша андет1п. - К,удай- ау, кел1н болып тускен кезшдеп рец-келбетщ ттт1 еамде жок,. Е, айналайын, езгенщ келштдей инел1кше катпай, толган айдай толыксып турганыца куандым рой, - деп Шакгауыз Бифатыманыц бетшен суйдг Оган бетш суйпзу уилн Бифатыма едеуф бугтдЕ Ол бугтмесе шуйкедей кемпф оныц бет1н бул жалганда суйе алмай кетер еде М|ж кецш! М1Н1 пейт! Ал енд| осындай жандардыц уйше конбай калай аттап кетерещ. К,олдарынан ас ципей, кайда барып карын тойгызарсыц. Бул арада Бифатыма кемпфдщ к,олына толып жатк,ан кэмпит, шэй, тэгп нандар салынган колкалтаны устата берд| де Шацгауыз: - Обо-о-о, айналайын! - деп к,оярда коймай екшесж кетерт кел1н1н1ц бетжен тагы суйдЕ - Ал ендеше терлегпк! К,ондык! - дед[ Алыпхан кара теплит етекке тастап, нэски1мен терге аттай бергенде Осында конып, ас 1шетжд1пм1зд| еуел1 бтдфж кояйыншы ездерже\", - деген 1штей есеб| де болды, эрине. Емен-жаркын кецтмен терге шыга берт, енд| отыру^а оцтайланган Алыпханныц аягына керпешешц шетжен кэмпигпц май-шырышы ма, елде мысыктыц богы ма дерл1к бфдеме жабыса берт соган юшкене ецкецдеп аялдап калганы. Эрине, кед1мпдей шукшиса, оныц не нэрсе екенж Алыпхан аныктап та алар едк алайда фжцлден^ уй-иелерфщ кел-дария кецтдерже кылтанактай юр тастагысы келмедр еюншщен аягына 112

жабыскан нэрсенщ анык-каныгына жетсе-дагы бэйб1шес1 мен шопырынын, урейж ушыра тусер! тары анык, жай болгандыктан, Алыпхан аягына Т1гтп де ештене шжбеген жандай керпеше успмен кегалды баскандай, баярынын, билержше ерл'|-берл1 байпандап журт, сосын как, терге б'|рден малдас курып “ал ендеше\" деген кюше отырып алды. - Эп, бэрекелде! - дед*1 Кшемше агасы оныц осы отырысына риза болып. - К,ой мен казан кетерейж.. К,айныма баягы бала кунш ес'ше салып, айран каткан жугер'| кеже берей'ж, - дед| Шангауыз да сондай б*р 1зп пейшмен. Сейгп де ауызгы белмеге шырып кетп. Жецгес! “казан кетерейж” деген кезде едэуф дэмелент калган Алыпхан жасыратын нес1 бар, айран каткан жугер! кежешц тусында басылып калды. 0зше жарап жатыр гой. Ана бэйб1шеа мен шопыры ушж гана дагдарды. Осы кезде элдекайдан колдан жасалган аласа агаш орындык тауып Бифатыма соган отырды. - Я на машине-е-, если-что-о... - дед| урпекбас шопыры анау-мынау адамды шошытып ж1берердей гуршдеген даусымен. Сосын ол шырып кегп. Оньщ енд| бул уйге, бул жалганда бас сукпасын ттп* машинанын терезесжен буг1нд1кке басын да кылтитпасын Алыпхан анык бшдг Б|р есептен онын эйтеу|'р ундемей кеткенше де шуюр дед| 1Ш1'нен “К,ызык кююздер екен”, - деп одан да баска турл1 эцпме кокытканда кайтер ед\\. “Кфмесе одан арман”, - деп 1штей женшдеген Алыпхан енд| колын созып жастык алып 61'ржола жантайып, жайгасып алды. Жастыктын 1Ш1нде де макта деуге келмейтж, жуннен гер! каткылдау (туб|'т деуЫз ттл уят) туй1ртпектер| шынтакка баткан тауыктын жуш болмай, канаты болса да белюм деп ойлаганымен отагасы обалы не керек мундай усак-туйекке аса ман бермедк Осы жатысында ол Кшемше агасынын уйжде жетжипж енд| бтргел! жаткан уайымсыз балага да уксагандай ед|. Уайым жейтж не бар? Кшемше агасы кон., конак бол... дедг Шан^ауыз женгес! казан кетерт жатыр. Енд| не керек. Айтындаршы-ы... енд1П арман не?! Бес батпан юрден эу бастагы тусжщ тап кандаи Х-890 ИЗ

болганын жыга айыру к,иын керпешеде, куйеушщ емт- | еркт аунап жатк,анына такданган сайын аласа агаш орындык;та шок,иып отырган Бифатыма жан-жагына 1 бурылмауга да, кдрамаура да тырысып бурынып-ак, бак,ты. Бурылса да, кдраса да кез1 осы уйдщ жыртырына элде ! тесюне, болмаса шак мен юрден малшынып турран :I элдебф нэрсеге кез1 тусер де, журег! кетерт1п к,уск,ысы келгендей де куй кешер, бэлюм... Сондык,тан ол темен I к,арап аярыныд басына рана укт1П, сэлден сок Т1ггп ею кез1н таре жумып алды. Отарасы (в31М13дщ Алыпханды I айтып отырмын) бет! бес батпан юр керпешен1ц усттде шалжайып жаткднда басы ойдан да к,уралак,ан емес-тк : Ол осы сэтте: \"Мен осы сокры рет айран к,атк,ан жугер| I кежен! к,ашан 1шт ед1м”, - дегенд| эр| ойлап, бер1 ойлап дал ай, жылын еане туаре алмай жатк,ан-ды. I Бала кезтде 1агп рой, арине. Ол кезде содан еткен 1 астык тереа сфа, болды ма деил. Ал берттде... Осы Бифатыма да уйде ет болмай журген кездер! сондай бф ас-аукат турлерше бешм туратын. Бфак, олары кур1штен ютелт... сут к,атып... не керек отарасы эр1-бер| б!раз аунаранда дал айран к,атк,ан жугер! кежен1 тойып 1шкен ай мен жылды ак,ыры есше тусфе алмай-ак к,ойганы. Сондык,тан да болар оныд енд1Г1 жерде айран к,атк,ан жугер! кежеге деген тэбет! оянып к;ана к,оймай, ттт| алдына келер сол бф аяк; айран к,атк,ан жугер'| кажет тагатсыз кутумен жатты десе де болады. 0зт1к де карны эбден-ак, ашк;ан екен. Кдрнынык ашк,аны сондай сокгы жылдары дал осындай 1шектер1 шурылдаганша 1шетт тамагын тагатсыз куткен сэт1 болды ма, жо^ па, оны да ес1не тус'фе алмады. Бфак, куткен кезде айран к,ат^ан жугер! кежек де оп' окай дайын бола к,оя ма? Шакрауыз жекгес1жк ес1кт1 сарт-сурт ашып ар юргеншен ум1т еткежмен эзфге бф к!рген1 ожау.. еюнил юргеж ая^-табак экетуден асып жат^ан жок. Бул кезге дейт Ктемше кекес! “ой, айналайын Алыпхан-ай, акыры бф келер... Келмей к,айда барар дейс1к” деп журуцл ед1М1н” элденеше кдйталап та улгфген. Сосын осы отырган тамын эуелде шэрт1 жерге кешпек болып, бф сиырга сатып... одан шарфе ею ай к,онак,тап, ауылга ^айта кеилп келгенде уш сиырга ^айта сатып 114

алганын баян етл. (Шэр| деп отырганы эрине аудан орталыры). Кшемшенщ тюте мун, етт айрыкша ашынып айтканы уш сиыр да болран жок. Олардыц 1штде кеткен уш бузаудыц да уррашы шырып... сиырынын, барран жершщ оп-оцай малды боп шыра келгенд1п ед\\. Буй1р| эбден к,ызран Кшемше ол уш бузаудан орген урпактардын, да уррашы боп тараранын айта беремт деп енд| ентелей берген сэтшде Алыпханымыз тэн1р| атып кор-р ете калраны. Жене корылы сондай зор едг Алыпханыныц корылынын, зорлыры сондай, карала ыс баскан аласа тебедеп кара тубггл элде кара койдыц шуаш сасыран жунш еске салып салпылдап турран салпыншактар эуел1 леп соккандай д|р етт козралды да, одан эр\\ жуык ман,да токтамайтын жер сшкш1С1 басталрандай кэд1мгщей тербелт екеу-ушеу| узшт туст, соныц тап 61'реуI Ктемшенщ маддайына тускеш бар емес пе? Кшемше оны анау-мынау екенсщ-ау деп белектеп, бетенамей-ак алаканымен конрэн масаны шошыткандай еп’п сипай салранда, 61 р жары оньщ макдайын бояп, екш1±м жары белшт Алыпхан жаткан керпешеге туст. Кшемше керпешеге тускен кара тубггше созылран сол нешеме жылдардан келе жаткан кф-тозацды саусарымен шымшып алып енд| сыртка апарып тастау ушш еакке белей берт: - Ойпырмай, Алыпханжан да ебден шаршаран-ак екен. Ттл катты шаршапты, - дей берген. Бфак Ктемшенщ осылай дегент кулак койып тьщдай койган к\\с\\ де жарытып естп, тусте коймас едг вйткеж эуелде- ак басталран Алыпханнын корылы бул кезде ебден-ак зорайып букш белмеж басына кетерт алран. К,аз1р бул белмеде Алыпханнын корылынан езге дыбыс жок! Мынадай корылды ем|'рбакиында естт кермеген Кшемше элп юр-тозанды саусактарына кыскан куй1 ес1к аузында бегелт турып, амалсыз тары да жаман уй1нщ тебесже карады. К,арамаска амалы да жок едп Ызьщдап, журттьщ ана жер, мына жертв конып журген шыбындардын да кайда без1п кеткенж б1р Алла бшсж. Мынадай корылдьщ тусында уйже жаксылы-жаманды сен берт турран кара туб1Т салпыншактардын 61’разы жерге узшт тусер! анык едь Онын услне бф сиырра сатып, уш сиырра кайта сатып алып жургенде де талаи 115

заман етт, бул уй де талайды керген жасамыс болды 1 емес пе? Кермесе мына Алыпханнын корылын рана : кермеген шырар... Ал енд| сейтт турран уйдщ бел араш ! яки тес агаштарынын б1р| опырылып журмесе деил... дегендей сук, кезден сак,тану ушт мандайына куйе жарып алран баладай болып турып шал: - Ой, Алыпханжан да уйыктайды екен-ау! - дед| тары да. Б1рак, бул сез1 де Алыпханнын, корылынын, астында калды. Т1ПТ1 Кшемше ез дауысын ез1 де ести алран жок. Б1р ек1Н1шт1С1 шалдык Алыпханра эл1 де айтары кеп едг Там саудасыньщ к,алай б1ткенш де тауыса алмай калды- ау. Ал онын, ар жарында канша ен,пме “меж айт, меж айтшы-ы” деп кемежнде к,алды. Ау элг1нде дукен устап, аярын ыррап басып журген шэрын баланык 031 бастап бермед| ме? Е-е-е-, сол дукенн1н, к,анша енг1мес1 айтылмай к,алды. Ойбай-ау, ер рютратынын, ез1 к,улары бар кю1ге - б|р к,исса емес пе еде Бурын ол эн,Г1мес1н Алыпханра ерине айта алмаран... айта алмараны еуел1 бала болды. Содан к,ацрырып кетт1. Енд| М1не... астына тэу|р машине М1Н1П енг1ме тыцдаура келе калранда... мына уйк,ы деген де... “Ой, еттес-ай!” - дед| шал биж табалдырык,тан аттай бер'т... ... Алыпхан алдек1мн1н сыбырын ест1гендей болып оянып кеткен. Уй^ысын ашып ^араса, тебес1нен тен1п айк,айлап турран Ктемше кария екен. - Ау, турасьщ ба, жок, па?! Тамак, суып к,алды рой! Тамак деген сон-ак, Алыпхан орнынан атып турды. Турранда к,айда барсын, малдас к,урып отырды. Расында дастарк,ан жайылып, таба нандар туралып, б1р табак кеже алдымен Алыпханнын алдына кел1п те кзлрэн екен. Араш касыры тары бар. Алыпхан жет'шш| окып жургенде Шанрауыз женешес1н'1н п1С1рген асынын молдырына риза болушы ед| дед1к кой... Осы жолы да алдына б1р-б1р табак айран каткан кеже келд|. “Ал енд| отырыс не?” - деп ойлауьи ак мун екен, Алыпхан колыньщ араш касыкка калай барранын б|лмей де калды. Элде сол агаш касырыныздыц ез1 муныц колын тауып алды ма эйтеу|р колмен касык сабы ежелг! достардай-ак айкаса кеткен!- К,асык болранда кандай... Аты касык демесен--- к1Ш1Пр|М ожау... Эуелде: “Ойпырмай, кептен кермеген асымды.-- тебетпен 1ше алсам жарар ед|”, - деген куд1Г1Н1Н сэлден 116

соц-ак, тас-талканы шыкты. Ек1 касык кажет ауызга тастап кер!п, оран таба нанды кемейлет1п коскан кезде- ак. саске шамасында жолда аялдап, тандыр нанга к,осып он бес шашлыкты карбытып алганнан кейш к,айтып бупнджке нар татпатан сабаздык тэбет! ашылды да журе берд|. 1штей: “Ойпырмай, жекешемнщ айран каткан кежес! кандай керемет! Осыдан барган сок Бифатыма- а... жок алп аспазымызга айран каткан каже жасатып 1Ш1П турмасам ба?” - деп ойлады да, журткд есггпрт “мына каже сондай дэмд! болган екен”, яки “ой, илркт, жекешемн|'к айран каткан жугер! кажеснай” деген сиякты отыррандардьщ кек|'лш де, тэбетш де ашар летрме саз айту ойында болранымен уак,ыт таба алмай жатты... Т1ПТ1 “жецеше, айтеу|р заман канша к,иын болса да сиыр сауып отыр екеназдер рой...” деп Шакрауыздык беделш ес1рер экпмеш де бастарысы-ак келт, б|рак, одан сок Шактауыз мак,таншак,тык кап акг!мес1 басталып кетсе... каже |'шуше кесел! тие ме деп те уайымдады. Б|р касыктан сок екшил касык... арасында жуп-жумсак, дэм1 Т1ЛД1 утрген туралран таба нан... Жане оларды шэйнау керек кой. Ойбай-ау эбден шайнап дайындап бермесек ар жарындары камей деген бале кабылдамайды. Заготскоттьщ элде заготзерноньщ бастыгы онык жанында айналайын шырар. ОИо деген1К13... бул камей деген ас-аукатка кемт1п калрыр пэледен де ауыздык кермегеш бар ма? Не керек, конарымыз бфьщтай тамак 1шумен болып кеттп Жекгесшщ кандай да 61 р мактау сиякты летрме саздерд! куткеш де рас сиякты. Б|рер копакдап^, кайнысынан кайран болмаган сок \"жасында да осылай суйсшт 1шуш1 ед|“, “айран каткан жугер! коже аталарымыздык асы рой” деген сиякты аз мэртебесш ез1 катеру уиши айткан акпмелер1не де кайнысы байгус араласа алмай арманда калды емес пе? Онык есес1не ауызра кырык алтыншы касык.•• кырык жетжил касык боп (шамамен) бармактай-бармактай боп пюкен аппак жугертерщ|’з...жугер1лердщ шашбауын катерген айраныкыз... наныкыз... кетт жатты. Кетт жатт~ы''’ “Ойпырмай, б|’зд1к каланык базарында туйтген даиын жугер! болар ма екен аз!?” - деп ойлаура рана отарасы азер уакыт тапты. бйткет ол уйлершдеп аспаз аиелдщ кел! туйе алмайтындырына еш кумэн келтфген жок* 117

“Айтпакд|ы калада колдан шабылган кел1 бар ма дени?” ; «.онагымыздын, кулактары да элдекашан кимылдап кеткен. Эуелде айран каткан жугер| кежеге бола да кимылдап кор боламыз ба деп к.ылк.иып-к.ылк.иып турганымен... сабаздарын, ак,ыры кимылдады рой. К,имылдамак тугш1 токсан екшнл... токсан ушшип... касыктардын, тусында (шамамен) билеп те кеткендей болды ма, немене... ... Содан бф заманда осы бф жан алысып, жан берюкен кауырт кимыл да бтп отарасымыз ак,ыры дамылдады-ау, эйтеуф. Мацдайынын, шып-шып шыккан терт орамалымен он,ды-солды суртт отырып, эуелет'т кеюрт те Ж1берд1. Мунысына Бифатыма кысылганымен Шан,гауыз бен Ктемше опырык ауыздарын мол ашып култ, мэз болысты. Осылай кекфу| тап осы отырран уй1 ушж улкен мэртебе керЫгенд1П де анык жай едг Бул кезде карадрылык, коюланып, ондык шам да жарылып калган екен. “Электр жарыры жок, па?” - деп отарасы сурарысы келш отырды да сурамады. бйткеш суйжт! асына ыцкиып тойран сэтшде мырзамыздын, артык-ауыс сезге аса кумар емес*ппн бурыннан б'тес1здер рой. Эйел'ше де бфауык кец'т белт: “Айран к,атк,ан жугер! кежеж суйашп 1ше алдын, ба? Элде... кецшщ каламады ма?” - деген сиякты бфдене айтура ойы болран. Бфак од-солына суганак адамдай жалт-жулт бурылып табактарын тексерт жатуды да артык, керд| де (расын айтсак, ер1нд| рой, арине) уй иесшщ батасынан кей’ш сол отырран керпешесше, эуелде жастанран жастырына к,айта кисая кетп. Шалдын, батасына жетпей-ак онык корылга басып кетуше де мумкшд1п бар ед|’. Эрине кайсарлыкпен шыдады. Бфак, эзер шыдап отырып: \"Ойпырмай, кекем кыскалау б!р батасын айтса екен”, - деген ттектщ де устЫде отырганын несше жасырайык* Эйткен! бала куншен бф есшде калганы, Кшемшен'щ бф узын шубак, та баталары болушы едг Бфак ондай узак батасын Кт’ емше ет жеп ын,кия тойган сэттер1нде рана беретш... айран каткан жугер| кеже, сут каткан узбен кежелерге кор етпейтш. Алыпхан шалдыд сол касиетЫен дэмелент ед|, акыры тшепне жегп. ...Эрине шал мейманын тагы да осылай окыс уйыктап кетед| деп ойлай койган жок-ты. Сондыктан батаны кайыра сап элп дукен устаган дэурежн бастап кеткел! отырран. Т1ПТ1 118

батаны тез аяк,тауы мэнюшщ ез1 сол едК.. Ол да 1иннен: Ой, эттес-ай , — дед| де калды. Демегенде кайтс1н.. Мейманта: “Баска белмеде тесек бар... соган барып жат”, - деген кунде, мырзамыз осы бетшщ кф| бес батпан керпешеж калап алар ед| де...элпндей деген К1С1Н1 душпан болмаганымен тшеп терю жанга балап, буркылдап ашулануы да кед1к. Мырзамыздьщ бул Кылыры да тунеп отырран уйIнIк жай-жардайына жараскандай ю болды. Жекгес! кайнысына кошемет керсеткендей купст: - Бала кушнде де осылай тамак !шкен жерше жата кетелн, - деп ед|, мырзамыз оны да шалалау еагп: елде таудан куларан кешмндей басып келе жаткан б»р тэгп уйкыны кимады. 0С1ЛI соцрысы болды. бйткеш бойы ез-езшен маужыраран калпында ол жастыкка тиген бойда-ак акырындап корылдай бастаран. ... Содан тацертекп'л!к бф-ак оянды. Жуынып- шайынура да ерекеттенген жок. Ондай эурешш1клн, бул уйге лпл де жараспайтынын отарасы элдекашан-ак бшт алран сектд|. Жецгес! эзфлеп койран шаркесе айранды С1М1р1п сап, езушде калран арарранды суртпестен-ак арасы мен жецгесшщ беттершен суйд| де, бшк табалдырыктардын еуел1 1шкю1нен, сосын сырткысанан каз-каз басып журген баладай юбфлктеп эзер аттаран бойы, сырттары мешинесте умтылды. Конактарыныц окыста осылай беттерше айран жэрып кете барранына мэз болран Ктемше мен Шацрауыз тары да ауыздарын кец ашы.п, кетшген, сынран, тукылданран, саррайран, карайран тютерш керсетт узак култ ес1К аузында кала бердг Кеше макдайына жарылран кара бояу мен бетшдеп аларат айрандар косылранда Ктемшенщ бел де кэд1мп бет сияктанып калран. ...Алыпханньщ туыстары мен кластастарынан гер1 Бифатыманыи, терюндер! есттеу, естиярлау шыкты. К,ыздарын бфден танып суйпштеп... кушактап жатты. Бифатыманьщ белше кушары жетпегендер бешпелшц сэнд| туймелершен сушп, сипады... Сарыныскан жандарра ол да дэтке куат екен рой. Токтаран уйлер! де тазалау эр| кекдеу болып, дастарканра койылрэн тарамдары да ездершщ. аспаздары эзфлеген тарамдардан бфаз калык болранымен... Шадрауыздык айран каткан жугер! кежесшен кеш шгер! озып жатты. 119

Тамак жагын былай-ак, к,ойыцызшы... К,ыз кужнде Бифатыманы менстбеген бфер ж1птсымак,тар оныц к,аз1рГ1 к,алып-дидарын керт сандарын катты сорып, еюнют-ак; к,алыпты. Оны айтасыз оныц б1реу1: “ЦЛрюн, тисе казф де к,ызра балап алар ед1м”, - деген арманын да арак, 1шт отырып бфеулерге айтып к,алыпты-мыс. Ал 613Д1К Бифатымамыз тютер| туст, кун етт ерте тозган элп Ж1п'тсымак,тарра енд| кезше де тмей: “Олардыд брне тигенде емф!м екст, ек1жшпен-ак, етер екен” деп кыз кужнде бфге ойнаган «.урбыларына сыбыр етсе керек... Малынан айырылып, ас-аук,аттан да жутап отырранымен шукфштк, ауыл эл: есек-аян,ра бай рой, элп айтылрандардыц бэр! де бас-аяры бф-ек1 кунде уй- уйд| к,ыдырып, ауыл-ауылды жаралап-ак, кеттт1-мю. ...Отарасы ушшип куж экестен к,алран еск1 тамнын, ушндюн керт бф жылап, экес! мал баклан даламен кер| кайтты. Шешесшщ ошарынын, орнын керуге де соншальл куштарлыры болып... орнын эр| 1здеп бер| 13деп таба алмады. К,айта-к,айта жылап-сык,тараны себеп болды ма, к1м бтсш, бф жак,сысы, отарасы к,айтар жолда жыларан жо^. Эйел|мен де, шопырымен де култ сейлест... арасында к,алрып кетт... к,айта оянып... сосын экес'| байрус ер1ж тш1м-тЬшм болып к,ой баклан далара к,арап бфауык, унсФ отырды. К,апел1мде эн тындэрысы кел1п шопырына: “Маран эн элде куй тауып бер”, - деп элек салран кез1 де болды. Абырой болранда шопыры да сол сэтте кен,тшен шырып, кэсетш! сала к,ойрэны. Содан к,удай сак,тасын б!р эн к,уйк,ылжып-ак, кетсш... эн емес-ау, букт дала... мэшинелерь.. жуйтюп келе жатк,ан жол... бэр| тугел к,уйк,ылжып кетсе болар ма? Сол ^уйк,ылжыран эн эсер1мен тары бфауык кез шырымын алып, отарасы к,айта оянса енд| бф куй... Ойпырмай, мундайда ражап сэттер болады екен-ау. Обалы не керек, куймен де бф уйыктап алура отарасынык дэт1 бармады. 1л'|нып... тынып-п бара жаткан кезж кушпен ашып отырды десе де болар. Не дегенмен елдерте келт, туып-ескен ауылдарын кергендерже риза болыскдны рой, бфаз эн-куй тыкдап маукын баск,ан соц отарасы мэшиненщ арткы орындырында отырран эйелж де умытып кетпей бурылып: Елге барранымыз дурыс болды-ау, бэйб1ше, ~ дегенде бэйб1шес1 де отарасы отырран орындыкка жармаса туст: 120

Е, бЭрГЭНЫМЫЗ ОДДЫ бОЛДЫ гои! — Д0П ЭЛТЫН Т1СТер1Н керсетт аксия култ жатты. Кулю деген антурганда ойында к,апер| жок юс1нщ ойына да зрнэрсеш салып ж|беред1-ау... Ак,сия култ отырган бейб1шестщ ез1 отырган орындык,тыд шетЫе жуз1п жылтылдап жармаскдн колыныд устше отагасыньщ ырсылдадк,ырап эзер к,озгалып, бурыла берт бейб1шес1шд колыныд услне ез К.ОЛЫН койганын айтсадызшы... Булардын елден оралуын уйлертде улкен жадалык, кутт тур екен. Бул жадалык, - Шэртханныд уйлену дайындыгы ед|. Мен-жайды Алыпханга айтып та, акылдасып та жатк,ан ешюм жок,. Эйтеу1р жалгыз хабаршысы Бифатыма гой баягы. Сол Бифатыманыд айтуынша болашак, кел1ндер1 ете бай, бар жерден екен. К,ыздыд агалары да Шартханга усап содгы 6-7 жылда байып кеткендер кер1нед1. К,ыз бен Ж1пт арасындагы едпмелер бтп, к,алып турганы барып куда туст, кел1ншд кулагына сырга тагу, одан эр! той куш'н белгшеу. Бифатыманыд хабары тепн болмады. Кеп узамай ею к,абат уйд1д 1шшде к;ат-к,абат дайындык, жумыстары басталды да кегп. Ок,ушыныд ез1 жададан юрген уйге не дайындык, керек деп те ойлануы мумюн-ау. Обо деген1д1з! Байлар уимн жай гана жада уйге к!ру мен кел1н тус1руд|д арасында айырмашылык, болса керек. Ед бастысы - бар гой... бай гой. Ал барлык, пен байлык, адамга не уилн бертед! деп б1р сет ойладыдыз ба? Шашу уилн, тегу уилн бертедй Ал бай адам шашып, тегу уилн гажайып себеп 1здейд|. Барлар мен байлар да кудайдыд пенделер! гой, сондыктан олардыд ынты-шынтымен 1здеп, куткен себептер!-дагы кундердщ куш болганда табылады. Меселен адам уилн уйленуден артык, к,андай гажайып себеп керек?! Жене уйленейш деп отырган Ж1гтм1з ез1 «.атарлылардыд 1илндеп аса байы... 1скер1 болса ше? Эрине, Ж1ПТ1М13Д1Д осы шакта сем1здермен салыстырганда ашаддау болганымен, арыктармен салыстырганда толыктау екешн де айта кеткешм1з жен сеюлд!. Бет редю де туске дей1н к,арасад экес1н, тустен кей1н карасад шешесш еске салатын аса редд1ге де жатпайтын, аса редазге де жатпайтын жют-желеддер болады емес пе? Б13Д1Д мырзамыз да 121

сабаздардын бр еде Не дегенмен тэу1р ки1м де кейде арс13Д1н езш эрл1 етт ж1беред| гой. Ак, койлекке кара элде кызыл галстук байлап, онын сыртынан киык етек Кызыл кэстем кит шыга келгенде, б1здщ мырзамызды да ешкандай душпан кемште алмас едк оныц устже элп кара алде кызыл галступ жалтылдаган, болмаганда жылтылдаган шетелдк маталардан ттлсе ше? Онда мырзамыздын бетже карап та ауре болып жаткан еишм жок- Кепш!Л1КТ1н, кез1 сол жалтылдап... жылтылдаган матаны тесед| де турады... Енд|-енд| байыган елге де, енд'|-енд| байыган адамда да кезкарас осы... Ек1 кабат уйд1н абажадай терезелер! кайта-кайта сурт1Л1П жалюз-перделер1н езгертт жатты... Кейб1р мебельдер сыртка кайта шыгарылып, элдекайда экет1Л1п, орнына баска туст'|, баска турл!... багасы да ерекше мебельдер келт юрпзтд|. Ол мебельдер келемж дегенше еденге теселген кшемдердщ базб1реулер| де табанын жалтыратып, орнына орауы жана гана ашылган, жапсырма кагаздарыньщ ез1 енд| жыртылган, тус1 де келем| де баска ктемдер, жол тасен[штер тесел1П, люстралар езгерт, Т1ПТ1 бурынгы телефондар 1з-тузс13 жогалып орнына дауысы да, тус1 де дурысырагы, бурынгылардан элдекайда кымбатырагы кел1п, 1ске косылып жатты. Ал асхана 11111 кайта акталып, баска туске боялып ыдыс-аяктар да езгерт жайнап журе бердк Асханадагы езгерю б1тем1н дегенше булар улкен белмеде (баягы ваза толы алмурт туратын балме ше?) ас 1Ш1П журд|. Осы орайда тагы да ес1М13ге тус1п отыр... Кейб1р окушыларымыз ойда жокта, “тамак пен уйкыдан баска ю жок, бул негылган жан” деп пыш-пыштауы да мумк1н екен-ау. Обапы не керек, б!ЗД1н отагасымыз тамакка тойып. уйкысы да канган сэттерде уй 1Ш1ндег| катын-калаштын кэк|р-шуюр энпмелер1не де араласып кетет1Н1 бар. Мэселен таяуда гана асханада отырып айелдер жагы жацадан ыдыс-аяк алу мэселес'ш саз ет'т жатканда... б1зд'1н отагасымыз да кой 1Ш1не койып кеткен букадай болып б'|р киырдан кел1п: Мен ез1м мынадай казан, анадай ожаудын алынганын калар ед1м, - деп араласа кетпес! бар ма? Сонда ГИстегул турып: Папа, сен мундай эдпмеге ауре болганша, белмене 122

барып, тез1рек уиьщтап к,алсад етп, - деп бетшен ала тускенг ... Ой сол жолы отагасы к,атты б|р ашуланды-ау. - Йемене, мен ыдыс-аяк,тыд не екен1н бшмейтш кеще ме екенмш. 0м!р1мде дукеннен ыдыс-аяк, сатып алып кермеппш бе? Керек болса айтайын мен саган... кедейшт|'ктен бутымыз жылтылдап журген кездер! уй- деп жалгыз кастрюльдщ к,ак,пагын ит алып кеткенде, сарайдыд тебесшде не ык,ылым заманнан бер| тат басып жаткдн еск! кадылтырдан к,ак,пак, жасап берген юм екен? Су таситын жалгыз шелектщ устайтын бауы шыгып, мына сен суды тула бойын ыс баск,ан к,ол шейнекпен тасып жургенщде одтайлы сым тауып, оны ит, шелектщ ернеу1не сала койган мм екен, кекетайым... тым болмаса осыны айта к,ойыддаршы?! Аспаз бен кел1н1нщ кезшше отагасыныд тагы нендей хухайларды ауызына аларын 61'р кудайдыд ез1 де я бтт, я бтмей к,алды-ау, С1рэ. Егер келш1 к,ус кеудест кетере берт: - 8й ГПстегул сен атамнан жедтд'щ... жедтгенде де маскара болып, есщнен танып, одбай жедтдщ... - дей берт жадада пгс1рш1п жатк,ан бэл1штщ б|рш: - Ой, ата... мынау кандай едем! пюртген.. ед, - дей берт отагасыныд аузына тыгып ж!бермегенде... “Ойпырмай, тш аузым таск,а. мына Динара келш1м бар ма... ез1 былайша адкдусып, жуас кершген1'мен ше... Эй, ез1 к,удыд да куы болып журмесе к,айтсш” денп... К,ой 1Ш1нен уркт шыккан бук,адай болып отагасы белместе к,арай медкт келе жатып та обалы не керек, осылай ойлады. ОЬо, дегенщ1з... кейде эдпмеге бIр араласса мырзамыздьщ ойранды осылай салып Ж1беретшш байкадыдыз гой. Егер ойламаган жерден аузына ысты^ эр| дэмд| бел1ш б!теп тастамаганда бар ма... тагы к,андай керес1Н1 керт, ест1мегенщкзд| де ест1рщ1зд1 б!р кудайдыд ©31 бтсш. ...Б|р жолы салмак, тусфу мак,сатында кепш1Л1К моншасына барып, ыстык, пардан борша-борша болып шыгып отырып, мырзамыздьщ пт туралы талас^эдпмеге да араласып кеткеш бар. Сонда ол езшдей едшед жаладаш па^ырларды: “Пшд| тап мендей жакын жерден кергендерщ жок”, - деп жеддг Сондагысы жада уйге 123

хана телевизор сатып алраннан кей1н (оран дейт ^ ^ ГТ телевизоры болмады да рой. Бф кун керсетсе, хет; кун керсетпейтж бфеудщ есм телевизорын ыгзждаган кездер| болып еде К,удайым-ау, оныц да иеа чарызга элде уачытша коре турура берт пе еде.. Т1пт« ?.чи:=сын енд! берем1з деп жургенде ол кю де елт чалды ма, жоч бф жачча кеимп кетт, к,айырылып сора алмады мз... эйтеуф сондай бф жардайдыд болраны емю-емю ес;нде) эр турл1 хабарлардан кеп птдерд| керт шошыраны бар-ды. (Осындай да мачулыч бар деп ойлап па ед|?) Ттт| экрандары пт шыдрырып езше жачындап келе жатканда (сол мачулычтыц расында Алыпханды керт калып, чандай бф ойра кеткежне де кумэн чылудыд рет1 жоч ед|) мырзамыз бэйб1шес1не чарай шамалы ысырылып отырраны бар-ды. Егер сол пт чайта бф шынрырранда Алыпхан бэйб1шест чушачтай алура элде оныц кен етепне юрт кетуге де эзф еде.. Эйтеуф элп мачулыч чайта шьщрырмай женте кете барранын айтсаншы... 0згер1стерд| уйге байланыстырып айтып отыр- ранымызбен, ендИ жерде уйде туратын жандардын, эрчайсысындары езгерютерд! айтпай кете алар ма екенб13. Ед басты езгерю - осы уйде туратын улкен- к|'илнщ жузждеп, керилждеп алапат чуаныш едп Булардыд чуанышы неге осынша алапат деседф — бул тойдын, болып-толган кезде етейш деп туррандырынан- тын. Буран дейт де ею ул уйленд| рой. Бфач олардын, тойын жеткешнше, болранынша жасаран. Булар Пютегулдер! туранда чутты болсын айта келгендерге осы Бифатыманын, сут чатчан узбен кеже бергенж неменесже жасырайыч- Ал енд| одан арры тойдын сичын да тугел айтып жату неге, юмге керек? \"Ппт1 ол кезде отагасы мен бэйб1шес1 ел чатарына тест той жасай алрандырына да чуанран. ©йткеш ол тойлар булардык астан кейт тэрелкенщ тубж, часычтын, басын жалап, нанныд тегтген упнш терт жеп, ашкездент, жан-жарына сураначтай чарап отырран сонау бIр кездерже тап келгенде ана пачырлар уйлене алар ма едч эуелч.- деш|... Ал мына той эбден кемерше келт, точшылычтан, байлычтан кездер! жумыла бастаран сэтте еткел! турраны чандай бачыт едП Сондычтан дэл чэзф бул уйд1Н 124

адамдарында алапат куаныш пен шаттык,тан билеп кеткю келт, (бул топка отатасы мен бэйб1шес1н эрине коса коймаспыз) болматанда ьщылдап эндетт, сал желеу болса кулуге жене жыркылдап, каркылдап’узак кулуге эз1р эдет пайда болтаны енд[ бэр1ц1зге де тус1жкт| шытар. Уй-1Ш1ндег1лерд1К куанышына куаныш, кулктерше кулк1 болып косылып жаткан шакта естерт шыгарган тэты б1р эб1герлер| де бар-ды. Ол - алдагы тойга арнап ки1м тандау немесе т1кт1ру элеп едг Элеп дейм1з-ау бул 1С колы кыскалар уопн тана солай. Ал барлар, байлар уалн будан кызык та, куанышты да ю жок шытар дуниеде. Бул шаруа тек б1здщ отатасымыз ушш тана шын мэжндеп бейнет болып шыкты. Ен бастысы отан жана кастем-шалбар расында керек-тг 0йткеж осыдан бес жарым ай бурын пплген кестем-шалбары кэд1мгщей тарылып калтан. Оньщ уст|'не базардан акшасын урлаткан куннщ ертенше ашумен тамакты кеп жеп ж1берт, орнынан турарда денесш бфден кетере алматан сон каттырак ИТ1Н1П тура беремш дегенде шалбарынын ауы дыр-р ете калтаны бар-ды. Бф жаксысы осы 61 р ынтайсыздыкты кызметшп эйелден баска ешкш байкатан жок- Абырой болтанда балалары эрдемеж шукып кана жеп белмелерше ертерек тарап кеткен. Эйтеуф, дыр-р еткен шалбардыц Т1ПС1 тана екен, бэйб|шес1 кол мэшинемен эп-сэтте тИп бере койды да, кызметш! айелден езге еишм бул жайдын болтанын да, калай б!ткен1н де бтмей калтан. Одан берепрек мал базарта кит бартан сол кэстем-шалбардын сыкпыты ездер1Н1зге мэл1м. Энпме кэстем-шалбарда да емес-тг Отатасыта сонгы кезде шак кейлек табудын 031 бейнет болып калтан. 9йткен| “жатасынын размер! дурыс екен\" деп алып келген кейлепн1зге бул кюшщ карны батпай жур. Ал етепне отатасынын карны бататын кейлек табудын ез1 езгеше шаруа ед|. Сондыктан бул таге кэстем-шалбар мен жэне жент б!р бешпетпен коса екнуш пар кв^п?*Т1' ^ • к,олдан лшзу керек екен деген корытындыта баи I мен балаларынын келген! кашан. ’ Кеп жандар айлап, жылдап барып кон отатасынын апта санап, кун санап кон аль 125

жатканына б1р-ак мысал келт1рейш. Соцгы жетте дейт уй алдындагы тепюшектермен жорары шык,са да, темен туссе де ент1ккешмен алкынбайтын отарасы соцгы кезде жорары квтертгенде алкынатын болып алды жэне алк,ынысынын, терЫ белек. Алкынуын айтасыз сондай сэтте тур| де бузылып, кез1 аларып, бет кызарып кете ме-ау, немене. Бифатыма шалынын, осындай хал кешкенте |ил югл алып калды. “Япыр-ай, мына шал осы тур!мен екнуш айдан сок б1ржола уйде отырып калмаса его”, - дегенд| ойлады. Бфак бул каупш балаларына да ез1рге айта к,ойран жок,. “Белк1м мтей| себептермен ауырып яки одбастай боп ушынып тамактан бел кайтып, сондай б\\р ок,ыс себептен еттен ез-езтен арылып журу| де мумюн рой\", - деп те езт-ез! жубатты. Бфак отарасынык ез1рг1 бет алысы кю коркыткандай. Тебетшщ кун санап ест келе жаткандыгын да бэйб1шес1н1к 1Ш1 сезт, зереа келп жур. Бфак сезгенде, зереа кеткенде не ютейд|?.. Элг1 болмашы умтне рана арка суйейдь “Папамызбен бфге тамак шу неприятно”, - деп ГПстегул! де соцры кезде булардык асханадан шыруын кутт отыратын болды. 0з кызымыз рой дегежмен бул-дары бф кедтге алатындай жай едь Алла сак,тасын... ГНсте мурын ГПстегул ез1м1зд| менстбей кояды деп юм ойлапты. Ал отагасы дел казф ез1 китт, ез1 шештуден бфжола калды десе де болады. Кейлег! мен 1шю ки!мт, шулыгын, кестем-шалбарын такертен киг1зт, тунемеге сыпырып шеиип алып отыратын да бейб|шеси К,удай ак,ырын берет дей1к... Уш пар кейлек-дамбал мен бф пар кэстем-шалбар тктфудщ езте кун сайын тюнинге бф барып, шаршап- шалдыгып жургенде (шаршайтындыгы тусткт! рой, эрине, уйге кфт-шыгатын тепюшектщ ез! едеуф бейнет болып жургенде, тинила туспегф удлини кабатта туратын бфеу болмады ма?) ГПстегул! турып: “Папама неге унем! кара кестем-шалбар лкюзес1кдер... траурный цвет... давай кек тустен лкк1зем1з”, - деп буган тары бф артык бейнет тауып бергень К,ызыныц бул шкфт Шертхан лпт! катты колдапты. К,олдаганы сол ол карындасынан да асырып: “Кек кестем-шалбарга коса тары ак кестем-шалбар... оньщ сыртында ак бешпет тюлст... сонгысы папам 126

кельне куда туст барранда киед|”, - дегт. Ал ендеше' Жане Шэртханньщ бул сезже баска балалары екжш! кабатта отырып ду кол шапалактап Ж1бер1тт-мю. 0рине, усынысты Шэржхан айтса... жэне ол жен айтса езгелер кол шапалактамак тугт! баяры бала кездерждегщей екеу-ушеуден... сосын тугел косылып елен айтып кетпегенже шуюр дер^з. Осыныд бэрж отагасыга жырдай етж айтып келетж бэйб1шес1. 0йткеж ол соцры кезде екжил к,абатк,а коп шырэтын болып жур. бйтпегенде к;айтс1н, енанои к,абатта барлык, мэселе шеш1Л1П жатады: к,андай да 61 р жоспарлар, к,ызык, екг1мелер бола к,алран кезде соны шалына жетк1'зуге эсырып, борсандап темен тус1п келе жатк,аны. Тез1рек тусемж... шалра тез1рек жетк1зем1н деп... келе жатып ент1Г1п, терлеп кетет1Н1 де бар. вйткеы отарасынык байб1шес1 де шук1р тап отарасыдай ет алмаса да, кара уз1п калып та койран жер| жок. Бар абыройсыздыкты отарасыра жауып жатырмыз рой, болмаса абыр-сабыр дайындык кез1нде кендеу квйлек, камзол ткюзуден бойб1шем1з де куралакан емес-Т1. ...Кара кэстем-шалбар т1кт1руд1к жайына келеек; осыдан торт-бес жыл бурын рана орта бойлы боп, кейде Т1ПТ1 орта бойлыдан асынкырап квржетж к1лмиген арык К1С1Ц13 ( тары да отарасына оралдык к,ой) уйден отыз метр жерде турран мешинеге озер жетердей болып ынкиып сем|'рген кез1нде узындыры мен ен1н1К шамалас болып калрандырына коп дэлел сурамассыз, окушым. Бурынры кус кеуде - апайтес, ал жт-жж!шке кор1нет1н аяктары араштан шабылран ек1 кел1Н1ц аумарындай ею бут болып кеткенд1г1н С13 де ойша елестет1п отырсыз рой. Ал енд| осындай ек1 бутка шалбарды эсемдеп Т1Г1П, ауре болып жатпай-ак ек1 кенеп каптьщ шетж б|р1кт1ре Т1г|п, ау жасап, брккен жэрын ышкырлык ет1п ыстанбау етюзт, ал каптьщ белек бастарын балакка айналдыра салса кудай б1лед|, 61ЗДЩ отарасымызра шап-шак шалбар болып шырэ калар ед|. Балк1м, денес1мен дене болып туруы да... 031 кенептен Т1г1лгендктен мундай шалбардьщ кек болып колпылдауынан гор| денемен дене болып туруы керер кезге суйюмд! кержумен б1рге, кундел1кт1 жур1с-турысына да онтайлы болары даусыз. Б|рак 613Д1Н отарасымызра мундай усыныс жасалынуы мумк(н емес. 0йткеш б1зд1Н отарасымыз казщ 127

аты ауызра Ш1жп кеткен, базбфеулер ушш ацыз ретшде айтылардай бай Ж1пттерд1н, экесл Сондык,тан ок,ушым, кенеп каптан шалбар Т1гу жайы ез арамызда к,алсын. Бул энпме - отагасын каламай к,алран сэтте айтылран есепм13 элде одашадары келемеждеу1м1з ед| дей салайык,. Ал 613 осылай деп жургенде Алыпханнын кара кэстем- шалбарын тИп жаткан Т1пншще куаныштан ес калмай шеберханасыныд 1Ш1нде лыпып журдл Муныд себеб| не дейс13 гой? О-о, кекетай, окушым, сураран акысына карсылык етпейтж ттт1 кандай мелшерде ак,ы сураса да мыдк демейтш осындай бай кга тап болранда кандай Т1Г1НШ1Д13 лыпымас екен. Мундайда ес! бар Т1пнцш кара кэстем-шалбары ез алдына, кандайда б|р ки1м т1кюзбек болранда мундай мырзаны тек к,ана езшщ алдына келердей етт жтс1з байлап коюрэ умтылмас па? Асыкпас па? Сондык,тан Кецес еюмет! куларалы бер1 рана тэп-тэу|р Т1пншш1к енер| ел арасында бараланып, сорэн ылайык, енд|-енд| байып, ез1 де домаланып жададан семфт келе жаткан Т1пнцшм13 отарасыныд алдында лыпымак, тугт1 допша домалап кетер. Кара кэстем-шалбарына б!р, уш пар кейлепне бола тары 61р... кужне тюнинге ею келемш деп отарасы шаршап, шэлдырып жургенде кек кэстем-шалбар мен ак кэстем шалбары бешпет1мен тары косылганда мырзамыздыд журеп су ете калды. Эйткеж орэн уиинин к,абатк,а кужне ею шырудан еткен азап та, дозак, та жок, едл Ал каргыс аткыр учинил кабатка уиинин рет шыру жайында айта кермед1з... айта кермед1з... Алкынып, кара терге туст уиинин кабатка эзер жеткенде тИнил де оны едэуф аяп: “Енд| аз кунде б1тем13... кудай каласа аз кунде-ак ак кейлек пен кара кэстем-шалбар с1зд|д иырыдыздэ туратын болады”, - деп жубатып журетш. Ал содры жолы Шэртханныд ез1 тюнинге экес1мен ере келт турып: - Енд| экеме дэл осы улпде б1р кек, бф ак, кэстем- шалбар жене ак, бешпет Т1гес1з, - деген сэтте отарасынын, журеп су ете калранымен, Т1пнилжд куаныштан ес1 шырып, жымсык, кездер! ез-езшен кул1мдеп журе бердл Карак;ошк,ыл кер‘1нетЫ беттерЫе эуел! к,ан ойнап, сосын шып-шып тер шырып, капел1мде кызарып кеткежн керсен.13... Бурынры лыпырэны лыпырэн ба, байрус кул1мдеп эр| пысылдап, ыкыластан жаны калмай жур'п 128

елшеп'ш лентасын б1р жерден, белп салатын борын екшш1 жердей 1здеп, алаекпе болып о-ой жуирдиау. Ал Шарахан: - Содры заказдарга бэлюм юшкене артык, телермш, - деген кездеп т'|пнилн'|д кейтне зер салсадыз... кездер| жайнап, теришген ед| к,ып-к,ызыл болып турып, сосын б1р сэт ез-езшен бозарып кеткенг Неге десед1з “К,уларыма сеней'ш бе элде сенбешн бе? Осындай жас мырзалардыд кейде гумпш уэделер берт... содынан эдпмес1жд к,уйрыгы Ж1д1шкерт кетет1н1 де бар рой”, - деген сия^ты неше турл1 керегар ойлардыд торсык, шеке басын одды-солды аралап шык,к,андырынан да болар. Т|пншщ13 де жанданып, ел к,атарлы к,од аламын дегенше не кермед| дейс1з. К,ымбат матадан ете б1р к,иын улг1де Т1кк1зген кэстем-шалбарынан тал тусте танып, алмай кеткен комерсантты да керген еткен жазда. Дегенмен ойыныд куаныш жары басым.. ум1Т1 тэтттеу ед|.. Сондык,тан аспанра сек1р1п кете жаздап, б|рак, денес1н кетере алмай, каркылдап кулг1С1 кел1п куле алмай калраны ез алдына, карсы алдында турган жас эр| бай мырзадан б1рауык к,атты айбынып, жэд1гейлене к,алран жанныд жуз1не, кез1не... ем1р|д|'зде б1рд|-ект1 к,арап керген1Д13 бар ма ед|? - Жо-лда-ас-с, - деп эдпмеш Кедес ек1мет1 кез1ндег1ше бастай берд| де к,ателескен1н содынан аддап, тутырып сейлей алмай к,алды да, сэлден сод барып ес1н жинап: - Айтканыдыз кед1Л1Д13дег1дей орындалады... жене кунд13-тут с1зд|д рана заказыдызбен болып... тез арада бтруге тырысамын, мырза-а. 9зге заказдармен С1'зд|д шаруадыз б1ткенше жумысым да болмайды, - дед| мурнын эсырыс тартып койып. Бай мырзаныд ез!нен элде оныд ак;шасыныд кепт1пнен айбынранда мурнына су жинала к,оюы да к,ызык кубылыс-тын. Болмаса Т1ПНШ1М13ДЩ обалы не керек... бала куншде де мурны эрып кермеген ширак-ак, жан ед|. - Эз1рге, - деп жас мырза доллардыд жузд1пнен уш к,аразды алдына тастаран кезде, Т1пнш1М13 ок,ыс туйтген жандай уннен бфжола калран-ды. “Рахмет элде “ризамын” деген сия^ты б|рдеде дегю келд| де соны да айта алмай б1рауык,: “Ра-а-а-ах”, - деп кекештешп, тары да мурнын кайта-к,айта тартып кегп. Торсык шекешд 9-890 129

астында калын кастарды паналап, жаск,аншак,тап турран кысык кездер де осы сэтте к,айда кашарын бтмегендей алак-жулак сасып к,ызык, куй кешт емес пе? Отарасы осылай ентюп, терлеп-тепишп журт кек, ак, кэстем-шалбарларын эзер ттрт болран кезде кудалар жарынан: “Кудаларымыз кашан, кай куж, кай саратта келетжж айтсын. Б13 сорэн лайык, дайындык жеуЫз керек”, - деген хабар да келт жаткан-ды. Алайда уй- 1Ш1ндег1лер аяк астынан журт кетуге ел1 де улгере алмасы анык едГ Улгермеуд|ц ен улкен себеб| - таяуда ГИстегул! ойда жок,та: “Кудаларра тугел ак, кит барайык,, Т1ПТ1 м1нет1н машиналарымыздын, тус1 де б|рынгай ак болсын, кудалар жакты сейтт танкалдырайык”, - деген гйюр айтып ол п1К1р'| кальщдыкка урын барар агасынан улкен колдау тауып, бар! де Т1пнш1ге, дукендерге кайта жупрпштеп кеткен-д|. О, Алла, сейтт, соцры кезде бул уйд1ц акылгей! тэмп1ш мурын кара кыз ГПстегул болып шыга келд|. Б!р жаксысы Т1пнш1ден зэрезап болран б1зд|ц отарасы осы аралыкта да ент1пн басып, демалып, жене б!р жаксысы асханара баратын уйде ез1нен баска адам калмай (ес1ресе туе кезшде) жалрыз ез1 асхананын, бар “шаруасын\" жайрап кайтып журд| емес пе? Кудалыкка К1мдерд1Р1 баратыны, ерине, бурыннан да белпл! ед1. Отарасы бейб1шес1мен, Шер1пхан, ГПстегул, улкен баласы Арыкхан кел1ншег1 Динарамен. Баратындар жайлы дау-талас болран да жок- Тек отарасыньщ баруы жайлы рана Бифатыма, Динара, ГПстегул, Шертхандардьщ арасында б|рауык кун,кт болыпты-мыс. Куцк1лд1н, мен1С1: “осы шал барган жерде тамакты кеп жеп... яки тары сондай б1р колайсыздыкка душар етпес пе екен...” деген сиякты п1к1рлер екен. Б|рак ана жактагы куда да: “К,уда-кудариым калайда келет1н болсын”, - деген едмендеген тары б!р хабар жеткен сон бул енпме кайтып талас тудырмады. Акыры дайындык бтп, ана жакка “белен кун1 туген саратта жетем1з” деген хабар да телефонный сымын куып алып кетт|-ау. Онсыз да алашапкын болып жургенде, туск! астын кез1нде бул уйд1н босагасынан тары б|р елек енг!мен1Н к!р|п келгенГ Элек енпме дейтндей де бар. Кейде белен! кайдан келд'| деп те болмайды екен-ау. Туе кезжде ейелдер жары кедеу1лг| едеттер1мен 130

шэйды узарыра^ 1Ш1П отырранда Нэркхан, Тэлтхан, Серкхан, Едлкхандар дур-р етт юрт келгеж. 0здер1 \"кептен б:тпей журген 6\\р шаруаны тындырдык,\" деп сондай К0Ц1ЛД1. Балалары келген сод Бифатыма шайды к,айта КОйрызды. Ас-аук,ат та к,амдалды. Абыр-дабыр едпме де к,ызды. Сол арада сезден сез шырып отырып, Бифатыма таяуда Шэртханныд б!р досыныд баласыныд тусауын кест, сонда керсеттген к;ошемет-к,урмет жайлы айтып отырып, б\\р кдрылез ^ара келжшектщ “Елбасыныд эйел! болура ылайык; екеназ” деген к,олпаш сезж айта к,ойып едг.. содан белеге к,алды. - А, что сендей мама президенгпд эйел1 болса... - деп, мурны пютедей болып отырып, ГНстегул бастап берт ед|, езге балалары ду-у етт к,остап, Едлкхан деген кенжесг - Папамыздыд нес! бар екен? Сондай-сондай кюлер- ак облыстыд ек1М1 боп... президент болып отырран жок, па? - дегенде езге балалары да ере турегелт, шуласып Едлкханныд елп сезт кетерт акетсе болар ма? Осы арада Бифатыманыд б\\р кез1 жеткеж - “екем1з болымсыз ед|” деп ойлайтын бала болмайды екен. - Байгус балаларым-ау, межд елбасыныд эйелте ылайык, болуым аса киын болмас... Бфак; экелерщжд елбасы болуы к;алай болар екен? 8келер1дд1 эуел1 ауылына ертт апарып, ауыл ек1М1 сайлай к,ойыддаршы... 0згеж былай койып, ез арайындарыдныд 1шшде-ак мундай жадалыкха аяк, астынан талып к,алып, яки журеп токтап кдпатындар табылып журер, - деп ед|, шешелер1жд бул сезш кедтдерше шам алран балалары эдпмеж ттт1 рлетт екегп. Тары да кенжеФ Едлкхан: - Мама, кеш1р|Д13... если что, ерепссек бар ма-а... папамыз уолн бар байлырымызды салып, шашып, тепп... партия к,урура юр1сем!з... Оныд аржарына президент сайлауына тусу дегежд13 - к,ол созым жер. Кудзйрэ шукф екем13 сотталмаран. Оралман да емес. Денсаулыры - баярыныд батырларындай. Улты - к,азак;. Демек сайлаура тусуге барлык, данныйлары келт тур. Керек болса экем|'зд| президент сайлап алып, елд| ез1М13 баск,арамыз. Министр де, облыс еюм1 де 031М13 боламыз. Сейтт ел1М13Д1д байлырын бак,ылап, уысымызда устап отыратын боламыз, - дей берт ед|, кенет “келешекте 131

осыныц С031 кем, ундемейтш бфеу болар-ау. Эй езше I ылайык; уэж1Н де айта алмас, сфэ” деп журген Тэл1пханы суырылып шырып: - Эуел1 613 президент™ жуйеж жоямыз. Хандык курамыз! Сосын сол хандык, 61ЗДЩ тук,ымымызда калатын болады, - дегенде Бифатыманын, ез1 басталран эдпмеы кайтып ток,тата алмай куй'|Н1П, б!р жагынан зэреа ушып, коркып турып, 1Ш1нен “к,арылез кара келшшектщ эцпмеа кайдан еаме туею, айта койып ед1м” деп катты еюшп, балаларына: - Эй, айналайындар-р... эуел1 мына кудалыктын, мэселесж бтрт келейкам... Партияларьщды... хандык,тарынды сосын кура жатарсындар, - деп зорра кутылса болар ма? Онда да кутылайын деп кутылран жок,- Шай кеп калды. Балаларыныц алдына буы буркыраран ас койылды. Алдарына ас койылран соц-ак,, экелершен туран балалар емес пе? К,асык,-тэрелкелер1мен жаумен бетпе- бет келгендей айкасып кегп-ау, айтеуф-р... Бф эдпмеге бф ан,пме куып журт косылады демекол, Бифатыма таяуда рана келш1 мен кызынан тары бф сыбыр-кубф естп танданып калран. Айткандары рас болса ел баскдрып журген ен, улкен кю деп жургендерд1К бф1 Шэртханра сез салып: “Уш миллион долларын дайындасын, министрлк кызмет берем1н” десе Шэр1пхан сэлем экелген юс1ге: “Уш миллионды ею жылда алты миллионрэ жетюзт, шырттуюр1п отырмаймын ба? Ак,ыры сендер ол кызметтерщд! ею жылра рана береандер рой” деп Ш1рен1пт'|-мю. Энпмеж алраш еспгенде-ак Бифатыма карадай сасып “Ойпырмай, мына баланын ол не дегени ай... Мшют‘|рл!кт1 менсжбегеж... астамшылык емес пе? Бфеу-мфеу естп калса “Мына Алапханнын, баласынын не дегежн бтесщдер ме?\" деп жырк-жырк кулю етпесе канеки...” деп калран 1илнен. Бфак келш1 мен кызына байкатпаранымен, 1имнен мак,танып, жайкатылыл калрандай да болдыма-ау немене... Тубщ тусмр акшаньщ аты аталран жер дегенд| койсайшы... Жол журер куж булар асханадан ерте тамактанды. Ас та мол дайындалран екен. Эсфесе жолга алып шырамыз деп жылкы ет1 молырак асылыпты. Тамактану 132

деген аты болмаса отагасыдан езгелердщ жепчилп карык етт жургендер! шамалы. Ал отарасы болса, эрине, пют жаткан жылкы етш1д и1с1н сезгеннен кейш-ак, жуасыран аттай болып, асхана жакка карай адсары ауа берген. «.удалыкка баратындар да отарасыныд осында бфжола тойып алып, кудалыкта отырран жерде бфыдрай эдпмемен рана болранын каларан. Бул ойларын б|р| рана емес, бэр| отарасыра адрартып та улгердг Жададан туралран казы, картара отарасы енд| бас коя берген кезде, Пютегулдщ еркелеткендей унмен: - Папа... папочка-а, барран сод столдэры аск,а карап алад-жулад етпей... хоро-ошо-о... келют кой, - дегент бэйб1шес1 Ш1п экетт: - Ия, бас к,УДара усап какшиып отыр. Мадызданып сейлеп... - деп тт экеткен. Алыпхан оларра бас изедь вйткеж б\\р кесек майлы казыны аузына урып ж1берт, соныд уылжыран дэмшен тулабойы куй эуешне елттендей болып, капераз отырран жанра езше айтылран ескертулерд! костэйтындырын кабарымен рана адрартудан белек, амал да жок едк Ал Шэртхан ундеген жок- Отарасы тамак 1111т отырранда тындырылран бф шаруа оныд од жак,тары |цш калтасына бес жуз доллар салып берд|. Бул келшнщ кер1мд|'пне бершет1ш. Ал сол жак 1ШК1 калтасына б!р буда мыд тедгелжтер салынды. Бул арк,ан керу, куйрык бауыр, куда аттандырар кэделерже берет1ндер| едг К,ай кэдеге канша беруд| отарасыныд ез мырзалырына калдырып, тары кандай кэделер шырэ калса да сол будадан беру тапсырылды. Сорэн караранда элп буда шалдыд бфаз шайкауына жететш сектдь Отарасыныд адсары тек тамакка ауып отыррандыктан, бэрше бас изеумен рана болды. Ешкайсысыныд айтканына карсыласкан жок- Сонымен отарасы тамактан басын кетерген сэтте кудалыкк,а баратындар белмелерже кижт шырура кегп. К,удалармен 61'рге жолра аттанар чемодан, бумаларды шофер Ж1'пттер сыртка шырарып жатты. Бул кезде шырарып салып жол болсын айтура келген керштер!, куйеу Ж1птпд достары едшед киык етек кэстем кит, б1р-б1р кол телефон устаран коммерсант Ж1пттер сыртта дуылдасып кутт те турран. 133

Содан кудалар дурмеп сыртк,а шыкты-ау... Ак, кэстем, I ак, шалбар, ак, шлят, ак, топли (айтпак,шы топлилары I кара екен-ау) отагасынын, езш де сондай эдем!, суйюмд| ет1п Ж1берген‘|н айтсак, езгелердщ к,алай улб1регенд1пн айту кажет те бола коймас. Эцшен, ак, шагала...(Ойпырмай сол кусыцнын, кадф- к,асиет1 к,аншалык, едк.. ез1?) Жо-жок, алыска аттанган бейнебф алты акку дерсщ... Булар ес1К алдына шыга келгенде элп дуылдасып турган керши-колад, коммерсанттар бф сэт демдерж 1штерже тартып, калта телефондарымен болып жаткан сезж де догарып, унс1з тынып калды да, сосын бэр| ду-у етж кол шапалак,тап: “Браво, Браво!” - деп айкайласып кеттг Барже гул усынылды. Бул туста эр жерден атылган шампандар, узьж мойын фужерлерге куйылып, куйеу ж!птпен жол журт бара жаткан куда-кудашалармен согыстырып жабыла шт жаткандары да жарасты едк Алты аккуымыздын, жиналгандардын, арасынан еткеж де, ак туст1 ею “Мерседеске\" отырганы да салтанатты болды. Гулдщ жауып кеткеж сондай отагасыга да б1реу| ти1п, оны “ак кэстем1мд| булдфер ме екен” дегендей алдыдгы орындыкта езжен кашык устап отырды. Содан ею ак “Мерседес” жылжып, ездершен бфжола узап кеткенге дейт кол булгап турган коммерсанттар б1р ауык: “Эттед духовой оркестр болмады. Болганда Т!ПТ1 катып кетер ед|. Будан былай кудалыкка осылай б|р-б1р1м1зд| аттандырганда, ес1М1зде болсын”, - дест езара абыр- дабыр куйде калды. Бэржен де: “Ойпырмай гулдерд! де б!рыдгай ак тустен алмаганымызга карашы”, - деп санын ургандарды айтсадызшы. II! К,удаларымыздыд журер жолы машинемен терт сагаттык екен. У-ду кулюмен, куанышпен отыргандарга тэй1р1 ол да жол болып па? Анау да, мынау да кулю. Оныд устже астарындагы “Мерседестер” де эж-мж1ге карамай жолды жутып бара жаткан б1р зымыран КУС дерсщ. 134

Кептен бер\\ уйден узап шыкпаран отарасыра таура, эрып жаткан езенге, кеп-кеп араштарра к,арап отырудыд ез1 ражап эсер калдырды. Жэне Алматы мадыныд ерте куздеп кержю кандай десед1зин. \"Па, ш1ркж!” дел жалрыз езщ отырып-ак кол ура берсед яки куз туралы эдем! б1р эуенд| эндете женелсед де жарасады емес пе?. Отарасы б|р од жарына, 61'р сол жарына карал осы ражайып кержюке кез! тоймай отырранда \"Мерседестер” бурылып барып езенн1д кэкорай жаралырына ток,тады. - Жар ортара келдк, аздап бой жазып, демалып алайык,, - дед| Шэртхан. Отарасы да: “Ойпырм-ай, тезде жар ортара жетт келгенб1з бе?” - дегенд| 1ш1нен ойлап, эзер к,озрэлып жерге туст жатты. Арык,ханныд уй1ндег1 кел1н1 мен Шстегул зыр жупр1п дастаркдн жайып жатыр екен. Арык,ханы к,араз жэшктер кетер1п жур. Тары да жылк,ы ет|, шампан, бауырсак,... эр турл! сусындар... Отарасы балаларына берген уэдесше бер1к болып, енд| дастарканра к,арамаура бек1Н1п, езжше тумсырын кетерген болып-ак, ед|... жарык,тык, жылк,ыныд ет1-ай, танауын к,ытык,тап, ер1кс1з бурылраны... Бурылуын бурылранмен, “енд| ештеде жемейм1н, ттт1 жылкы ет!Н1д ис1 мурныма келмейтждей жерге узап кетей1нш1” дел сарылдап ак,к,ан тау езенж жаралай бергеш сол ед|, бэйб1шес1Н1д: - Шал-ау барран сод бас куда болып какшиясыд да каласыд рой, б|р-ек1 туй1р еттен аузыда салсайшы, - дей койрэны. 031 де дастаркан басына жетуге желеу таппай турран жанра, антурранныд осынша жылы сейлеп арбараны... отарасыныд кед1Л1Н жылытып ж1берд| де, сарылдап аккан ©зенд| тастай берт, ол кайтадан дастарканра бурылды. 1ш1нен “эзен кайда кашар дейс1д” деген1н ©з1нше соншалык акылды шедлмге балады да: ''9зенн1Д суы таусылран ба?” - дед| 1штей эз 1С1Н дурыска шырармак ниетпен. Бул кезде балалары шампан атып, су 1Ш1П, кайыддардыд арасына кеткен. Кемтржен болса да айылын жимай уйренген отарасы, мынадай одашада куйеуше ызылып казыныд б|р-ек1 туй1р1н рана жеп коисын ба?.. Майлы казыларды сураура желеу таппай уялшактап турран аузына урды кеп... урды кеп... Балалардыд б1реу| окыста кер1п кояр ма, екен деп калыд кайыд жакка урланып карал алды да... тары да майлы казыларды аузына урды кеп... 135

Аузын асыгыс бултыцдатып отырып штей: “Ойпырм- ай, мына таза ауа дегеннщ маге тамак, жепзет1Н1 рас екен-ау\", - деп ойлады, езшше жацалык, ашкандай адкаусып. Осы ойын бэйб1шес1не дауыстап айтса да жарасар ед|, 61рак, оган бэйб1шес1 де бфдене деп жауап айтады да... содан едпме аралап кетед| рой. “Ойбай-ау, ондай узын-шубак 0ЦГ1меге уак,ыт кайда?” Бифатыма отагасынын, осы жолры тамак, жесшен ттт1 1Ш1Н тартып к,алды. Эдетте тамакты осыншалык, тэбетпен жегенде, онын, кулагы рана косыла кимылдап турушы ед1 рой... осы жолы отарасынык букш бет), мойны... ттт| шаштары да кимылдап кеткендей болды. Элде Бифатымара осылай кершд| ме екен? Эйтеуф “Астапыралла!” деген сез ттшщ ушында рана турды. Айта салуга кудай к,оск,ан сер1гж1н, кед|лше карады рой деймш. ГИстегулдщ де кейде айтпайтыны жок... отагасы орталарында жок б|р ретте: “Наш папа больной, его надо лечить”, - деп салганы бар емес пе? Бифатыма бфден шап ете калды. “К,ойшы кайдагыны айтпай... тамакты жедюрейд! деп те кю1ж ауруханага жаткыза ма екен”, - деп к,ызын кэд1мгщей жактырмай да калды. бзгелер ундеген жок,. ПютегулдН сезж дурыс та, бурые та демед|, эйткенмен олардыц да кемейжде одган сез турмаганын Бифатыманын 1Ш1 сез1П калган. \"Алдагы кудалар аулында да кел-кесф ас-аукат болар-ау... тартына 1шей'|ншГ, - деп ойлап отырып-ак отагасы тартына алмай калды. Тойып барып бф-ак басын кетергень Басын да езЫщ сорына кетере койган екен, дел иегшщ астында турран эдем1 алма, алмурттарга кез1 тусе кетт1 де, алмадан бфеуж, алмурттан бфеуж к,ак,шып тастады. Дастаркан басында жагалай конактап ул- кыздары отырса белюм осынша бейбастакка отагасы бара да алмай, олардан сел де болса к,ымсынар едь Ал Бифатымадан несже айылын жисын. 031жн куж-туж жанында журген... жатк,ан Бифатымасы. Онын кейют1К танытк,анынын ез1 Алыпханга еркелеткеннен артык кержер ед'| бэр1бф. Сондык,тан отагасынын осылай ерюнше кет'ш отырганына Бифатыманыд уназ шыдауы да тус1Н1кт|. Егерэки ейел1 кыдк деп б'фдеде десе болды- ак,, мырзамыз ерепап тары б'ф алма мен бф алмуртты какшып тастаса... сонда оган Бифатыма не ютей алады? 136

Игт Бифатымадан езгелердщ айтар.. жасар шарасы не болмак? Урыспак, туплг - Етп де, жемюл де суйстт жед:'н рой, - деп Бифатыма куйеуте к,арап кул1мсфед|. Отарасын бIр токтатса... ток,татар амалы да осы кул1мс1реу екежн Бифатыма бтт алралы кашан. Сосын Бифатыма отарасыньщ алдындары ет жем1с кик,ымдарын терт жатты. Алыпхан жауап к,аткан жок,. 8кк1 М1незд| епздей басын кетере берген бойда, жан- жарына алак-жулак, к,арап ж1берт жанында жатк,ан дастаркан астына тесеуден артылран элдеб!р газелл устай алран. Отарасыньщ 1шт-жеу кезждеп кубылыстарын сырттай барып турран бфеу болса осы сэтте: “Ойпырмай, мынау енд| газелл де жеп ж1берет1н болды-ау!\" - деп шошыр ед| де, ол пак,ырымыздьщ жанушыра айкдйлап ж|'беру| де... Ойткеж мырзамыздын газетке к,ол созуы да, оны ок,итын адамнын, емес, жейт1н... жегенде де газелл умаждап, умаждап (шеттен жыртып жесе де б1р сэр| рой) аузына урып ж1берт, бозарып карап отыратын сабазыкыздын, к,имылы едг Б|рак, ол газелл жеген жок,. Сатур-сутыр етюзт алдына жайып Ж1берт карай бастады. Орттерше к,арап отыр ма, элде суреттерше к,арап отыр ма, б1р Алла бтан. Кдрап- карап ж!беред| де ок,итын сез де, карайтын сурет те таппаран жанша, сатур-сутыр етк1зт элп белп жауып Ж1бер1п келеа бетке етедг Одан тары б1р бет... Ойпырмай, бфауык ок,ып отырран элде к,араран нэрсесше кез ток,таткан да айналайын екен-ау... Ттл к,уаныш, решили анрартпаранына да кенд1к. Осы сэтте Алыпханньщ окуына жарайтын онды сез, яки жендем сурет те тауып баса алматан элп газелл шырарушылардын жер-жебф1не жетт урыск,ын келед| екен. 0й, урысу аз-ау... Оздерн шеттершен тепктеп урып, кекала к,ойдай етт сабар ма ед| дец13Ш1... “1стеген ютер1н1ц кезт таба алмаран едшец шуылдактар, ездерш-ездер| мак,таган беспебайлар... ала жаздай халык,тан тираж сурап жалбарынып, мулэшмаген еншен к,айыршылар...” - деп. Болмаса Алыпхан сектд| окырманнын кезж алдап, токтатар бфде-бф материал болмауы деген не маск,ара! Айтпакшы бул арада осы уакытк,а дейт жасырып келген мырзамыздын тары б|р сырын айта кетпесек болмас. Ия бэртен де бурын ойда жокта ес1м1зге тусе кеткешн айтшы. Мунын ондайы да бар рой... 137

Романымыздын, тгер| б1р тусында отарасыньщ I жетшилж парталас, кластастарынык кемепмен эзер дегенде бтргенд1пн айттык, к,ой. Бэлюм ол жетшилж б'гпре алмас едк ейткеж шэк1рттер1жн кекмилыгынан куйген устаздар да талай рет “Арык,баев Алыпханды бтртем13 бе элде жет'шшще миына сэуле юргенше устай турамыз ба?” деген мэсележ талай рет талк,ылады рой. Сонда пысык,ша келген аласа бойлы кектукыл математик Акшин езгелерге ак,шия карап турып “Егер Арык,баев тары б|р жерге барып сепзшил класты ок,имын десе мен бул балара жендем бара к,оя алмаймын. Эйткеж абырой бермейд! деген жай сез, барран жер1жц мурал1мдер1 дуниеден б1зд| к,аррап-сшеп ету| де мумкш. Ал осымен окуды к,оямын десе... онда эн,пме баск,аша... бэр1м'|3 де тарылмай-ак; б1р-б|р к,исык, уилм13Д1 к,ойып берел1к”, - дегенде езге мурал1мдердш бэр| де онын осы сезш коштап шу ете калган. Содан осы Алыпханга бола ен, к,ад'|рс13 класс жетекшю болып, куйт-пют журген буты ею карыс (баска жерш к,адфЛ1 окушым, езщ13 елшеп алыдыз) Туйме деген мугал1м туймедей болып домалап Алыпхан Арыкбаевты 1здеп кетпед| ме? 1здегенде Арыкбаев табыла ма? Класта жок,. Дэл1зде де жок,. Сыртта ойнап жургендердщ арасында да кершбейдг Ой, Туйме де безек к,ак,ты-ау. Безек к,ак,пай кайтсш... \"Тап к,аз1р... болмаса бупнджке Арыкбаевты кергендерщ бар ма?” - деп сурамаган жаны жок,. Сонда тап казф керд1к деген б1рде-б|реу| шыкпады рой. “Б|р'шип сабак, кезшде кергенмш”, - деп кана б1р бала м1цпрлед|. Отыз мугал1М мектеп директорыныц белмесшде муны таратсыз кутш отырраны анау. Безек кагып журт акыры Туйме Арыкбаевты дэретханадан шыра бергенде устады-ау. Бала байрустыд ею колынын, б|рдей эл1 ышк,ыр жарында жургенше де карамастан бас-с салраны. Бас салмаранда кайтсш... Осы Арыкбаев ушш кад|р| кемш, салы сура кетт жургел! неше жыл? Сондыктан ол бфден: “Эй, жугермек осы сен жетшилж аман-есен бтрсен одан эр| ОК.ИСЫЦ ба, элде ок,уы курысын деп кой барып... туйе барып болмаса тары сондай бфдецеж барып кетесш бе?” - дегенде ерт сендфгендей жуз1 ерекпт турды. Алыпхан мелшит калды. Класта эдетте такта алдында калай мелшисе, дэретхананьщ алдында да солай мелшигеж... “Эй, сен сейлейсщ бе, жок, па? Сабакта 138

дз мелшиесщ... дэретханэнын элдындэ дэ мелшиес1н Ой сенен-ак, куйд1м-ау!\" Туймежн ттдеп ж1берпс! келф-ак турып ез1н-ез1 эзер бегедг Бегегенп “Арыкбаев уимн мектептен ШЫРЫП кетсем, бул ауылдын адамдары тугт1 итФе дейт кулер”, - деген к,орытындыга келужен едн.. Ттдемегеж бар болсын... ызадан к,ып-к,ызыл боп партиып, эзж-вз1 эзер устап тур. - Эй, мен сенен сабак сурап турган жок,пын рой... Жетшилж бтрсен... одан эр| окисын ба, жок па? Туйме байрус шэкфтж жарынан тартып Ж1берпс1 келт колын кетере берд| де... к,айтып тус1ре койды. Ек1 жыл бурын тап осы Арык,баевтыд жарынан бф тартып ж|'берем1н деп Райононыд жиналысына тускен. Жене тускенде к,андай. Ест1меген1 к,алды ма сонда? Эй одан да муныц жарына мыд рет уррандары артын; ед|. Одан да тепктеп тастарандары абыройлылау шырар... Ойбай- ау, сол жолы аудандык, газетке де шык,ты рой маск,ара болранда... Сол ок,ира ес1не тусе кегп емес пе? Бала эл1 мелшит тур. Ек1 колы эл1 ыш^ырлырында.кездер! жерде... Эй Туймеж безгек болрандай бф ашу к,ысты-ау. Калай рана шыдап турраны ез1не де беймарлум-тын. - Эй, сенщ Т1Л1Н бар ма элде жок, па? Ойбай-ай, сенен-ак куйд1м-ау. Сен жетшш1Н1 б1т1р1п... аман-есен курысад бар рой... Жэлрыз койымды сойып мурал1мдерге той жасармын, жасамасыма олар да коймас. Алыпхан Арыкбаевтьщ мелшию1Н1н сыры бар ед|. Байрус бала ауелде “мурал1мге жет1нш1Н1 бтрген сон окимын” деген1м керек пе, элде “окымаймын, окуы курысын...” дегешм унай ма?” деп осы меселенщ елшем1н ала алмай турды рой, болмаса обалы не керек жетшилж бIтIрдIк деген кун1-ак “енд| мектебщд| желкемн1н шукыры керс1н” деуге асыгып-ак турды емес пе. Эрине абыройсыздау жерде ез1н мурал1м1Н1Н жатасынан ала кету| де ес!н шырарып ж1бергеж тары бар. Класта турып сураса да дел осындай саспас едг Акыры устазы “сен жет1нш1н1 бтрт... аман-есен курысан бар рой”., деген сон-ак баланын жетес1не 61'рденелер барды емес пе? Сол сэтте-ак баганалы б ер 1 умытып турганы ес1не тусе кеткендей, б|рден так етккзт. ~ Ара-ай... окымаймы-ын-н! - деген!. 139

—е -ед;к? К,айта айтшы? Еххх тагы мелшию калды. Эйткеш устазынын, “к,айта хг—_=,:г деген'1 тары ойландырды. Осы кезде куй1п-п1С!п сх*_ь..~дап гурган Туйме юшкене сабасына туст: - чей... Басын дурыс бастадыд, тттГэр! к,арай - Г- ауыз... корыта салшы тым болмаса... к,алай ; ль: бьтуил едН рой. Ана жолы шырарма жазу ;хз. -.де уйретпед!м бе, кдлай корытуды...” - деп аузына х\"-дд ойды шайнап сала койганы. - Осылаймын ара-ай! - дед| бала бул жолы сен1мд| Эсы жолы басын да К1шкене жорары кетерт \":1Т=д -.й-=.л'=йсын рой... -Г'-э’.'аГ'Л'ын! Жетшилш бтрсем болды. Мектеб! :- э - =» “ • - 1Г' а<:ъ7\"ьннан айналайын! Осындай шэюрт берген Уан мэртебе рахмет! - деп Туйме Алыпхан -Со’<;5ге=ть*г-; бетжен шеп етк131П суйт алды да, мектепке аг :<еп жупрсш. Туйме агайларынын, мына .к-, : -е Алыпхан рана емес, аулада ойнап, ттт1 спорт аасагын ет:<!31п жатк,ан ок,ушы атаулы тугел бурылды. г’'~гсс-:<ластыц терезелершен к,арап мез болтандар <3- Ок;ушыларды былай койтанда устазбыз деп хурген сабаздар да кулднау, айыздары к.анып, Х2,р'<чылдап... Алыпхан куле алран жок. бйткеж ол айран- асы? куйде ею к,олын ал1 ышк,ырынан алмай турран. Сг/да жок,та Туйме агайы суйген жер де дуылдап <ет:<ендей болды ма элде к,ышып кетп ме, немене... Осы кезге дей!н ешк1м керек етт суйе к,ойматан бет1Ц13 алгаш рет жене одбай суйтгенде бар рой.... К1С1 не !стерш бьпмей калады екен. Оны Алыпхан б1р1НШ1 рет бастан кеш'т, тушынды... Туйме байрустыд куанышында шек болран жок,. Ек1 езу| куларына жетт ал^ынран куй1 ол мектеп директоры белмесшщ есИн аша бер1п: “Ок,ымайтын бол-лды-ы!” дед'|, енпгт турып. Бул арада Арык,баевтан эбден куйген ол “иттщ баласы” деген сезд| айтып ж'|бере жаздап барып к,удай сактады. Мурал1мдер ун-туназ калды. Немене о^уды казфден тастаймын дейд| ме? \" Дед* Туйменщ мына кдлпынан катты шошынран директор- 140

- Жок- Сепзшьшж окымаймын дед|. - Е, осылай... анырын айтсацшы... Жетшшш| бтрмей, тастап кетсе де б1зге абырой шамалы, - деп директордыц К0Н1Л1 енд| жайлангандай болды. - Бэрекелде... олай болса бф-бф к,исык, уилм1зд| Арыкбаевьща киярмыз, - дед| Ак,шин тап бф жаксылырын Туйменщ ез1не жасагандай елп. - Бэрщ1зге рахмет! - дед| Туйме мацдайынын терЫ сурткен куш, орындырына отырып жатып. Оныц катар журген мурал1мдерге осы сэтте риза болрандыры сондай, енктдеп жылап ж1беруге де сэл-пэл-ак калран. - Бфак “сепзшцлж окымаймын” деген баланьщ колхатын да алып коюыцнык зияны болмас, - деп Ак,шин тары б1р ак,ыл коскан сэтте кецт1 босап отырран Туйме кайтадан бой-басын жинап ала койды. Акшиннщ элп сез1 “эл1 мунымен юн б1ткен жок,” дегендей естшд| оран. - 9те дурыс! - деп бул ткфд| директор айрык,ша костаран кезде отыррандардыц бэр| Акшинге караран. Еркек муралшдер сатыр-сутыр бурылып, эйел мурал1мдер кездер1жк астымен урланып карады. Дал к,аз1р Ак,шин директормен иыры тек адам секшд|. Эй дурыстап караран кю1ге соныц иыры директордкшен де бижтеу болып кетп-ау, сол сэтте. Туйме байрус бэрше де жапак-жапак карады. Ол уш1н отыррандардыц бэр| де бшк, бэр| де ектем едг.. Не керек, сол жазда Алыпхан жетжалж бтрдыау! Бтрд1 де Туйме арайына берген уэдеанде турып мектеп мацайына жоламай кеттк Ал К1тап керсе к,уск,ысы келгендей журен кетершт лок,ситынын айтсац бфеу сент, бфеу сенбейдг О, Алла, ттл муны аз десежз окитын, жазатын нэрселердщ барже де осылай болды. ©з! арэ, эуелден-ак, ютап ок,ура к,улык,ты бала емес кой. Кейде бф сауатсыз шал-кемпфлерд|ц: “Есю кисса ок,ып бере койшы\", - дегежне де есебж тауып устатпай журдь Эйткеж 613Д1Ц баламыз жетжш! класс бтрд| дегежмен эл1 де К1тапты ежелеп окитын. Туйме байрус бекер шырылдады дейС13 бе, ойбай-ау? Сол кезде дал осындаи кеще бала мектепте екеу ме едг... элде ушеу... эй, Т| жэлрыз осы Алыпхан болмасын. Сол кещенщ класында отыруы сорлы Туймеге окай болды Д бе? Айтпакшы кежжрек Алыпхан мектепл бтрт кеп ак Туйме торсыктай боп семфж кеттл деген де 141

болды. Игт бойы да естт'| дегенде к,ацк,у сез болар деп журт оган сенген жок,. Ал Алыпхан байрус ез айыбын, томен ахуалын бтмед| деп ойлайсыз ба? Бтгенде к,андай елг! ежелеп ок,итын айыбын бтдфмеу ушж-ак,; баламыз колра уйренбеген асаудай ала к,араз кержген жерден мецкт кашып жургет айыбын бтмек туг!Л1, акылынын да едзуф барлыры емес пе?. Содан осы Бифатымамен екеу| бас к,осып Алматы шетже жеткеннен кей'ж де ала к,араз бетже к,арап ауре болтан емес. К,айсыбф мекемелерде жумыс Фтеген кездержде басшылардын, мейф1М1 туст ептеген жазуы- сызуы бар, кебшше келецкеде отыратын к,ызмет усынранда да б1зд1н. азаматымыз мен,кт к,ашумен болды. К,ашпаранда к,айтсш... Жетшил класта Туйме арайы шырарма, диктант жаздырран кездер|, дептер парак,тарыныц бетжде мунын, жазран кек сиясынан гер1, Туйме арайынын к,ызыл сиясы кептеу болып шырэтын. Б'|р ^араранда элг1 шырарма к,ызыл сиямен жазылран екен деуге келер едк Соны бшт ол Бифатымара елердей рашык, болып журген сеттержде де бф жол хат жазып керген емес. 9йткен'| ол сол жазудыц бар абыройынан журдай ету|- мен б'фге... барж де булдрп тынарын бшди Сондык.тан да айтар ынтык, сездерж ыцк,ылдап та... мын,к,ылдап та... болса ауызша жетк1зд|. Кудайым-ау, 613Д1К азаматымызды рашык, к,ызына бфдеме айтып жарытты деудщ ез1 де эбден-ак кулк№1 сез емес пе? Бифатыма байрустыц ез1... Ж1гтм13Д1Н сезжщ жобасынан шошырэн сон-ак, “ендИсж айтпай- ак; н;ойшы... бэрфф не дерщд| уктым” дегендей ыцрай танытып... «.алран шаруаларды ез басшылырына алып барж тез-ак; бтрген шырар-ау деп шамалаура ерк1Ц13 бар; онын, устже тардыр косан;таранша Бифатыманык да болашак, жарыныц сырын бшмед| деудщ кисыны жок,. 0йткен1 Ж1Г1Т1М13 жетжии ок,ыранда ^ызымыз сол мектепте бесжил о^ып журд| емес пе? Ауылдыц аядай мектебж1Н жетшил класында не едг'|ме болып жат^анын бесжил кластарылар естмей калды дегенге К1м сенед|? Ал енд| осындайда кейбф кеуде к,ак,кан окушыларымыздын, “екеуж1н, арасында сондайлык, бф рашьиугык, жайлар, болмаса ттт1 б'фжш сора^ы штерт екжшю'| керш, естп журсе екеу| неменеге уйленген\" деп 142

б|'зден оп-онай ^ате тапк,ысы келу| де мумкш. Ау, азаматымыз эйтеу1р б1реуд| эйелджке алуы тжс емес пе? Ал Бифатымамыз да б1реуге куйеуге шыруы керек екенж неге ойламаскд? Бул б!р... Еюншщен... Бифатыма окуда езгелерге дес бермеп едг.. дегенд! бкз эл! айткдн жокпыз гой. Энпменщ анысын андап... эр: эйел затыныц абыройын окыста туарт алмайык, деп катты абайлап отырран да жайымыз бар емес пе? Ттт1 куйд|ре берсенвдер ол екеушщ к,алай к,осыл- ранын да айтып Ж1беру1м13 ^иын емес. Кей1пкерлер1м1зд|ц абыройы ушш деп сак,тап отырран сырды да сыртк;а шырармай «.оясыздар ма? Ал ендеше ол купиямыз да калып кетт кен1лдерщ1зд| купН ететш болса... еж сабаздын бф-бфте рашык, та болмаранын, хат та жазыспаранын, ттл тардыр к,осак,таран кунге шей1н бф- брмен ттдес1п те кермегендюн жайып салайык. Сенеаз бе, алде сенбей басыцызды шайк,ап отырып аласыз ба? Сенсендз де, сенбесен!3 де солай... Жетшилж бтрген бойда б1зд1н азаматымыз мектептен бфжола безт, уйте к,арай тура к,ашты емес пе? Брак, кашк,анда кайда барушы ед|... Кшемше арасынын шан к,апк,ан текеметтщ уст1нде аунап ею жетг.. алде уш жет1 жатты да шепке шык,ты. Ол кезде шеп шауып, жинаура баланын жетпей жататын кезп Жетшилж енд| бтрд| дегенмен Алыпхан тым бала да емес-тп вйткеж он жас^а толран сон барып, мектеп к,орасына эзер юрген батыр рой ол. Е-ее, сондайымыз да бар... мектепке деген ынта-пей1Л1 эуелден-ак одбаган сон, сабак, к,айдан тузел1п кетсш. Шепте ею ай журд| ме, алде уш ай... одан сон кузге к,арай бфеулерге тест жугершщ собыгын к,айырды. Жугер| б|ткен сон тары бфеулерге шест койшылардын кдрасын ондады. Кол баладай шауып турран момаи;ан баланы юм сыртк,а тепсш... к,ыска к,арай бф к,ойшы кемекшткке к;алап алды. Не керек, сонымен Алыпхан совхоздын (оке жарар кад1мпдей б!р жумысшысы болды Да кет Есеп шырартып, жаттау жаттатып жатк,ан ешк1м жок. Рахат! Койшынын уй1жн отынын бутап, к,озы кеш жерден суын экеледп Су таситын эрине, есекар а. Алыпхан сол есекарбанын сонынан жур<п 0ТЬ|Р^ болраны. Катты борандар мен коктемп мал телде у 143 I

кезшде рана класта окыса окып, окымаса терезеге карал мецфейт отыратын кездерж сагынды. Ойткеш класта отырган бала ар1 кеткенде мурал1мнщ урысын еслгеж болмаса, эйтеуф жаурамайды рой. Шаршамайды да. БIрак. мезгт мамыражай жазра уласкан шак,та Алыпхан кайтадан \"мектеб! курысынга” кеилп мак-мац жайылран койлардыц соцына ерт кетл. Жаз шыра тары да шелке шык,ты. Шел жинаудыц бф жаксысы - жумыс 1стейтшдер катарлары. К,алыц бейнеттщ арасында култ-ойнауларына кедерг! жок,. Осы жолы Алыпхан К,улбай деген керил ауылдан мектеп бтрт келген катарымен танысып, дос болып алды. Дос болган себептер! - екеу| де желм, екеу| де туыстарыныц уйшде жатып окыган, екеу| де оку атаулыны елердей жек керед|, екеу| де казф бф-бф койшыныц аямай жумсап журген кемекштерь.. Осындай толып жаткан себептерден кейш екеу| дос болмай керсж. Достык,тары сондай: шанага шел салса да, тамак 1шсе де, демалыс сэттержде сура туссе де, екеу| жуптарын жазбай катар журелн болды. Екеу1Н1Н мшездерк бой калыптары да тым уксас ед|. Сырласкан сеттершде екеу| де мурал1мдерд| жамандап, окудыц зияны женшде айтып отырар ед| де, жаксы окитын балаларды екеу| де унатпайтын. Достыктарыныц тым жарасатын тары бф себеб| - кыз туг1Л1 еркек адамдарга тт катуга жасканып журт-ак екеу1Н1ц де тезфек уйленгшер! келелн. Ттл бр уйленер болса, еюншю ойланбастан куйеу жолдас бола кетуге кел!ст, муны аз десец1з алдымен уйленгенше ек1ншю бф кой мен бф жедлк арак кемегш жасауга серттест койгандары тары бар. Окуды, 1зденуд| жек керелн бозбалалардыц тезфек уйлену жайынан езге эцг1мелер| болуы мумюн де емес кой. Лепфт сейлейлн кебшше К,улбай. Алыпханд1К1 соныц ыцгайына карай ер1п отыру рана. Бф кызыры, екеу1нщ де гашык болган алде ездерше ыкыласы кулаган кыздары жок- Айтканымызды тастамас еднау дейлн умтген де журдай. Одан эр1 екеу| ек'| кора мал алып ага шопан болсак дейд|... Бф-бф!м1зге кыдырып турсак дейд|... Атакты шопандар болып, орден, медальдар таксак дейд|. Осылай болашак жайлы есл келрер едем! сырлары енд| айтылып жургенде шеб| туспегф орылып б!т1П койганы... Шел бдкен соц, амалсыз екеу| тес кагысып 144

коштасып, к,ойшынын квмекш!л1п кызметтерже кете барды. Алыпхан тары да куз, ^ыс бойы к,ойшыныц уйшщ отынын бутап, суын тасыды. Кейде жыларан баласын аркалады. Эрине борандарда... кектемп мал телдету науканында Кулбай екеу| шанага шеп салып, трактор к,айта айналып келгенше узак-узак сырласкан тэгп арман-ум1тке толы кундерш сэрынды. Сейтт жур!п К,улбайра ею рет хат жазып, уш рет хат алды. Жене эркайсысы он ею бетпк тор кез дэптерге тутас жазылран айбак-сайбак жазуларды эзер туажп ок,удын, ез1 кандай бейнет ед|. Жазуы жаман екен демей сол тор кез даптерлерд! керз1 ет1пнщ конышына салып журт эркайсысын уш реттен ок,ыды-ау. Егер мектепт! тэуф барамен бтрген б1реу болса, онын осы жазуларынан каншама эр1п кате, тыныс белп кателерд! тауып аларын шорт бшсш. Кулбайдын, бакытына орай Алыпханнын арине, ондай мумюнд1п болмады. К,ате юдемек туггш сонры дэптерш тертшнм рет те ок,ыды емес пе?.. Эйткеш “биыл калайда уйленбесем болмайды... елт-ешт барамын”... деген гей-гейд| бул жолы кеб|рек айтып “сен кайтесщ” деп мунын да сез1мш козрэрэн екен. Кнап окы десе кежегес! кей1н тартып туратын Алыпханнын Кулбай досынын адам тушит болмайтын жазуларын ежелеп окура жалык,паранын айтынызшы. Сонда Алыпханнын К,улбай досынын бгр хатын окура кейде ею жарым, кейде уш жарым куж кетт журд| емес пе? Эрине, Алыпхан да бшген эрттерш жол кез дэптерге айбак-сайбак салып, К,улбай досына жауап та жазды- ау. Б|рак К,улбай досы мунын жазган хатына б|р жет1 ок,ып тус1не алса денл. Онын устше Алыпхан “мен де уйленемж... сенен калмаймын” дей алмады. Олай летруге мунын батылы жетпедн Бфак \"эуел1 сен уйленсен, мен куанар ед1м. Сонсон керемкз рой... деген тшектест1пн аяран жок, арине. Хат жазранда осындай сыпайы болранымен Алыпханнын уйленуде эл1 ойы жок екен-ау Деп калманыз, окушым. Уйленпс! келгенде кандай... Ттл кейде К,улбайдан да бурын уйленсем екен деген тэтл киялы болранын журт кайдан бжст. Б|рак онын Х,иле^ жайлы киялдары да езгеге уксамаушы едг Уксамаиты ана К,улбайдай кызрэ хат жазу, кызбен сейлесу жа Ю-890 145

Алыпхан эсте ойламайтын. Ойламайтыны егер бул бф I к,ызра хат жаза кдлран кунде, ол хатты бфеуден бфеу, б|р ауылдан екшил ауылра тасып ок,ып, урлап ок,ып... I журттыд кулкщен эбден-ак, 1шек-стелер| к,атып к,ыран- 1 топан болар едК Ал к,ызбен сейлесу деген... будан еткен I к;иын 1с бар дегенге ол сенбес те едн. Сондык,тан сулу к,ызды (тым болмаса суйюмд|) Ктемше агам эйтеуф ( кундердщ куж болранда б1р жак,тан атк,а мшгестфт , экелсе, сосын балык,тай булк,ынтып Шадрауыз жедешем тесепме экелт жатк,ызса-а.. деп кщялдайтын бул сабазыдыз. Оньщ элп к,асына балыкдай булк,ынтып жедешес! жаткызып кеткен сулу к,ызды к,ушак,тап, бетшен сую1 уш1н де Алыпханра жулдыздары сенген кдрадры тун керек болатын... К,ап-к,арадры тун болмай, айлы тун болса да онын элпндей ерекеттерге баруы емталай-ау. Энеки, ок,ушым... ОИо! - десед13 де, демесед1з де езщ13 б1лерс13. Кунд1з к,ой содында, тунде тесекте жатып осындай ТЭТТ1 кщялдарды к,уалай берген сод ба, б1р жолы ол к,ызык, туе керд|. ... Ак,шиннщ географиядан сабак; берт журген кез1 екен-ау шамасы, Ак,шин буран неден сабак, бермед! дейсщ. К,айсыб1р жылдары эн-куйден де сол К1С! ок,ытты емес пе? Букт мектептщ ок;ушыларын ырсылдатып дене тербиеа сабарында да жупртп емес пе? Сек1ртт1 емес пе? Алыстырып-жулыстырды емес пе? (оныд курес екенш Алыпхан кейж1рек ук,ты рой). Сарнап Тыньщ мухитындары б1р ел, б1р арал жайлы сейлеп тур. ЦШрмн, А^шиннщ географиядан сабак, айтКаны-ай! Бейне б 1 р сол аралды кешт аралап жургендей етт баяндаганда басында сабак, устардай миы жок деп журген баладныд езшщ аузы ашылып к,алады рой. взге тугт1 Алыпханныд ез1 сол Ак,шиннщ географиясын ес1 кетт, стекей! шубырып отырып тыддаран сод не дейс13. Стекей! шубыратыны... Ак,шин элп аралдыд к,ай жемютерщщ тамылжып п!С!п турранын, к,ай жемютерщщ енд| тсейщ деп жеттгенще дейт кдлдырмайды рой... сабаз-ай. Кей сабакта кез1 тжт кетт, к,ор-р етпегежмен пыс-с етт маекдра болып журетт Алыпханыдыздыд 031 Адшиннщ географиясында уш кун уй^ыдан к,алран бидай к,ырманныд тунп кдрауылындай бедфейт-ак отырды емес пе? ...Тустщ басында Ак,шин сарнап сейлеп турды да, 146

сонан сон бул шагын кемемен белгюз б\\р аралды аралап келб жатты. Шамасы сол Ак,шин айткан Тынык мухиттын аралы-ау.. ИПркш, жбмютбр! тамылжып пгст-ак тур екен. Алыпхан он колым0н дб, сол колымбн дб ... ана Жбмютбн дб, мына жбМ1*стбн дб узт жбп жатыр... узт жвп жатыр. Ойпырмайдын дэмд1С1-ай... Шырын-ау, шырын (тт1м ойылып калар ма бкбн, дбп те ойлады ол жвмютбрд! б|р1Нбн сон б|'р1н комарайлана шайнап турып). КбМбС1 дб кызык. Машинанын рулЫдбй рул! бар., соны опта бурса - онрэ, солра бурса - солра журбдк Ойпырмай элг1 арал да жбмюкб тунып калган бкбн. Тамылжып п1скбндбр1 сондай, кбйб|рбулбр| бырт-бырт бтт Алыпханнын аузына бздбр! уз!Л1П туссб болар ма? Ал осындай да кбрбмбт болранын бстп, кбрт-бтгбндбр1Н13 бар ма? Жблжббй калып жатканы каншама... 1штбй: “Ш|ркшдбрд| боска усж шалатын болды-ау” дбй ббргбн Алыпханнын бсшб Акшинн|'н тары да “ол аралдарда мэнплк жаз” дбгбн1 тусб квтп. \"Айтпак,шы уск шалмайды екен рой. Б1рак, быкпырт боп жбргб тегтт, кустар мбн андарра жбм болатын болды-ау\", - дбп ойлады ол б|р сэт аралдын тамылжыран жвмютврш элг! ан-кустардан кызранрандай болып. \"Ойпырмай, Алыпхан болмай-ак,, ан-кустардын бр болып жаралранда... сонан сон Тынык мухиттын осы бгр аралында бмЫ-брюн ушып бр жургбндб... бак,ыттырак, болрандай бкбм. Ктвмшб арамнын уйтдв мундай жвмю Кайда? Жалрыз туп ерк арашынын салатын кос уыс Ж6М1С1 Шантауыз жбнешбмнбн-ак, артылмайды” Бр сэт жбм1скб тойып, кбмбС1Н1Н басын ашык, айдынра Карай бура ббргбж сол бд|, квнвт арры ббттбн взшб влт-ешт кол булрап турран Кызыл орамалды кызрэ кез1 тусв кбткбН1. “Ойпырмай, мына аралда кыз да бар вквн той”, - дбп ойлайды ол элг1 туска аузы ашыла бр сэт карап отырып. Сосын бсшб К,улбай тусти Кулбайды ойлауы-ак мун бквн, ез!нб дб кыздын кервктИ, т|пт1 уйлбнгю К6Л1П жургбж 6С1Н6 кблд|. “Твзрбк уйлену1ме бр квнсб осы кешп калар”, - дбгвнд| дб ойлады. бйтквж элг| Кызыл орамалды кыздын буран бнтвлбп кол булрауы ерекшб бд|'. Ттл кол булраудан бр сэт жалыксайшы, сабаз. Кбмвсш кызыл орамалды кызрэ карай бура ббрт. “Осы кызды кайтсбм дб алып кашамын, свйтт К,улбайдан бурын уйлвжп аламын”, - деп ойлады. “Барамын да 147

кушактаймын... бетшен суйемш. Ал ендеше... сейтш К,улбай бастамаран кызыкты мен бастаймын. К,удай б1лед‘|, мына к,ыз бул не ютесе де бетшен какпас”. К|шкентай кемеан кызга карай ушыртып келе жатып, “Тынык мухиты аралынан к,ыз алсам, рахат емес пе, жемюн жеуге кайын журтыма кыста да, кектемде де келт турамын... Шадрауыздын, кос уыс ерж байлайтын бф туп аташына (онда да жылына бф-ак рет) ортак.таск.анша\", - деп те ойлайды, езшше кеме устпнде кен1Л1 алабуртып, алып-ушып турып. Ол енд| “К,ызды к,ушак,тап суйген кез1мде “айым\", “кун1м”, деген сиякды бIр сездерд! айтуым да керек шыгар. Егер айта «.алсам, элп сезд1н к,айсысы дурыс болар екен”, - деген оймен рана ауре болып келе жатк,ан-ды. Ойпырмай астындагы кемес! де мундай ушкыр болар ма? Эп-сэтте-ак, элп Кызыл орамалды к,ыздын жанына жетт-ак, келген!... Кемес1нен тусе бер1п, элп кызга енд| умтыла бер1п караса... кызыл орамалды к,ыз деп журген! басына к,ызыл орамал байлап алган еркек бала... Бул катты тупил: - Эй сен нерылган-н бэтшагар ед1ц? - дей бер1п ед|, ол да б1р так,ылдап турран бала екен: - Кэкетай, осында жэлрыз уй к,ойшы ед1к. (Тынык, мухиты аралдарында жалгыз уй к,ойшы отырады деп Акшин айтып па едг.. элде айтпап па едг.. аныры ес1нде жок). Жакында Э31ме к,амк,ор боп, эр| ес тутып журген апам куйеуге кашып кетт... С1зд| кеш1р1м сурай келе жатк,ан жездем бе екен... жездем бола к,алса баска жакка адасып кетпесш деп... колымды кайта-кайта булрап турраным рой. - 0здер'1к казаксындар ма? - Е, казак болмаранда-а... Бул манда казактан эзге халык жок. “Тынык мухиты аралдарында да казактар турады”, - деген сезд! Акшин айтып па ед|, элде айтпап па ед| эныры ес!нде жок. Сонан сон бул мэселеге басын катырып жатпай: - Ал басындары орамалын не? - дед| Алыпхан ашудан тут1пп турып. - Элп куйеуге кашкан апамнын орамалы рой. блердей сарынран СОН1 басыма тарта салып ед1м. - 0й, сен1н апаннын да, ез1НН1н де!.. - деп ашудан 148

шарт-бурт болып жерден баланы ж1бер1п уратын тас 1здей ■ бергенде... ез1 кой жаятын жерлерде тастан езге ештеде жоры кедшже аян... Б|’рак;, мына жерде торрай урар тас ; болсашы. (Аралдыд 6\\р бутасын сындырып алып, баланы шыкдыртып алу да капел1мде ес1не тусе коймапты.) Жан- !■' жарына алактап турып оянып-ак, кеткенг Ой, эттес-ай... тым болмаса элп жугермектен “уйщде тары б\\р апад 1 бар ма\" деп сурап та улгермегежн карашы... I Алыпхан сол туж рана емес, одан кей1н де, ок,ыс I УЗШ1П кеткен тусше еюжп журдг Пггл кора тазалап жатып та, ерште кой содында журт те аНылап-уЫлегежн айтсайшы... ...К,апел1мде тус1н калай жорырын да бшмедк Эйтеуф, Шадрауыз жедгеш б1р жолы: “Туамде кызыл орамал керд1м’’, - деген б\\р кайнысын: “Ойбай жугермек, кеп узамай уйленед! екенс1д...” - деп куантканы есше туап... соны кедгжне медеу еткен. Дегенмен тусж Шадгауызша жоруы да кедш аладын б|ржола таркатып ж1бере алган жок. “ИПркж-ай, элп жугермек болмай, б1р сулу к,ыз болып шыкканда рой... несж айтасыд...” деп туа есже тускен сайын, курс1Н1п журдг 0ст1п жургенде жаз да шырып, шеп орары да басталды- ау, эйтеуф. Ею дос арсаладдап кездест, тес кагысып амандасты. Ттт| б1р жетше дейт екеуш1д шанара шеп салып журт те, тамактанып отырып та, кешюсш тесекте катар жатып та сыбыр-куб|р эдпмелер! бггсеил... Кебшше эдг1ме-шерд| актарып отыратын К,улбай да, Алыпхан тыддаушы яки, костаушысы рана. К,улбайдыд айтары уйлену жайы. Тула бойын рашыктык дерт меддеп алрандай. Ею-уш к;ызра тор кез дэптердщ беттерж толтырып сез салса кенбей, меселш кайтарып тастапты. “Енд| Кекжусан ауылында етпей отырран б1р кыз бар екен, кайтсем де соны алып к,ашпак, ойым бар”, “ д®п Бифатыманы атады. Ттт1 кедш бшд|рген хатын жюерт те к,ойран секшд|. Алыпханныд да Бифатыма еамж алгаш ес1ту| сол ед|, аузын ашып отырып тыддады да, есжедг взгелей селт етт, эсерленген жок,- Б|р жарынан етпей отырран кыз екен” деген сод да юмд| тадырката коисын. Б'Рак. К,улбайдыд Бифатыманы алып кашу жайлы геи ^ гей! б1тпед|. Ттл, “жуык кундер! барып алып кашсак 149