мантыны К1м жейд|? К,ой шыдайын... не де болса тезт > багайын... тамак,к,а сабырсыз болсам-дагы ак,ылга сабырлы ед1м гой”, - деп кдйдагы б|р тамак;сау, ас- аук,аттан езге мураты да, мак,саты да жок, мусэгир пенден1н, ойын ойлап кетсе болар ма? 0зш-ез1 токггаттым- ау, бастым-ау деген б1р сэт1 болып ед|, артынша: “Ой эттес-ай, майлы к,аймак,к,а батырып жейтш ыстьн^ бауырсак, пен жылк,ыныц майлы к,азысын умытып кеткешмд! кермейсщ бе? Меш де журт ак,ылы ток/гаган азамат, ас-аук,ат к,ад1рш бтер отагасы дейднау... ей, болмай кетюр, бэтшагар... К,айдагы азамат... к,айдагы отагасы... 1шер тамагын да жендеп айта алмайтын, миы ашып, карадай былжырап отыратын жаман шал болайын дегешм де. Вершен де бэл1шТ1 айтсайшы... бал1шт[...\" Ак,ыры ек1 к,олында«ек1 семкеа, жайк,атылып белменщ ес1Г1нен Бифатыма да к'грд'|-ау. Дуниеде “куйеу1м жесш... сол 1ШС1Н...” деп тамак; кетерш келе жатк,ан эйелден асар мей1р1мд|, одан асар кдйырымды жан болар ма? “Куйеу1м тезфек тойып-, к,абагы ашылсыншы\" деп келе жатк;ан эйелдей сулу бул пэниде жан табылар ма? 031 ек1 семке тамак, кетерш, ырсылдап, тероип келе жатып-ак,: - Азаматым-ау, “бэйб1шем тамак, экелед|” деп ек1 кезщ терт болып, 1шек-к,арынын, шурылдап, шулап жатырсын, ба? Келд1м ак;ыры... Жетпм езще, - деген суп-суык, К1С1Н1 жылытып, жылы кю!ш ен!ретт жылатардай мей1р1мд| сездерш к,айтерсщ... “0йел1м юрт келгенде ашуланып, езш осып-осып етердей к,атты б1р сездер айтармын-ау”, - деп отырган отагасымыз тап б1р шешесш жеД айдан кейт сагынып керген ерке баладай, бвйб1шесшщ елп сезшен кейш ^опацдап, босап к;алды. - Менен «.утылу уипн ею кунге дертей тастаганда- ары-ык, ~ дед|, бар болганы езшше екпелеп, одеялынын шеДмен бетш басып, торсацдаган болып... - Ойбу-уй, мырзам-ау... ез1м де ек|' кун бойы сеж ойлап, 1шкен1м |рщ, жегежм жел1м... Бте бтсен сен уйыкдап жат^анда осында ею рет келт, сыртыцнан ба^ылап кегпм гой. Кегпм деймш... меж сонда жай кетп дейсщ бе?... Агыл-тепл жылап кегпм гой... “031 уйьи^тап жатканымен мырзамныд 1шек-к;арыны аштьи^тан улап- шулап жатыр-ау” деп уайымдап... Межи де кергежмд! Алла итке берсш. Ойбай-ау.. едпмемен тамагын суып 50
барады екен рой... ыстыктай тамарыцды 1шюзсем ети... Сен аш жатканда мырзам-ау... 0цпме не тен^м.... Эйел1 осылай деп уйден алып келген ыдыстарына ас к,ую ушж семкелерждеп орауларды кезепмен шырара бастаганда, отарасы шыдай алмай ана бIр ыдысты... орауларды сыртынан алаканымен сипап: - Мынау не, а? Сорпа ма? Мынау не а? Манты ма? Е мынаусы ыстык бэл1ш шырар-ау - деп, балаша кызыктап, балаша ес1 шырып, дегб|рс1зденсе болар ма? Содан б1р ыдыска сорпа куйылып, екждп ыдыска буы буркыраран манты салынып, ыстык, бэл1ш пен туралран нан стол устжде жусап жатканда барып отатасынык уш бфжола ешл-ау... Тамак 1шуге онык ерекше к,арк,ынмен юрюкеж сондай: “0здер1к аман-есенс1ндер ме? Балалар не ютеп жур?” - деген сияк,ты ейел1не уй-1шш1к сурактар берермж деп отырран батырыдыз ,'б1сс1м1ллэ” деп аск,а бас к,ойран кезде-ак, барж умытып кетсе болар ма? Ас ыстык, жету| уш1н ыдыстарды ораран эртурлы мата, салафандарды да эцг1ме етк1С1 келген арманы да адыра к,алды. Тым болмаса сорпа куйылган кастрюльд! ораган ешк1Н1к тер1с1н де сез ете алмай отырранын к,арашы... Ой аттес-ай... бар болганы 1штей рана «булар ешк1н1д тер1С1н майдан тапкан, а? Уйде ешк1Н1ц тер1С1 жок сияк,ты ед| рой. Б13 ез1 бурын-сокды ешк1 сойып па ед1к?\" дегенд| рана ойлады. Ол ттт| 631Н1К тамак, 1Ш1С1не тыриран былжыр сэры мен кекала керпеде куш бойы сулап жатк,ан ушжии жанныц да басын кетер1п, тац-тамаша куйде к,арап отырранын да андаран жок- \"Тамак,к,а кел1кдер” деп айтпау ушж, элде эдей|-ак, бай^амаран болды ма екен... Тамак 1шер кезде бар ма... бул Алыпханнан бэр| де шырады. Тамак 1Ш1П отырран кезшде, обалы не керек, бул отарасыра сез де, сын да журмейд! рой... 0йтеу|р, айел1не барынша риза едк Касыкпен алысып оытырып-ак, 1штей елж1реп: “0й, бул эйел жарыктыктыц осындай кызмет! бар рой... осындай кызмет1не калайша елж1ремесс1н”, - дей бергенде 1ш1п отырран сорпасына кез жасы тамып кетт1 ме, немене... 031Н1Н мына пэниде эйелж жаксы кер1п жылауы да б1ржш| рет шырар-ау. Б|рак тамып жаткан кез жасымен де шаруасы болран жок- Б|реу турып: “1ш1п отырран асыца не тамды, ез1, касыкпен алып тастайыншы”, - десе де 51
с.' 9лп жаратпай, ■пггп согып Ж1берердей ала кез1мен ата харар ед!. 0йткен1 ол дал к,аз1р алдындагы астыд р-г там’лысынын да азаюына ык,ырар емес-тн Жо-жо- Айта :<ермед13, ондай сумдыгыдызды. '• ? :р1:ндег1лерд1К эр турл1 шаруалармен халага ерт <.5т~ ЭЙ6Л1Н1Н де машинеге мЫт, езтше кейде дукен, базар аралайтыны бар) отарасынык асханадан жалрыз тамачтанып отырран сэтшде бф жолы аспаз эйел Ехатеринагул муныд алдына жада рана туралран салатты хсйып жатып: - Шет елдерде тамак, жеуден жарысха туст, кап ак,ша утып алатындар да бар, аратай, - деп тосын бф эдг1мен1д шет!н хылтитса болар ма? 031 к,арны ашыдхырап келт, Д9мд‘| аск,а жан алысып, жан берюе юрют жатхан жанныд хандай эдг1меге болса да елен ету| ек1талай ю хой. Онсыз да босамай жатхан ауызды да, сондай бф хабар шык,ты екен деп хапел1мде езгелей шаруара жеге салу да одай шаруа емес-т'|. Дегенмен эзфге аузын эурелей хоймаса да отарасы хол-аягы балрадай, семите келген осы б 1 р суйк1мд| келтшекке кез'|мен |цлп-жеп харап отырып-ак,: “Мына хатын менщ ас-аухатха деген табет'|мд| эбден-ак, байхап, бшФ болган екен-ау”, - деп ойлады. “031 шетелдердег! жарыстардыд жайын бтт отырганына хараганда казит пен жорналды хоймай окитын ок,ымыш болды-ау”. Дегенмен ол аспаздыд одашада езт эдг1меге тартып, столга оны-муны экелген болып журт жахындап, жанасуын да (Т1ПТ1 жанынан б\\р ете бергенде хуйрыгымен езж хасахана кдрып кеткенш де байхады) жек керген жох. Кдпайша жек керсш ойбай-ау... Осы уйге жумысха алгаш келген куш-ак, бул эйелдщ кез1 ойнахшып, кул1мдеп алдымен отагасыга туспед| ме? Сонда отагасыныд кез1 де ежфейт, сузет'ж бухадай осы эйелге узах харап халмап па ед|? Ттт| сонда жанында айелМд турганын да умытып хеткен екен: - Йемене болды. Сонша хадалып,? - деп Бифатыма шытына ун хатханда барып, мырзамыз асханага харай кет1п бара жатхан осы ейелдф алып-ушып, содынан ере женелген кезш эзер хайырып алды емес пе? “Эй хайырып алмаса, сонда мына арсыз кезшщ де аспаздыд хуйрыгына шест асханага хф'т кету| де мумкж едиау. 52
Эй, мына кез бар ма? Бул кезщ де кез1 келгенде талай бэлеж булд|ре алады\". Кенет отагасынын, есюе аспаз эйелдщ элп сезюе жауап кайырмаганы туею. Сем1з сиыр ел'нен эзфленген ДЭМД1 пельменге деген ашк,ара^ умтылысын ток,тата алмай отырып не дей к,ойсын. Дегенмен: “Осы к,атын межн шетелдщ мешкейлерю оп-онай утып кетет1жмд| де бтю отыр-ау”, - деген умггп ойдын, басына сап ете к,алуы-ак, мун, екен: “Расында да осы мен ез багымды ез1м байлап журген пакыр болмайын... Е, нес! бар екен..., байгеге туею, кеп ак,ша утып алып жатсам...” деп 1штей' дэмеленю те к,алды. Дэмеленгендю гой б|р сэт басын кетерю: - Е, ол «.андай ел? - дедь элп елд|' элде аспаз эйелдщ 031Н теменсюю отырганы белгюз куйде. - Колумбия-я! - дед| аспаз эйел сондайлык ык,ыласты унмен. Отагасыньщ сол жарыск;а к,атынасып, утып шыгуына эйелдщ соншалык, ттектес екеню осы ужнен- ак, андау к,иын емес едг - Эд1лд1к бар дейсщ бе? - дед! отагасы кайтадан дэмд|' пельменге к,арай умтыла туею. - Эд|'лд1к бар, агатай. Батые елдершде -е... Капстрандарда—а-а эдшд1к бар-р. Аспаз эйелдщ мырзамызга деген ык,ыласы сондай: егер-эки мырзамыз “ал ендеше керсетип сол эдтд1кт|” дей к,алса, ана байгус “м1ж... мэ” деп омырауын ашып эйтеуф б1рденен1 тауып устата к,оярдай халде едг 031 бастаган так,ырыпк;а мырзаньщ осынша елют, ере женелгежне к,уанган эйелдщ жузюе осы сэт б1р андап к,арасацыз; топ-тольщ, сулу егрне бфден к,ан теую, эншей'|нде ете сак,, уркек кездер! кул1мдеп, ойнакшып, (эй, ез1нде тап осы онашалык,ты пайдаланып, отагасын айналдырып экету сияк,ты ой да болью журмесш деип... дауысыньщ да бю-биязы бола к,алганын айтсанызшы. Тюл ез1 элпнде гана сахнага шыга келген эрлсше, буртурл! эуенмен кулпырып турып сейлегешн ез ^улагьщызбен еслсецйз гой... 1шрк1н! Жак,ындап, ентелеп келген сэтте мырзаны шынымен-ак, кушактап алгысы келд| ме... немене... эйтеуф оньщ ыдыс-аяк,тармен б1рге кужге мьщ сан рет жуыла-жуыла... бозарып кеткен саусак,тары жакындап...жакындап келю барып... кей1н ^айтканы. 53
Отатасы аспаз эйелдщ ып-ыстык, демт сезд|. Ойпырмай, отатасы да осы сатте к,озталды-ау. чозгапранда да жаман к,озталды. Мына айел сез1М1 деген бар «а... Ол-л... ол бар ма к,удай бтед| суык,тан уст елген еркеклк денеане жан б1т1р1п, егер-эки елмей тр калган болса, жын к,акхандай к,утыртып Ж1берер-ау шамасы. К,озталтанда да жаман к,озталды демед1м бе? Демегенде к,айтейЫ отатасы орнынан турамын дегенде астындаты орындык, тупл1 булары бурк,ырап кулл1 ас- аук,ат Т131Л1П турган столымыз аударылып кете жаздады той. Эй, мына айел сез1М1... айел ык,ыласы деген бар ма? Жакада салынып б1ткен уш к,абат уйд| де аударып кетер-ау, ара... Отагасынын,: “Жа-аны-ым-м!” - дей берт к,ушатын жайтаныньщ езт кермеген жандар мына пэниден арманда кетелн шыгар. Бул ем1р бойы жайылмай келген, жайылмай кету| де эбден-ак, мумкш к,ушак, ед| гой, жарандар-ау. Ойпырмай жайылды-ау... ашылды-ау... а^ыры. Сататы, мунел жеткенде ашылмайды деген кушатыкыз да алып сарайдыц к,ортасыннан к,уйтан алып ес1Г1Д13дей болып айк,ара ашылады екен-ау. Бэтшатардык кундей курюреген дауысын айтсайшы. Асхана толып. .. Асханата сыймай к,алтан белт уш кабат уйдщ белмелерт к,уалап алып кетпед| ме? Эй уш к;абат уйд| айтасыз, осы дауысты букт к,ала, к;аланьщ устше к,улай жаздап, тент туртан мына Алаутауыцыз да естп селк к,алтан жок, па екен ез1? Аспаз эйел лып елп елп к,ушак,к,а ез1 юрт кетпегенде... ол к,ушак;тын сол арада нет к,армап, к,айда урынарын б1р Алла бтер еде Суюге б1рден,е тдегендей болтан жайын ауызга да аспаз ейелдщ бел ез1 барып урынды. Кушатындаты суп-суйюмд| эйелдщ белы олай б1р, булай б1р суйт алтан сок, отатасы тары да: “Жаным менщ! Кужм менщ! Сенс13 к,ызык, жок,. Енд| сешмен боламын... Озщмен турамын... К,ажет болса сен уаин жакада салынып б1ткен уш кабатты уйд| талах, елп... жел улеген барака барып хоныстанып, сыз ис1 адкытан жер кепеге барып тунейш... Сежмен брге болтан барак,ты хан сарайы, сежмен тунеген жер кепеж... президент сарайы дежн!.. Солай етпесем ант-т атсын!” - деген сия^ты бфдеделер айту ойында болтан. Ттл осынык берт лекгпп айтып-ах тастатысы келмед! ме... Оттек, элпнде орнынан 54
тура бергенде асап алран б|р пельмеж туспепр шала шайналган куй| аузында турып алып сор болды емес пе? Жутып Ж1берей1н десе жутылмайды, туюрт тастаура сондай б|р дэмд|' пельмен болып... ойпырмай отарасыны шерменде егп-ау. Онын, устше аузына салран асты кер| тук|'ру бул пак,ырда туралы болран емес к,ой. Т1пт1 жыл он ек1 айда жайсыз ас 1шт к,уса к,алса, сонын, езже: “Ой, эттес-ай... жеген тамарыньщ айдалара боск,а тегтген обалы-ай” деп кейде б1р жет1, кейде... кейде уш-терт жел катты еюжп журетш эдет! де бар. Содан отарасы аузындары элп' пельменд! эзер дегенде жутып болып, енд| к,ушарындары булдырык,тын балапанындай келжшекке элгшде ойларан, журегж лапылдатып эзер шыдап турран жалынды коп сездерд! бастай бермек болып тары да кундей курк1реп: - Жа-ан-ым-м! - дей берген кезде сыртк,ы ес|'ктж конырауы безтдеп к,оя бергеш. “Ой эттес-ай\"... Дегенменен отарасы емфшде жасамаран б I р жылдамдыкха барып к,одыраудыц элг! безтдеген ащы ужмен кабаттасып: - Кун-жм-м... менщ! Айым-ы-мм межн,! - деп к,алды. Сонан сон жайын ауызды булдырык,тын балапанындай кел1ншег1н1зд1н ана бетже 61р. мына бетже 61р... аппак, тамарына тары 61'р-р... салып ж1бергенде-е... элг! булдырыктын балапанындай келшшегщ'з ынырсыды ма... элде кьщсыды ма, эйтеуф бфтурл! дыбыс шырарраны. Эттен ана безтдеген сыртк,ы ес1ктщ к,онырауы булд|рд|. Болмаранда отарасы аузындары пельмен/л жутып болысымен-ак; булдырык,тьщ балапанындай келжшектщ сыртк,ы кшмж сыпырып, 1ш кейлегжж омырауын айырып ж1берт-п... Обо, дегежфз... (Сендер Алыпханмен ойнап жур екенсщдер!) Жайын ауызды тары 61р... сосын тары б1р жерлерге салып ж1беруд| жоспарлап турранда-а.. “К,ап, мына безтдек конырау\". Жайын ауызын аспаз эйелдж аппак, тамарынан ала берт ол: - К,а-ап! - дед| жет1 жылрэ арналран жоспары отк,а жанып кеткендей куйт турып. Аспаз эйел тары да ьщырсыран элде кынсыларан б1р ун шырарды. Эй, Алыпхан да сез1мтал-ау, жайын аузын аспаз эйелдщ аппак тамарынан енд| алып “Уб-а” деи бергенд 55
(шаршагандай не тындырыпты деп куцктдегендерд1н тшме котыр шыксын) сырттан алк,ынып Бифатыма К1р!п келгеш. Ойпырмай ол кексоклан да бфденеш сезгендей, к,олындагы сатып алган заттары салынран ер турл| пакеттерд! де тастап улгерместен бфден осында к1ргежн айтсайшы. - Отагасы-ы... не болды? - дедк Бифатым алк,ынран КуЙ1. - Ештене-е, - дед| отарасы езшше жайбарак,ат болып. - Турегеп турсын рой. Турщ б1ртурл1 рой... - Мына аспазра аз-кем ренжт турраным... Пельменге шеп-шаламды неге кеп саласын? -деп. - Е, бесе-е... Бифатыма отарасыра бф, аспаз айелге ею к,арады. 1ш1 б1рденен1 сезд| ме екен, сезбед| ме екен...Эй сезд|- ау... К,алай сезбес1н, турды-турды да ейел1 пакеттерш шолтандата кетер1п белмеден шырып кеткенде барып отарасы орнына отырды. Ент1Г1 эл1 басылар емес. Дегенмен ез-езже келе бастаран кезде араларындары еуелг! екг!ме ес1не тус1п, аспаз эйелге урлана к,арап: - Сонда мен жарыста озып шык,сам, к,анша тенге беред| екен? - дед|. - 0те кеп. Агатай, ете кеп ак,ша аласыз. (“сайтаннын дауысы кандай'суйк1мд| ед|”). Бес Т1гушшер бай адамдар болса, с!3 Т1ПТ1 б1рнеше миллион доллар алуыныз да ражап емес. - Миллио-он-н! - Ие, миллио-он, - дед| аспаз ейел сешммен к,айталап. Сосын: - Доллар-р! - дед!, доллар екен(н отагасынын есше айрык,ша салрысы келегендей. - Ах, до-ла-ар-р - деп к,алды мырзамыз да тутырып. Ал аспаз ейел байрус отарасымен сейлесе берг1с1 келгенджтен бе, елде араларында болран елп жайды Бифатымара б1лд|рмеуге барын салрандык,тан ба, енпмес1н дорарар емес. - Егер С13 ас-аук,атты кеп 1шуден елем бойынша чемпион бола калсадыз бар ма... барлык, елдерД1К президенттер|, спортшы чемпиондары С1зд| конак,к,а шакырып, ер турл1 сый-сияпаттар жасайтын болады. Осылай дей бер1п аспаз Бифатыма шырып кеткен есжке б|р, пельмен жеуге юрюкен отарасына б1р карап к,ойды. “Сонда ол елдерд|ц бар| де маран ер турл! ас-аукаттар 56
берер-ау\", - деп ойлады мырзамыздын кэд1мгщей кецт| елеуреп. - Не 1Ш1'п-жеп жарысады екен ездер|? Суракты немкурайдылау койса даты, оньщ элг| жарыска ыкыласынын соншалык, ауранын байкап калран аспаз эйелдщ де жауабы эз1р ед|. - Мэселен, эркайсысы елу апельсинжн суын, бес кило жуз|'м шырынын... жене сепз литрден кофе шулер! мумюн. С13 уиин кофе орнына шэй беру| де... - Суйыктау нэрселер екен. Аспаз эйел Екатеринагул (осынша киын болрандыктан да отагасы бэйб1шес! екеу| онын атын этап керген емес. БIр рет тамактанып отырранда аспаздын, атын балаларына усап эдемшеп атаймын деп отарасы к,атты шашалып, узак, жетелт к,алран сон, кайтып аспазынын атын есше де алран емес) ттл ез!мант сондай б[р суйк1мд| ттмен сейлей бастатан едн (Шынын айтсак, кайтадан мырзаны арбай бастаран-ды). - Аратай асыкпанызшы-ы.. Эркайсынызра арналып, эз!р турран б|р к;ой ел мен терттен индук тауыры тары бар, - дед| ол бэрш ез1 улестфт жаткандай. - Индук дегеж ет|'нен суйег! кеп бфдене емес пе 031? - Еажзде болсын ол жарыста кай нэрсе жесежз де етш суйег1нен ажыратып бер1п отыратын К1С1 болады. Мэселен балык, жесен13-дары... - Е, ондай К1С1 болса, енд|... Алыпханнын, мына жауабы мешкейлердин, дуниежузш|к жарысын бугш ертен катыса кетуге де эз1р екенд1г!н бтдфгендей сынайда ед\\. - Б|рак, С13 ондай жарыска к,атынасу ушш 0Т1ЖШ- резюме сиякты бгр караздар ж1беру!н!з керек. Ал енд|... барыцыз жанып... чемпион бола калсаныз бар ма... бэске Т1гтген долларларынызды олар дипломатка салып, ездер| ужнете экелт бередт С1ЗД1 шакырган елдерд! аралатады. Оларда тэртт солай. Энеки, эдтд!к дегежн'З- С13 тек самолетлн устшде... - Самолет?! Отарасыньщ уж кенет урейл! шыкты. - Эрине самолет... Бф елден бф елге кыдырган сон, Т1ПТ1 С13Д1Н ез самолет^з болуы да гажап емес. изд1Н ез дэр!гер!н!з, ез аспазыныз (осы сезд| айткан кезда ол тары да шырар есжке карады) болуы керек кои. 57
Мырзамыз осы жаска келгенше самолетке мшбегенд|пн жэне одан елердей коркатынын, эрине, аспаз эйелден жасырды. Сонан сод-ак осыбф ацпмеге кад|'мг1дей еледдеп, кап уак,ыт кетфт алганына еюнгендей болыл, аспаз эйелге кабагын тыржита бф карал, курант алды да, отагасы кайдатан шар кеседеп пельмежне бас койды. “Тейф1-ай, не болса соган кедт аударып, алдымдагы асымды да умытып кетер осы бф аккедш, адкау мшез1м- ай\", - дел 1штей екЫд|. Мешкейлердщ дуниежузтк жарысы жежндег! ойда жокта басталган адг1меж одан эр1 жалрастырура ендИ жерде Екатеринагулдщ де батылы жетпей, буртурл! кедтаздент, буртиып (эйел затыныд еркектен кедт: калган аянышты сетнай, осы...) ыдыс-аярын жуып кеткен. ... Сол туж мырзамыз уй мадына аз-кем серуендеп келт, тесегше ертерек кисая кеткеж сол едк.. ал кеп бф кызык туе басталсын. Атына анау-мынау адамныд Т1Л1 де келмейтш бф елде мешкейлердщ дуниежузш1к жарысына катысып отыр екен... Бф кед сарайда алпые элде жетпю адам жарысып шт жатыр... Жеп жатыр... Алыпханныд да аузында дамыл жок. жеп жатыр... Аккудыд мойнындай ишген кумыралармен сондай бф шырын татыран сусындарды 1111т жатыр... Ойпырмай, тэбет! мундай ашылмас. К,удай сактас-е-ен... ттт'| жан- жарына карауга пурсаты да, ыкыласы да жок,. Содан аузы-басымды бф суртт кояйыншы деген оймен жанындагы кызметил елде (кул) усынган еппак сулгш1 колына ала берт, жан-жагына асыгыс Караганда сем13 кара эйелмен екеу| рана калганын байкады. \"Ойпырмай негрлер де мешкей болады екен-ау”, - дел ойлады Алыпхан елп еппак сулг1мен аузын асыгыс суртт жатып. Сурткен'| де кызык: ауызды однан бф, солдан бф элг1 еппак сулпмен тартып его де, кызметшюне усына берт, асыгыс 1ш1п-жеуге кайта кфют кеткеж. Эйтпейинше ана негр ейелден калып та коятын тур1 бар екен. К,ойдыд ет1 ме, елде сиырдыд ет! ме, т'тт1 тайд1К1 ме, кудайым-ау, ейтеуф былбырап пюкен бф демд| еттерд> кез1 аларып асыгыс шайнап отырып, елг1 ейелге тагы бф карап ед'|, жуандыгы сондай; уш еркек ауызбфилл1К жасап, бфге кушактай койса да кушактары жетпейд|- ау, сфе... “Ойпырмай, осындай да жуан ейел болады екен-ау, дунияныд жуз1нде\", - Алыпханныд басы ойда 58
болганымен аузы тамакта болды. К,аздыд ет| ме тырнаныд ел ме, тауыгы да жур ме немене, араласып..! б1р кус еттерЫ жеуге юрют! дейсщ. 0й езше белшген кызметил де к,ызметм-ак, екен несш айтасыд... Сабаз элп кус еттер!н суйепнен ажыратып улгерт турды-ау, эйтеуф. Ал кус суйеп дегетдю кудай сактасе-ен..! езгеге 9лр1к болса да ез1не шын, б1р арка отындай болып жандарына уйгтп калыпты. ... Содан б\\р караса ез улесшдеп |р| караныд етЫ де, кус ет1н де, ер турл1 шырын сусындарды да бтрт, элп негр ейелдщ улесшдеп кус еттерше ауыз сала берген екен, ейел1 туспепр шар-р ете калганы. Ойпырмай, дунияда негр эйелдерп-лд дауысындай ащы дауыс болмас тре... Б|р жактан казылар алкасы, ек1нип жактан полицейлер желп келгенК Ею жагы Алыпханныд елп суганактыгы ушш ал кеп талассын. Казылар жагы айтады: “Бул мырзажю дурыс, жедген кюш1Д 1С1 солай болады”, - дейдг Полицейлер айтады: “Бул мырзант жэй суганактык емес, урлык... езге б1реудщ мулюне кол салу, сондыктан муны б|рден турмеге екетем1з”, - дейдг Олар айтысып жаткан кезде Алыпхан аз-кем демалып, кек1рд1. Сосын жайын ауызын кед ашып, есшедк Не керек, казылар жагы жедш шыкты-ау акыры. Жедгендер! шыгар алкызыл лентага байлап, жез табакка салып екелген медальд! бэр| жабылып муныд мойнына шуге одтайланды. Эуел1 1Ш пыстыратын б\\р узак еуен ойналды. Ептеп таныс сол еуенжд содына дейш Алыпхан уйыктап кете жаздап, кез: жумылып-ашылып, жумылып-ашылып эзер шыдады-ау. Сейтсе, |шш пыстырган елп еуен Кдзакстанныд гимж екен гой. Бесе-е... оны Алыпхан жасында тыддаган-н... Тыддаганыдыз не жарты шумагын жаттап та алган. «.улагына таныс болтаны содан екен гой. Осындай мойынга б|рдеде ту дегенд| Алыпхан алгаш рет келшшек алган жылы кер1п едг Адам туанде де б|рд| айтып екшшюше кеше беред| екен: ... Ойбай-ау, келшшек алган жылы бул берекеаз жадада тускен келшшепне мактанамын деп автолавкадан алган б|р кап унды иыгына салып, уиге жалгыз кетерш келмед| ме? Муныд солай б|р^ кап унды жалгыз кетерю бара жатканын керил уйде меймандыкта отырган совхоз директоры керш калып: “Ойпырмай, мына баланы куреске салатын екен\", - депт!. Акыры салды 59
рой. Сол жолры шопандар тойында зорлап, б|р топ балуанга косты да ж1берд|. Обалы не керек, тертшцд орын алды. Содан балуандарды марапаттаган кезде терт1нш1 орын марапатталмайды деген ойы болмаган Алыпхан уш адамнын мойнына жагалатып елпндей б1рдеце 1Л1П келе жатканда, бул да мойнын созды емес пе? Созган куй! турып калды... Кепшш1к кулдг Содан совхоз директоры: “Менщ Ж1гтмнщ меселш кайтардындар... Б1р тем1р артык, кеткеннен Совет уюмет! кедей болып калатын ба ед|?” - деп ал кеп ашулансын. \"Ендеше ез1м-ак марапаттаймын. Тертжш1 орын алганы ушж терт к;ой беремж!” - деген кезде журт ду кол урды. Урмаганда кайтсж... Терт кой деген бриил орын алган сабаздыц езже тимей жатканда бул алып жатса... Сол директор Т1ПТ1 есерсок, ж1пт едг “Сез1м кейшге калмасын”, - деп терт койды Алыпханмен косып б1рден машинес|'не салып ж1бермед| ме? Шацгауыз женгеск “Кайным мал тапты. Ауылга шей беремж”, - деп машинадан к,отыр жолда ана кабыргага б|р, мына кабыргага б1р сорылып еседпреп жада туст турган терт к,ойдыц бфеуж бауыздатып тастады. Б|р койды: \"Сен1ц тойыца карызга алып сойганбыз”, - деп керил уйдщ корасына узатты. “Мусылман болганьща байгазы”, - деп сол куж тштрлген жиенже тары бф койды (ол жугермеклц де сол куш тштрле калганына не дерс!н) асырды. Ойпырмай, Шадрауыз жен,гес1 де сабаз-ау! Сейлп, бф кунде уш койды жайгады емес пе? Тертжш! койды: “Багамын, есфемж. Келер жылы епз табады, жене екеу| де ургашы табады... аргы жылы тары да бер| епзден, бэр! ургашы (Шан,рауыз жен,гес1 енпме кызыгына шын бершген кезде еркек козыларды да ургашы тугыза беред|) табады. Сонда байымаган нен калды? Ойпырмай, кайным, малыд тым кебейт кегп, кэмпескеге шжт журмесед кайтсж’', - деп жургенде, муньщ жада тускен келжшепнщ ки1м-кешепн алып бф епкес! келе калмады ма. К,ашып кеткен кыздык сокынан ки1М1н екелген конакка калайша кой сойылмасын; мадырай-манырай тертжил кой да пышакка тустг ...Ойпырмай, адам тусжде де бфд| айтып, бфге кете беред| екен-ау. Ал кызыл лентага байлап, жез табакка салып (Алыпхан жез-ау деп ойлаганмен солардьщ табагы да алтын жалаткан бфдеде-ау, шамасы) екелген алтын медальд! 60
Алыпханныц мойнына шт бола берген кезде элп негр эйелдщ тары да шар-р еткен ащы дауысы куларын кест етсе болар ма?... Е, ол байрускд жарыста жедщт калранын ес1тпрткен екен-ау”, - деп ойлай берт Алыпхан оянып кеткенг.. О, Ш1рк1н, ненд| айтайын туе ед|-ау! Элп негр эйелдщ жылан шаккандай ащы ушнщ кес1ршен одан эр| не кызык боларын кере алмай калганын карашы... Ой, эттес-ай, содан тары да кез1 т1нт кеткен екен. ... Асханада аспаз эйелд| к,ушак,тап тур. Булдырыктыд балапанындай келшшектщ ок жак бетЫен де, сол жак бетшен де суйт жатыр. Жайын ауызы б!р кезде булдырыктыд балапанындай кел1ншект1д аппак тамарына карай бурылды... Мына жайын ауыздыд арсызын кара... нысапсыздырын кара-а-а... булдырыктыд балапанындай келшшеклд кун шалмаган аппак; тамагын да мюе тутпай (онан кар-ра!) ттл бф кезде оныд сырткы кейлепн сыпырып, 1ШК1 кейлепнщ омырауын айырып ж1берт, жартылай жаладаш куйшде тебесЫе кетерт алса болар ма? Сондэры ойы не дед1зил? Отарасынын ол ойын мен айтпай-ак, кояйын. С13 тыддамай-ак койыдыз. Бэр|б1р куларыдыз уялады. Эрине, отагасыныд эуелп ойы - бул булдырыктыд балапанындай келЫшекке езтдеп асып- таскан куш-кайратыныд шамасын адрарткысы келсе- дэры, арры ойы оны асханадары диванра атып уру болса да, асханада ондай-ондай юке барудыд уят екежн (К1С1 ещндепден гер1 тущнде уятты болады дегенд! бурын- содды К1м есттен) оны тыраддата кетерген куй1 ез белмес1не карай журю келе жатты. Булдырыктьщ балапанындай келшшек бшкте тыраддап: “маскара ететж болдьщ-ау аратай-ай... аямайтын болдыд-ау, аратай-ай!\" деп шырылдаранымен, тэдр алрырдыц сол шырылы “сейтсед сейтил... тезфек сейтил...” деп келе жаткандай ма калай. Эйтеуф элп шырыл б|рте-б|рте жуасып, элдебф ен эуежне уксап келе жатты. Акыры оны ез|'н1н тесепне алып урмады ма? Эуел1 б1р жер| мертгт калып журер ме екен деп аятандай болып ед|, тай1р|, жуп-жумсак тесекке кулаган келжшектен бакытты адам бар ма, дунияда. Булдырыктын балапанындай болып аппак денес! жаркырап, тыпырлап жатты, эншешн... Содан отагасы батырыдыз оны 61
тыпырлатк,ан куй1 ал кеп суйд|-ау... суйд'|-ау. Тамарынан, омырауынан, ана жержен... мына жержен... “Ал кел'1ншек ше?” - дейаз рой, эрине. К,удайым-ау, не десем екен... С13 1здеген келжшег1К13 кезж ашып-жумран куш ыкырсып, к,ын,сып, эншейж бак,ыт дуниес'же шым батып бара жатты... батып бара жатты. \"Бак,ыт к,айда? Рахат к,айда?” деп кейде жумыр басты пенделер асырады-ау... \"Прш'т1ктен кудер узт аИ урып, бэр| ет'т кеткендей к,апаланады-ау... Ей, пендем, асыкдасак, аз-кем сабыр сак,тасак бак,ыт та, рахат та ест1П, ез-езжен келед| рой, келмей к,айда барар дейсж--- Маселен м'ше езщ'13 керт-бтт отырран Алыпхан мырзамыз кдндай рахат, бак,ытты сэтп басынан еткергел! жатыр-р, а? Ак,ыры, отарасы квптен куткен б1р юке тэуекел етт ыдырсып-к,ынсып, тыпырлап жат^ан балапан келжшектж аппак кеудесше умтыла берген кезде... сыртк,ы еактж кдкырауы безтдеп к,оя бергенл.. “Ой, эттес-ай!” ... Отарасыныд уйк,ысы шайдай ашылып, жан-жарына кдраса, езжщ кэдэутп тесегжде кемтржщ жанында жатыр екен. 1шшен: “Ой, эттес-ай! Осы сыртк,ы еактж к,окырауын да менщ сорыма орнаткдн екен”, - деп ойлады |шжен. “Кюнж тус'|н белмейтж жерден белетж сол этеценэлегп осы кдйтсем екен, а? К,аз1р барып жулып тастасам... ток,к,а туст, елт к,алып журер ме екенмж... а .. этте- еген-ене-ай”. Жака к,оныск,а келгел'| жур'т-туру дардылары да едэу'|р езгердн Такертекг1 шайдан сок Бифатымамен екеу| КШН1П, сырткд шырэды. Бэр«б»р баск,а амалдары да жок,. Бурынрыдай “шеп салайын, су берейж\" дейт'ж цорада мал турса екен-ау макырап... Самаурынра, пешке отын бутап журген заман да айналайын екен. Енд| екеу'| сыртк,а тЫлт шырады да, ок,ыста к,улап ^алмас ушж к,ол устасып бортакдап тепк'|шектермен темен тусед|... жорары шырады.... Сейтт журт аспандары булти;а, булт болмаса айра яки уй сыртынан тент турран таура к,арайды. Алыпхан турып: “Ауа жак,сы екен\", _ дейд‘|, эйел1 де: “Ие, ауа кер'|м боп тур екен”, - дейдн Одан эр| араларында экг!ме де жок,. К,ол устаск,ан куйлер! тары да тас тепкшектермен б'|р темен туст, б1р 62
жогары шыгады. Бфаз журген сок отагасы турып, \"Енд| уйгб к1рсбк тб болар , - дбйд|, эйбл| дб! \"Е, бнд| уйгб юрсбк тб болар , ~ дбп оны костайды. Сбздвр! мен ойлары б\\р жбрдбн шыккан сод-ак екбу: уйлврЫв юрт жатады. Эринб б!рдбн юрб салу тары жок,. Еак алдында аяк, тазаларыштьщ тур-тур| тур. Шадын кбтфу ушж аяктарын солардыд бфжб, балшырын тазалау ушж еюншюне тырулары кбрбк. Балшык,, шаддарымбн-ак ез уй1М13 рой дбп юрт баратын заман адыра калган. Е, окушым... пбндбС1Н мусэтрштк халгб ушыратамын двсб жаратушы кушкб оп-одай-ак, бкбн рой. Ана жолы коммбрсанттар уйдщ кер1мд1гжб сыйларан иномарканы Шэртхан квмтр-шалдыд мжт журужб белгбн. Екбу1 оран да куанысып калды. Бф барып бею уйлбрт керт кблд|. Тур1К Ж1гт юрт алран бКбн. “Булар нбрып жур-ау”, - дбп араш кораныд брнвушбн 1ШКб карай 6ДК6Й1С1П турран кбмпф-шалга кедт дб белмбд|. Булар да нб дбй к,ойсын. 0здбр1 салран араш кораныд брнбужбн 1шкб карай бнтбЛбст турды... турды да мэшинелбржб карай журдс Бф барып 6Г1Н 6Г1П журбтж жбрлврж керд!. Жбрдщ аты жбр... шеп басып кбттт1. Буларра: “Сбндбр кайда курып кбтпддбр?” - Дбугб тш1 жок- “Б13Д1Д жардайымыз осылай да осылай болып кбткбн. Кун1м1з курысын, бфдвдб 6Г6Й1КШ1 дбСбк балалар урсады”, - дбп булар да шарына алмады. Шофбрлары да тебе шашы тфбйт эптырып булар бею уйлбрж керсб де, епн бккбн жврж керсб дб артынша: “Енд| кайда барамыз”, - дбп тыпыршып турраны. Булар кайда барсын. - Енд| уйгб Ж6ТК13С6д болар, - дейд| Алыпхан. Бэйб1шбС1 да: - Иб, шырагым, уйгб жвтюзсбд болар, - Дбйд| косарланып. - К,ызык юсюздбр бкбн, - дед! бф жолы шофбр сакауланып сейлбйтж эдблгивн. - Журт машиналарымбн конакка, тбатрра, базарга барады. Кызык юсюздвр екбн... Мына сезгб отагасы юшквнб намыстанып та калды. - Е, базарга 613 дб барармыз, - дед| шытынап. Эринб тватрды аузына алган жок- ©йткеж шопырдыд бул свзжб анык тусЫббй дб тур 6Д1. Бфак отагасы сэлдбн сод-ак обалы не кврбк, кино кербтж жврд| есжб тусфт: - Е, кинодды уйдбн-ак керш журм1з рой. Ал базарыда 63
барармыз, - дед| отагасынын бэйб1шес1 де шопырдын басынганын жаратпаган ынгайда. Содан ертесше екеу| базарга баруга эзфлендк 031рленеп'н де ештене жок,. Ки1м езгертпейдг Тек отарасы «.алтасындагы акшаларын тугендедк Эйел1 “К,айтарда балаларра жемю ала к,айтармын”, - деп к,алта алып жатты. Обалы не керек, Шэртханнын,: “Папама да ак,ша берт ^ояйыншы”, - деп кейде доллар, кейде тенге усыныл жататыны бар. Отарасы да ондайда: “Оны к,айтемш”, - деп бэлденбейдК Кайта к,алтасында артык,-ауыс акшанын журу| ез1не бедел сиякды. Енд| ак,шаларын алып к,араса доллар мен тенгес! араласып кеткен екен. Сурыптап терт жуз долларды кэстемшщ он, жак,, жел мын тенген! сол жак, |'иш к,алтасына салды. Базарга бар дайындыгы осы рана болды. Бфак,: '‘Жемю аламын дедщ гой” деп сэлден сон бф мын тенгел1кл кемпфше усынды. Сейлп тургандарында сырттан мешинешн “бап- бап” деген дауысы есттд|. Бул урпекбас шопырларынын шакырганы. Шопырлары шак,ырган сон-ак булар тапырласып еакке к,арай умтылысып, екеу| ткзтт сыртка ШЫК.ТЫ. Тас баск;ыштармен темен тусерде екеу| бурынры эдеттер|'мен к,ол устасып алды. Базардьщ бф шетже машина ток,тай салысымен Алыпхан машина жанында к,алды да, эйел1 шопырымен б1рге сатып алатын заттарынын жешмен 1шке кегп. Б1р есептен отагасы кепштк жерде ез1мен ез1 к,ужынаган журтк;а сырттан к;арап осылай ею колын к,алтасына сап турганды унататын. Кез1 тут1нд| бурк,ыратып шашлык, пюрп жаткандар мен манты, самса саткандарды (Кудайым- ай эйтеуф кез1 ас-тагам жагына алдымен тусед|) жагалап кеп к,айыр сурап турган ею еркек пен бф ейелге келт ток,тад ы. Эйелдщ жанында алты-жет1 жастар шамасындагы к,ызы тагы бар. “Байгустардын ки1мдер1Н1Н сы^пытын-ай\", - дед| оларды 1штей мусфкеп. Турлер! де юа аягандай екен. К,айыршыларга Алыпханнын мэН берушщ себебш де айттык, емес пе? 6мфЖ1Н збден куйзелген тустарында: “Ттл кайыршы болып кетсем бе екен, осы\", - деп те ойланган жан гой, бул батырыи- Сонда кайыршыньщ бIр кунде ^анша табыс таба алатынын езара таласа есептеп бф к,айыршымен аузы жабысып кунузак,к,а, езге шаруасын догарып к,ойып сейлескен! де бар. 64
... Бэлк|'м сол заман озгермей кете бергенде Ойпырм-ай, десейол... Енд| мте, 031 кайыршыга к,айыр- садака бере алар халге жетт, оларра муаркей к,арап турып-ак откенд! бф есше алып улгердь Эрине, курсшген жок- Эуел1 “садаканы бэрше берсем бе екен ёлде мына мусэтр кызга берсем де жетер ме екен” дегенд! ол б>р ойлап алды. Сосын тары да “еркектерше де берей1нил” деп шешл де еркекттте барып ез жынысына эдей1 бурран болды. “Осылардыд орнында, болмаса катарында менщ де турып калуым кэдж ед| рой, ой, емф-ай!” - деп ойлады 1Ш1нен. Осы оймен отарасы койнына кол салды. Эуел| од жак, 1шк|' калтасынан долларларын шырарды. Эрине доллар шырарудык кажет де жок, едк Неге екен1 белгюз отагасыныд “менде осындай бар” дегендей долларды кайыршыларга да кесетпек болды. Б|'р кезде осы кастт ез1Н1к де кедт: калагандыктан болар оларды отагасы осы сэтте бэсекелес тутып эр| олардан озып кеткендюн де тап к,аз1р дэлелдег1С1 келгенш зердеш барына адгаратындай етт терт жуздщ шетш саусактарымен таратып турды да кайыршылар езше карай умтылыса берген сэтте кэстемшщ 1шк| од калтасына кайта салды. Енд| сол калтасынан мыд тецгел1ктерш шыгарды. Оларды да кэд1мгщей ернш жыбырлатып саусагыныд ушын жалап турып санап шыкты. Алтау. “Ойпырм-ай, жетеу сиякты ед| рой”, - дед| капел1мде ейелше мыд тедге берген! есшен шырып. Отагасы алты мыдды “п1шу-тшу'' деп кайта санап турганда кайыршылар тары да буран ентелесе тускен. Жане ездертщ мулэй1мстен кездер| кандай жаман едк “Сураганныд кез1 жаман дегенд! осындайдан айткан екен-ау”, - деп ойлады ол 1илнен, б!р сэт ентелескен кайыршыларга карап турып, эйелше мыд тедге бергенш есше алып, кедт1 орнына тусть \"Ппт1 куанып калды десе де болгандай. Эрине ол кайыршыларга садака берген кунде мыд тедгед|'к беремж деп эсте ойлаган емес. Асып кеткенде жуз тедгелж тедфепнде гана ойласа бэлюм. Енд| тедгеж майдалату женш ойлап бфаз турып калганда кайыршылар буран карай ттт1 ентелесе туст1. “Б1р мыддыкты тутас бере салсам булар тед белт алар ма екен... элде...” - дей берген 1шшен, кайдан шыкканын да бтмей калды кайыршыга уксаган тары б!р жалба-жулба жИт келд| де: 5-890 65
- Ой, кеке, мен-ак, усатып беремш гой деп уысындагы алты мьщын жулып алып кеткен|'. Мунын ойын к,алай таныганын Аллам бшсш. - Эй, ой - й, - дегенше ттт! к,ын,ган жок,. Айк,айына бурылмады да. Енд| кдйыршы байгустар будан шепнюп турды... Олардын, элпнде гана мулэй1мс1ген коздерше енд| мыск,ыл кулк1 уялагандай едь Элде отагасыга солай болып кер1нд| ме, юм бшсш... Алыпхан ашудан туппп кегп. Б1рак амалы к,анша, жупргенмен жете алмайды. “Эттен, мына сумелек жас кез1мде кездескенде гой”, - деп элп жалба-жулбага 1штей К1жжди Бала кезшде мунын к,азан мерекесшдеп ж-айу жарыск,а к,атынасып, ауданда б|р1нш1 бэйгеге бф к,ап кэртеш.ке алганы. да бар едь Ол кезде аудандык, жарыста озып, оган бф к,ап картошке алу деген-нл*. Алыпхан мак,таныштан мектептеп катар балаларын бтразга дейт менсшбей калган. Ттт1 бала кез1 болмай-ак, койсын, кешеп ет алмаган кезшде кездескенде бар ма-а... элп сумелекть.. Ол ашу мен намыстан тырсиып турып: “Ерепскенде осы кайыршыларга доллар берсем бе екен”, - деп ойлады. Эйткеш мадайдагы элп окиганы корт тургандардьщ бэр| “бул байгус барынан айрылды-ау... енд‘| не ютер екен?” дегендей антарылысып, отагасы сам-соз турып калган сэтте, олар да кайыршылармен бфге шепнюп муны такырга отырган бейшарадай корт мусфкеген. Ара-тура алак,алжын, сэзбен к,агытк,андар да, бф-бфте- карап ыржалактагандар да болды. Содан ашудан тулккен отагасы он, жактагы 1ШК1 калтасына салуга колын енд| кетере бергенде тагы б!р ала шубар китген Ж1пт келт: - Ой, агасы, ез1н,1з 61р... кэстем|Ц13 мол п1шшген казак. екенс13. Кец1л1м толды гой... - деп алаканымен мунын кэстем1н1н етепн, жагасын сипай бергень - Ой, сен тагы... немене?.. - деп бул онын колын к,ак,пак, болып ед|, элп жИт тагы да: - Ау, кеке, мак,тасак, та жакпаймыз ба? Немене журттын бэрт уры болып кегп деп ойлайсыз ба? _ ДеД' тагы да муныц кэстомтщ енфж, жагасын сипап жатып. Бул жен сезге кендь Кенбегенде айтканына жасканып жатк,ан Ж1пт те жок,- - Е, тым болмаса осылай уй1Н!зге ашуынызды басып кетсен1зш1. Женгем1з алдыныздан жайрандап шыкса..' 66
дед| Ж1пт бурылып кетт бара жатып, ыржактап, ойда жокта базардан жездест тауып алган кгсщей. Бэр|б|р отагасы элгшдеп’ ойларанын калайда жасау ойына туст, од жак, 1шю калтасына к,айта кол салса енд| доллары жок,-к,. О, тоба?!. Жан-жарына алактап элг! Ж1Г1ТТ1 1здест|'р1п едк ол капел1мде карасын керсетпей кетттИ Акша дегенжц азары-ак, жаман рой. Жанушырып айкайлап, калшылдап турып: - К,айда кетт1? Иттщ рана баласы! К,аракшы-ы! Кайыршы-ы!.. К,айда керсеп'кдерш1? - дегежне жауап берер де жан жок. Бул 1иш калтасына кайта-кайта кол салып, ашудан буркан-таркан болып, долданып турранда езгелерге косылып элг1ндег1 кайыршылар да езу тартты. Езу тартпаранда кайтсш... Енд| муныц оларра беретш де ештецес! калган жок. К,айыршыдан енд| нес! артык,? Муныц алг1 Ж1Г1ТТ1 \"к,арак,шы-ы... кайыршы-ы!” деп секкежн де жаратпай калса керек. Эйткеж “езшщ каз1р езгеден нес1 артып тур” дегендей тыжырынрандар да болды. Машинаныц 1шшде де бурк-сарк етт, машинадан туст тас баскыштармен уйте карай ермелеп келе жатып та бурк-сарк етт... неше кайнаймын деп суын тез тауысып алран, ертеден келе жаткан мыкынды мыс самаурындай болып отарасы белмесше де келд|. Ол ойларан: “Тугел айтып берсем балаларым ашуланады, сосын бар байлыктарын шашса да элг1 жуг1рмектерд| тауып экелт алдыма т1зе букт1ред|, кездер|жц жастарын мелттдетедГ’, - деп... Бул бурк-сарк етт мыкынды мыс самаурындай кайнап турып, болтан жайдыц бэрт айтуын айтты-ау; аспаз эйел алжапкышына колын суртт, еден жуатын эйел таярын шошайтып, тус1 кашып турып тыцдауын тыцдады-ау, бфак содан шыккан ештеце болмады. Аттаншылап калара шапкан ешкайсысы жок- Телефонмен эуреленгежн де байкамады. Оныц есесже отарасыныц басынан кешкеш'н сэлден сон бф-бфше айтып улдары да жырк-жырк, кызы мен келт1 де жырк- жырк. Сол куж тужмен ана белме де, мына белме де, асхана да жырк-жырк- Ертецте тары да... шэй нлт отырып та, тамак 1шт отырып та жырк-жырк- Эйтеуф, кентте карады ма, кулмей журген баяры ез1жц бэйб|шес1 тана. О, тоба-а?! Ею-уш кунге дейт отагасы езгелерге тоцтерю бурылып 67
ешкайда шыкпай к,ойды. Шопыры сырттан машинаны I “бап-бап\" депзгенде де уйде отырып: : - Ешкайда бармаймыз... енесш урайын... барып болдык,, - дед! куцктдеп, ашуланып отырып. - Б1р жатынан сен де сор болдыц-ау, осы тебе шашьщ т1к1рей!п алып... “Бап-бап” депзт. Сен болматанда той, ак,шаларым белюм калтамда турар ед|... “Ел кино коятын жерге барады... базар аралайды”, - деп жок; жерден ел1рт1п... Есше тускен сайын отатасы ашудан тутИп турып ок,ыста ак,шасы к,айта табыла кететшдей кейде он, жац, кейде сол жак, 1111К1 к,алталарына к,олын тэты б1р сунгтп алады. Ештеце де жок,. Жене мундайда “тары б1реу| корж койып кул1п журер” дегендей жан-жатына абайлап, к,арап алатынын кайтерсщ. Сосын суы бфжола таусылран мык,ынды мыс самаурындай болып, салы сута кетт унс1з темен карап отырды. Бурын ейел1мен екеу| он,аша шункшдесж отыртан сеттерде ейел1: \"Шал-ау, ауылдаты елдщ жатдайы куйзелт бара жатыр дейд| рой. Не 1шт, не к,оярын да бшмей отырран отбасылары бар кержед|. Б13Д1К1 шук1р рой...\" - десе, бул: “Е, к,айдан естисщ осындай акырзаман орнататын сездердь Ит басына 1рк1т тегтт жатк,ан жок; па? Эне, туею асын да, кетю асын да желжбей терелкенщ тубшде к,алып, аспазын далата тепп жаткан жок, па?” - деп жецют бермейтш. Б1рак, эйелш жен!п карсы келжрмей отырранда ык,тырып ана б'|р кездег! терелкенщ тубш де, к,асык,ты да жалап-жук,тап коятын кездер! есше туст кетед| де: “Ойпырм-ай”, - дейд| 1Ш1нен: “Жамандык,тын да урланып ойын,нык б1р жатында жылтиып туратын едет1-ау, ейтеу|р. Болмаса касык, пен терелке жалауды к,ойрэлы не заман. Топсасы кеткен жаман шкафты да елдек,ашан умытк,ан жок па ед1?” Енд| базарра барып, сол халыктын кулк.ы-пейтж танып болтан сон ейелшщ айтып жургенше сенешн деде Сенбегенде к,айтсж. Кешег! керген, езж тапа-тал тусте тонатандардын да тоналрандардын да тур-басына к,арап турып кайыршысы к,айсы, уры-к,арысы к,айсы деп ажырату мумкж бе? Эрине Алыпхан ойда жокта езж осылай отыртызып кеткен базар толы алаяктарта 1штей еш1гул1-ак, еде Б|рак. амалы неипк? Сол ок,иранын ертесже болар фра... алде 68
арага б:р кун туст кетт пе едг.. базардагы окиганы ес1не алып, едсес! туст экес! бупн елгендей езтт-ак отырран-ды. 0кес1 елгендей демекил... экес! елгенде осы Алыпхан жацылмаса топ баламен ауыл ортасындары такыр аладда асык, ойнап журднау. Ттл сыртка шырып аз-кем шуактап журетш кундеп б1р эдетш де дорарып, ею колын аркасына салып уйдщ кеп белмелерш аралаура да заукы болмай керуеттщ уст1нде омалып отырып элрэн. Ойда жокта алдынан шырэ келмесе... отарасы 1здеп барып айнара карайтын К1С1 емес екежн айттык, кой... кара кайры, калын уайымнан туршщ де тур болмай кеткежн отарасымыз б|р керер еднау. Оныд осылай салы сура кеткен куй1 тары канша отырарын К1м бтс1н... бэйб1шес1 келт: - Шал-ау, тамак дайын болып калды рой, демегенде. Сейтсек “омалып отыр” деген отарасымыздьщ енд1 болмаса кез1 де тЫт барады екен. “Тамак” деген сез есттген кезде енд| елти бастаган кекнэршщей эуелде селк ете калранымен, ше-шала кунжыцдап козгалып, мешел балаша буктетш1п керуетжен темен тусти Асханада базарра деген... элде ана алаяктарра деген ашуын алдына келген тамактан алып жатканда бэйб1шес1 жакындап калган курбан айт туралы айтып отырды. Б|рак оныц сезж елек-кулад еткен отарасы болган жок- Аузы касыкпен, касыгы алдындагы тамакпен жагаласып, жан алып, жан берюкендей куй кеилп жатканда курбан айтты кайтуцл ед|? Сфэ, отагасы ораза айт, курбан айт дегендерге еу бастан елец етт, емфент керген жан емес-тг Эрине, сол кундер! кай уйде де ас-аукаттын эдеттегщен молдау боларын бшт, оган 1штей де, сырттай да куанбаска ерине амалы жок-ты. Сол ушж рана элп аты кеп айттар отагасыньщ есшде жур, болмаса элдекашан-ак оларды умытып калар ед| десек... Т1пп де секет болмас. 1шерге унем! жок деген ез уйжде де сол кундер! май кокырсып, бауырсак пен шелпек пюрлт... болмаганда сут елде айран каткан бидай кеже куйылып жатканын калайша умытсын. Брак отагасы сол айттарьщыздыц джи менже бас ауырткан жан емес. Егер ойда жокта бреу тап каз1р одан: “С1зд|цше курбан айт деген не?” - деп сурай калса, отагасы аузын астан эзер босатып алган сок да браз ойланып алып. ~ Ол-л... ол-л.. 1Ш1п-жем1 мол кундер, _ дер еД' Д 1 шт-жеут жалгастыра берер едг 69
- Х—дайлы кюлер курбан айтта мал шалмаса куна - - дед эйел'| тары да. Алыпхан “бупн мунык курбан дй—т -е ачьссы цалып едГ дегендей к,олындары кдсырын - Г». г. с.~ даныш^ыны аса кеп пайдалана бермейтш) д~.дь?-д=?ъ: асца эсырыс алып бара жатып, жолра жортып ч:с:н!н ерше бурылранындай эйелше ежфейе Кг Г-ЯгНН, - ~эй?арбарымыз к,урбан айт туралы ете к,атты дй-ъдты рой. Жардайлы юс1лер б|р малый к,урбандык,к,а _а._ур2 к,нмаса, меилтке келмей-ак, к,ойсын... депт|.. .-.узьндегь: асын шайнап отырып отарасы ейелшщ осынша едермен дшдарлырына 1штей танданды. “Жардайлы\" деген сезд| кайталай бергенше караранда... ез1 б!з де жардайлымыз... к,урбандык,к,а “мал шала аламыз\" деп '/аутанрысы келгеннен сау ма?” - деп ойлады 1шшен. Б]рак асханадан шыкланша ейелше лэм деп жауап берген жок,. Белмелерше келген сон да отарасы жауапка асыкпады. Эйткеж ол керуетше “б1ссымт-лэе\" деп жантая берген бойда-ак, кор-р ете тускен. Кейде тамак, жеуден де осылай туралап шаршап к,алатындай едет1 бар. Б|ра^ кейде тамак,тын шаршауы тамакден к,айтып та жатады. Содан кешю тамак, кезшде рана отарасымыз Т1рл1к белпсш андатып... жыбырлады. Дегенмен езшде тамак,тын дел уа^ытын бше к,оятын да айрык;ша бф к,асиет бар. Содан кешю астан кейш рана бэйб1шеамен к,олтыктасып сыртк,а шырып, таза ауара к1шкене бойы серпген сон барып: - Осы сенщ баранары к,урбан айтын не осы? - дед| отарасы бижтей сейлеп. Бэйбшеа курбан айттын жай- жапсарын, бф койды курбандыкка шалар болса екеу1жн о дуниедеп ата-баба, ана-эжелершщ шуылдасып куанысып каларын еж1ктед|. Алыпханра кеп еж1ктеудщ 1илндеп ен алдымен унараны - екеушщ мал базарына барып к,ой сатып алатындыры ед'|. Неге екен'ш... ейтеуф базарра тары бф барса кешеп алдырран акшалары кдйтпаса да еил кайтардай... элде уры-алаяк,тарра к,ыр керсететшдей... ынта-ык,ыласы ауа кеткеж. ТФД ата-баба, ана-ежелершщ шуылдаск,ан куанышынан да герл “Ойпырмай, кешеп ок,ирадан кейФ де месел! кайтпай... Алыпхан базарра тары келттГ', \" депздфт... базарды алшандап бф аралап журетшд1пне кентдендл ТФД бэйб1шесш1н “курбан айтка бф кун 70
кдлтанда барсак, та жарар” дегежне айткдны болмаса басын жарта сотар екк1 мшезд| ожар баладай кенбей ак,ыры ертен,|не баратын болып шеат. Ол тутмен дё ертедп мал базар жайын ойлады. Сейтт жатып эрнбер! денбекштендеп басын кдтыртаны: енд1п жерде кдлайда базардык каптатан алаяк;тарынын аузын топайдай ету ед|. Ак,ыры ол амалды да тапты. Сондатысы - бул жолы акшаны вз кдлтасына салмай, эйел1н1н к,алтасына салу- тын. “Сонда муны тэты да андып к,ойын-к,алтасына к,ол жупртпек болтандар енд| не 1стер екен?” Осы бф зымиян айланы ойлап тапк,ан бойда отатасынын кен,т1 бфжола жайланып, децбекцлгенш де дотарып шалк,асынан жаткан к,алпы... ой, ииркЫ, балбыратан б1р уй^ыта кете барды дейС1Ц. Уйк,ы к,ушатына шым-шымдап етп жатып та уйкынын соншалык; тэгпл1пн сезжт балбыратан устЫе балбырай берер эдет|Ц13 де тек осы отатасыда тана шытар... Сэбид| уйы^татк,андай к,анша балбыратсак;-таты - бул сездщ туп-терк1Н1 басы эп-эдем1 жайлы пысылдан бастау алар; кад1мп атын ешюр к,орыл екен1н де ок,ушы ез-езжен тусжт отыртан болар... г' Сол тун1 жакбыр жауып шытып, танертенлл1кте саран адамньщ жылатанындай аспан тамшылатанын дотара койматан. Ертенп шэйдН устжде бэйб1шес1 терезеден сырт^а к,арап отырып: - Е, мынадай куш кю мал базар аралап не она к;ойсын. Баска куж-ак барармыз, базардьщ к,ойы 61'р кунде таусылып калмас, - деп ед|, Алыпхан м1з бак,пады. Б|р юке шын бет алса оп-онай кайта коймас осы б1р мжезж к,айтерс1н... М13 бакпатаны былай турсын, белмелерже келген сон бфден киже бастады. Бэйб1шесж1н де енд| тесе киже бермеске амалы жок еде Урпекбас шопырына да бурынтыдай емпендемедт Машина шалшык, суларды кешт, жылжытан сон: - Мал базарына барамыз, - деде Урпекбас басын изедт Бас изеу| де риза емес, к,арсы да емес б1рдеде. Тунп жауыннан сон мал базары балшыктан илент жатыр екен. Сондыктан урпекбас машинаны гукшрге карай узатпай, ауызта жакын туск,а токтатты. Бифатыма да езшше тыжырынып: ~ 0з1н-ак, тандап, шопырта кетертт экелес1Н Де> Деп, мэшинеден шыккысы келмедн Ал Алыпханнын тайынатын жер1 емес едп Т1пт1 ол шопырдын мал сатылатын жерге дейт барматанына да, эйел1жн де 71
сыртк,а шыккысы келмей машине 1илнде тыжырынып отырранына да ашуланбады. К,айта жауа бастаган жауынды да кдперше алмастан иленген балшыклы кек майсадай кеилп тукшрге карай екпшдей журдр Экеа маркум к,орадан кой таддарда он, колыныд бас бармары мен сук, саусарын жорары кетерт алушы едл Сол кер1ню есше тускенде Алыпхан од колыныд кекке к,алай кетершт кеткешн де аддамай калды. Эзшше экесше уксап, бас бармары мен сук, саусарын катере бергенде ортан терек саусары да жампаддап ез-езшен косыла кетерт1п кеткент Бфак отарасы ортан терек саусатыныд бул к,ылырын да эбеслкке баламады. К,айта куанышты 1ске 'тесе шапк,ан кулын мшезд| баланыд суйк1мд| кылырындай журегш жылытып салды. “К,ане, курбандыкка шалар к,ой кайдасыд?” - дегендей эркайсысы баланыд бшепндей уш саусары кекте шошайып, балшык, пен суды кекмайсадай кеилп келе жатып, шалбарыныд балак,тарын турт алуды да бфауык '|штей ойлап отарасы колайсыздау тодкаддап едкейт бугтмек те болранымен, онысынан ештеде шыра коймады. Шыра коймаран себебк отарасы солай барын салып ырс-гурс едкейемш дегенде колы лзесше жетп ме... алде оран да желдк'|ремей калды ма.... эйтеуф мырзамыздыд балак, кайыру туралы шгерг1 умтн бфжола уз1п Ж1бергендей болды да, ол не де болса енд| алра... туктрдег! мадыраран ундер| куларына жара тускен койларра карай умтылып келе жатты. Эркайсысы баланыд бтегждей уш саусарын кекке шошайтып Алыпхан ырсылдап араш шарбактармен белшген кеп к,ойдыд б'|р шелне жете бергенде базар эл| к,ыза да коймаран екен. 6м1р1нде ез босарасында кой сойып, к,ан шырарып кермеген жан осындай ниетпен мал базарына К1ргенде, алапат 61 р куаныш кеудесж керт кетед| екен. Оны Алыпхан осы жолы алраш рет басынан еткерт келе жатыр еД'- К,удайым-ау, кой соймак тугт1... эрине бала кезде кертён! бар рой... ал енд| адам тугт1 кудайра да аян, ифатыманы содына ерлп осы калара келгелт.. асып кеткенде 'ииек-карын... бас, екпе-бауыр сатып алып кун кешпед! ме? Ет сатып алран кунде де ыстык, кунде узакты кун турып бореи бастаран... лпл едкейт беле 1здегендей \\/мгсГа^ИС1 °1Л'неРДей жалкаяк бфдеделерд! Бифатыма Гпйт*ЛесПжКСуС сеу'п эуре болып жатпаушы ма ед|? ифатымасы эне, аярымен лай кешкю келмей 72
шетелд1к мэш.иненщ |цин„де сипанып отырганы анау. Пэл1 Д6Г6Н. А/1 К031НД0 ОСЫЛЭИ ЖОК.ШЫЛЫК, Эбден ТИТЫКТЭТКаН жан 0НД1 кудайдын куд|рет)мен жетшт... кемелше келт, 931 кой сатып алып курбандык шалмак, болранда к,алай тасымасын? К,алайша куанбасын?! Акыры алапат куаныш кеудесЫе сыймай Алыпхан уш саусарын к©кке кетерген куи1 мал шетше жеткен кезде б|р сат аялдады да: “ Ау, курбандыкка шалуга жарайтын мал кайсында бар? - деп ент1ге айкай салды. Сол-ак, екен, он жагынан да, сол жагынан да, алдан да, арттан да Алыпханга умтылыскан жупыны ки1мд| Ж1пттер эуел1 ездер| б|рш- б|'р| карып, сосын жетелеген койлары б|р1н-бгр| к,агып келп, итер1С1п, б|рш-б|р| кулатып та алып... кеншге алар сездер айтып... оны кайтадан кецлрют жатты. - К©ке, менде бар... - Менде-е. Мше, нагыз кой! - К.0ЛЫКЫЗДЫ мына койдын белше салыкызшы-ы. - Курбандыкка лайыгы мне, мына кой рой. ИПркш, куйрырына карасанызшы.-ы! - Ара, мында журщ13... мында... - Бер| бурылынызшы кудай уш!н! - Ойпырмай к©п койдын тасасынан мешн койымды кермей калдыныз-ау, к©кетай-ай, - деп эл1 иепне сакал да тебшдемеген б|р жас Ж1пт жыламсырап турды да акыры ол пакыр Алыпханра жете алмаранына капа болып жылап та Ж1берген-дг Шуылдаскан кеп дауыс естен тандыррандай-ак едг Б|рак отарасы саскан жок. Он колынын уш саусарын кокке кетерген куй! алра умтылды. Т1пт1 б|р пысык дел алдына келденен тарта берген ©С1К жунд| сабалак койдын бел!'не кекте шошайран уш саусарын туарт экелт: “Бюс1мшлэ-е”, деп салып Ж1бер1п турып: - Ой мына койьщнын шубатылран жуншен алаша токымасам, тыриран б1рдене рой! - деп салды. Сатып алушыньщ мал тани бтетшш андаган кои сатушылардыц алдынгы леп енд| шепжстг Эйткенмен кейтп лектщ шуы токталар емес. Ана шеттен де, мына шеттен де койларын жетелеп келгендер бер101р койларыньщ белше Алыпханнын жуан саусактары 01р- бф басылмай эсте меселдер! кайтпак емес-тп Алыпханнын барбиран саусактары онынан келген койдьщ да, солынан келген.... алдынан келген койлардын да белдерше басылып жатты. Барбиган у 73
саусак к,ойлардын калын, жужнщ арасына шым батып жогалады да... содан б|р кезде сопан, ет1п к,айта шык^ан аралыкта езше таяу турган мал сатушылар демдерж Ыне алып багады. ©йткет бупн базб|рж1н барын ашура келгендей... осы сауса^тардьщ к,алын, жун арасынан аман-есен шыруы оларра ерекше «.уаныш эр| ум1т сектдг Сосын к,ой иес1 умн пен к,уаныштан езу| куларына жет1п турып: - Кеке, калай екен? - дейд|. Эрине, олардын к,ай- кайсысы да “Осыны алдым” яки “турар баранды айтшы, болмаса \"осы к,ойды белек шырар” деген сияк,ты сездер кутедг Алайда мал сатып алушы мырзамыздыц аузынан Э31рге “арыкдау екен”, “шамалы секшд|” деген сияк,ты мардымсыз багалаудан артык, сез шык,пай тур. Оны айтасыз... мал сатушылар мырзамыздын эл1 б|р к,ойрэ да саудаласпаранына кушп тур. Расында Алыпхан саудаласу кереклпн умытып та кеткен еде 0м1ршде базарда к;ой саудалап кермеген жанра ерине муны к'1М де болса амалсыз кеишрер! ак,ик,ат сектдг Содан б|р кезде соцры ем-уш айда мурты аньщ бIр рет те басылмаран б|р жасамыс мал сатушы: - Тым болмаса саудаласпадыдыз да рой! - дегенде барып отарасымыздын есже саудаласу мэселеа сап ете калды емес пе? Сол-ак; екен алдына екеле берген жуж к,ыры^ кун кулге, отыз кун к,ирэ аунарандай сауыс-сауыс б|р к,ойдын, иесже: - Барасы канша? - деп к,алды. Шын мэжсЫде бул к,ойды тепн берсе де алмак, емес-тг Бул эрекет! тек мал с.аудаласудан да хабардар екенд|пн манайындарыларра бтд'|ру ниет1 рана еде - Сепз мын, ара, - дед| мурты аузына тускен ж1пт сарт етк13'т. - 0йт деген! - Жет1 мын, ага. - ©й-до-ейт деген. Ага, ендеше алты мын... Шепнер жер1м жок,. 0з1н бес жарым мьщра алып ед1м. Бес жуз тенге пайда керейж де. Торыз балам бар... Оныншысын кел1'жн!з бупн.. ертен туамын деп енппп отыр. Мурты аузына тускен Ж1пттщ кезшен жас шыкпады демесен!3, элпндей энпмелерд! айтнанда дауысы бузылып, кад1мг!дей-ак, жыларман халде отыр едг Отарасы аз-кем антарылып ^алды. Антарылраны мал иес1Н1н жылан^ылыгынан да емес-т1... “...Оныншы 74
баланы кел1Н1Н13 бупн... ертен туамын дел енлпп отыр\" - деген сезд| еслгенде “Ойпырмай, менде он бала тугызып, ем еарт керген сабазыднын бф| ед1м... керер1н алда гой... жагдайын калай болар екен”, - дел жуык, манда мурты басылмаган Ж1птт1 аягандыгы едг Т|пт1 оныд колына тенге устата кою да есше туст колына тжкен мын элде ею мын тецгел1кт1 былайша-ак, бере салу ниелмен отагасы койнына колын тыга берт, акшасынын эйелшщ калтасында екеш есже тустс Б|'р есептен калтасында акшасынын болмауы оныц к,имылын енд1п жерде батылдандьфып ж|бергендей болды. бйткеш кен|'л1нде енд| акшамды урлап алар-ау деген уайым жок. Малды кеппп журт аралады десе болар. “К,ойым мэшинеде С1зге жете алмай тур едГ'... “К,ойым тележкеден тусе алмай кор болып... болмаса базардын алды ед|” дегендердщ де кеншш калдырган жок,. Балшыкты кекмайсадай кеилп журт олардын да барып койларынын белш басып, керт бердг К,азфп журюмен Алыпхан дэл бупн койларды емдеуге келген атакты емилге де уксады. Олай деу1м!зге себеп болтан жай - б1р саржагал жаман бала койын жетелеген куй1 жолын кес-кестеп турып: “Кеке-ай, алмасаныз да койымнын белш басып кер1Н13Ш|”, - дел жыларман куйде сонша жапынса болар ма? Алыпхан да бэлденбед!, шошайган уш саусагын оныц койынын белше басты да ж1берд|. Сейтш жургенде б1р кара жунд| казакы кой кезше туст, унап калып саудаласа кеткеш. - Канша сурайсын? - Тогыз мын... куйрыгын керт турсыз гой. - Жет1 жарым? - Жок, ага сепз жарымнан тусе алмаймын. - Сепз мын? Берсен, жетелеп журе беремш. - Сепз мын уш жуз. Токтадым, ага... ~ Сепз мын ею жуз. Осыган келюей1к. - Сепз мын ею жуз елу. Ага аз ушш гана туслм. - Жок сепз мын ею жузден аса алман... Т|пт1 енд1п калган елу тенгешн бетше карал жатуынын да артык екенш сезе тура касарысуы мал сатушы Ж1птпн бет-элпетш еткен базарда койнынан долларын алып кететш алаякка уксатуынан едн “Сол ма, сол емес пе. Калта тонайтын жылпостардын мал сатумен де айналыса беру| мумюн бе, мумюн емес пе?” _ деген оилар мырзамызды кес-кестеп ары карай журпзбей коиса 75
болар ма? Мал сатушынын да езужде мыск,ыл турдыма- ау, немене... Не керек, сататын к,ойы кентше унай тура элп мал сатушыдан отагасы оп-одай терю айналып кетпес! бар ма. Бул кезде отагасы мандайы шып-шып терлеп, 031 кэд1мгщей шаршап та к,алтан. Балшыкты кекмайсадай жапыра басып жургенде шалбарынын балары, плашыныц етеп не болранын бф Алла бтсш. Алыпханта к,азф енкею де оцай шаруа емес. Ал аяктагы бэтщкенщ сыкдытын кермесе-даты шамалап тур. Енд| ол эуелдеп эйел1 торыз баланы туып, енд| оныншысын табуга ент1гт отырран, мурты аузына тускен жылацк,ай мал сатушынын аташ шарбарынан устап ентИп турып азын-аулак, дамылдаран болды. Ана к,у да отарасынын осы бф элсфеп турран сетЫ пайдалана кетпек болрандай: - Ара, енд| мына кдйымды кер1н1зап, - деп миронос дейт1н миронос емес.бфак, к,азакы к,ойра да келмейтш жужжи туа де «.оцырдан гер| жирендеу... элде жиреннен гер| бозрылттау... к,ойды келденен тарта бергент Элде койынын жуж тураннан осылай ала-к,ула болса, ез! 61ЛС1Н. Алыпханньщ енд| оньщ к,ойыньщ белше сауса^тарын салура да ершт турран халш де андай ^алрандай: - Сенбесежз саусарынызды салып керМзш'|. К,ыстай жемнен тумсырын кетермеген мал, аратай, имандай шыным... втрк болса бугшг1 туннен аман шык,сам да, ертенг! туннен шыкдай кетейж... - К,анша дейсщ? Элг1ндег1 салдыр-сатпарыма да сег13 мын сурадым рой, ара... енд| буран торыз мын сурайын. Сег'1зге туспейсщ бе? - дед| Алыпхан “Кенбесен де ез еркщ бтсж... бар1б'|р осы койынды аламын” дегендей босанси сейлеп. Арэ, жардайымды элг'шде айттым рой. Эйел1М13 екеум1з мынадай заманда... осы он баламен ток,тасак, та жарар ед^... он бфшил балара тэуекел етсек...элде каидан бтейш ара, бф жары ез1Н1збен акылдасканым Жарайды-ы, дед| Алыпхан кеп сезден к,ашк,андай о^ыс келюе кетт. й “ Нен' Жарайды деп тУРсыз, ара? К,ойды ма, элде он баламен то^таранымызды ма? Атьщ К1м деп турмын... саран? 76
- Атым ба, менщ атымды сурап турсыз ба, ага-а.. Жантай рой, - дед| Ж1пт ес1 шыга куанган сэтте кетшген, мужшген сап-сары тютер! ак,сиып турып - Ал, Жантай, шырак, мен к,аз1р б|р бала Ж1беремш. Шопырым.. 031 орыстан гер| к,азак,тау... к,азак,тан гер| орыстау б|рден,е... Содан ак,шан,ды берт ж1берсем... Ал сен одан осы койды жетелетт ж1берсен,-н,... - Макул, ага-а, - дед! Жантай куаныштан кез1 жайнап турып. Алыпхан енд| мэшинесше карай журдг Осы сетте койынды кетерт элде жетелеп маран ер1п жур десе-дагы мал сатушы кустай ушып тур ед|, алайда бул сез отагасынын есше туспей койды. Бурын базар аралап мал саудалап кермеген деген осы-дары. ...Торыз мыд тецгеш санап турып урпекбастын, колына устаткан сок, куш бойры жур'ютен эбден титыктап шаршаган Алыпхан алдьщры орынра жайрасып алран бойда: “Мал калай екен? К,аншага алдык?” - деген сия^ты эйелшщ сурактарына жауап беруге де ершт кездерш жума бастаган едк Содан еуел! пысылдап, сокынан акырындап корылдай бастаган отагасы эуел1 сыпайы ызылмен басталып, дуниеж шулатар дауылга уласкан аламан-тасыр желдей жайсыз корылга басып, урпекбас пен Жантайдын койды жуксалгышка калай салганын да б'шмей, т'тт'1 отагасымыз машина козгалып бара жатканда да элп аламан-тасыр корылын узбедг Урпекбас отагасыга ожырая караганымен б|р тэу|р1 бул жолы: “К.ызык, кююздер екен”, - деген жок,. Содан эп-сэтте-ак уйге жет'т, кел1ктер'| ес'|к алдына келденеддей турган сон-ак Бифатыма отагасын, шопыр жуксалрыштагы койды оятуга кфюкен. Отагасын ояту, эрине аса киынга тускен жок;. Эйткеш кой емес, адам гой, ейтеу1р. Ал койды ояту оп-онай *ю болмады. “Оятты” дейтш*1М1здей бар, урпекбас койды жуксалгыштан шыгаруга сонша кеп эуреге тускеш. Асау кой онын, дегенше кенбей уйелеп жатты... элде мундай сэнд’|, жумсак, жерде жатып кермеген жануарымыз шын уйыктап кетсе де ез'| бгпсш. Алыпхан эзер дегенде уйкысын ашып, машинадан туст, ес'шеп, сонан сон макыраган ун шыккан жакка эуел‘| таныркап, сосын барып кой сатып алганы ес1не тус'ш, бурыла берсе дэл алдында сокгы саудаласкан жирен шатыс кон.ыр кой емес, кырык кун кулге, отыз 77
кун к,ига аунарандай сауыс-сауыс болып эуелп саудаласхан к,ойы тур. Алыпхан кезш он, колынын, сук саусагымен суртт ж1берт кайта караса да... сол. Сол кодь'нык сук, саусарымен суртт ж1берт караса да... сол. О. Алла. Мына тур1мен шетелдк деп журген машиналарынын жуксалрышын сасытып та ж1берген _ы?ар-ау. Бфак б1реуд1н бфденесш булд|рд1м деп турран кой жох. Манырап буларга карады, сосын неге екен1н... уйлержщ тебес'ше кез салды. Алыпхан ашудан катты тупил турып, езшше урпекбаска: - Ау бул хойды мен еуелде алты мын тенгеге алмай кетпед1м бе?! - деп едх шопыр: “Мен кайдан бтейш” дегендей иыгын к,ик,ан етк1здг К,удай бшедх осы сэтте ол “к,ызык, кюскздер екен” деген сезд| |цшнен айтып турган да болар-ау. - Кдйран тогыз мыным-ай! - дед| Алыпхан ашумен булыра сейлеп. Бифатыма энпмеге араласпады. Ол отагасы машинанын алдына шалбардын баларын тресте дейт, плаштын етепн колтырына дейш балшык, пен лай сура булд!р1п келгенде-ак, жыны тырысып калран. Эп- эжептеу1р Италиянын бэт1нкесш1н енд'| кай елд1К1 болып кеткен'|н айыру да киын едк Алыпхан урпекбаска: - Айда кайтадан мал базарра! - деген кезде барып, Бифатыма амалсыз жанушыра сезге араласты. - Кой енд|... Буйырраны шырар... к,урбандык,к,а деп алган хойды кайтып ауыстырмайды. Алыпхан енд| булырып сейлей де алмай халды. 8йел1 шэригат сезш айтхан сон дымы хурыды. Екеуж1Н Де бетше кезек-кезек харап турран шопыр Бифатыманын женуге бет бурганын андап, енд| сауыс-сауыс хойды уйге харай жетеледг Жетелеп бара жатханда Алыпхан басын бурып хараса, экелген хойлары хошхар екен. Ойбай-ай, ойбай-ай!\" - деп штей безек хахты Алыпхан. Элпндеп торыз баласы бар жыланкайдын алдап сокканын харашы. Алда ененд! рана урайын-ай! Мына эп-эжептеу1р уйдщ 'шл хошхар сасып кететш шырар-ау, ендг Басе, муй1зшен-ак шошып ед'|м-ау\". Сосын: ипырмай^ базарра барсам болды, алданып кайтатын оолдым-ау”, - деп езше-ез1 кейщи “Базар б1ткенд| алаяхтар мен хулар жаулап алран ба, элде мен бейбак анхау болып кеткенмш бе?’’. ЖЭЦа уйд1 жать|РХаран жох. К|ре берютеп жаюлы кшемдер мен жалтыраган мебельдерге карап 78
турып манырады. Жым-жырт уйде к,ошк,ар маныраганнан аск,ан кызык бар ма? Асхана жак,тан аспаз, шетм белмеден таягын шошайтып еден жуатын эйел шыкты. Шыкк,андары бар болсын, екеушде де зэре калмады. К,ошк,ардыц муй131'нен к,орык,ты ма, элде уст-басынын, сауысынан корык,ты ма, к1м бтсш. Т|’пт1 к,ошк,ар екшил рет маныраганда олар белмелерше к,ашып тырылды. Алыпхан сырт ки1мдерж шешкен бойда-ак, аман-есетнде к,ошк,арды б1р жерге к,амап элде байлаудын, к;амына крап, енд| к,ошк,арды устайын десе... ал устатсайшы, ктемжч устмен эр1 к,ашады... бер[ к,ашады... бншейж кекмайсаньщ устшен жургендей. Оны тап бастырмайтындай Алыпхан к,айб1р желаяк, едь К,ошк,арды олай б1р, булай б|р к,уранда-ак, отагасымыз борсацдап, макдайы шып-шып терлемеа бар ма? Осы кезде эйел1 экелген сулгте бетш б1р суртт алып к,айта куганда кошкдр кшем теселген баспалдак;тармен екшил к,абатк,а умтылып (дэмесжщ зорын к;арай керщ!з) тары 6\\р енер шырарды емес пе? Каштаны да ештеце емес екен. Ктем тесеген баспалдакдын ортан белже жетт турып кумалактаганын айтсацшы!.. “Ойбай-ай... ойбай-ай!” - дед| |штей куйт-пюкен Алыпхан безек к,агып темен к,арай домалап жатк;ан к,ошк,ардьщ к,иларын б|р-б|рлеп терт журт. Осындай басьща тускенде бтеан.--- безер малдын кумалары да безер екен-ау. К,ошк,ардыц езжен бетер безек какхан элг1 немелерш де эзер жинаса болар ма. К,орлык-ай! Калтасын к,ига толтырып болран сон, шаршап- шалдырып поймай к,уып журт, ак,ыры к,ошк,арды да устады-ау. ...Енд1 ойлап кдраса бул уйде ваннадан езге сол кршкарды байлайтын жер де жок. 0зге белмелердщ бэрше ктем теселген, ктемнщ асты жалт-жулт кун сэулеа ойнаган паркет. Онын бэр| к,ошк,ар тугт1 уй иелер1нщ ездер| абайлап басатын мулжтер. Алыпхан уст сауыс-сауыс кош^ардык мойнынан кушактап отырып акыры б|р айла тауып, сол айласын шунтом сурагандай елп эйелже: - Осы к,ошк,арды дэл к,аз1р сойып ж1берсек к,айтед|? ~ деп ед|, - Ойбай, к,урбандык,к,а шалатын малды куж бурын союга болмайды, - деп бэйб1шес1 безек «.акты, „не безгелтек! Бэйб1шесшщ сез1 рас болса к,урбан аитк;а дейт эл| уш кун бар. Уш кун! Енд| отагасы ^ош^ардьщ шуаш июш тскеп, енд| болмаса локсып жУРег| кетер1л1п, к,ускысы келт... эзер шыдап 79
кошкарынын мойнынан тас кып кушактэп отыргзн куй| I бфауык уайымга батты. “Кудайым-ай, осы уш кунд| менщ азабыма сыйлаган екенсщ де! Абырой-беделден журдай I болу уш1н мал базарга барран екем де. Бержен де бала- шагамныд алдындары маскара болранымды айтсацшы!” I Отагасынын басында дэл осындай сасу бурын сонды болды ма екен, ез1? К,аз1р кызы келед!... Ол к,ыз кошкар ■: тупл! селтиген лак, керсе кайда сек1рерш б\\р Алла бтсж. ■ Ал балалары ше? Келш1 ше? Алда болар нелер кызык (элде азап) кершютер кез алдына Т13Ш1П келе калганда ! отарасы 1штей \"Ойбай-ай, Ойбай-ай!” деп куйшумен болды. \"Осы курбандык шалу деген б|р-р”... дей берд| де ез ойынан ез1 шошып, унс13 мщг|рлеп калды. взжше кудайдан коркатын... жене катты коркатын да эдел бар- тын.. “Сол К1С1Н1 кермей-бшмей осынша неге коркамын осы...” деп осы едетше езшше катты кайран калган кездер! де болады. Уакыт еткен сайын боска турмай кошкар да бф енерге бф енер коса бердк Туе кезшде асымызды уайымсыз 1шей1к деп отагасы жетелеп, бейб1шес1 итерж ес1к алдындары курамаганмен курауга жакын бф агаштыц бутагына байлаган. Алдына тукпф- тукпфден жулып екел1п, ер турл1 шеп те салды. Расында бул туста ездер| жуынып-шайынып асханадан тамактарын жеп, естерж енд| жинап... содан екеу| мал базарынан екелген кошкарларын шаршап-шалдыгып багып жаткан юстерге усап керуеттержде тырайып- тырайып уйкыны сорып жатканда белмелерже Екатеринагул желп келд|. - К,ошкар кашайын-н деп жатыр-р, - дед| кошкарлары тап б|р турмеден кашатындай ент1гт турып. К,алык уйкыдан турган К1С1Н1Н есжде кошкар сатып алганы тура койсын ба. К,ошкары нес1? - дед| отагасы шашы урпиж турып шошына сейлеп. - К,ошкар-р? Ойёай-ау мал базардан курбандыкка шалуга кошкар сатып алмап па ец? - дед| енлмеге Бифатыма араласып. Сонда барып кошкары сап етж есже тускен отагасы асыгыс киже бастады. Кижт жатып: Сонда не, бул уйде тургым келмейд! дей ме? Б1зд| комсына ма? - дед| Алыпхан буркылдап ашуланып турып. сондаи шыгар... ейтеуф байлаган агашты суйретФ, кашатын еак Фдеп жур. 80
К,зшатын еск 1здеп жур деил эуелы. Агашты суйрет1п кетт1 дейсщ бе? К,арай гер ез1н... Е, торыз мын, тецгеж телесш де кете барсын... — дед| Алыпхан кекес1нмен. - Сондай сауыс-сауыс кошкар маган керек едг Соган кун1м тус1п... кетпеил... кетпей-ак, койшы... деп жалынады екем-ау. Отарасы осылай буркырай сейлеген к у й! сыртка шыкса, кошкар байларан арашымен коса жЮш суйреп'п шапкылап, расында да тем1р шарбактан шыратын сацлау 1здеп жур екен. Алдына салран шепт1 де шала жегт. Алыпхан бейб1шес1мен екеу| ек1 жак,тан к,уса да, камаса да кошкарды устау мумк1н болмаран соц, амалсыз 1штен аспаз бен еден сыпырушыны кемекке шакырып барып отарасы жабыла шуласкан улы айкаймен акыры кошкардын, уз1лген бас Ж1б1не кол жетк1зд|-ау. Эрине, одан кей|н де кошкар бой бермейм1н деп булкынранмен канша кошкар болса да Алыпханды дырылдатып суйреп кету де он,ай шаруа емес кой.... ... Бар хухай кешке басталды. “Тойотамен” окуынан кайткан ГИстегул аярын тык-тык басып келе жатып уй алдында экес1 мойнынан кушактап отырран сауыс-сауыс кошкарды кергенде-ак шошып тус1п, уйге жупре юрген бетте тары да: - Бул не сасык ию! - деп бврден П1сте мурнын басып, тыжырынран калпы ек1нш1 кабатка умтыла бергендег! максаты, ек1нш1 кабатка б'|р жетт алса буг1нд1кке кайтып темен туспес те ед| бэлк1м.... б|рак кунд1зг1 домаларан кошкардыц киынан калып койран ек1-уш домалакты кез1 шалып (экес! кайсыб|р кумалак терпш ед|) шалкасынан кулай жаздады. К,УДай сактаранда баскыштын, жактау арашынан устап кана аман калды-ау. Б|рак “шар-р” еткен дауысына шешес1, аспаз, еден сыпырушылар сол сэтте- ак тугел жиналран. Эрине экес! байрус кошкарынык мойнынан кушактап сыртта отыррандыктан рана бул окирадан сырт калды К,ыс ауасы емес пе, кешкюш аяз кыса тустк Эрине кырык кун кулге, отыз кун кирэ аунарандай сауыс-сауыс жундер! турранда кошкар анау-мынау аязра дес берер емес. К,ошкарра ерем1н деп отарасыньщ ез1 бурсек к,зрып кеткен сод амалсыз кошкарды уйге юрпзд^де, б\\р шеш1мге келгенше деп ванна астауына тус1р1п, ез| мойнынан кушактап отырды. Б|рауык осылай еткендер! езше де, кошкарра да жайлы кер1нд|. Шетелд1к сырмен 6-К90 81
сырланган шетелд1к астауда турранына к,ошк,ар да ! шук‘|рш1Л1к еткендей бфауык, кщмылсыз турды. Осы жолы ! отарасы сауыс-сауыс жун исшщ де кюш балбырататын б!р к,асиет1 бар ма деп кдлды.Элде бала кушндег! к,ой бак,к,ан кундер| еанетусл ме-ау, немене... Эйтеу1р кдлрып келпл... «.алрыранда да кэд1мг1дей к,орылра баса бастаган екен, элп жануар тап осындай к,орылды бурын- сонды тындап кермегендктен шырар-ау, ойда жсжта тапыр-тапыр ете к,алраны. Сол тапырдан отарасы да шошып оянранымен к,ошк,ардын, мойнынан к,олын алмараны ез алдына, басын да сауыс жундерден кетермедр Отарасы мызрып кеткен туста уйге жумыстан балалары Арык,хан, Тэлтхан, Эртхандар мен келш1 Динара келген-дк Олар да юрген бойда к,ошк,ар шст сезт, мурындарын тыржитып, мэн-жайды бтген сон барып бэр| жорары шырып жатты. Абырой болранда Шэр'тхан сол куш аяк, астынан бас^а к,алара келпл. Ею-уш кун сонда болатын секшд|. Бул да болса отарасы мен байб1шеге женшдк сияк,ты едр бйткеж Шэртхан юрт келгенде шалымен екеу| бастаран осы б|р юке кандай бара бершерш Алла бтсж. Содан жорарыдарылар кешю астарын 1шуге темен тускенде жайсыз июл келру уилн ГПстегул мен Динара к,ошк,ардьщ журт еткен жолдарына тугел дерлж шетелдщ уш жуз долларлык, элрлерш сеутл. Ваннаньщ мадайына лпл аямаран сек1лд|. Осы шырын аз болрандай, еден сыпырушы отарасыньщ шалбары мен плашын бIр жарым мын тедгеге химиялык, тазалаура бертл. Осынын барж артынша бэйб1шесшен еслп-бтген отарасы: “Ойбай-ай... ойбай-ай!” - деп куйт тел 1шшен. “Осы к,ошк,ар босарамыздан б1зд'| жутату ушин аттамаса его. Уш жуз доллар элрдщ садарасы кетюр-ай! Эй, осы сенщ етщД' к,урбандык,к,а шалмай-ак, парша-паршанды шырарып, иттерге тепн таратайын ба осы?! Сейтсем сауап-ак, болар ед|-ау, к,айтешн. Осы мшезщмен курбандык,ка шалынбак болып отырранын... мандайьщдары керек,арыс багын к,арай гер езш'щ... Эй, келш мен к,ызда да ес жо^-ау, осы... уш жуз долларлык, элр сеппей-ак, жуз тенгел1к б1рденеж шашса да жетпес пе?” Отарасынын ашуына шамданрандай к,ошк,ардыц осы сэтте тары да тапыр-тапыр ете ^алмасы бар емес пе? - Ваннаньщ сырын ^уртты-ау, - деп жанына желп 82
келген бэйб1шес1 шыркырап коя бердк - Астау да, онын сыры да кымбат туратынын бул макулык кайдан бтс1н. Кудайым-ай сап етт, сонша койдьщ Ынен сорымызга кайдан кездесе калып ед|? Бэйб1шесшщ шыркырайтынындай да бар екен. К,ошк,ардыд пышактай туяк,тары астау табанына айкыш- уйк,ыш сызык,тар калдырыпты. “Ойбай-ай, ойбай-ай!” - дед| 1Ш1нен отагасы тэты да. - Осы кошкар босагамыздан 613Д1 жутату уш1н аттамаса етт| деп ед!м. Сол сезд| ойыма КУДай салып турмасын деш1. Шыгынга шыгын косылды- ау! Эй, мына шыгын уш жуз доллардан да асып кететж шыгар, Сфэ. 0з1мн1к де мын, жарым тенге улес косканымды карасайшы.... К,удайым-ау мал базарда нем бар ед1 десейом. Уйде омалып отырмай. Маган курбандык шалмасак, болмайды деп желкелеген б|реу бар ма, осы?” Не дегенмен еркек емес пе? Отагасы 1штей канша куйт-тссе де бэйб|шес1не еагпрт тырс етпедк Осылай жаны жылап отырып та, “катынмен б1рге зар илеп, к,атын болмайын” деп сабазын еркек болып калуга сонша беюнд| 1штей. К,айгы атаулынын (эаресе дуние-мулк кайгысыньщ) осындайда ерлН зайыптылардын арасын ттл жакындатып ж1беретш едет! емес пе, бейб1шеа сондай б!р мей1р1мд| унмен: - Барып эуел| сен тамагынды 1Ш1п келил, - дегенде де, отагасы еркекдпне багып, - Эуел1 сен бара бер, мен сонынан- ак, - дед| эл| тауы шагылмаган юс1ше. Б|рак, бэйб1шес1 шыгып кеткен бойда аштыктан 1шепжц шурылдап эзер шыдап отырганын байкап: “Ойпырмай, эуел1 ез1м кетпеген екем асханага” деп катты екшд|. Бфак бэйб1шес1Н1н содынан: \"Эй, сен бер|' кайтшы?” - деуге тагы да еркеклпне багып кана ундемед'г Сейтт отырып: “Эй, осы кошкардын, 61зд1н уйге келгендеп шаруасы эуел1 меж аштан елтфу шыгар арэ, бул жалмауыз бар бул1кт1 меж жалмаудан бастайтын шыгар”, - деп камыкты. Бул кезде кошмар тагы б!р тапырлап астау табанынын б|раз сырын аспанга ушырган. Тап каз1р астау табаны тауык; шукып тастагандай алагат-алагат. Отагасы сауыс- сауыс сауырына басын суйеген кезде барып кошкар кайта тыншыгандай болды да енд| Алыпхан сол сауыс- сауыс сауырдан басын алуга да к,орык,ты. Басын ала кашса болды-ак, кефлше кошкар тагы да тапырга басатындай кер1нд|. Кенет отагасынын сауыс-сауыс кой 83
сауырына суйеп отырран басына керемет б1р ой тусе ! кеткенг Бер1ректе ездер1мен тату-тэгп керши отырран Намазалы дейт1н молда болатын. Эрине молда сик,ы да I шамалы-тын. Осындай курбан айт, ораза айт кездершде рана басына сэлде салып, тасбих устай калатын да езге уакытта мал базарында делдалдык, жасап, элде журттыд малый сойып берж журуил ед|... “Айтпак;шы, езЫ кеше кермед1м рой\", - деп ойлады отарасы осы туста. 031нщ телефонын да жатк,а бтет'ш. Кешю асын шт болып енд| к,ошк,ардыд басын устау кезепне келген бэйб1шес1не ол б1рден: - Телефонды осында экел! - дедн Эйел1 де: “Телефонды кайтущй ед|д?\" - демедк К,ара ж1б1н шубалтып ак; телефонды отарасы отырран жерге жетелеп К1рг1зд| де, ез'| к,айта шырып кетп. Алыпхан эуел1 молдамен емен-жарк,ын амандасып алды да “осындай да осындай” деп к,урбандык,к,а шаламын деп отырран к,ошк,ардан керген к,орлырын баян егп. Намазалы эуел1: “Е, к,урбандык,к,а шалудыд жайын б1лем13 рой” деп б|раз мадызданды. “Ондайда молданы шан;ыртып к,уран окыткдн айрык;ша сауап екен...” дегенд| айтып, мегзегендей де болды. - Мен1д сурамарым «.урбандыхка шалран малды айт кунЫен бурын союрэ бола ма деген мэселе еде - Жок,, оран рук,сат болмайды. К,урбандык, малы айт намазынан сод рана шалынады. Осылай дегенде “осыны езгертсед жазаланасыд” дегендей молданыд дауысы тжт1 ^атк,ыл есттдй - Намазеке, к,уран акысын ез1де дурыстап берермш... маран осы бупн сою керек болып тур. К,уран ак,ысын айтк,ан сод Намазалыныд дауысы б1раз жумсарды. - Ендм... эрине-е, айт намазынан сод шалынган дурыс деген1м1збен... мэселедки к,ойдыд сол кунге дей1н жейтш жем-шеб| болмай калса... яки к,урбандык,к,а шалынбак, малдыд мтез1 шэлкез боп, оныд уетже сактайтын жер1д болмай жатса-а... - Солай... Дэл сола-ай... ойпырмай, к,айдан бтген1д'1зд|.... Бэр1 езщ1з айтк,андай болып шаршатып тур> та^сыр. Отарасы аузынан “так;сыр” деген сезд1д к,алай шыгып кеткежн де байк,амай калды. К,айсыбф жылы 84
сарайындагы кемф| ок,ыс азайып калранда* “Сен урладьщ, жексурын”, - деп ттст, “Молда кем1р урламайды , - деп ол уэж айтып, “О, буйткен молда- лырыкнык!” - деп бул оныд жарасынан ала кетт... екеу| тебелест те калып едг К,УДайдык 031 кеипрсш... Енд| таксыр деп те ж1берд|. - Онда болады... болады-ы... - деп жатты трубкада Намазалы жк-жапар куй танытып. - Аллара... эруактарра барыштадым... деген сод ол мсшер де тусжед|... кеш1ред|... Молда осылай деп аз-кем тыныс жасады да кенет ок,ыс ойына тус|'п кеткендей: - Эй, Алыпхан, дегенмен уйчшшдегтер “курбандык малый ерте шалып койдык молданыц руксатымен” деген сияк,ты артык-ауыз сезге абай болсын, - дед|, - Эаресе менщ атымды атай кермесш... Алыпхан эуел1 басын изед| де, трубкага: - Таксыр-р... эрине,арине... - деп жк-жапар болды. Алыпханнык енд1П куанышында шек болмады. К,ойды 631 соймак болды. Бала кезшде экесшен кергеш бар, Ктемше агасыньщ ут'нде жатып ок,ыган кездер! сойылран талай койдык аягынан устап отырраны бар... берфекте де езшк1 болмаса, езгелердщ б|рд|-ект1 койын сойып берген кездер! кудайра шуюр жок емес кой... Бэйб1шес1н айкайлап шакырып: - К,ошкарды союрэ ею пышак эз1рле! - дед| бфден. Олай деген! - Ктемше арасынык мал сойран кезде б|р пышакты ек1нш1 пышакпен жанып жататыны болушы едг - Екеуден кем болмасын, - деп нырарлап турып ез1 эуел1 кейлепжк жек1н, сосын шалбарыныд баларын турд|. Ваннадары шкафтан кене деген б1р жукалау мойынорагышын тауып алып белш буды. Мундай улкен дайындык отагасыда бурын-сокды болмаран едп Сонымен кошкар союрэ тун жарымында к!р1С1п кеткенде, асхананык ет тимеген... ет тимегежмен кан тимеген... тым болмаранда кошкардьщ сауыс-сауыс жуж элде карнынан шыккан кумалагы калмаран жер|' болсашы... Эй, езше де (элбетте кошкар да баяры) керсетпегеж жок... б|р жершщ етш.... ек1нил жер1жк терют жулып... кун1 бойы мадыраумен болран жэрын айырып... астаудын, сырын ушырран туяктарын сирарымен коса терезеден лактырып... айызы канды-ау! Не керек, так бтше 85
—ч к,ошк,ардыд ет1 асхананыд к,ак, ортасында бэйб1шес1 жайып берген кленканыд устшде уюл1 жатты. ... Содан белмесше азер жетт керуетшщ устше гурс к,улаган отагасы ею кун, ею тун уйык,тады ма... элде уш кун, уш тун уйык,тады ма, аныгы есшде де жок,. Эйтеу1р ара-арасында оянып, б|рде тустк... бфде кештк аск,а барып жургеш емю-емю ес1нде. Эрине, б1р-ек1 рет тадертедплк элде кешю аск;а уй-1шшдеплердщ ша^ырмай к,ойгандары да анык, едг Оган дауласуга бет> болмады. ©йткен! уйык,тап жатк,ан ез1 той. Алайда: “Сол мен бармаган кездер! олар к,андай тамак жед| екен”, - деген ой отагасыныд санасынан бф жет'| бойы шык,пай журд|. Эйтеуф уйхысы к,аныдк,ырап б|р оянса: - Отагасы-ау, бупн айт к,ой. Турсадшы... Асымыз да эз1р... к,уран о^уга Намазалы молда кел'т отыр, - деп бэйб1шес1 муныд жедтен тарт^ылап тур екен. - Жарык,тык,, курбан айт та келт к,алган екен-ау, - деп отагасы орнынан турып эуел1 ею к,олын жогары кетерт, алга созып, бексесш к,озгап... езшщ жабайы гимнастикасын жасаган болды да, асыгыс кише бастады. Отагасы ушж бул б|р аса кедшаз кез болды... 1шер асы кейде жетт, кейде жетпей, кедей-кепшктерд|д содын алып журген шак,тарында да осылайша салы суга кетпегендей едк Тамак,к,а ыдк,иып тойганда гана кедтдент, ажары ашылып, ттт1 ыдылдап кайсыбф сэттерде элдекдлай эн айтк,ысы келт отырады да, езге уакыттьщ бэршде базарда жогалган ак,шасын яки курбандык,к,а шалган кошмар жайын гана ойлайды немесе терю к,арап бук тус'т жатып уйыхтап кетед|. Айтла^шы... бф мезпл Шуртбай керцлсЫ есше алганы бар. Жалгыз баласы наркоман боп,ез1 к,ызметтен кетт, булар эне кешем13, мте кэшем1з деп журген кездериак, ер'| мойнына кетт журген-дг Таяуда Пютегул кешеден сол Шуртбайдыд ез1 темею, эйелшщ шем1шке сатып отырганын кертт1. ГПстегул амандаск,ан сод олар да бас изеп ишара жасаганмен бфак беттер| ерттей к,ызарып, темен ^арап к,алыпты... бейбактар. - Алда пак,ырлар-ай! - деп к,алды осыны есткенде Алыпхан оларды к,атты аяп... - К,удай басына ю салган сод пенде илрюн тозган шуберектей одып кете барады 86
екен-дагы. Болмаса заманында К1мсщ... Шуртбай-ак ед|... Обалы не керек, муны отыррызып к,ойып талай ак,ыл айтк,ан. “Коянныд кежектершдей шубаган кеп баланыд кереп жок,. Дурыс-сы... б|р-ак, бала болсын\", - деуш| ед| пакыр-р.. Алыпхан Шуртбай кершюн ойлап отырып “Аспазга етп мол астырып ездерш конак ет1п ж1берсем бе екен... уйдI керсе-пп”, - деп те ойлады. Ой екеу| еткен-кеткен жайларды айтып, эдпмеж б1р сапырар еднау! ИПрюн- ай, айыздары канар-ак едКау! Б1рак орэн балалары не дейд|? 0дпме балаларына лрелгенде отарасы тосылып калды. бйткеж балалары темею мен шем1шке саткандар тугш1 к,ызыл тусл, етеп киык кестем кигендердщ езж саралап кана шакырып жатыр емес пе? “Ой эттес-ай, - деп ойлады Алыпхан тап осы туста. - “Шуртбайдыд ертедеп ортасынан жыртылран он сомдыкты юке асыру максатында айткан акылыныд ез1 не турады? Ой, эттес- ай, езж б1р меймтдетт-ак сыйлап ж!беруд|д ретжщ келмеуж карашы. Ттл эйел|' мен екеуш1д устже кжм КИГ131П кокырайтып ж1берсе де жарасар ед|.” 0К1Н1Ш те уйк,ы шакырады екен-ау, эсш1. Осылай ойлап жатып та отарасымыз сол сэтте кор-р ете калган-ды. ...Алыпхан ушш олай да емес, булай да емес; я жаксысы , я жаманы туажкс1з кундер елп жаткан. Содан ойда жок,та Шэртханныд алыс-берю жасап журген Кока деген досыныд эке-шешес1 буларды конакка шакыра калганы. “Сендер дос болсандар, 613 де дос боламыз”, - депл-мю, Коканын екес1 ойда жокта. Сейтсе, Коканыд шешеа де дарылдаган мактаншак неме ме, немене... карап отырмай онысы да: “Ендеше уйге шакырамыз”, - депл-мю. Муны еслген Алыпхан: “Е, макул екен^', - дед! |Ш1нен. Бетен керген жок. Тек кана 1штей: “Кой сойып, элде тай сойып шакыра ма екен, элде базардыд ет1мен...” деп ас-аукат жагын рана ойлап кегп. Ппл “Кока дегеж кайсысы едк ез1?” - дел ешюмнен сураган да жок. Сурамаган себеб! 1штей: “Эли кызыл кэстем, ак кейлек кит, кызыл галстук таккандардыд б!р| болар, кеп болганда”, - деп ойлады 1штей. Не керек кешюсш кемжр1 мен екеу| элем-жэлем ки1нт мэшинелерже мжт, тартып кеткендер! есжде... Оонан сод есжде калмаган себеб! - отагасы мэшинежд журюмен аз рана мызгып кеткен-д|... Оянса... уш ка а 87
зэул1м уйдщ есИнщ алдында тур екен де, шашы жалбыратан узынтура юсл бэйек болып булардьщ мэшинелершщ ес1пн ашып жатыр екен. Шамасы, уй иес1 болар. Жалбыршаш, узынтуранын, ар жатында “К,ош кел1н1здер-р... уйге юрмкйдер-р, те-ерлетщ1здер-р!” - деп жалбырай сейлеп арык; кара кемтр де журдн Шамасы, Шэр'шханнык досынын, мак,таншак, шешеа сол К1С1 болар. Уй иелер| жалбырап, далбырап журт конактарды аман-есен мэшинелершен тусрп алган сок (Тус1р1п алган сок дейт!Н1м'1здей де бар; ейткеш туспепр мэшиненщ кек ес1п к,апел1мде тарылып кеткендей отагасымыз сыймай барып, эзер сыйып элп еактен кептелт, зорга шыккандары уй иелершщ куанышын айтсакызшы...) табалдырыгынан бастап кшем теселген уйд1к жогаргы кабатына бастай женелд| емес пе? Кшемдер болганда, кандай, тэй|р'|... Аяк,пен баспак, тупл1, саусактыд ушын рана типзт керетш кшемдер. Жане буларра: “Жорарыра шыкканша аяк, ки1мдер1к1зд'| шешпей-ак, койыкыздар”, - дегенш кайтеаздер... ... Еюнш1 к,абатк,а шык,ты ма, элде ушшил кабатка ет'т кетт| ме, немене... эйтеуф Алыпхан ушмн бул б|р узак, журю болып кер|нд|. Ипт! ент1пп те калды. К,онактарын ент1кт'|р1п алранына кысылгандай элп жол бастап келе жаткан узынтура, жалбыршаш: Ойпырымай, лифт1М13 жок, енд|. Лифт1М13 болмай уятты болып турмыз... Ол кургур да осындайда керек екен... Айып етпек13дер... кеп к,алдык,. Е, мте-е... - дей берш б'|р улкен ес1кт1 ашты-ау, эйтеу1р. К,онактары уш1Н саскандары ма, элде сондайлык, ауыр ма, немене... узынтура, жалбыршаш, арык кара элп ес1кт1 кемп1р1мен катар турып, итерсе болар ма?... апаБгУЛ б®лмеДе улпшдеген кшемдер жайылып, кез жауын ркри ельАеР. эртурл. сервиз ыдыстар к.ойылран-ак, шаршап-шалдырып келе жаткан кю1, с1рэ, б1рден отыпятМЭН бере ме? Кездер1 белме 1ш'|н кыдырып, турып кел'т гэпН °йЫН 'здей берген- Орындарынан удере шал мен причТскала^ б'Р ШИК1Сары’ б1р *ара Домалак селсоктау калаРы урпиген ем кемтрмен де берген-д? УзынТп^3- б°ЙДа- тердег! диванра 0Т6 С1лтеген1 сол лир* иес1н'н> Ае асып-сасып жур*п диван оолды. Диваннан езге белмеде 88
Алыпханга ылайык, отыратын орын табу да киын-ак ед| Отарасы ент1гт отырып, шиюсарынын да, кара домалактын да далбырай, жалбырай амандаскандарына бас изед| де койды. Элг| прическалары урпиген кемгмрлердщ амандыгына т1пт1 басын изеуге де шамасы келген жок. Аман-саулык, сурасудан есе жФермей жаткан ейел! Бифатыма рана. Аман-саулыктан сон, эйелдер жылыстап баска белмеге кетт! де, еркектер рана бфынрай калды. - Кофе-е... коф-фе-е экелщдер-р, - деп жатты узынтура уй иес1 ашык, калран еактен элдеммге дауыстап. \"Барран бойда тамак, жеймф рой”, - деп кутжт келгенджтен бе екен, уй иес1нщ кылрынып \"кофелегенж” Алыпхан аса жараткан жок,- Ент1гш эзер басып отырып, мен бергеж, денгелек столдьщ устждег! ашылып, жабылып жаткан карталар болды. “Булар карта ойнап, кофе 1шет1Н жандар екен-ау”, - деп ойлады 1шжен. Отэрэсынын осылай ойлап улг1ру|-ак мун екен, уй иеа елпелектеп: - Б|здер ептеп сызып отыр едж, косыламын десежз- з, - деген|'. Алыпхан ундемедн Ундемегеш онын эзф болып, немесе эзфленгел! жаткан ас-аукат жайын айтудын орнына, кайдары 61'р картаны, сызып ойнауды айтканына 1штей к,атты ренжт к,алран. Конарынын кентс1зд1г1не асып-саскан уй иеа енд| эуел1 езт... сосын элп шимсары мен карадомалак шалдарды буран таныстыра бастады. Бэр1 де кезшде аудандык мекемелер басшысы дэрежесжде кызмет ютегендер екен... Лпт! отарасы жансак, ест1месе... бэр| б|р ауданда, элде керап аудандарда кызмет жасарандар болды ма, немене... Эйтеуф б1р жаксысы, олар Алыпханра “енд| езщ1зд1 таныстырьщыз” дей алмады. Олай деуге аудандык мекеме басшылыры дэрежесжде рана кызмет атк,арран элг1 узынтура, шикюары, кара домалактардын батылдары жетпедн Жетпегеш бул кезде, сонры конактьщ кабары кезжде обкомнын екжнн хатшысы болран кюдей (б1ржцлс1 деп ж1беруге де болар едк Ш|рк1н...) шын мэншде жауар кундей тунерт отыр ед| Де, онын осылай отыруын элп'лер “б!зд| кезже тмеу|, менсжбеуГ деп ойлап енселер! туст калран-ды. ~ Ендеше, айып-п етпежз-з, - деп аз-кем унс1зд|ктен 89
сон уй иес! денгелек столдын успнде ашылып-шашылып жаткан карталарды жинап, араластыра бастады. Онын осы эрекел де отарасыньщ сесшен тайсалгандыктан жасаган амалсыз айласы сияктанып кетп. Осы кезде кофе деген! де жетп. Алдарына койган шынашактай шынаяктарын карташылар жарысып урттап жатканда отарасы сабаз алдында турран ез шынаярына колын созрэн да жок. Алыпханнын бул сес1 карташылардын ецселерш т1пт1 басып тастарандай едн Олар отарасына кездершщ астымен урланып, жыпылыктап к,ана карап “вист\", “пас” деген сездерш де сыбырлап к,ана айырып отырды. Ота?асы диваннын аркалытына жантайран к,алпы к1шкене рана пыс-с ет1п мызрып кеткен екен, шикюарыны болмашы жетелтен оянып-ак кеткен!. Сонан сон, оянса да, отарасы оянбарандай болып жата берд|. К,арадомалак, карта арасында энг1мен1 сорып отыр екен. Энг1мес1 б|р нэн кю туралы сек1лд|. Сонын уй1ндеп миллиондары... баска елдердег! миллиондары... отарасы “булардьщ миллиондары нес1” деп ойлап жатып эн,г1мен1Н акша, доллар жайлы екенш андаранда, кэд1мг1дей елендеп калды. Б1рак карадомалактын сез1н тус1ну де одай емес- Т1. Ешк1мн|д атын атамайды. вдшец туспал ес1мдер. Шорт знайт... тары бфеулерд|... кара бала, сэры бала деп жатыр. вдшен босараларында кап-кап доллар жаткан б|реулер. - Кудай бтед|, мына мырза обкомнын ек1нш1 хатшысы болран, - дед| шик'юары да эдпмеге араласып. - Оны тур| де айтып отырран жок па? - дед' карадомалак шал жерден алран карталарын эзер реттеп жатып, эдг1меден де калыспай. - Б1зд1н Токан анау- мынауды уй1не шакырады деп ойлайсыд ба? Осындай конарына екеум1зд| косканына шуюр де... Токасы\" уй иес! екен. Онысы кен1лден1П, шашы жалбырап, б'ф козрэлып койды. Эр| карай тары да жапырласып 61 реу 1 “вист”, екшш1С1 “пасты” айтып жамырасып кетт|. Эцпме уй иес1 кемп|рд1н ойда-жокта ктт кел1п, шалына: Отарасы-ау, ас эзф болды рой деу1мен рана уз1Л1П калды. Оныд есес1не кун1 6ойры уйыктап жатыр деген Алыпханымыз осы сэтте окыс кимылдап, эз1р болтан аска деген ерекше кулшынысын ангартып койды. 90
Ас усп'нде тос кетеруштердщ бэр| де жада Т1'ршт1кке бой урып, дуние табуга кфюкен едшен, маддайлары ашылран К,<жа мен Шэртхан туралы жарысып айтты да, баскаша ойлар айтура мумкшд1к те болран жок,! Алыпханды “кем дегенде обкомныд ектил хатшысы болран-ау” деген ойларынан езгелер эл1 де кайтпаса керек. вйткеж шикюары мен карадомалак шалдар: \"аз ютеген облыс”, “аздщ облысыдыз” деген сездерд! ез тостарында (шамасы Алыпханныд кай облыстан екежн балалары аркылы бтт алган-ау) б1рд|-ект1 айтып калып жатты. Ал Алыпхан болса “сендер солай деп жатсыддар- ау” деп олардын сез1н елед-кулад да еткен жок. Елед- кулад етпеген себеб! - алдына мол салынган казы, карта, майлы етке бар ыкыласы тугел1мен ауып кегп де, мырзамыздыд енд1п жерде езге дуниемен шаруасы болган жо^. Астан кешн еркектер элпнде карта ойналган белмелерше кайта юрд|. Егер-эки элп миллиондары кеп кютер жайлы тары да сез бола к,алса, Шуртбайдан еслгеж бар, анда-санда бузып-шатып кэзиттерден окыганы бар... Алыпхан болып жатк,ан ойынра койып кеткен аладгасар баладай эдпмеге араласып-ак, б|р берпа келю ед|, Ш1рк1н... элплер тары да “вист”, “пасс” деп бурынры ойындарын жалрап кеткен!... “Ой, еттес-ай.” Соларра к,арап, соларды тыддап жатып, тары да мурны пыс-с ете калган. Сол-ак екен карадомалак шал картаны жалрастыррандай етт баранары нэн юа, кара бала, сэры балалар туралы эдпмеж де кайта жалгап- ак кеткенг Узынтура мен шикюарылар “б1зд1д балалар да кур калып журген жок кой” деп канагат еткен ыдгай танытып-ак едг.. Карадомалак оларра дес бермедг - ТэЙ1р1 аналардшне караранда б1здщ балалард1К1 кун катып, тун катып жур!п тергендей кикым ю емес пе? Осылай дегенде карадомалак шалдын аузынан жалын шыккандай болды. Мына калпында онь1 баласыныд аз тапканына капа болып журген б|р бейбак деп те калуга эбден-ак болар едг Узынтура мен шикюары енд1 сезден тосылгандай болып карадомалакка карсы келмей “вист”, “пастарымен” бола бердг Кенет карадомалак шал алда болатын дур елен жайлы екпшдей сейлеп элп нэн кю! мен кара, с р 91
балаларды да президент, премьер-министр, мунай-газ министр! деп ез аттарымен ерюн этап, опыр-топыр заман басталып кеткенде, олардын, да халдершщ неилк боларын мыск,ылдап отырран сэт'шде бфк,алыпты пысылдап жатк,ан б’1зд'|н, отатасымыз о^ыс к,ор-рр ете к,алранда элп уш карташы да селк етт, алак,тап, орындарынан турып кеткенг Таудан сел ак,ты, яки жак,ын мацра жай туст! деп к,алды-ау, шамасы. Сонан сон бул ок,ыс жайдын отарасынын жай рана уйк,ыдан ояну сэт| екенЫ бтгенде, ушеу| де амалсыз орындарына жайрасып, ойындары жалрасса да элден уак,ытк,а дейт “вист\", “пастарын” да, алда болар элг1 дурбелен жайын да жалрай алмай абдырасып к,алды. Ипт! шик1сары Алыпхан отырран жак,к,а кезтщ астымен анда-санда урейл! куйде караумен болды. Осы кезде тары да кофе келд|. Кофенщ келу| элгЫде рана уйк,ысынан жаймашуак, оянран отарасымыздын кенш-куй1н к,айта бузып кетсе болар ма? “Эй, булардын тары да кофее! нес!? Кофе деген не ез1?! Мазары ма, элде к,орлараны ма?” Басына неше турл! бузык, ойлар кел'ш жатк,ан Алыпхан кенет уйелеген туйедей, апыр-топыр к,озралып кеткенг - Отарасы-ы, жай ма? Уй иес1 Ж1к жапар болып орнынан турегелд!. - Кайтайын деп... - Ойбай-ау, эл1 анда шай бар едг.. дегендей. - Шайды уйден 1шетш 8дет'|м бар ед|. Алыпханнын апыр-топыр к,озрэлып жатканы айелдер отырран белмеге де мэл1м болса керек: - Отарасы, к,айтатын уак,ытымыз болды ма? - деп бэйб!шес1 де жегп. ... Конак,тарды шырарып салып, карталарына к,айта отырран сэтте к,арадомалак, шал: - Айттым рой, кем дегенде обкомнын ек'|нш! хатшысы болран деп. Ойбай-ау, ондай К1С1 б1збен б1рге отырып к,айтс1н? - деп ед|, шикюары да Ш1п экелп: - Ойпырмай, мен де дэл осылай ойлап ед1м, - деп ею |^олын кекке кетерш ес1нед|. Узынтура уй иес! ун-тунс1з карта таратып жатты. Шын ман1нде ол осы жолры конак, шак,ырыстын сэтт|, яки сэтс1з болранына анык кез жетюзе алмай, ез1мен- ез! ауре куйде дал болып отыр 92
Машинанын 1илнде уйк,ысын енд| бфжола ашып, куректей алаканымен белы одра б|р, солра б!р сипап еткен (аныгында тэрбие кврмеген оспадарсыз алакзн сэл болмаранда мурнын жапырып, ертн турт экете жаздап куреп егп емес пе?) бойда 1штей: “Енд1гэр1 карташылар отырран жерге к,онак,к,а бармаспын”, - деп ойлады. Сонан сок жан-жарына бурылып, жол бойындары электр жарырымен жасаран эр турл1 ернектерге соншалык, ыкыласпен балаша бурылып карады. Онык тунп Алматыньщ осыншалык сулу екенЫ кенет андауы да б|р1нш1 рет еде Эйткеж ол тунде булай конакшылап журмейлн. Ал журе калса, мырзамыз жол бойы уйыктап отырушы ед|... Осындай б!р кек1Л013деу кундердщ б1ршде Бифатыма: - ЕкеумФ елге барып кайтсак та болар еде К,удайра шукф, машина бар. Журт катарына косылранымызды керс1н. Оларды да керейж, - деп калганы. Мына п1К1рге отарасы да: - Е, расында-а, - деп елек ете калды. Шынтуайтында онын елде калран кшдктес ара, 1Н1, карындастары жок,- ты. Сондык,тан да калара кел1п “Алыпханнык уж кайда?” - деп сурап 1здеген арайындары да шамалы. Дегенмен барса таныр, арайын, жузтаныстары баршылык кой. - Ел |ргесш кермегел! не заман, - деп эйел1 аз-кем мукайып, камырып та калды. - Расында-а. Базарра кайта-кайта барранша, сол елге кетсеким эуелден... - деп Алыпхан айрыкша ыкылас бтд|рд| де, осы кезде еск алдынан еден жуатын тэярын шошайтып етт бара жаткан кызметип эйелге: ~ Шырарым, тап каз1р элп урпекбас шопырды маран шакырып Ж1берш1, - дед| б1рден эдей1 энпрлей сейлеп. - Тура турсайшы... Кешкин балалармен б1р ауыз акылдасайык. Жолсапар мэселеане б|рден К1рю1п кетке/и отырр Алыпхан “ол да жен екен-ау” дегендеи тары д актарылып калды. _. р пп па - Онда шопырмен ертек-ак сеилесемкз бе. , \"бупн кайда барасыкдар” деп дюрлеп б\\тп ем' а- дед| отарасы окашада тазы акысын тырнад болып отырып. 93
II !' ...Алыстан-ак; байкдп келедг Ауылдыд да ауыл сик,ы к,алмапты. Бурыла берютеп ежелде б1р асфальт теселген жол таздыд басындай ойдым-ойдым. Урпекбас шопыр- ак, к1рж1ндеп б1тт'|. Сылагы туст, эп оцып сатал-сатал болтан уйлер мен к,улаган... к,улауга жак,ын к,оралар анадайдан айкдйлап, шопыр тупл1 отагасынын да кедтЫ басып тастаган. Сол бурыла бер1сте, Алыпханныд бала кезшде \"Жасасын К,азак,стан” деген улкен жазу туратын. Сол жазу колхоздарыныд аты екен. Колхоздарыныд атын осылай деп атаган баскдрма 1937 жылы халык, жауы боп усталып кеткен сон “осы колхоздын аты осылай к,ала бере ме, алде езгерткешм1з дурыс бола ма” деген маселе жиналыскд салынганда б'|р белсенд! турып: - Е халык, жауы болып кеткен баск,арма гой, колхозымыз емес, - десе, ек1нил белсенд! орнынан жулк,ынып турып: - Бул жазудагы \"Жасасын Казахстан” деген сез колхозымыздыд атын гана бшд1рт, н;арап турган жок,, байтак, К,азак,станга ттеу ттеп тур емес пе? Айтындаршы элеумет, “Жасасын К,азак,стан\" деген ат жамылган колхоз баск,а жерде бар ма екен ез1? Эй к,айдам... Сондыкдан жолдастар, асыра сттеу болмасын. Колхозымыздыд атын кдлдырайык,, - дегенде к,атысып отырган колхоз мушелер! жаппай к,ол согып ж'|бер1пт1 де, журттыд ырк,ына кенбей, жузЫ суытып, ко^ырайып отырган жиналыс терагасынын “Жасасын Казахстан\" колхозыныд бурынгы атын сол куй| ^алдырмаск,а амалы да к,алмапты-мыс. Содан не керек, “Жасасын К,азан;стан” деген эр эр|ги епздщ басындай сез ернектел'т, сырмен к,айта жазылмады ма. Ол жазу ею агаш баганага кагылмады ма... Сол жазу согыстан кей1нп жылдары осы Алыпхан балалар кдтарына К.ОСЫЛЫП, енф бозбалалык, дэуренге жете алмай шерменде болып журген шагында ею рет кулады. Б1ршшю1нде агаш баганалары урланды. Там салып, б'рак соныд бел агашын, элде келденен агашын тугендей алмай журген б|р бейбак, тун жамылып кел1п жым-жылас етп. 44
Содан ол бейбак, кундердщ кун1нде элп б1ткен, бггкен! сол... 1Ш1не уй-орманымен юрт алган уйш к,айта бузып, ек1 барана агашты ук'1метке сот арк,ылы кдйырды. Б|рак; ол бейбак, баганаларды кдйырып та аман-есен к,утылып кете алмады; жет! жыл турмеде отырып: “Жасасын К,азак,стан” колхозына кдйтадан азер жетп. К,удайым- ау, сол бейбакдыд аты юм ед| осы? Элп юм-м... Е ойбай- ай ТШ1МНЩ ушында рана туртанын к,арашы... К1м деген ед| рой... 031 ауру-сырк,ау болып келд| деп ед|, атыныд аузыма тусе к;оймаганына Караганда, кеп узамай елт к,алды ма екен. Элде... к,айтп екен?.. Е жарайды. Атынын юм болып, ез1 к,алай болганда да ол бейбакдыд ендИ жерде кереп де шамалы. Кереп шамалы дегеннен барып ес1М13ге туст1 гой, ол бейбагыдыз сол ауру-сырк,ау куйшен к,айтып одала алмай, ана б1р жылы елт те к,алган. ©лершде турмеге кеткенше туран балаларын жанына жинап отырып (ол турмеде жургенде де эйел1 боск,а журмейшил деп б1р-ек'| бала туа салран екен. Б|рак, оларды элп бейбак, екпес! сырылдып, эзер тыныстап отырып-ак, шак,ырмапты. Эйел1 турып: - Е олар да сенщ балаларыдбыз деп... ГПшенбае-ов (е, кудай-ай аты ес1м1зге енд| туст1 рой) болып жазылып журген жок, па? - деп мэймедкеге салган-ак, екен; к,анша дегенмен турме керген емес пе, элп бейбарымыз бэр1б1р алран бетшен к,айтпай, жуз1 одан сайын сазарып, ентккен к у й I отырып, турмеге кеткенше туган балаларына эдпмесш жалгастыра берттг - Эй айналайын балаларым-м... жалгыз рана аманат айтайын. Соны орындасаддар, мен о дуниеде жатып та сендерге риза болармын, - дептк Сонда элп бейбакдыд... (ез атымен ГМшенбай дей1кш|) турмеге тускенше туран балаларыныд ед кенжесг - Ойбай кеке-е... айтыдыз. Не айтсадыз да орындауга 831рм13, - деп ентелемей ме... Сонда ГПшенбай ауыр курант алып: — Мешд к,ад|рл1 турмеге тускенше туган балаларым- м. Менен тугандарыд рас болса, сендер колхоздыд аты жазылып кэрылрэн баганаларды урлай кермеддершн.. ©тше-емш-нн... - депт! де басы жастыгына к,улап тусттг \"Ппт1 айтушылар б1рдеде косып Ж1бермесе, содан кайтып басын кетерместен, ттге келе алмай, кез жумса керек, маркум... 95
Еюншганде к,айта орнатылган жазуды баганаларымен к,оса осы Алыпханмен тертшил атада туысатын Тобык,бай деген агасы мае болып, айдап журген Камазымен согып... жермен-жексен еткеш. Тобык,бай да жет1 жылга жер тубте айдалып кететш- ак, ед|, агайындары жабыла а^ша жинап, соттын, аузын алды да, эйтеуф, аман калды. Сондары Тобык,байдын, бары жанраны - бул кез парак,орлык,тын ел Ынде енд|- енд| к,аз басып, жорарры билжтеплерден к,олдау тауып, келе жаткдн эйпл1 алпысыншы жылдардын басы екен-ау. “Жасасын К,азакстан” колхозыньщ “Жасасын К,азак,стан” дейт1н совхозрэ айналып, эр| экономикалык, жарынан шаруашылык,тын едэу1р кетертгенд1п себеп болды ма: енд| басшылар араштарды койып, бараналарды юршштен ерт, жазуды шойыннан к,уйдырды да, совхоздын, к,ак,пасы ретшде орнатылран куш тап сол арада кепилл1ктщ жиналысында (сонда мектеп ок;ушылары да кдтысып, Алыпхан деген батырын,ыз да, аздап юр шалган демесен,13, мойнына к,ызыл галстук байлап б!р1нш1 1^атарда-ак турран) совхоз директоры сейлеп турып: - Енд| юршимн урлаймын деп эуре болмандар, ана шойын жазу тебелерще к,уласа, о дуниеге б1збен к,оштаса алмай кетесщдер, - деп коркыткан. Ауыр шойын жазуды кетеру уилн, элбетте, юршштер де баганаларга кеп жумсалыпты-мыс. Ттт1 ет1р1ктен бойын аулак, устайтын б|р ^урылысшы езгелерге: “Ею уй салатын юрп1ш кетп. Арасында юрп1штерд| устап туруы уш1н жумсалран к,ымбат баралы сымдары мен тем1рлер1 тары бар”, - депт! рой. Жазайбек деген совхоз директоры мак,таншак,тау кю ед|. Кфгпштержщ ез'ш Самарханнан алдырганба-ау, немене... Сонда ол К,азак,стан мен Ресейден шыгатын К1рп1штерд| менешбей мурнын шуй|ртт1. Оны аз десен,1з, сол кезде аудандарды аралап журген облыстык, партия комитетшщ бIрIншI хатшысы жол бойынан “Жасасын К,азак,стан” совхозы деген какпаны керт ^алып, элп ма^таншак, директордыд арк,асынан к,арып турып: ~ Шеремет жасагансыз. Нагыз ерлердщ ю осылай кершт турса керек ^ой. Егер осы.жазуды электр жарырымен ешекейлеп Ж1берсец1з бар ма... К,ап-к,арацры тунде Жасасын Казахстан” совхозы” деген соз жол 96
бойында жел к,арак,шы жулдыздардай кершт самсап турар ед|-ау. Ражайып сонда болмас па? Коммунизм деген1Ч1'з осы емес пе? - детт-мю. Содан эр|' не болды дейс13 той. Элп Жазайбек деген ! мактаншак, директор кетер шырынрэ да, экономист пен парторгыньщ карсылыгына да «.арамастан, какданыц “Жасасын Казахстан\" совхозы” деген жазуын электр куатымен ешекейлеп, кфтш баганаларын к,айта сырлаганба-ау, эйтеуф, совхоздыц барлык, курылысшыларына жарты айлык, жумыс болыпты. Сол туста облыстык, партия комитетш1ц бIрIншI хатшысы жолмен тагы б|р тунделетт ет1п бара жатып, элп жазуды кергенде мактаншак директордын, аркасынан ек1 рет кагып: - Мен сеш Социалист1к Ен,бек Ер| деген атак,к,а усынамын, - депт1. - Жане мен осы к,ызмет1мде аман- есен журсем Социалист Ецбек Ер1 атагын омырауыца таккан соц бIр ай элде етт, элде етпеген шак,та аудандык, партия комитет1Н1ц б1р1нш1 хатшысы боласын,. Жазайбек мынадай сезден кешн жылап ж1бере жаздап: - Агатай-ай, совхозымныц керсетк1ш1 шамалы темендеу болып... к,ойларымныц кеб| маран ерег1скендей, кектемде 1ш тастап... деп ыцк,ылдакк,ырап к,алран екен. Облыстын, басшысы: - Керсетк1Ш!н,д| де тузейм1з, - депт1 де, к,ошеметоп болып, жанында жалпандап журген езге совхоздыц ецшец жуан к,арын директорларына бурылып: - Естер|цде болсын. всем1н десецдер алдымен совхоздарьщнын, как,пасын тузендер. Сосын езгес1н маран тапсырыцдар, - деген кезде элп директорлар катар турып, шыбындаран биедей облыс басшысына бас изес1п жатыпты. Баз б1реулер1н1ц: \"Мына Жазайбект1ц барыныц жануын-ай”, - деп 1штер1 куй1п те кеткен сик,ты. Мак,таншак Жазайбек облыс басшысынын, элг1 сез1н достарына сыбырлап айтып, кайсыб1рлер|'не жуып та жургенде Социалист Ецбек Ер1 атагы болмай, оныц орнына «.олакпандай орден алран жолы облыстыц улкен 61р жиналысында сейлеп турып, Жазайбек: - Мен совхоздыц жетшс мыц к,ойыныц жартысын сатсам да “Жасасын Казахстан” совхозы\" деген жазуы бар какпамды букт Кецестер одагыныц басшылары мэн 7-890 97
берт, уйренердей ет1п, к,айта жасатамын! - дети. 0й бул ма^таншак, адамньщ сезш к,ойсацшы... Бфак, Жазайбек ол мак,сатына жете алмапты. Жете алмаган себеб| - сол как;па мэселесше байланысты Мэскеудщ КРУ-шен тексеру келт, Жазайбекке “мемлекет мулкш ысырап еткен” деген айып тагылып, орнынан босап, керил совхоздьщ мал фермасына зоотехник болып кете барады. К,айран ердщ сагын осынша сындырган, ей бейопа дуние-ай. Ал енд| ел1М1з егемендк алган туста сол айбатты к;ак,панын одан аргы тагдыры не болды дейс13 гой. Урылар б1р тунде юртилн к1рп1штей, шойынын шойындай белт экеттти Элп К1рп1штерд| устап туруы уц_пн салынган кымбат багалы сымдар мен темфлер бар ма? Олар да жым-жылас жогалыпты. Баршен де юртит юртштей, шойынды шойындай 1^уртк,ан сол урылардыц б|рде-б1р1шн сотталмаганын айтсацызшы. Ойбай-ау, ею багана уопн жет1 жыл отырып келген элп ГПшенбайды айтсан,шы. К,ор болтан азамат-ай... Ал мына ею там салгандай юрты пен салмагы кем! терт тоннан (елде беспебайлар кебейтщюреп айтты ма екен) шойынныц жанында ею багана деген не, тетри.. Ею уйдщ 61 р-бIр сырыгы жогалгандай гана нэрсе емес пе? Ал элп терт тонна шойынды К,ытай асырып ж1берд|-ау, э? Ой онбагандар- ай... Эздерше жет1 емес, жетпю жыл берер ме ед| а- аа? Сол ок,игадан кешн ауылдьщ жак,сылары жиылып, айтулы керткелдщ алдына барып, болтан ок,игаларды туп-тугел айтып берген екен, керткел узак, унс1з отырып барып сез1н бастапты. - Нешеме рет к,ак,паны орнатк,андарыц 1с-ак, екен. Б|рак, к,удайы бермепсщдер. Сендер эруак,тар ренжтпн 1С жасапсыкдар. Ауылдын эуелп аты мулде баск,а екен гой, дегенде “Жасасын К,азак,станньщ” кулл! жаксылары ацтарылып к,алыпты-мыс. Ауылга келт, кене кез «.ариялардан сураса, расында ауылдын, шу бастагы аты “Ызгырык,\" екен. К,ыс бойы ызгыры^ желдщ ет1 болгандык,тан да осылай аталган кершеди Ауыл ЭК1М1 ересектерд! жинап ж1берт, ауылдын атын к,айтадан жол бойына ка^па орнатудын мэн-магнасын тустдфт, мэселе атты кайтадан тандауга келгенде, 98
К0ПШШ1К б8р|б|р “Ызрырыктан” тура кашып: “Аталарымыз к.ойса К.ОЙРЭН шырар, б|рак, “Жасасын Кдзакстанра” ат жете ме? Ол какпа б1здщ ауылдын, рана емес, букш К,азакстанныд какпасындай болып турран жок па? Ренжт жаткандары рас болса, кудайы бер1п, аталардан кецшр1м сурай салайык”, - детт-мю. Ортадан мал шырарып, ун мен кант-шайды бIр бизнесменге, мэуе-шэуеш б!р бизнесменге артып журт, кудайы да жасапты... дегенд| саудашылап барып ек1 кун уй'ше к,онып кеткен б1р арайыннан Алыпхан да еслген. Ана б|р жолы (айды, кунд| есше сактау деген дестур отарасыныц ойына к!р1п шыккан емес кой) баласы ок,ыс байып кеткен Б1тек,абыл деген мырзаньщ уйшде отырранда к,ад|рл1 меймандар Казакстаннын, болашары жайлы кызу таласып кеткенде кудай жарылкап, сол жолы калрымай-шулрымай отырран Алыпханньщ есше ез ауылындары “Жасасын К.азак.стан” жазуыныд уш рет кулап, уш рет туррызылраны есше тусе кеткеш... - Эй осы К,азак,станньщ болашарын кайдам-м? - деген ез ауылынын, осы б|р \\с\\ есше тусюмен, бейкам куйде. Сол сетте куш бойы бил1кт1 жарыса мактасып, оларра айдаладан-ак жарынып отырран к,ад|рл1 конактар мынадай ок,ыс сезге карадай абдырап, бф-бфше карасып калраны. Алайда орталарындары пысык,шалау б1реу| оп-одай есш жинап алып, Алыпханра жаскана бурыла берт: “ Неге олай дейс13? Бф рана мунайдык ез1 К,азакстаннын, атын дуниеге эйплеп жаткан жок, па? деген. - Мунайы мунай рой... - дед| сонда Алыпхан сондайлык, байсалды кейтте. К,ад|рл! конактар мына сезден кейш де не деп уеж айтарларын бшмей Т1ПТ! антарылды. Алыпхан болса жайбаракат. Журтты мына сез1’ммен абыржытып тастадым-ау деп кысылып, кымтырылу да жок* Сондай колайсыз уНС13Д1К туып, кепш1Л1К осы колайсыз унс!зд1ктен калай шырарын бшмей, дардарысып отырранда, ете бф зерек конак, аз-кем козралактап алып. ~ Меселе байлыкта рана емес кой. Бул к\\с\\ соны айтып отыр. Байлык тек байытады. Ал улттык азаматтарыньщ рухани, К1С1Л1К калпыньщ есу|не 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
