Тынымбай Нұрмағанбетов

Араларындагы унс13Д1К узак,к,а созылды. Бул кезде Алыпхан каду1лг1 эделмен ентде демалып жатты да Бифатыма солк,ылдап жылаумен турды. Улкен белме жакдан дуылдаск,ан кулк1...сонан сод эн есттдь “Б|реудщ кдйрысы мен мудын б1реу к,айтсш”, - деп ойлады отагасы к,удалар жагына аз-кем ренжтендей болып жатып. Бифатыманыд тап к;аз1р не ойлап турраны белгюз. Жамал к,удари да машинаны дэр1герге ж1берткен бойда-ак, алып-ушып к,удасы жатк,ан белмежд аузына к,айтып келген. Б|рак, к,удагиы “юр-р” демеген сод к|'руге батылы жетпедЕОсынша «.упиялылырын аддап ерлН зайыптылардыд ездер| рана куэ болатын аурудыд уяттылау б|р тур1 ме деп те к,алран. Ес1к алдында турды-турды да оларды да б|ржола тастап кету1Н1д ыдрэйсыздырын да ес1не алып, амалсыз улкен белмедег! к,онак,тарына к,арай журд|. Дастарк,ан шет1не жете берген1нде-ак, тырс еткенд| к,апы ж1бермей отыратын б|р-ек1 сем13 бэйб1шелер: “Ана жак,та не боп жатыр?\", “Ана кIсIнIд хал1 нешпк?”, “Не жардай ез1?” дегендей жабыла анталасып, буран к,араса к,алыпты.Т1пт1 торала к,аздай тодк,аддаран кемп1р мен к,уширан ешк1бас, арык, кемп1рд|д де назары осы жак,та екен. О, Алла-а... Олар-дары к,ударидан б1рдеде дэметкендей ентелеседь.. Сары бэйб1ше оларра сыр берет бе? Иырын к,озрэп к,ана орнына отыра кетт1. Б1рак, ана еледдескен бэйб1шелерд|Д айызы к,анбай к,алды. Жамал шалына иек к,эрып “былай шырып кетш1” дегендей б1рдеден1 адрартк,ысы да келген. Сейтсе бас к,удасы к,азф о дуниел1к болып кетсе де аддайын деп отырран Досан жок,. Б|р жагында агасыныд басы, екжип жагында к,удасыныд басы... Ортада болса да к,алтаддаган Досанныд ез басы. Уш бас мулгт отыр. Ушеу| б1р-б|р1не б1рдеде деген болады. Б|рак, не деп отырганын езге бас туг1л1, айтып отырган бастыд ез1 тус1нбейт1ндей. 0йткен1 «.алтаддаган уш бас эп-эдем1 ымырага келгендей кейде жак,ындасып, туй1с1п к,алады да... енд| б1р к,араса б|р-б|р1нен каск,ырдан ур1ккендей удере к;ашып бара жатк,аиы. Эйтеу1р уш бастыд арасында кейде кел1с1п, кейде кетгап отырган б1р эдг1ме бар сек1лд|- Асаба болса да ез мшдеттер1мен ауре. Кезек-кезек эн салдырып журтты эбден эулек1ленд|р1п алган. Енд! асаба “эн айту б1ржола ток,татылсын” десе де ен оз- езтен айтылып журе берер! анык;. 200

К,удасы анадай болып (кандай болып жатканын кудагиымыз анык, бтмесе де) жатканда эн тыддап отыоа беруге де ыдгайсызданып, Жамал кудаги тары да бас куда жатк,ан белмеге карай кегп. Бул орнынан тура бергеннен-ак алг! тырс еткенд! капы ж.бермейтш байб1шелер ауыздарына апара берген кеселерш дастаркан жиегже коя-коя салысып, Жамалдьщ содынан караса калды. Сосын б1р-б|рше иек кэрысып, ер1ндер1мен-ак, беттер1мен-ак, жалт-жулт еткен кездер1мен-ак, кудари тусшдфмегенд! езд|-ез1-ак тус1Н1С1П жаткандай болды. Ю'штеу калашык саналатын елд| мекеннщ ауруханасыньщ да бастыры орнынан табылмай, сол кунг1 кезекил хирург эп-сэтте жетт-ак келдр Б1р кызыры ол 931 буг1нп асабаныд агасы элде 1Н1с1 дерлис (арык кара кютерд|д кейде жасын айыру киын-ак кой) жидежд куйген бутагындай казак екен. - Бул не? Бас куда болып келген адам тамакты одды- солды 1ше бере ме екен? Журт (шерге ас таппай тентреп журген заманда, - деп белмеге ектемси сейлеп юрген. Шамасы шакырушы наукастыд жайын оган осылай тусшдфген болды. Сосын колындагы темф корапшасын жерге коя берт, отагасыныд жайын асыкпай карап алды да, эуел1 эуелетт ыскырды. Ол ыскырып турган сэтте де отагасы дэртерд! устше ак халат кит келт турган асаба деп ойлады. Ттт1 1илнен: “Муныд мамандыгы дартер екен-ау”, - деп такданып та калган-ды. Бифатыма мен Шэртханда да дартер нендей жубаныш айтар екен деп дегбф жок- Аппак халат киген каткан караныд жузте уздте карап тур. Ал дартер болса тук те асыгатын емес. Наукастыд тагы да (сем1зд1к пен мешкейл1ктен IшI жарылган мсй-л осылай атауымыз кателж болмагай, эйтеуф) бой-басына, жузте карады да: - Бурынгы аталарыдызда семюдер болып па ед|? Жауапты Бифатыма берд!. - Жок, дартер мырза... Ага-бабалары тугел арык юстер болган. Керек деседю атамыздыд аты да... дей берт атасыныд атын атай жаздаганына кысылып аузын баса койды. 9 - Ал, аталарында мешкей кютер болып па еке . - Жок, дартер мырза мешкей юстер де болмаган. Осы байрус кана. 201

Осылай дей берд! де соцгы “байрус” деген сезд| байкдусызда айтып калганына тары да ыцгайсызданып, алакднын аузына ала умтылган. Бфак, бул жолы баск,ан жок,. - Мше, маселе осында, - дед| дэр1гер енд| наукдсты К.ОЙЫП, Бифатымага бурыла бер1п. - Егер бул кюнщ аргы аталарында сем1здер яки мешкей кютер болганда... мынадай ахуал болмас та едк Дегенмен мен сияк,ты хирургке кездескенщ... бэлк1м керер жарырыцньщ барлыгы шыгар, - дед| дэр1гер аздап мак,танрандай да рай танытып. Бифатыма дэр1гердщ не айтк,алы турганын эл1 де толык, урына койран жок;-ты. Сондыктан ол эл1 езш де, наукдсты да жубататындай б\\р сез кутт дэр1герге емЫе к,арай бердЕ Бфак, дэр1гер бэйб1шен1н нендей умилен к,арап телмфт турганын бтсе де одан эр| лэм-мим деместен енд| Шэртханга бурылды. - Телефоныцмен тере койшы, балам, - деп 6\\р нем1рлерд| айтты. Шэртхан элг1 немфлерд! терт жаткднда дэр1гер к,ара топли1нщ екшеамен билегендей мэнермен бф орнында айналып турып та наукастыц жузше к,арады. Арып жатк,ан к,ан-жынына кез де салган жок,. Сосын немф! тершген телефонмен аргы жак,к,а: - Ау, мэселе баск,аша болып жатыр. Мынадай нэрселер экел1нст. - деп, элде дэрЕ.. элде к,ажет бф заттарды отагасы да, Бифатыма да тус1нбейт1н тшмен тапсырды да телефонды Шэртханга к,айырып бердЕ Дэр|гер тары да к,ара тепли1н1н екшеамен билегендей мэнермен бурылып, айнала бергенде Шэртхан да оган ере бурылды. Ермеген Бифатыманын, ез1 де бурыла берт, кулагын да, жузт де сол жак,к,а бурган. Аяк, астынан наукас атагын жамылып жатк,ан бас к,удамыздын, есш- дерт! дэр‘|герд1к аузы, соныц к,имылы екен'| де ез-езжен ТуС1Н1КТ'| гой. Содынан ере берген Шэртханга бурылмастан, дартер мына жайды айтты. - Мэселе мынадай шырагым. Бул кюыд жарылган жер'1н Т1гу мумк1нд|г| б1зде к,азф жетмаз. Сондык,тан б!р рана амал - тушах, арк,ылы наук,асты калага жеттзу. Машинага жарамайды. Лк-уш-шак,? - деп тагы да Шэртхан заденет сурамак, болып едЕ Ак, халаткд оранган жидежд куйген 202

бутарындаи арык кара дэр1гер оны да тус1жп койгандай - Т.кушак табылады. Эскерлер заставасы бар емес пе? Акшасын телесец болды. Айналайын, баяры социализм жок кой. Одан кутылдык, емес пе9 Казю акша бэр1н де шешед!, - дей берт дэр|гер оц колынын бас бармагы мен сук саусагын б I* р- б I рI не уйкелеп турды. Бул туста ‘акта жагын маган Ж1берщ1з” дегендей Шэртхан дэр!герге ентелей берт басын ит, колын кетерген.. - Ендеше бтп. Дэр1герд|ц жуз1 жадырап, кездер! куле тустк Топлишщ екшес1н тары да менерлей бурып кайгадан наукас жаткан тесекке беттеген дэртерге Шэртхан жалтактай карап: - С13Д1Ц акьщыз-з, - дей берт едк - Оныц бер|' ушак котершер алдында, - дед| дартер мацраз унмен. - К,аз1р мен уакытша рана тИп беремш. Дэр|'герд1н, осы б1р асыкпаран пацдыры да енд1п' жерде теленетш кол акысыньщ кунын арттыру уиин рана жасалрандай кершд!, дуниенщ барш акшамен рана кест- елшеп уйренген жас мырзара. Отарасы унс13 жатып дэр1гердщ жеп-жецт козралысына да кызыкты. \"Ойпырмай, сонда осылар женд| тамак 1шпей ме... елде 1ше алмай ма?” - деп ойлады. Мына дэртерге усап жеп- жецт козралып журуд! де б1р сет арман еткендей. Дартер айткан шаруалардыц камына юрту уишн Шэртхан енд| юкерлж калыпка кеишп, эсырыс сыртка шырып кетп. Енд| дартер-хирург эрлиберл! жалрыз 031 журдк Оран б!рдеце деуге наукастын, да, оныц ейелшщ де батылы жеткен жок. “’Пкушак” сез1Н есттеннен-ак отарасыра б1р уайым К1рген. Ол уайым - эуелден-ак ескерткешм!здей отарасыныц осы уакыгка дейш айырплан атаулыныц узецг1с'ше аярын тт кермегенд1Г1 едп Олай-булай барранда пойызрэ... кейде автобуска м!нетш. Элбетте эйел1мен екеушщ жаяу-жалпы аркаланып, мын, сан рет б|'р пэтерден екшш1 пэтерге жуктерж ездер! аркалап тасыран кундер! де болды рой.. Ал айырплан атаулыра жакындап та керген емес. _ Элг1 “т1кушак” созшен соц отарасы кэд1мгщеи коркь жатты. Б1рак “аспанмен ушпай-ак кояйыншьк.. машине... элде сондай б|'рдецемен экетсшим” деп а^та \\ Оныц устше дартер-хирург те езшше ана асаоа 203

ектем жан екен. 9зге шаруасы жайлангандай: “Япыр- ай, екеу1Н1н, ук,сасын-ай.. ттт1 агайындылар болар-ау ездерГ, - дегенд| ойлап жатты да... кенет кез алдына тары да эз1рейл1н1н, рана мЫер келюшдей болып Т1кушак, дырылдап келт к,алды. ...Дар1гер-хирург к,айтадан ок,ыс шеилмге келген жандай сыртка шырып кетп де, бэйб1шес1мен рана к,алуы отарасыра к1шкене эл бергендей болды. - Тк-уша-ак,? - дед| ол бэйб1шесмне. - Байрус-ау жаным аман к,алса болды депо, немен... к,айда ушырса да, - дед| Бифатыма отагасынын, айтпак, болранын тугел туажп алрандай. Екеу| тары унс13 к,алды. Бэйб1шес1 отарасыньщ ластанран жерлерж тул1 турран сулг1мен жауып жасыррансыды. - 0Л1ГЫ.. - Не дейсщ? - дед| осы жолы рана Бифатыма шалыныц не айтпак, болранын ацдамай. - 0Л1Г1-1 дэр1герд| айтамын. - Ия... - 0те дурыс айтты. - Нет? - Ата-бабасында семюдер болран ба дед1 емес пе? - Деде - Соны айтамын. Егер расында арры аталарымда сем1з бфеулер болганда... тамакты кебфек 1шетш. Онда мен мундай халге ушырамас ед1м. Ттт1 нарашыларым жагында да сем13... элде мешкей болды дегенд| ест‘1мед1м-ау. 0дшед арык,-турак,, к,атк,ан каралар. Ол осы туста аздап ентюж басып алды да: - Б|лIп тур рой, менщ негЫмде ешкшшн, де болмаганын, - дед| мудайып. Отагасы осылай дей бергенде дарюер-хирург к,айта К1р1п келд| де, ол енг1месш догара к,ойды. Т1пт1 элг1 к,атк,ан к,ара мунын айтк,андарын еск сыртынан естп к,ойган жок, па екен деп те абдырады. Осы туста асаба узтю жариялап, жастар жары тунн1Н б1раз жерге барганына карамастан музыка ойналып жаткан жогаргы к,абатк,а к,арай агыла бастаган. Ересектерж1н, бфазы к,айту к,амына юрют, ки1м шг1шке карай умтылысты. Суцрыла бэйб1шелер рана ел! де б|р- б‘|рже 1 бас кудамыз не боп жатыр екен” дегенд! шуртиген 204

еР'ндеР'нщ ушымен, куланура да, сумдануга да бей!м суркия жуздершен-ак,, жалт-жулт еткен т1м1ск1 кездер1мен-ак, канша сурасса да эл! толык, дерек ала алмаи жатты. Ттт! осы жумбакты рана бшу уш1н таяк, устап тодкаддаган кемтр мен ешюбас кемтрдщ де осы кезге дей|'н уйлерше кайтпай жургендерше не дерсщ. Бул кезде Арыкхан кэд1мгщей мае едн Ол экес! жайлы мэселеден тым бейхабар куйде баекышпен жогары кетертт бара жатып тус1шкс13 ттде, белгюз б|реуге сейлеген болды. Б|'рак, юмге, не сойлегешн ез1 де бтмедг Пютегул мен Динара шамасы, би жарында жур. 031М13ге белг1л1 уш бас: Досан куда, атасы, кудасы ушеу| тары да бурынры бол меде ток.айласкан. Шамасы эйел! “куданыд \\ш\\ ауырып...” деген сиякты 61'рдеде айткан болуы керек, Досан куда: - Кудайга шуюр, ауырса токтыктан ауырып жатыр екен. Ал енд| атайындар-ау, осы халык аш дегенге юм сенед|? Айта беред! бтем... К,удайга шуюр, б1зд|д уй... б1здщ улт 2001-ш! жылдыц, жа да гасырдьщ табалдырыгын токшылыкпен аттап отыр... Осы рас па, ет1р!к пе? - деп жатты жанындагыларра. Элп ею бас ортадагы баска жакындасып изеддест жатты. Уинни» дастарканнан кешн журттыд б1р-б1р1не сезбен жауап берю жатуы да едэу|р куш кой. Осы кезде экеа жайлы б«рдеде ееггп ме, элде енд| ест1Г1С1 келд| ме, баспалдактан Арыкхан алдеюмге элдене деп баекышпен озер журт, томен туст келе жатты. Ею колымен б|рдей жактау агаштардан устап алган. Кейлепнщ жагасы кэстемшщ жагасын басып сыртка шырып кеткен. Галстуг! б\\р иыгында. Тобелескен элде тебелесу ойында болтан юсщей ерш жыбырлап б|рдеце айтып келе жатыр. Б|реуд| боктап келе жатпаса мактап келе жатпаганы анык- Б|рак онысын оз1 ест!месе ешюм кулак асып жаткан жок- Шынтуайтына келгенде сол батырыд не деп келе жатканын 031 де тус1нбес... Не дегенмен бул кезде оныд осындай халде кулап калмаи... эйтеу|р тырбанып журу!шд езЫ корген к\\с\\ юш1пр1М ерлжке балар ед|. Тун жарымы ауган шакта наукастыд \\ш\\и уакытша Т1ПП, енд| калага апару уш!н тжушак аладына жетюзем деген кезде носилка котерт тары да елекедей жаланган баягы ею Ж1Г1ТТ1 д К1р!п келгеш. Соларды корсе-ак 205

Бифатыманын зэрес! ушады. Сондык,тан отагасын к,орраштап элгтерге: - К,оя турыцдаршы шамалы, - дей бергенде отагасы да бфдеце айтк,ысы келгендей кубф етт, Бифатыма енд| онын аузына к,уларын тосты. Отатасынын, дауысында да, жузшде де бул кезде элсфеу бар еде Сондык,тан ол ауел! сук, саусагын кокке кетердн Бифатыма оныц ок,ыс к,ылырына туешбей отырды да жолдэры дастаркдн кезшдег! отагасынын, к,уак,ы к,ылык,тарын есше алып барып “тус1нд1м” дегендей басын изедк - Сол ю-а, - дед| отатасы. - Ия... - Солар-р... аман-ан ба-а е-ке-е?.. Отагасынык не айтк,алы отыртанын бул еуел1 андай алмай сосын барып аньи^ тусшд| де, сурарына ттл к,айран к,алды. “К,удайым-ау, бул ана юсипн езш айтып отыр той... Сак,тай гер-р...”. Бифатыма урейден ец| к,уп-к,у боп отырып, бф сет белмежц тебесше магынасыз к,арап отырды. Онын, ец| туг1л1 туеше юрмейтш тым жорарыдары кюлер туралы эцг1ме бастауын бф жарынан шатаса бастауы ма деп те ойлатанымен, куйеу1н1ц кецтше тие сейлеу Бифатыманын эдетжде бурын-сонды болтан емес-тн - Кайдан бтейш... ол юсшерд|, - дед| кумшжт. - Буг1н юм телевизор кер1п, радио тыцдарандай болып жур дейс'щ?.. Отатасы би1кке кетертген сук, саусарын темен туармек тугт! ттл ербецдетт к,озрэп к,ояды. - Олардыц тегы-1... Бифатыма отарасыньщ мына сезшен к,орк,ып кеткенджтен, куйеуше жауап берместен бурын “осы энпмен! езге бфеулер естп журмегей” деп жан-жарына к,араранда, элекедей жаланран елг1 ею жИтке тары да кез1 тусл. Олардыц не тыцдап... не ойлап турранын... Алла бтс1Н. Содан куйеуш жубатардай бфдеце айтудыц да релн бшмей турранда, отарасыныц кекке шошайран сук, саусары ок, тиген к,устай... ушып темен тускенк Сол саусак,тыц ушып кулауынан-ак, шошып ед| Бифатыма... - Сурарыца жауап та бере алмадым-ау, - деп ексщ| Бифатыма епл'ш отырып... Сейтсе журеп туспегф бфдеце сезген болды рой. Оныц соцры сурары... муныц осылай 206

егту|не бастап отыр екен-дагы... 1штей баягы Шуртбай кершюне ренжщ|. Эбден кедейлент без терт кетерше кершгендей Алыпханга унем! жогарыдагы кютерд| мешкейлер... емф бойы тоймайтындар... деп жамандаумен отырушы ед|. Эрине отарасы да ондай енг1мелерд| бIр к,алрып, бIр оянып ершшектеу тыцдаганымен, ойында там-тум эрдецелердщ калранын кермейсщ бе? ...Маркумнын, соншалык, урейлешп, к,орык,к,анын ескергендей тжушакпен кекке кетертуд! тен,|р1м оран акыры буйыртпаранын к,арашы... Жак,сыра рана... елде жарылк,аушынын, кен1Л1 тускенше рана буйыртк,аны демеске амалыцыз бар ма? ...Отагасынын, касиеттерЫщ бер1Н кейшнен жок,тауына к,осып айтк,ан кезде Бифатыма: “0зге тугш1 жорарры шендшерд! де ацдап... ацгарып журд| емес пе?” - деп отагасынын, сонша байк,агыш касиетшщ болранын да айтып, ацырап жатты рой. Одан эрг “Эл1 де уйленетш к,анша ул-к,ызын, бар ед|, аярьщды балпан, басып солардьщ бэршщ кудалыгына барып, терде жардай болып отырып, ас-аук,аттан бел1 майыск,ан к,анша дастарканра кольщды мол созып, тиесш! сыбаганды да жей алмай кеттщ-ау”, - деген сетте обалы не керек, бейб1шен1н, ез1 кэд1мпдей ебш-дебш боп, отагасынын, ел1 уйленбеген улдары екфш жылап, к,ыз-келшдер| сыксьщдасып, уйчии шуылдасып-ак, к,алды. ...Бейопа жалганнын, алдамшы арманы б1ткен бе ед|, тей1р1?! 1998-2006 ж. 207

Тынымбай Нурмагамбетов Тацдамалы I том Редакторы Зияда Ижапов Техникалык, редакторы Лрдак Мукышева Корректоры Лиман Бабикызы Мукдбасын безендфгеи Ромазан Омаров Беттеген Салтанат Оязбекова Басуга кол койылган куш 14.07.06. Шшш1 (84x108) У32 Шартты баспа табагы 13 Есепке алынатын баспа табагы 13 Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 890. Багасм кслюшдк “Олкс ” баспасыныц оз баспаханасында басылды: 050002, Алматы каласы, Жубанов к-а, 66 Тел.: 73-22-21, 76-09-13.

-\\и> * I * ; Ц Ы 3 Ылорда о б л ы с ы ОТЫРАР Жададорган ауданы “Б1рл1к” ктглпханлсы , кедшарында 1945 жылы емгрге 1 -; / келген. Кызылорда пединститутын (1968), Мэскеудегс М.Горький атындагы Элем эдебиет! . институтыныд жогары курсын •. б1Т1рген (1980). Казахстан - Жазушылар одагыныд мушеск Карымды даламгер кептеген |г ; а штаптардыд, бфдатар пьесалар мен телесценарийлердхд 18ВЫ 9965-742-25-1 авторы. Кгтаптары Республика- ныд жене Ресейдщ “Молодая | * гвардия”, “Детская литера­ !Г / / тура”, “Советский писатель” / сек1лд1 1 р 1 баспаларында / А/ басылып, орыс жэне украин, 9 ,,789965,,742255 Ь 18ВЫ 9965-742-48-0 нем1с, эстон, болгар т.б. шетел , у •; 'V, ;■% т 1 л д е р 1 н е аударылып ! 'м таратылган. |.\\А 1 /. //} “Кош бол, ата”, “Карлыгаш- Ж; тар уясы” повестер1 жабыд \\/ конкурсте жулдеге ие болган. / & / Халыдаралыд ПЕН-клуб ' 9 ,,789965|,742484 1 Ц////г / сыйлыгыныд лауреаты. /; •1 Ж М‘4Ф/к.1 *1