дегенд| шыгарды. Баягы б\\р к,ой мен б:р жэилк сертш де Алыпханнын, есше салып к,ойды. Алыпхан оньщ кай энпместе де карсылык етт жатпады. Олай етер, эрине, жеж де жок,-ты. Б1рак, ел! кермеген, сейлеспеген кызды, бара салып алып кашу жайына 1штей тусшбей-ак койса да К,улбай досына \"мынауынды тусшбед1м” дей алмады. Кулбай болса Бифатыманы агасынын уйше алып кашып барган соц-ак,, он,аша белмеде калай к,ушак,тап, бетшен калай суйетшше дейт жыр к,ылып, летрт жур. Акыры пэлеж деген куж бригадирден урланып шыгып, Кекжусанга кететшдерше дейт жоспарланды. Екеу1жц де кек кейлектер!, кара шалбарлары бар ед|, (топлилер! болса да кара гой) оларды шок, салып кыздыратын етекпен етектеп, дайындап та улпрдк Алыпханга салса осы сапар К,улбай досына ермей-ак, коста рахаттанып уйык,тап жаткысы келген. Ойткеж Кулбайга серж боламын деп жур'т, ол куж алдымен костын тамагынан, сосын уйкыдан калатынын ол алдын ала-ак сезген. К,улбай кызды алып каша алса жаксы, ал алып каша алмаса, бригадирден ест1р урысын да, ттт| жаздайгы еткен енбепнщ акысынан да айрылуы мумкшд|пне де шуба келт1рмед|. Б|рак эуелде серттескен сод амал бар ма? Оныц устЫе бэр'|б1р буган К,улбайдай дос к,айда? 0здер1 жоспарлаган куш булар кешкюн жумыстан келд| де, кек кейлек, кара шалбарын кит, \"Кекжырадан кино керт кайтамыз” деген желеумен костан шыкты. Кекжыра ею кырдын астында. Сондыктан ол жерден кино керт к,айту эдет| бурын да болып жургенд1ктен, ешк1МД1 тандандармады. Екеу| мэшинежолды да езулемей тура тарткандыктан Кекжырага каскарая жетт-ак барды. Онын устше кел1ншек аламын деген куж юмнщ де болса аягы аягына жукпай кете ме, немене, Алыпхан Кулбай досына жол- женекей эзер тест келгеж. Алыпхан: “Кермеген уйд| калай табады, кермеген к,ызбен калай сейлесед|?” _ деп Кулбайга эзер тест келе жатып уайым да жеген. Сейтсе Кулбай досы корасынын устшде шаныракпен бастырган былтырдан калган шеб| бар уйд| оп-онай-ак тауып алды. Екеу'| кораньщ 1апне кфдн Онда да былтырдан калган шептер| жинаулы тур екен, екеу| астарына шеп тесеп шокиысып отырып, еттктер1н басты. Кыз уй1Н1н ес1п ашык. Б1рак юрт-шыгып жаткан ешюм 150
жок- Демалып болран сод К,улбай “давай, кыздыд уйже К1рей1кке” квот. Алыпхан тартыншак,тап-ак, ед|, К,улбай кенер емес. Бугш к,ыз алып кашпаса бф катерге урынардай ерекп1п тур. Ак,ыры К,улбай бастап, Алыпхан К1б1рт1ктеп костап, екеу! уйге беттедь Ауызгы уйде еишм жок. Куркылтайдыд уясындай белмеде казандык ошак,, оныд жанында ею шелек су тур. Б|р аягы шуберекпен тадылган орындыктар, сыпыра, элде дастаркан сияк,ты ораулы нарсе агараддайды. К,улбай алак-жулак жан- жарына к,арап, аз-кем турды да, 1шк1 еакке беттед|. Алыпханныд ол ескке кфуге батылы жетпей, ауызда калып койган. К,улбай юрген бойда 1штен шу шык,ты. Шамасы к,ыз шешешмен жатып калган. Шудыд екпп-лнен Алыпхан карадай коркып, ауызда урпи1п тур. Шу 31ркт урыска уласты. Шырып жаткан дауыс, эрине, шешес1Н1К1. К,ыздан да, К,улбайдан да ун шыкпай калды. Зфкт урыстыд беталысына к,арап Алыпханныд к,азф-ак, кыз шешесшщ К,улбайды уйден к,уып шырарына кудИ болран жок. Сондыктан ез|' урейден урпит, Т1зелер| калтырап турып-ак, Алыпхан элгшдег! кезже сыпыра элде дастаркан болып кершген ораура аярын бфер басып жакындады. Орауды жазды. Б|р таба нан оралран дастаркан екен. К,остан тамак,танбай шыккан Ж1гтм1зд|д осы кезде 1шектер|' шурылдап-ак турран. Дэл к,аз1р оран бфеу “саран кыз керек пе, элде б\\р таба нан керек пе” десе ол бэлюм осы б|р таба нанды устай алар ед|... Бул кезде элг1 таба нанды колына устаран Ж1гтм13 енд| з1ркт урыс шырып жатк,ан 1ШЮ еакке уркектей карарыштаган куй|, сырткд жылыстай тустк Ол шеп корада отырып бф таба нанды эп-сэтте-ак, жалмап тастады. \"Ппт1 бф таба нан оран жук, та болран жок, десек, тары кателеспестз. К,улбайдан эл1 хабар жок. Алыпхан сэлден сод “бул уйден жейтш тары не табылар екен” деп кора шшен мойнын созып жан-жарына карай бергенде, ере устшде пырдай боп жаюлы жаткан курттарга кез1 тусть “Е, ол да тамак кой” деп Алыпхан енд| копаддап орнынан тура бергенде Кулбайдыд жетт келгеж. Ойпырмай, шешес! бф кекайыл кю екен, - дед| мУныд жанына отыра берт. - Ттт1 кызымен бф ауыз да сейлест|рер емес. К,ызбен сейлесюш болсад кунд1з ^эйда журс1д, тунделетт журген шпана болмагайсыд 151
дейд| куйдрп. Кунд13 61ЗД1 бригадир жЮере коятындай. - Енд! не ютейсщ? - дед| Алыпхан досын кэд!мпдей аяп. - К,ыздыд сыртка шыгуын кутемш. Сосын К,улбай шеп устте жантайып жатты. Алыпхан да кисайган болды. Осы сэтте куж бойгы жумыстан С1лес1 катып шаршаган К,улбай б1рден кор-р ете калды да, Алыпхан жылыстап сыртка шыгып ередеп курттарга колын созды. 9те тузды екен. Б!рак, канша тузды болса да, карын жубатуга жарап жатты. Алыпхан ередеп жаюлы курттыд жартысын жайлап барып К,улбайдыд жанына келт к,исайды. Содан тан ата тандайын кеплрген шелден оянбасы бар ма? Кулбайы тырайып жатыр. К,ыз тупл1, бул ауыл тугел сыртк,а шык,са да оянар тур| жок,. Алыпхан жылыстап шыгып су 1здед|. Содан ес1к аузында турган н;уманга умтылып жете берген! сол ед|... есж тык,ыр елп 1штен кыз шешесЫщ шыга келген!. Алыпханнын, урейден денес! муздап кетт1. - Эй, сен1н осы атьщ К1м ед|, ез1? - дед| к,ыз шешес! Алыпханга бурыннан таныс К1С1ше ектем сейлеп. - А-аалыпп-ха-анн... - дед| бул саск,анынан устай берген к,уманды к,ыз шешес1не усына бер1п. - Е-ее... аты да одбаган 61 реу... К,ул ма, кун, бе б1рдене дегеж к;айда? Алыпхан адырып к,алды. - Журт та кейде айта береднау, - дед| кыз шешес! муныд усынган куманын ала бер1п. - Е, Алыпхан деген аттын нес1 бар екен? Алыпхан адырып эл1 тур. К,ыз шешес! муны К,улбаймен шатыстырып тургандай кер1нд| кед1Л1не. - Эй, Алыпхан-н... айналайын, - деп, кыз шешес! саусагымен ымдап, Алыпханга езше жакындауын сурады. Алыпхан б|р аттап кыз шешес1не жакындады. К,ыз шешес! алакеледкеде муныд бет1не б|р сэт уд!ле карап турды да: - Мен сен| куып шыккан сод, ойлап-ойлап шешт1м... - дед|. Алыпхан ад-тад куйде. “ Кудай бет1днен жарылкасын. Сен1Д осынша елермен ыкылас-меселщд| кайтарганда, мен опа табамын ба... кыз опа таба ма... ане ынтык болган кызыд ки1Н1п дайын отыр... тад атпай турганда жетелеп ал да, 152
к,аш... К1МН1Ц кызы к,ашпай жатыр... Батамды бердм' - дед| де к,ыз шешес! ею ала^анымен бетш сипады. Алыпхан Т1ПТ1 ттден к,алды. Ойда жок,та мундай ю болады деп ойлап па? “Кулбайды айтсам ба, элде оятсам ба?” - деп турды да, оган да тэуекел! бармады. К,ыз шешесшщ мына уюмше к,арсылык; етудщ 931 мумюн болмастай ю едн Сондык;тан к,ызды жетелеп алып, ауылына... Кшемше агасыныд уйше тартудан взге онда ой да болган жок,-ты. Осы сэтте ки1жп, к,олына тушншек устаган ь;ыз да (осы Бифатыма) сыртк,а шык,ты. Устше шайы кейлек киген бе-ау... жалтылдап, сусылдап кез жаск;аран бфдеде... Алыпхан к,ыз шешесше “рахмет”, элде “хош” деген сияк,ты бфдеде айтк,ысы келт, ыдк,ылдай бастап ед|, эйел К.ОЛЫН кетерт: - Жарайды, жолдарыд болсын! - деп б|р-ак кайырды. Алыпханныд енд| к;ызды жетелеп кетпеске амалы да к,алмады. Бурын кыз алып кашура к,атыспак, тугт1, ауызы жарып бфеуден естп те кермеген бейбак,, содан ауылына к,арай умтылды емес пе? Жау куып келе жатк;андай жуг1ре берген екен, содан к,ыр асып барып к,араса, туйшшек устаган к,алыддыты б|раз жер кейшде к,алып к,ойыпты. 031 шып-шып терлеген. Б|р кезде торгайлар шырылдап, тедфек ай-жай болтан шак, ед|, к,алыддырын жетюзт алып, белне одашада емш-ерюн к,араса... эп-эжептеу|р бауырсак, мурын, шелпек ерш... ак сэры к,ыз екен. Ттл Кулбайта к,иятындай емес. Алыпхан ак, сэры к,ыздыд белнен шеп етюзш б!р суйш алуды ойлап турды да батылы жетпеген сод: “Жарайды, барган сод-ак, суйермш”, - деп ойлап, тары да шаддак, жолмен ауылына к,арай ентелед|. Содан юил сэскеде ауылдарына желп, уй-уйдш арасымен екеу| аулага мрсе, Ктемше атасы Шадтауызбен екеу| еск алдындагы сэюшд устшде шаи !ш1п отыр екен. - Жедеше-ее, келшшек экелд1м-м! - дед| Алыпхан б1рден «.уаныштан элде шаршаудан алк,ынып турып. - Ой, айналайын! - дед| Шадтауыз жедгес! б1рде1 келУнщ бетше умтылып. - Келшшек экелген баладан-н... - деп Ктемшеа Да муныд жумыссок,ты, жолсок,ты болып юрлеген белнен 153
к,айта-к,айта суйдг Т|пт1 Ктемше арасыныд муны ем!р1нде ! бIрIншI рет суйт турраны да шыгар-ау. Бул аральи^та I Шадрауыз жедгеа сандык,тан шашары тегтген ак, к,ыжым орамал шырарып, келшшщ басына екелт салды да 1 Ж1берд1... Енд| ак, сэры к,ыз даусыз Алыпханд1ю едг ... Сол уйыктаганнан... уйк,ыны сорып жат^ан Кулбайды К1Ш1 сэске кез'|нде к,ыз шешеа к,уйрырына теут оятып алып: - Эй, 1^ыз алып к,ашура 031 неше жИт келт едщдер? - дей бергенде К,улбай кезш ук,алап атып турады. - К,ыз к,айда, апа? - К,ыз элп хат жазып елт-ешт журген жИтиен к,ашып кегп емес пе? - Апа-ай, хат жазран мен ед1м рой, - дед: К,улбай жыларман боп турып. К,ыз шешес'| б1р сэт оныц бой-басына к,арады. - Эздерщд! де сайтан айырмаса, адам айырмастай екенсщдер. - Апа-ай, айрылдым-ау, - деп К,улбай енд| к,орадан атып шырып жупре женелмед! ме... К,уып жетсе, “к,ыз межю\" деп жан дегендеп жалрыз досынан тартып алура да бек1нген-д|. ...Обалы не керек, ертеане Кулбай уэдесшде турып, булардыц тойына б1р к;ойын жетелеп экелдг Б|р жэипк аракты да сатып алура ниет к,ылып, жаз бойы ак,ша сурап эурелент ештеде шырара алмаран себебп “Рук.сатсыз кетпддер... Сендердщ кесфлерщнен уш кун шанара шеп салу ток,тап к;алды” - деп бригадир! Кулбайдыд букш айлырын кест тастапты. Осымен б|раз жайра ^анык,к,ан ок,ушы да ернш унс13 Т1степ, едэуф басылып-ак, калран шырар... Енд| айтып келе жаткан эдпмем1зд| ^айта сабак,тай берейж. Азаматымыздыд алак,араз атаулыра карамай кеткенш айтып отырмадым ба? Эрине, К1тап окымады, газет- журналра к;арамады деу1ме болар. Бфак Алматыга келген сод автобус аялдамасындары жазура к,арамады, кеше атауларын керек етпед|, дукенге, базарра кфгенде азык,-тул1к, мул1к жапсырмаларын да керне! келмед! десем К1м сенед!? Жет'|нил кластыд аты жет1нш1 класс 154
емес пе? Ттл калай о^ыганда да обалы не керек, ондай-ондайга Ак;шин мен Туйме агайларыныд берген б\\пт де желп жатты емес пе? Ал услне кэстем елде кейлек аларда несне жасырайык, шетелдж жазулар тугт1 ез жазуларымыз да отагасыныд миына юре к,оймады. Миына азын-аулак, бфдеде юрдлау деген кездердщ езжде ол шатасып бггп. Сондык;тан ол дукенге юрген бойда кшмдер тул1 турган мадайга барып, сатушы кызга: “Айналайын, меш кишдфил\", - дейлн. Эуелде сатушы ^ыздар оран култ журдг Сонан сод: “Мынау бойдыд елшем1, мынау белд1д... иык;тыд елшем|”, - деп уйрелп те бак,ты. Осыныд бер| отагасыныд басына к,он- баганда барып агаларыныд к,аражаяулырына кездер| жеткен сод бул пак,ырдыд ак,ыл ес1не де куд1ктер1 болды- ау, шамасы сэйкес размерл! ки1мд| ездер| тауып берелн болды. Б|рак, осындай жада ки1м сатып алу бак,ыты 6|ЗД1Д отагасыда жыл сайын болды десем де елр1К айткдндык, болар ед|. вйткеж Алыпхан сол заманда жада кшм дегенд| алты-жел жылда бф сатып алушы ма ед|, элде жок, па? Оган бфаз зерт 1сг керек болар. Егер ешюм кадагалап жатпаса, ол емф бойы есю ки1ммен журген пак,ыр ед| десед13 де жадылмайсыз. Ттл осылай деген1Д13 дурысырак, болар аре. Б1рде Бифатыма екеу| азык,-тул1к алура кеше аралап журт дукеннен алган заттарды Алыпханга кушактатып бф талдыд келедкеане отыргызды да, бейб1шес1 базарга кетл. Канша келедкеде отырмын дегенде де кюжд 1ил пыспай ма? Кенет Алыпхан макарон оралган газетл'д жалбырап турган бф шелн жыртып алды да оки бастады. “Газет ок;иыншы” деген ынтаныд да окыста к,айдан келе койганын ит б Iл с I н. Элде юс1 канша кермей кетемш дегенмен-дагы эрт ок,уды да сагына ма екен? Бул сагыныш деген антурганыдыз бар гой... ешкен-б!ткен ынта тугт1 кейде бул пэниден кудер узл, медггшкке кез жумгалы жатк;ан пендеж де тургызып ж1берелн белее! бар ма деп паласыд... Мэс-саган! Кызык, болды.. Келедкеде отырып эр1птерд| б1р-б1р1не урыстырып, бытыстырып бастап кетл емес пе? Бак,са мырзамыз кейбф ер1птерД1 умытып та Калыпты. БIр сездщ езге эрттерш эп-ежептеуф Курастырып келед| де, бф каргыс атк,ыр беймаглум ер!пке келгенде турады да калады... “Ойпыр-ау, осындай 155
да эр;п бар ма ед|?” - дейд| Ынен. “Элде мен жумыспен кзрапып, бала-шага камымен жургежмде уюмет кейбф эр;гтерд1 езгертт жЮерген бе?” - деп к,алады. “Ой, \\ ч '.'.егпн, де ютемейлж жок,-ау”, - дед| сосын кейюткпен! \"Эзге жумыстары 61т1 п болгандай, журтты осынша :_=тастырып, эрт ауыстырганы не сумдык,?!” Ол осылай басы к,атып турганда санасындагы элп жинастырып экелген эрттер| тым-тырак,ай к,аша женелед! де, азаматымыз к,ор болып тау басынан ешк1 кугандай халде журт элп эрттерж б1р жерге к,айта жинады. Жинаганы бар болсын, тагы кдйсысы к,айда к,ашар екен деп абайлаганын айтсайшы... Сейлп турганда элп умытып калган эр1П1 есже тусе кетпеш бар ма? Ес1 шыккан азаматымыз енд| одан кейжп сездерд! курастыруга беттейдг Журт бше бермейдРау, шамасы... Арага бэлен жыл салып барып ок,ысак, бул гезит дегежн, де ете кызык, нарсе екен гой. Онык емфжде б!р рет осылай эрт к,уып окып жэне оган кызыгып, елжкеж шыгар. К,ызыгатын себеб| де бар едг Окып турган мак,аласынык аты “Ас адамнык арк,ауы\" болатын. Эу баста оны сатып алган макаронный сыртында жалбырап турган жержен б13Д1К азаматымыз неге жыртып алды дейсщ... “Ас” деген сез кезже оттай басылды емес пе? Жэне езжщ сол сэтте аштыктан 1шектер| улап-шулап: “К,азф Бифатыма келед|... Уйге барамыз. Ол сосын тамак, ютейд|...”> деп тэтп к,иялымен эрРбер| уатк,анына да кенбей, кенбек туг1Л1 бурынгысы бурынгы ма, одан сайын шулап берекесж келрд! емес пе? ЭрРберщен сок отагасы: “1шек-карындарымды бекер-ак, жубатк,ан екенмж”, - Деп екждг \"Мен сиякды тас макдай кедейге 1шек-к,арын бола гер деп сендерге жалыныппын ба? О, нес! екен- эй, елде маган... кдламасак кешедеп жуанк,арындардык бфже 1шек-к,арын болып кете бар, колыднан келсе...- Корк,ытк;анда жасарыд сол ма? Е, мейлл Оны да керш алдым...” Осы ойдан кей'ж ез1 де, 1шек-к,арыны да кэд1мг1дей алданды емес пе? Элде мунык элпндеи жантурш1герл1к ойлары мен «.аныпезер ниетжен шын корыкды ма екен... Не керек “Ас адамньщ аркауы” деген макалада Алыпхан жаксы керетж талай тагамнык аты аталынга екен. Ал енд1: “Осынык 1шжде жек керетж тагамык бар ма?” - десед1з азаматымыз ештедеш батылы жетт 156
керсете де алмай эбден-ак, ыдкылдап калган болар едг I ©йткен! ез1 ез болгалы жеп кермеген тагам аттары I кез1Ккен сэтте: “ДПркЫ-ай, осыны жеп керт, кандай ас екенж бтер ме ед|?”, - деген куштарлык стекейж шубыртып, Т1ПТ1 ест шыгарды емес пе? Атын ок,ып, езт жейалмаган астьщ куй1п осынша болады деп юм ойлаган. Не керек, алп газиттщ жалбыраган белИн кураннын, б|р бетждей эспеттеп буктеп, калтасына сала бергенде картой, пияз, сэб1здер1н кетерт ырсылдап Бифатыма да жегп-ау. “Ас адамныд аркауы” деген сол макаланы кейт де азаматымыз ем-уш рет окыган. БI р а к, окыганнан не пайда? Ол кезде калаганын емес, буйырганын гана жеп- Ып журген кез1 гой. Дегенмен сол макаланы Шуртбай деген керилсше де ок,ытк,ан. Шуртбай макаланы сабырмен ок,ып болды да, кезтд|р1пн колына кайта алып отырып, буган мол бурылып, былай деп ак,ыл айтты: “Сен мундай нэрселерд! кеп оки берме. Денсаулыгьща зиян. Ешшщен мынадай тагамдар жеген кю ем1ртде буй|р1 шыгып байымайды”, - дедь Сосын кезтд|р1пн кайта кидг Алыпхан кершюнщ акылына иланды. Иланбаска да амалы жок едг.. Б1рак, кезтд|р1пн кайта кит болган сон, кершюЫн бас салып элп “Ас адамнын, аркауын” кайта ок,и бастауынан |цл ют алды. Бул ю керцлст1н, “мына астан жеме, емфще зиян” дегенд| айта отырып, езтщ сол аска бтепн туртт, сугына юрюкентдей эсер егп. Дегенмен Алыпханда да кудай берген сабыр бар емес пе? Аузынан стекей! шубырып, шецгел к,орага камаган телдей болып уйлыгысып турган эрттерге каскырша ентелей к,арап отырып-ак, шыдады. Шыдаммен гана ем1р сур!п келе жаткан пак,ыр емес пе? Мына жаца уйлерже к,оныс теут, тагамдарды аспаз эзфлейтж шак,та, отагасы сол газет киындысын 'здемеген жер| жок. Эйел! де есю уйден келген ки1м, мУЛ1ктерд| кагып-сткт, тжтт-ак шык,ты. Жок,. Отагасы элп езже аты бейтаныс, дэмш кермеген тагамдарды Упн мынаны-ы... ертен ананы... бурагуж...\" деп псырманы аспазына цдркт жамыратып берпа-ак келт сын эд'с т'пт' аспазДаРынык шеберл1К к,аук,арын а ама|^^а Да керек-тк.. Амал к,анша-а... 0мф'|нде 'на дейт тауысып окыган жалгыз макаласы осылай '^ссз, хабар-ошарсыз жогалды. Мунык 031 ас-аукатка 157
рана алданып журген адам уолн кэд|мпдей уайым болганын да езге журт тусше берер дейсщ бе? Тус1нбейд| рой.Ал сол мак,аланы ест газет Т1пндю!нен элде хабарландыру берт... сурау салып-ак,, жауап алуга болары отагасынык миында болган жок,. ...Эу баста мырзамыз тамак,к,а б1ршама тойып алып сатур-сутыр етюзт б|р газеток беттерт аударысытырып отыр емес пе ед|? Сол газеток б1раз бетш аударып улгерд| де. (031 де б1р беттер! таусыла к;оймайтын к,алык газет екен.) Ок.ымаймын, жай к,ызык,таймын дегенмен- дагы осы аралык,та мырзамыз ол газеттщ орысша екенд1Г1Н улкен-улкен эрттермен жазылган сездерден- ак, андап к,алды. Б1рак, кейбф беттерден к,азак;тардык да суреттерш керт: “Орысша казитте к,азак,тар негып жур?” - деп ойлады “К,аза^тар к,азак,ша гэзитте рана журмес пе?\" Бфак, бул ойына жауап таба алган жо^. Жауап табайыншы деп мырзамыз бегелмед! де. Газитбк одан аргы беттерш сатур-сутыр аша бердК... аша бердь.. Содан содры беттерге келгенде бIр бетке тутас басылган жалакаш к,ыздыц суретш керш, так-тамаша к,алды. Т1ПТ1 бут жагында эбуй|р1н жасыррандай лыпасы болса да айналайын екен рой... Анадан тугандай. “0Й, мынау нерылган уятсыз кэзит”, - деп ойлады ол танданып. “Осы суретб кэзитке бас^ызып к,арап отырган ук1метт1К1 не?\" - дед| тары да айран-асыр куйде. Б|рак, 031 элп жаланаш н;ыздыц ол жер, бул жертв к,арап узак. отырды.Ипт'|: “Осы суретке айрык,ша ык,ылас кер- сеткен1мд| акдап к,алмасыншы”, - деп ак,ырын Бифатымага бурылып ед|, су жагасында ыдыстарды жуып отырган оныц мунымен шаруасы жо^ сектдг Дегенмен- дагы сурето айдаладагы Бифатымадан жасырган болып, юшкене терютеу бурылып отырып ол енд| элп жалакаш кызга емт-еркш, ентелей к,арады. Бул жолы сурето баскан газетке де, газетп бетмен ж'|берт отырган ук1метке де урыск;ан жок,. 0лп жалакаш кыздык ана жерлер! мен мына жерлерте... сосын оралып кеп тары б1р жер^не сугын к,адады-ау! 0й, к,умары да к,анды-ау! Жалакаш кыздык суретжщ мырзамызга нендей тэтл ойлар экелгент б|р Алла бтсж... 0йтеу|р, элп суретке карап... карап отырды да ол естед|, тула бойы да маужырады. |ра^ ес!нед1м екен деп те ол элп сурето кез алдынан 158
алыстаткан жок. Кезш б!р ашып, бф жумып отырып та жападаш суреттен айрылмады. Мырзамыз одан эр| езш- 031 кинамай-ак, элп жаладаш кыздыд суретш бетше жамылган куй1 к,исая кегп де тустде де уздж... уздж... сол жалакаш кызды карт жатты. ... Ол балаларыныд дуылдаган кулюсшен оянды. Улкен баласы Арыкхан отагасы бетше басып жаткан газетпн бф шетш ашып, элпндей суретп керш, бэр! соган жабыла кул1п... оларга Бифатыма: “Сол суретке экелерщ карай койды ма екен”, - деп коргаштап, ара туст жатыр ед|. Мырзамыздыд олардьщ шуылымен шаруасы да болмай, булгалактап орнынан турып бет шайып, уйкысын ашу уш1н езенге карай беттеген. Уйкысын ашып, кедт1 жадырап, дастаркан басына кайтып келсе балалары эл1 култ отыр. Отагасы олардыд кеп тыркыл кулюсше мэн бермей, Арыкхан куйып берген бф фужер муздай “Сарыагашты\" тартып ж1берт барып, езгелерге жагалай карады. Кебфек култ отырган ГПстегул екен. Элпндеп отагасы бетше жапкан газегп колына алып алыпты. Тыркыл купкюн баса алмаган куй| отырып енд| экесше газетп'д бф бетшен президенгпд суретш керсетт: “Папа, мынау К1м?” дед|' куакы унмен. Эзеннщ муздай суымен жуынгалы бойы жадырап отырган отагасы осы сетте кулана калып, од колыныд сук саусагын кекке кетерд|. взгелер дабырласып, тадданысып жатты. Шстегул тыркылдап тары бф ауык култ алды да, енд| бф кэр1 шалдыд суретш керсегп. - Ал мынау К1м? Ол сурегп элпнде газеттен Алыпхан да керт атын ес1не тушре алмаган. Бфак суретш кешеде тул! турганынан керш журген атакты шалдардыд бф1 екенш андаса да, акын ба, элде би ме, отагасы онысын да жыга бте алмаган. Эйтеуф елген шалдардыд санатында екежне дау жок едк Сондыктан ол куакы калпында енд| сук саусагын жерге карай шошайтты. Балалары бул жолы ттт| шуласып кегп. Г ®стРо-оу-умно! - дед| Пютегулдщ ез1 де басын шаикап. Бул жолы азырак кулдк Жь,Шалынь'К балалардыд алдындагы сынактан П|„кЫлмай' кайта едэуф абыроймен шыкканына Бифатыма да мэз болып жатты. 159
...Олар енд| жолга бешмделт, дастаркан жиналып, эркайсысы ез машиналарына карай беттегенде Арыкханы муныд колына баска 61 р газетл устатты. “Ойпырмай бугшнен бастап мен осы атак,ты кэзит ОК.ЫРЫШ болып кетпесем”, - дед| 1шшен Алыпхан. Б|рак, газегп тастаган жок. Машина жолра туст зулап келе жатканда, ол сол газеттщ беттерш парак,тап отырды. “Ойпырмай, мэшинешд 1илнде отырып та кэзит окуга болады екен-ау\", - деп ойлады ол бул жайды осы уак,ытк,а дейт бшмей келгенше шын еюнгендей. Бул газетте орысша екен. Б|рак, мунда да казактардыд сурет! жур... О, ражап! Отарасы сатур-сутыр етк131п тары ек1-уш бет1н аударып ж1бергенде тары да жаладаш кыздын сурет! шыра келген!... Сэл к,арады да... жанындары эйел1 мен шопырдан уялып сатыр етк131п ол бетт1 аударып ж1бергенде... тары б|р жаладаш к,ыздыд сурет! шыра келд|'. Жэне б1р1нен б|р[ эткен сулулар дерс1д. 9с1ресе содрысыныд жанында бурынрылары тэй|р|... Муны Т1ПТ1 к,азак, па деп к,алды. “Енд| жаладаш кыздардыд сурет1нен кутыла алмаспын”, - деп ойларан отарасы бул суретке узак, карады. Сосын есшед|. “Ойпырмай осы орысша кэзиттерд1д б|р жаксысы уйык.тап кетуге жак,сы екен\", - деп ойлады ол 1шшен. Сосын б1ржола к,алыд уйкыра кегп. ...Булар кудалар ауылына кун бестнеи оза бергенде барып жак,ындады. Бул кезде уйк,ыдан оянып алран отарасы уйк,ысын ашу уш1н бет1н кайта-к,айта сипап отырып: “Кун шырар шык,пастан жет1п келгеннен гер| осы уакыт дурыс кой”, - деп ойлады 1илнен. “Баярыдаты ата-бабаларымыз да кудалыкка бес1нд| нысана ет1п жеткен рой”. БетЫ|д тап бес гектар болмаганымен де б|раз аумакты алып кеткенш де ол осы туста аддагандай болды. 0йткен| алаканы байрус бетпд ана шет1 мен мына шетше жету| уш1н кэд1мгщей жол кешт десе де болар ед|.. ...К,удалар ауылы да ыры-жыры болып буларды кут1п жур екен. Колдарына гул устап туррандары да бар. Барын кит алган уп1р-шуп1р кэп балалардыд эз1н толып кеткен гул дерС1д. Ак “Мерседестер\" токтап, булар алты аккудай болып, машиналардан шыга-шыга келгенде мунда да ересектер атаулы б|р сэт демдер1н 1штер1не тартып турыл калды. Сосын барып естер1н жинагандай болып, ду-У 160
етт кол шапалактап Ж1берд|. Б|'р кимешект! кемтр булардык устше жаудырып шашу шашты. Улкеж бар, К1Ш1С1 бар, журт тугбл токкакдасып шашу терт журген кезде кыз шешес! болуы керек аккуба толык сэры бэйб|’ше келт Бифатыманыц, ГНстегулдщ, Арыкханнык жэне онын, келшшепнщ беттершен суйдг Алыпханнык колын алып, кушактаган ишара жасады. Ал Шертханды айрыкша ыкыласпен суйт, кушарынан узак босатпай турды. К.ЫЗДЫН, экес1 болуы керек, едэуф толык, муртты К1С1 келт Алыпханнык, Арыкханнык, куйеу Ж1пгпк колын алды. Айнала абыр-дабыр. К,олдарына ораулы жт устатан ею келшшек келт аптырып, косарлана сейлеп: - 0здерщ13 де, мэшинелерщ13 де аппак болтан сок кара жуннен ескен арканымызды керуге уялдык. 0здер|'к1зге аян, сокгы кездер| ак койдан тукым да калмады гой... Б|рак жолымызды берщ!здер, - деп Алыпханнан аркан керу ырымын сурады. Сол жак 1шю калтасына кол салганда саусатына мыкдыктык ушеу| Ш1КТ1 ме екен, элде тертеу| 1Л1КТ1 ме екен, елде алтау- ! жетеу болып кетсе де ез1 бшсш... ейтеу|р саусатымен тест шыккандардык бетше карап жатпай-ак, отагасы усына салтанда, бас куданык мынадай мергппне айналадатылар ду-у етт тары да кол сокты да, сол дуылдаскан куй1 кепшш1к конактарта как жарылып уйге карай журуге жол ашты. К,айсыб1р утр-шушр балалар шашудьщ калтанын терт, ел! журттык аягынык астында токкацдасып жур. Отагасы бастатан алты акку уйге карай журдг Ак кипзбек тугш1, буюл терюн акпен бояп елде каптап койса да отагасын акку деген сайын окушым, мен де кысылып отырмын. 0йткен1 бас кудамыздык дене бтмжщ кандай жануарга уксайтынын с!з де осы уакытка дейт б\\п\\п болдыдыз гой... Б|рак той рой. Той кезжде артык-ауыз беспе, бояма сез жараспас па? Анау-мынау жалтырак, артык мактау осындайда болып жатпас па? Ондайы болмаса нес! той? Нес1 кызык?!- Рас-ау-е! . К,ыз экестщ уй1 де ею кабат болып шыкты. Уид1К кабат саны жарынан тек екенб1з-ау” деп ойлады Алыпхан !ш1нен журт кез!не ширак кертис! келт аяктарын каттырак адымдап келе жатып. 0рине катты журд«м1 Д отатасыньщ езш-ез1 алдаркатуы тана ед|. л сыр каратан кюге калай болтанда да кед1мп катты сем1р« 11-890 16!
жаннын жайбасар журю-дары. Уйге юремт дегенше тас 1 тегшшектер! де жеткт1кт1 екен. Мрамормен каптаран ба- и-'. ау, немене... Алты аккудын ец улкеж болып (кудай баска салса К1С1 неге кенбес) Алыпхан алда осылай ' борсаладдап, келе жатканда, абырой болранда куйген жиденщ бутагындай б|р арык кара тесе берт, колтыгына Г**'. жармасып: - К,алай аман-есен, ат келж аман жегпн1здер ме? Ниет кайырлы болсын! - деп сампылдай сейлей журт, мрамормен капталран тас баскыштармен жорары кетертгенде, муньщ колтырынэн демей койраны. Алыпхан да жауап берт, алрысын айткан болранымен жорары ерлеп келе жатып сейлеу езте элдекайда киын болып калранын да енд| сезт келедк Б1р уайымы: “Ойпырм-ай, осылар меж ектил кабатка суйремей-ак б|р1нш1 кабатка отыррыза салса рой\", - деген ой еде Абырой болганда ол арманы орындалды. Дастаркан б|р1нш1 кабаттьщ улкен белмес1не жайылыпты. Улкен болганда да... ана кабыррада турран адам, мына кабыррадары К1с1мен айкайласып элде калта телефонымен сейлеспесе естшмейт1ндей б1р кек1ст1к... “Ойпырмайдын, кен1н-ай... 613Д1К1 мынадан кеп К1Ш1 екен- ау”, - деп отарасы артта калран ез ужмен салыстыра ойлай берген! сол ед|, колтырынэн демеп келе жаткан арык кара оны керш! белмеге карай бурып экетт1. “Улкен белмес! б!зд1К!нен кен, екен. Ипт1 асып жатыр”, - деп ойлады Алыпхан |ипнен, сыртынан киген ак бешпетт ез1не карай созылран топ-толык бтекке усынып жатып. Шынтуайтын айтсак отарасыда бешпетн шеш1П усынар- дай шама кайда? Иырынэн ак бешпетт! оп-онай сыпырып алран топ-толык бтектн песте бурылып та карамастан отарасы шетелдк б|р креслора жайраса берд| де онын ез1не едэу|р тарлык еткент байкаран сон,-ак: - Мен мында-ак отырайыншы, - деп диванра умтылып, жайрасып б1тер-б1тпестен-ак мандайыньщ, мойнынык терш сурт1нумен болран. К,удасыньщ куйрырыньщ шамасын элг1 б1р креслодан кашканынан-ак байкап калран кудасы енд1: Эй, тердеп орындыкты абайлацдаршы... тердеп... Ед кед деген креслоны сонда апарындар, - деп ес1к жактагы б|реулерге эсырыс тапсырма бер1п, алдары отырыстын жайын ойлап эб1герлен1п кетт1. 162
/ Бул арада бэр| жиналып болган сои,, тары да “ниет кабыл болсын” айтысып, “ат-кел1к амаи келди-лздер ме\"' дес1п осылай шуйфкелесе отыррандары отагасымызга да жайлырак, болды. К1шкене ент1пн, терт басып дегендей... езше-ез1 келт алды. Осы арадан бет-кол шаятындар да шайынысып, улкен столра отырура к,ам жасап жаткан сыдайлы. Алыпхан да барып к,олын шайды. Ол кол шаюра умтылранда бф жарында кудасы, еюнш1 жарында элп' арык кара жен сштеп, ес1к ашып, суды ездер| арызып, сулит де усына койып журдг Бас куда кол шайран сон, елп арык, кара барша журтты столрэ шакырды. Дауысы емфл1 ер| нык. Шамасы куанышты дастарканнын асабасы сол болды. Арык к1С1ден осынша зор дауыс шыкканын да отарасыныц есп'ген1 осы шырар... Алыпханды кудасынын, 031 колтыктап акел1п как тердег! креслора отыррызды. Бул кресло расында да кен екен. Эуелде отырмай жатып: “Ею к1с1ге арналра1-1 мул1к екен-ау”, - деп ойлай берген отарасы 031 жайрасып барып: “Ек1 К1СШ1К деп ойласам, б|р К1С1Л1К екен гой”, - деп элг| ойын езгерттк 0йткен1 Алыпхан мол жайрасып отырран сэтте онын жанында мысык сиятындай да орын калды ма... элде калмады ма? Бас куда отырран сон Э31л сез, кулк1, у-думен езгелер де жайрасып жатты. Элг1нде ез1 кеп баспалдактармен ент1Г1п шырып эр1 арык кара муныд мойнын буррызбай б1рден езге белмеге алып кеткенд1ктен отарасынын кез1 стол устЫдет! тарамдарра енд| тусе берген... Мэссара-ан-н! Алыпхан болып туралы, ес1 юрт, етег1н жинаралы осындай жайнаган столды керд| ме? Керсе бэлк1м керд| Дел1к, б|рак осындай дастарканнын как тер1 туг1л1, етек жарына отырды ма? Тунып турган гарамдардан отарасынын басы бф сэт айналып кеткендей болды да кез1н жумып... кайта ашты.... К,азы-карта, жал-жая... (жэне кандай жылкынын ет1 екен деген мэселеге МЭН бер1Н13дерш|) тауыктын, кьфрауылдын, каздын -- кокете пен алма, алмурт, жуз1м дегендерНз кезд|Ц жауын алып самсап тур гой болса да... Уйрек мойын, алма моиын... ЭР турл| бетелкелер ше? Эй, кепилл1п шегелд1ю-ау, шамасы. Алыпханнын кездер! дастаркандагы та,гэм тУРлер| мен бетелкелерД! тустеп болмастан-ак злп каткан кара сампылдап сейлеп кегп. 163
- Ал-л агайындар, к,уда-жекжаттардын таба^тарына I ас салынсын... ас салынса мол салынсын. Шараптар куйылсын. Аста тек ас-шарабымыз - кудаларга деген 1 аста тек кен1Л1М13 болсын.. Асып култ, тасып сейлейтж кунге де жеттж-ау дейм1н... к;удай жетюзсе-е! - деп асаба салмакпен жан-жагына Караганда, к,ыз беретж ауылдьщ ек|'лдер| тугел к,ол согып ж1берд| де, оларга к,ыз алатындар да к,осылды. Осы шуды белт асаба тагы да: - К,уда-к,уда десетж... к,уйрьщ бауыр жесетш кунге де жегпк-ау деймж... к,удай жетюзсе! - деген сетте ^ол уру к;айта басталды. Журттын осылай к,олдарын к,айта уратынын алдын ала бшгендей осындайда асабаньщ б1р сет кепштжке мангаз к;арап туратыны бар. Бул кезде елекедей жаланган жас жИттер шампандардыц брнен сон бри бурк,ыратып ашып эуел1 к,она^тарга, сосын езгелерге к,уйды. Конакдардын алдындагы таба^тарга да элп кез жауын алган тагамдардан еркектерге уйеме етт, эйелдерге тандап к,ана сыпайы салынып жатты. Асаба “к,уйрык,-бауыр жесетж кунге де жетпк-ау” деген кезде Алыпханньщ есше сол жак, 1шю ^алтасындагы мьщтенгелктер тусе кетт, ойда жок,та пысык,тык; жасап бар-жок,тыгын байк,ап б!р к,оюга к,олын к;ойнына сала бергеж сол ед|, асабаньщ муны к,айдан сезе к;ойганын б1р Алла бшсш: - Куда, куйрык;-бауырра эл1 ерте... Арнап екелгенщ'З рас болса к,айда кетер дейс13. Эйтеуф к,айтып екетпесаз. Эзщге тамак, альщыз... тамак,! - деп отагасын шалып-ак, тускенг Алыпхан абдырап, сумак;ай сауса^тарын кейж карай тартып екегп. Брак тартып экеткеш бар болсын... абыройдьщ б|разын шашып кеткен саусактарды к,алай секкенде де енд| не бэтуа... Бас куданьщ кудщейген жалын б1р жыгып алган сон асаба енд| ттт1 асып-тасып бара жатты. Уа, халайык,, к,уда-к,удагилардын он босагадан аттаганы ушш деп... ■ к,уда-к,удагилардын к,ушак,тасып июкелескеж уцлн деп... шуйркелескеж ушш деп... бр алып Ж1берсек болмай ма? - деген кезде: - Бэрекелде! - Сез болганьща! - десш кыз беретш жак, дур-р етрп орындарынан турып кеткеж. Оларга кыз алатын ауыл 164
да тест!. Тек кана Алыпхан уйелеп калган сиырдай, турарын да, турмасын да бтмей одра бф, солга бф козгалактап отырранда асаба бас куданыд халЫ тус1не койып: - Жок куда, С1зге турура болмайды. С13Д1 613 туррызбаймыз! - деп кайта иырынан басканы бар емес пе кепжасарырдын,. - Бас кудага журт ездер| келт сорыстырады ыдыстарын. Бул ауылдары дастур осылай. К,уданы орнынан туррызбак, тугт1 жаткызып тастайды. Бфак ол кешшрек болатын ю. К,аз1р жата калады екенмш деп ойламадыз... - деп кершт, пысыксып сейлей женелд|. Солай сампылдап турып-ак, ол сайтан аткырыд бас кудамызды тары да шалып кетт жатты. Оны отарасы да сезд|. Б1рак, амалы канша. “Орнымнан козгамау аркылы мен| де утылдырмай, ез1 де утылмай турран азаматты айтпайсыд ба?” - деп ойлап, отарасы калайда асабара риза кедтде отырды. Енд| журт келт бас кудаларымен фужер кагыстырып, кудасы уйелеп орнынан тура алмай жатса да муньщ бетшен суйт жатты. Енд| кайтсш... кудай буйырткан кудалары осындай болса... балаларынын бакыты мен келешег! ушш К1С1 ммдердщ бепнен суймейд! бул ем1рде.... Эйтеуф баянын берсш дейд|-дагы... Алгашкы тосты бэр| 1от. Шампан болран сок Алыпхан да тартынран жок- 1шк|'ш жандардай-ак, содры тамшысына дей|'н жутып ж1берд|. Журт алдарындары дэмдерш енд| ала бастаран кезде, буы буркырап куьфдак, та келт жатты. Элекедей жаланран ж1Г1ттер ыстык куырдактан да конактарра салып берт улг1руде. “Барран жерде бфыкрай экг1мемен бол. 1шт-жеуге аладдама”, - деген сез есшде турса да Алыпханнык тамакка деген куштарлыры орасан-тын. “Тым болмаса ауыз ти1п отыруыма болар”, - деп ойлады ол шанышкыга Кол соза берт. Эуел1 казыдан жедп Сосын ыстык Куырдактан да аузына салды. Адамнык колы ершшектеу болганымен ауыз жылдам ба деп калды осы Шанышкынык кустык асындай етт тт апарган |р Р тал асын кагып салып, жалмап-жулмап жутып Ж1 ер ■ Б'Р киыны жолда тамак жед1М-ау деп тартынып V ауыз жок. \"Ау, экелон бермен”, - деп жутынып тур. 1а 165 I
да казыдан жедг Сосын кайтадан куырдакка умтылды. Ойпыр-ай, кайсысын жесе де демдк. эр|-берщен сод шанышкысын кайда созарын бшмей эбден абдырады- ау... Шанышкы деген бэлеш аузы м1се гутар емес. “Эттед к,уырдак,ты к,асык,пен жер ме ед|”, - деп жап-жагына караса... бэр1 де бф-бф алтын жалаткан шанышкымен тыртындасып отыр екен. Отагасы да езгелерден оза алмады. 0з1мен б!рге келген ак,к,улар жагы ттт! кербез, алтын жалатк,ан шанышкыларын эншейЫ сенджке устап отыргандай, анда-санда болмаса, бфдеде тт жеп жаткандары да шамалы-ау. Асаба езше сез бергенде гана отагасы шанышкысын тэрелкеане амалсыз суйедк Бфак шанышкыны суйедщ екен деп аузы бултыддаганын бфден коя салран жок,- Тура тур жаныкпай” дегендей ез шаруасын бтрген сок барып ауыз отагасыныд орнынан туруына руксат еткендей боп, бул козгала бер1п едк асаба: - Жок, куда, С13 отырып сейлейс1з. БФ сФд| гургызбаймыз бупн, - деп иырын тары да баса койраны. Етек жактан асабаныд осы ткрн костаран дауыстар шырып калды. Тагы да тура алмай калганына аздап кызарран болды да Алыпхан енд| сезш бастай бердк Ол сейлеп отырранда кудасы бф жарында, асаба бф жарында фужерларын колдарына алып турегеп турды. Осы кершютщ ез1 Алыпханга жарасымды болып та кершд! де ез1-ез1нен кысылрэнын койып, ол енд| мадыздана калды. Ал енд| курметл окушым: “Сонша мадызданранда бас кудамыз не айтар екен?” - деп сФ де ентелеп отырсыз рой. К,арык болсаныз Фз-дагы кулак салып тындай койыдызшы. Алыпханнык эу баста да тойда сейлеп карык кылган шешен емеслпне шубэланбассыздар. Оныд устже пакырыдыз емф бойы журттыд ед содынан сейлеп келген жан гой. Содынан сейлеген юсш!д сезш юм тыддаушы ед|? К1м керек етуил ед|? Журттыд кеб| кирап мае болып, мае емес1 де мастармен алысамын деп журт мастан асып кетелн заман емес пе ед| ол? БфД1-еюл1 куйеуше журттыд сау кезшде сез тие калса Бифатыма да гемен карап, яки белн элдекайда бурып: “Ойпырмай, мына байрус кепке кулю болмай... аман-есен бIгIрIп шыкса екен”, - деп 1штей уайым жеп, ез-езшен кызарактап отырагын. 166
Бул жолы Бифатыма темен караран жок. Б1рак, жузЫ бурып, терезеден сыртк,а кез салран болды. Терезенщ ар жагында кудаларынык уйлершен аласалау... сосын тары 61'р жупынылау... уйлер салынран екен. Соларра карал: “Ойпырмай, айналасындары уйлер окбаса да еп- эсем уйдщ сеж бузылады екен-ау. К,уданыц ужж'к ерж кеп'рулер1Н карашы, бер| жабылып”, - деп ез1 уйдеп мол дастарканда отырранымен кек1Л1 сырттагы кораш керш1СТ1 конылтак,сып калран. Дел осы сеттеп Пютегулдщ хал: де шешес1жкшен асып турран жок-ты. К,олына устаран алтын жалаткан шанышкыньщ сабындары ер турл1 ернектерд! к,ызык.тарандай болранымен опа-далаппен езер бозарткан жуз1 кызарып- бозарып, алабурткан кут кед1мпдей толкып екесже кайта-кайта кез киырын тастаумен болтан. Тек Шерюхан рана нык. Онык кейтнде Т1пт1: “Экем калай сейлесе, олай сейлесш... ейтеу|р к,ыз межк|”, - деген менменсу де бар ед|. Жэ, сонымен журтты узд1кт1рген узак унс1зд1ктен сок бас кудамыз да акыры сезш бастады-ау. - Енд| ек1 бала б1р-б|рже кушуак болса-а... - дед| де бфдемалды. - Енды кушуак, бол-лсын, к-карсылырымыз ж-жок, - деп ол енд[ узак, демалды (кушуак, деген сезд| кайдан тауып алтанын б|р Алла бтс1н). - Енды.. екеу| бакытты болса-а.. боламыз дес-се, - дед| де отатасы одан эр! айтар сезш таре умыткандай тэты отырып к,алды. Асаба осы туста тык етюз1п акырын тана жетелд| де, сол жетел бас кудамыздык таре умытып отырган сезш ес1не сарт етюзгендей: ~ К,-карсылытымыз жок! ~ дегеж, партия жиналысын корытындылатандай болып. Сосын тары да аз-кем тыныстап алды. Журт тым-тырыс. - Уб|рл1-шуб1рл1 болып жатса да карсылытымыз жок! ~ дед! тэты да жудырырымен койып калтандай етт (карсылык, деген сездщ ез1 де бас кудамыздык аузына кайта-кайта тусе бергенш де б\\р Алла тана бтеш). Журт елдеб1р уреид: куткендей ел1 тым-тырыс. Эттек, белмеде шыбын жок. Егер болса белюм трактордык арылдап-ак оталтанынд есттер ед|... Тары бфауык узгшетен сок барып о Кудамыз: - дед| жулып алтандай.. . елде узак - Сол ушш! 167
1здегенш ок,ыс тауып алгандай куанып. Сокры сездщ ОК.ЫС айтылганы соншалык, бас кудамызга таяу отырран б1р етжецдшеу кудагидык селк ете калганы... Одан да езгб колайсыздыктар да бола жатар ма едк юм бшген... Осы туста судрыла асаба кол урды... Асаба кол урран сок езгелер карап турсын ба? Бул бак, дегенд| койсанызшы... Бас кудамыздык басына бак, конып к,ана коймай, журт урютсе де ушпай отырып алды емес пе! Болмаса осындай сезден кейт б1р тентек турып: “Эй, Алыпхан, осыны да сез деп айтып отырсьщ ба? Бас куда болсан кайтей1н... Тыф-фу бетще-е!” - десе де жарасып кете бармас па едI?! Бул бак дегенд| койсайшы... Алыпханнык сезшен кей1н арсалакдай кел1п кудасы тары да оныд бет1нен суйд1. Куда суйген сок кударидык калып коюы эбест1к бола ма, элде ол кюжк де суйг1С1 кел1п кегп ме, аксары кудэри да келт отарасынык бет1нен шеп етк1зд|. ©згелер де орындарынан турып б1р-б|р1мен суй1С1п, фужерларын да суй1ст1р1п, туй1СТ1р1п жатты. Кек1лд| абыр-дабырлары ез алдына. Журттык бэр1 фужерларын 1Ш1П болып сосын барып шанышкыларымен кайта каруланды. Бас кудамыздык ез1 шампанын 1ш1п бола сап тары да казы-картадан б|р-ек1 карбытып ж1берд|. Шампан да ептеп басына тепкендей болды ма немене элде аман- есен сейлеп шыкканына ептеп толкыды ма, немене... Б|рак сейт1п отырып-ак отарасы ете кызык куй кешкендей \"б|рыкрай экг1мемен отыр” деген сез ес1не туссе ептеп макызданып, шалкайьщкырап отырады да, дастаркандагы тарамдарга, оларды жеп отырран эр турл1 ауыздарга караса-ак ок колыньщ шанышкыга елде касыкка калай барып калганын акдамайды.. Куданык атын Досан, аксары кудагидык атын Жамал деп конактарга таныстырып алган сок асаба Досан кудага сез беруд1к алдында: - Бул К1С1 акты рана багалайтын К1С1. Баска тустерге ыкыласы шамалы, - деп ер-азаматтарга жаппай ак куйгызды. \"Маган жек1лдеу1нен-н...” - деп кык«;ылдап жагдай айткандардык сезж сез демед|. Алыпхан да аракка жолагысы келмеп ед|, б1рак буя бфдеке дегенше асаба алдын орап: ~ Кудакыздык сез1не аласыз, одан сокгысын керем13, деген сок аузына кум куйылды. 168
Кудасы эрине орнынан турегелдК Жан- жагындарыларга... сосын терде ею юст1к креслога жардай болып, б1р 631 эзер сыйып отырран бауыздау кудасына к,арады да, энг1мен1 тым... тым эрщен бастап кегп. Жастай жетш ь;алып агаларыньщ ес1гшде ест, каражаттан к,иналып журт институт тауыскдн екен. Одан кейш де кедергтер кеп болыпты. Кудасы осылай гей-гейге басып жатк,анда Алыпхан алдындары рюмкеде мелттдеп турран арак,ты к,азф калай 1шпей к,оюдыц амалын ойлап кегп. Ол арак,тан к,уралак,ан калран емес-тб Бфаз шт лэйл1ген кездер| де болран, б1ра^ кетере алмайтын. Сейлемпаз боп жэне ете жент кетт журт алдында абыройы кете бастараннан-ак, бэйб1шес1 куйеуш иырына н;эрып салып уйже к,айтып кетер едк Сонда осы Алыпхан эйел1нщ иырында келе жатып та шапылдап сейлеп, езжше эйел1н бок,таран боп жудырырымен туйг1штейт1н. Б1рак; ол кездег! Алыпханныд жудырыры не тэй|рк.. баланыц жудырырындай рана кез1 рой. бйткеж к,ырым ел жок,, кесеудей арык;. Шопырлык жумыс сурап б|р бастык,к,а барып отырранда элг1 кга мунын, сыртк,ы тилжне узак, карап отырып: “Осы к,ыстан аман шык;сан> кектемде 031ме кел. Ойланбай алайын”, - дегеж бар емес пе? Обо, дегенщ13 бул Алыпхан к,эз1рг1 дэурежне жету уш1н не кермедк.. не ютемедк.. не еслмедк.. дейс13, ок,ушым. К,аз1р рой, к,ак, терде ею юст1К креслора жалрыз ез1 эзер сыйып ханнан иыры бф-ак, ел1 темен болып отырраны.. Сондэры Бифатыманын, к,аруын айтсайшы. Ойбай-ау, жалрыз ез1 мэшинеж итерт, оталдырып журген кез1 рой, сосын орэн Алыпхан жук, болып па? блген серкен! ар^аларандай рана жук болса керек. бйткеж кейде тура к,алып муны тырандатып бф иырынэн еюнш1 иырынэ ауыстырып та жататын. Ой, сабаз-ай, мае куйеуж1Н бажынап-бужынаран сезш де елен-к,улан етпеуил ед|- ау. • •■Ой арасында отарасы дэл алдында рюм д мелттдеп турран аракха кез1 тус!п кегп де... сейлеп ТУР кудасы екенш де есше алып бойын жи шалк;айыцк,ырап отырды. 0лекдер1н газет^журн^^рра^а^шь^ара а/шг^кор'болганын айтып жатыр екен. Б?р-ек1 ауыз елец1н де ок,ыды. 169
К,удасы елец ок,ып жаткан кезде Алыпхан: \"Ойпырм- ай тары да катере алмай к,алып... абыройсыз болмасам егп”, - деп кайтадан арак, пен ез1шд жайын ойлап кеткен ед|... - Бас куда, кудадыздыд сезЫ укыптап тыддадыз! - деген асабаныд садк еткен ужнен селк ете к,алды. К,удайым-ау, ттт1 кез1 1пшт бара жаткан ба, немене... “Уяттагы арак 1шпей жатып-ак маскара бола жаздаппын- ау”, - деп ойлады Ынен отагасы. “К,алрып кеткежм мае болып кисаладдап калганнан да эр1 емес пе?\" Кезшщ астымен жасканшактап отырып аккулар жагына карап ед1. Шэртхан кабагын туй1п, кызы мен бейб1шес1 кып-кызыл болып темен карап отыр екен. “Алда кудай-ай, той басталмай жатып балаларымды жерге караттым-ау”, - деп ойлады Алыпхан тары да ез- ез1нен абдырап отырып. ...К,удасы акындыгы жайлы ел1 айтып б1те коймаган екен. Осыдан б|рер жыл бурын шгер|де жарияланбай журген еледдершщ бер1Н1н басын косып ютап ет1п шырарганын да енд| баян етт жатты. - К,уда, С1зге кетер|Д1зде б|р к1табымды жазып беремЫ эбизэттно! - дед| уйкыдан маужырап отырган Алыпханга. - Е-е, - деп бул да елп еткю келт-ак ед|, маужырап отырган жанныд елпт1 де “е, берсед берерс1д” дегендей рана болып шыгады екен. Отагасы уйкысын ашу уш1н дастаркандагы эр турл1 дэмдерге карап отырып кенет кез1 тэрелкедег! дел алдында турран мантыга тус1п кеткен!. Буы буркырап тур. “Ойбай-ау, алдымызга манты кел1п калыпты рой... К,ашан екелт улгерген-эй\", - деп ол тад-тамаша болумен б1рге од колына алтын жалаткан шанышкысын калай устай койганын да аддамай калып, тары да баласыныд кабагына кез1 тус1п кедп, токтай калганы... Сейтсе эл| ешюм мантыларына кол тиг13бей шыдап отыр екен. Бакса, мантыга кол созулары уцлн эуел1 КУДа сез1н бтру| керек екен. Бул да отагасыга ете кызык эсер етт1. “Сонда мантыныд кудага, куданыд мантыга жабысып калган нес! бар екен?\" - деп ойлады ол 1Ш1нен. Б|рак езгелердей сабыр сактады. ...К,удасы эл1 сейлеп тур. Енд| улт жайлы айтып жатыр екен. К,азак ултыныд дуниеге мэшЬурл1Г1... дархандыгы... конакжайлыгы... 170
\"КУДам ате шешен к»С1 екен-ау”, - деп ойлады Алыпхан. Алайда ол сездщ тез1рек бтп, буы буркырап турган мант1лерд|ц б1р-екеуш жеп керуге тым асыгыс ед|. К,удасы: “Мен осы улттыд ект1 болраныма мактаныш етемш!” - деген кезде дастаркан басындарылар тугел кол сокты. Алыпхан да б1р алаканын еюнш1 алаканына эншешн зорлап апарып отырып: “Осы менщ казак екенд1п'ме мактаныш еткен кез1м болды ма, ез1?” - деп ойланып отырды да, б1рак соншалык ултымды суйемж деп кызбаланран сэтж ес1не туаре алмады. ...Кудасы енд| ез отбасыньщ жайына ойысып, узатылралы отырран кызы жайлы айтып кеттк Эдп'ме болашак кел1Н1 жайлы болгандыктан Алыпхан да енд| ак кэстем1н1к туймесж шукылап отырып, кудасына куларын лкл. Кудасыныд св31нен б|р аддап калганы келш1н1д аты Зухра екен... Кдлай екерпн... эйтеу|р осы уакытка дешн отагасыга келшшшд аты былай деп айткан да вином болмапты. 031 де сурай коймапты. Зухра деген атты енд| естп ол: “Эзбекше ме элде татарша ма?” - деп ойлап отырды. Б|рак сондайлык юш шошырлык та ес1м емес сек1лд1. Куданыд сезшен байкаганы... тары б1р кызы Индира ес1мд1 екен. Ак кэстем1н1д туймесж шукылап енд| канша отырарын Алла бшсш.... ттл отагасы тары б!р калгып алса да тадданбас ед|Д13. Кудай оддаганда журт б1р сэтте ду-у-у еге калганы. \"Итт отагасы шошып та кегп ме-ау. ...Сейтсе кудасы сезш бтрт журттыд соган кол урып, орындарынан сатыр-сутыр турып жаткан бет1 екен рой. Алыпхан да кол урды. Б1рак орнынан туруга талап ^ылган жок. Орнынан турмауга жогарыдан руксат кагазы бар К1С1 сек1лд| тапжылмады. Содан журт б1р-б1р1мен рюмкелерш согыстырып... кушактасып... сутст... Дуылдасып кулю жатканда Алыпхан соныд барже селт етпей рюмкеан колына устаган куй1 мадгаз отырды. Т|пт1 мына отырысы: “Ау, агайын, мешн де бет1мнен суймейсщдер ме? Межмен де рюмке согыс- тырмайсыддар ма?” - деп отыргандай едг Расында солай болып, журт б\\р\\и-б\\р\\ кушактап, СУИ1П б|ткен сод, бэр| енд| Алыпханныд жанына уимелед! Дейс1д. Онымен рюмке согыстырып, сосын бетжен су кэдшпдей уйме-жуйме кезек болды. Эрин , 171
алдымен суйген кудасы мен к,удагиы. Оларга дей1н бас кудага жакындап келуге ешк1мн'|ц де батылы жеткен жок,. К,уда-к,удари шаруаларын бтрген сок барып, куданьщ кудалары... куда балалары... ■к,удайым-ау кудагиларыкызбыз деп тары бф сем1з бэйб|шелер, топ- толык кудашалар да отагасыньщ бетшен суйт, рюмкелерш сорыстырып алып кет1п жатты... Тап б!р киел1 эулие жанра тэрзым еткендей бас куданык бетмнен суйт калгандарына ездер| риза. Журт сокын ала торала каздай токкакдаган кимешек киген кемгпр мен тары бф куширан арык, еишбас кемтр де келт фужерларын сорыстырды. Олардш эйтеуф езгеден калмау едк Булардык отарасыньщ бетшен суюге де батылдары жеткен жок. взгелер арак-шараптарын алып койган сок да, Алыпхан ешмм ундемесе 1шпей-ак, коюга бекшт, рюмкасын орнына коя бергенде асаба сакк ете калды. - Бас куда алыкыз! Арарыкызды алып коймасакыз казф узшюте бас куданы тартамыз... аунатамыз деп отырран кудашаларьщыз бар. Меш егерэки ренжтп алсакыз, солардык талапайына бере саламын да к,арап отырамын. От тэк-к! Алыпхан жаудай састы. Сасканынан рюмкесш кайта кетерт аузына апарды. - 0п, бэрекелде! Алыпхан калай |илп ж1бергенш акдамай да калды. К,атты саскандыгы рой, дереу жудырырын мурнына апара к,ойды. Бул баяры закускасыз арак, 1шетш кезшен калган едет| ед|, кайдан есше тусе кеткешн сайтан бтсш... - Закуска! Бас «.удара закуска! Асаба сакк етт осылай деген кезде бф1 мантыны, бф1 к;уырдак,ты шанышкыларына I л I п алып умтылыскандар... кудай сактасын... дал осындай кошемет керемш деп отагасы емф1нде ойлап па? Жане бэр| де мешюн жемесек болмайды... екпелеймж... кек1Л1м к,алады... деп беттер| култ турган сем1з бэйбшелер... топ-толык кудашалар. ...Амал жок жед|. Месел! к,айтк,ан шанышкы калмады- ау, ара... Сем1з бэйб1шелер де... топ-толык, кудашалар да мэз-мейрам. Отагасынык 03 шанышкысы мен касыгы ттт1 иес13 калды деуге болады. 1шкен арагы мен керген кошеметшен ес1 шырып отырранымен асабанык элпндег! 172
сез1нен кей1н кент1нде бф уайым калып та койгандай. Ол уайым - куда тарту жайына байланысты еде Расында да асабанын сттеу1мен борсандаган кудаги-бэйб1шелер мен тойтандаган кудашалар муны жырып салып арл|- берл1 аунатар болса, ол окигадан отагасыньщ абыроймен шыгуына кеп1лд1п жок-ты. Тацертеннен бер| жемегеш... 1шпегеж жок,.. кудай сактасын. Эншейт орнынан козгалмагандыктан шыгар... жардай боп каз тойдырар бас куда болып отырганы. Осы кау1П есшеи кетпей отырып ол: “Ойпырмай куйген бутактай мына асабаны кайдан тебеме шыгарып алдым. Осы неме ттт1 басынып алды-ау меж”, - деп ктнд|. Расында да асаба бфдене десе-ак болды бул ез-езшен жасканшактап, жалтактап калады. Ол нес! екежн бтмей ауре. К,удадан кешн асаба куданын женгесше... тары б!р куданын кудасына сез берд| де солардын узынсонар сезшен сон асаба б\\р мацызды хабарлама жасады. - К,ад|рл1 куда-кударилар, кудашалар... 613 ойласып кел1нд| керу салтанатын осы сэтте етмзсек деп шеилпк. Кдпай карайсыздар?! - деген кезде журт жауап орнына ду кол шапалактап ж1берд| де, осы кезде ею женгес! ею жагынан колтыктап жогарыга бастайтын баскыштан кел1н де туею келе жатты. Осы сэгп кутю тургандай жогарыда эдем1 эуен де ойналып турды. Журт кол урудан жалыгар емес. Бифатыма мен Пютегул барып кельню кулагына сырга такты. Отагасынын да кежл! толып калды. Кел1Н1 ренд| бала екен. Б|'р карап, ептеп кудэрирэ тарткан ба, деп калган, тары б)р карап кудэрэ да тарткан ба-ау деп калды. Элде ол екеуюе де тартпаган ба, калай... Б|рде езбекке усап... сосын татаршатыс кержген сэт1 де болды. Эйтеу|р улбфеп келюп-ак тур. Бул кезде кол урумен бфге эр тустан: - Браво-о!... - К,утты болсын! - деген айкайлар да шырып жатты. Сонда барып 61зд1Н отагасымыз: “Эй, осы менщ де б|рдеме 1стеу1м керек сиякты емес пе ед| осы?” - деи берю, койпаландай козгалып, сол жак, 1ШК1 калтасына кол сала берген. “Э, ия... кер-р|мдык\", - деп илтеи кубфлей бергеж сол едк кел1жжн он колтыгынан дем турган топ-толык келЫшек жетт келт: - Ата, кел1Н1Н13ге кер1мд1к бер1Н1з! _ дед|- НД' *Р 173
назары отагасыга тугел ауып турган. ©кшек жуз! кулген, кез1 кулген к,удаги-к,удашалар езше гана карап калган кезде бас куданык еа шыгып кетл. - Ия, шырагым, ойба-ай-ау, - деп бфшама кек кагазды алп келшшекке устатып болган сок барып ок жактагы 1ШК1 калтасы ес1не тускеж... “Ох-х”, - дед| 1ш1нен отагасы. Сосын: “Ау-у - а-а-ай, мында-а...\" - дей бергежнше алп келшшек сол алганына да ес1 шыга мэз болып, ер| бурылып кетл. Отагасы актарылып калды. Акырын бурылып баласына карап ед|, (бала болганда... Шэртханга карайды да баягы) баласы шалга кез1жк астымен карап, тыжырынып отыр екен. 0з баладнан езщ кысылган да теуф пенденщ басына бермесе дейлндей киын жагдай-ау. Б1рак кудай баска салган сок кю неге кенбейд|. Ду кол шапалак, у-думен кызды жекгелер! кайта колтыктап алып кетт|. ...Асаба у-дуды сук саусагымен-ак б|р сетке токтатып турып: - Узш1с! - дед| салтанатты турде. Б1р сет токтаган у-ду кайта басталып, козылардык енелер1мен табысканындай жамырасу басталды. Журт абыр-дабыр орындарынан турып сыртка шыгып жатыр. Керш1 белмеге ен1п... жуг1р1п емном кабатка женелгендер, б|рден асханага беттеп, ент1пст алдагы дастаркан камына бас катырып жургендер каншама. Бар уй... бай уй... деген осы екен-ау. Шыгамын десек де, К1рем1н десек де жет1п жаткан кеп ес1к. Ок жак канаггагы бес акку да дур-р ет1С1П катар кетертд|. Олар да бфеумен сейлес1п, бфеумен кул‘1С1П, колтыктасып, кепш1Л1кке сгк'п барады. Алтыншы акку гана орнында отырып калды. Отырып калганы: “Б1рден турып кете алар ма екем... елдекалай болар екен” - деп уайым жегендж ед|. Бас куданык осы жайын сезгендей кудасы касына кудасын ерлп жет1п келд|. Ал, куда, баска белмеге баралык. К1шкене екг1ме сапырып... серпп дегендей, - дед| отагасыга. - Ия, К1шкене екпме сапырып-серпп дегендей, - дед| куданык кудасы да косарланып. Сейтт! де куда мен куданык кудасы муны ею колтыгынан кетер1п акетл. Сол екеужщ жетепнде келе жатып: 174
- Ие-е мшкене эдпме сапырып... серпп-п, - дед| отагасы да мае болмаганымен масаддау кюше айтеу|р ел катарлы арактан ауыз тигенщ аддатып. Отагасы эуелп белмеге келт, сол уйренген диванына жайраскан сэтте узтютщ де ез кызыктары басталып кегп. Жогарры кабатта адем! ауендер ойналып, жастар мен а л I жастыктан дэмеа барлардын, бэр| солай умтылран. Алыпханньщ б|р кедт демдеген! — асаба да жорары шык,ты бшем, эйтеу|р бул мадайдан кершбейд!. Улкен белмеде келеа дастарканныд дайындырымен топ-толык, келшшектер мен ашад денел! кыздар ыдыс- аяк кетерт арл1-берл1 сапырылысып журдь Досан куда елден келген арасы... сосын элпндеп отарасыныд б!р колтырынан устаран кудасымен б1рге Алыпханньщ айналасында калды. Куданьщ арасы тойдыд жаксы етт жатканын, ал куданьщ кудасы Алыпханды карт кедш1 толранын айтты. Алыпхан да тым карап отырран жок, басын изедк 031 бас куда боп ар| ыдкиып тамакка тойып отырран к\\с\\ одан артык не дей койсын. - Той тамаша етт жатыр! - дед| тары да куданьщ арасы... - Тамаша болранда керемет! - деп куданьщ кудасы оны тары да костады. Досан куда аздаран масаддау калпында иырын рана козрэды. Онысы “баскаша болуы мумкш емес кой” дегенд1к ед!. Ол емеуржд! дал ар» уактылы туежген куданьщ арасы: - Ия, баскаша болуы мумкш емес кой, - дед| култ. - Эрине баскаша болуы мумкш емес, - дед| куданьщ кудасы тап б1р осы тюрже алдеюм кенбей туррандай, ез-езжен ерепст. К,УДеныд арасы мен куданьщ кудасы Досан кудадан да гер1 масаддау ед|. Бэлюм мае та шырар. Эйткеш Алыпханньщ басы да кейде езж1кше усап... кейде кейде езген1кже усап... отырран. Алыпхан оларра бас изед|‘. Одан баска б1рдеде дер де ед|, артык дыбыска да шама жок* Ыдкиып тойып отырран к1С1ге сейлеудщ ез|' канша шаруа екенж бтес13 бе, окушь!м. Эрине, отарасы орнынан турып, к1шкене арлиберл! журуд| де ойларан. Ол ушж оп-одай тура болса. Этгед б1реулер ек1 колтырынан демеп ж1берсе, ар| карай каз-каздап ез1- ак журт кетер едь Бэлюм сыртка шырып К1шкене оои 175
жазып, желденуше де... Бфак ол эзфге арман рана. Муньщ ойын туажп жаткан куда да, куданыч арасы да, куданыч кудасы да жок. Бф1жч сез1н бф! кайталап турган арасы мен кудасыныч сезж белт Досан куда бфауык улт туралы айтып кетть - Тойдыч жак,сы етт жаткандыгы ултымыздьщ дастур|... ярни, бюдщ казак, халк,ы болып кала алрандырымыздан! - дедь Куданыч арасы: - Бэрекелде! М1ж сез болраныча! - дедь Ал куданыч кудасы куданыч арасыньщ дал кезжщ алдына сук, саусарын шошайтып турып: - Мэселе кайда, ярни мэселе бюдщ казак халкы болып кала алрандырымызда-а... - деде Алыпхан отырып куданыч кудасы, куданыч арасыньщ кезж сук саусарымен шукып ала ма деп кауттенген-дь Жок ол кауттен аман кетп. Кдуттен аман кегп дейт1ж, куданыч кудасы “бтд1ч бе, тусшдщ бе” дегендей элг1 сезд| кадап, тютент айткан сэтте ана байрус амалсыз басын изей берд| де, куданыч кудасы “оран тустсеч сен де данышпан екенсщ\" дегендей жеч'лген болып терю айналып журе бердь Алыпхан мае болып жечж сейлеп кетпей отырганына 1штей шукфшЫк етт: \"Ойпырмай аракты кетерет1н болыппын-ау, бурын тек жастыкпен жыртычдап жеч<л кетед| екенмш де\", - деп ойлады. Осы кезде бф топ- толык кел1ншек есктен имене аттап, подноспен арак, тюке басарлар екелт орталарына койды да: - Сюдер кур отырмасын дедж, - дед| сондай бф эдепт| дауыспен. Алыпхан ундеген жок- Куданыч агасы турып: - Дурыс-с! - дед|. К,уданыч кудасы: - 9те дурью! - дед| куданыч агасынан дауысынан асырып. Досан куда иырын кикач етк1зд|. Мунысы \"осылай болмайтын жеж жок кой” дегенд1Г1-тж. Соны ете жаксы туежген куданыч кудасы бетелкеж колына ала берд|. “Ойпырм-ай тары да 1шетж болдым-ау”, - деген тэуекелге бел байлап отырып бас кудамыз 1штей: \"Осы мен кэде-кудаларымды берт болдым ба, ез1?” - дегенд! де есшен шыгарран жок. Сабырмен ойлап караса, келжге берген кер1мд1ктен езге ештече тындырмапты. Оныч о3' алай болды. Доллардыч орнына течге берт... “ЕндИ 176
калгандары не деил' 031? К,уйрык,-бауыр... куда аттандырар... Оньщ устше куда тартар деген балет шыгарды емес пе, елп куй|'к бутак асаба... Ойбай-ау, сонда эл1* ештеке де бппегтл рой. Мен казф 1шт алсам...” Бас кудамыз осылай: “Аракты 1шсем бола ма, 1шпесем бола ма? — деп ез ойымен эуре боп отырганда Досан куда турегеп турып тост айтты. - Б1здщ куда-куда болып жатканымыз дестур1М1здщ амандыгы. Ал дестур1м1здщ амандыры казак деген халкымыздьщ амандыры... Кедушп эдеттершше куданьщ арасы мен куданын, кудасы кабаттаса кошемет сездерш айтты да, бер| арактарын алып койды. Алыпхан жартылай рана алран. Б1р жаксысы оны тексерт жаткан ешюм болмады. Асаба жорарыда. Жорары демекиш... Бул кезде жорарры кабатта би кызып жатты. Неше турл1 куйкылжыран вальс дейс13 бе, жеке-жеке билейтш езбек-казак еуендер! дейс13 бе? Топ-толык деп журген кудашаларыцыздын, бет1нен бул кезде шып-шып тер шыккан. Эуен деген де осындайда журтты эулек! ет1П ж1беретш антурран рой. Топ-толык кел1ншектерден калмаймыз деп сем13 кудари-бэйб1шелер де бфаз борсандаран сыцайлы. Сол у-дудьщ как ортасында асабамыз жур. Эрине ол отыз кун, кырык тун билетсен да тер шырэтын ку емес. Жене езш ку суйек деп жургешм1зде денес1Н1н, бер|' ет элде ажр боп шыкты ма немене... Турл! макамда иш1п бугшгенде, карап турран журтта ес калран жок. Элг1 сем13 бейб|'шелер1жзд| борсакдатып, топ-толык кудашаларьщызды шып-шып терлет1п журген де сол. Эрине езге жИттер де жетт жатыр рой. Узынтуралар, бука сан... бука кабактар. Кел1ншектер кулсе ере куле беретш тойрэ кызмет ет1п журген б|рер шибут, сарыауыздары да бар баягы. Б1рак жидежн, куйген бутарындай болып бер1не айка^йшы ер1 колбасшы болып журген - асаба. Би бейгесшщ сыйлыктарын да берт журген сол. Эрине 61ЗДЩ аккуларымыз да осы ортада. Осы ортада болганда шын аккудай калкып биге де, уйге де сен берт жургендерд1К солар екенд1Г1не шубек»з болмасын. Б1рауык журт жеке биге узатылгалы отырран кыз бен Ж1ПТП шырарды. Жабыла кол ура кошеметпен болран биге езгелер араласкан жок- Солай еткендер! жарасымды да шыкты. Эаресе калыкдыктык шыбыктай 12-890 177
бойы биге гана жаралгандай есем едл Жэне к,ыз бала I емес пе, мын буралып дедгелент, бищ1здщ сети келтфт-ак, ж1бергенде, куйеу Ж1гтм13дщ кейдеп орысшалау кейде цыганшалау к,ой^ак димылдарынын, Т1Г1С1Н жатк,ызып турган да сол узатылатын кыздыц кез арбаган сымбаты мен к;имылдары-тын. Борсаддаган бэйбшелер мен топ-толык, кудашаларга к,ыз кунш сарындыртып, езулертен су эрызып, естерш кетфген нарыз би осы болды. Одан эр! таяк, устап, тодк,аддаган кимешеюп кемпф мен ешюбас арык; кемгпрд! рана орындарында кдпдырып жасы да, карга де жаппай вальске билеп те кегп. К,удай б|'лед|, сол ею кемтрдщ де билегшер! кел1п делебелер! козды-ау, б!рак; оларра жур билейж деген жан болмады- ау, С1рэ. ...Ал енд| ок,ушым, к,айтадан теменг! к,абатк,а тусер болсак,, булардын да жогарыдарыларга шесер митыд би1 болмаганымен, митыд эдг1мелер| болып жатк,ан. Ешюм керек етт тыкдауга к,улы^ танытпаранымен булар да к;аз1рг1 ел жайын, саясат жайын эдг1ме етуге жараймыз дел жургендер-Т1н. Сосын ездершше кедей-кепилкке кез тмей, жак,сылар мен байларра рана то^талатын едет буларда да бар-ды. Эрине, кеб1не сейлеп отырган Досан к,уда. Агасы мен к,удасы сол кгажд костаушысы немесе дем беруштер! десе болады. Ал б1зд|д отагасымыз анда- санда бас шулгыраны болмаса, кэд1мг1 жалк,ау тыддаушы рана. Досан к,уда базбфеулерд|д байлыгын, ол байльщтыд кайдан, к,алай келт жаткднын айтк,анда, б|зд|д отагасымыз да ез1жд бтген бфдеделерт, еслген бфдеделерЫ коск;ысы-ак, келдр Бфак, ондай узак, сезге кдтысар шама к,айда? Енлгт елде мулдем шаршап калсам эбеспк болып журер деп ез1н-ез1 басып отырган жайы бар. Болмаса Досан к,уда кейбф байлардыд ужжд к,абат санын, машиналарыныд санын, шетелдердег! долларын ткзбелеп кеткенде, отагасы да “ойбай-ау оны айтасыз” деп ез1 бшетЫ, есДген бфдеделерд! кок,ытып- ак; Ж1бергга келт едк.. Осылай жогарыдарылардьщ бишдей б и I бол- маганымен, ездершщ ертшектщ биждей митыд эдг1мелер1мен болып отырганда, есжтен алк,ын-жулк,ын асабаныд юр1п келгеж. Мэссаган! Мына кудаларды ^арадыздар... журттан жасырып, Т1пт| асабадан да урла- ап... 178
Досан куда масаддау адамга тэн мтезбен асабага карап кулдн Сосын кушактады. Куданык арасы мен куданык кудасы да Досан кудага усап кулгежмен, оран усап асабаны кушактай алмады. Эйткен! вздершИ Досан емесппн жаксы бшгендИ рой. Бас куда туралы эрине, энпме жок- Кулсе де, кулмесе де ол казф бас куда. Эрине, асаба юрген сок куданык арасы тары да куя бастаран. Жен1 де солай едг Рюмкест колына ала берт асаба иепн жотары кетерт койып: — Бар кызык анда ма десем... Сендер де ездерщше митык биге басып, - дедн Досан куда бастап куданык арасы мен куданык кудасы костап бул сезге каркылдап кулдг Сол кулюнщ аяры рюмкелердщ сыкрыры... шумен бггп. Бул жолы Алыпхан да калыскан жок. вйткет онык ес1не элг1 куда тарту деген мэселе де тусе кеткен. 1шт болган сок эркайсысы эрдеке жеп малжакдасып жатканда асаба жогарыда еткен дырдуды мактаумен болды-да: - Ал, дастаркан дайын болып калыпты. К,ол шайыкыздар, - дед|, бас кудага карал. Асаба солай деген кезде езнак турып кетердей болып отагасы да копакдап алга умтылган. Б|рак ез-езшен тура салу окай ма? Онык устне сем1з адам тугт! осы кун1 шетелд|к дивандардан арык адамнык 031 уйелеп эзер турегеледн Онык осы куй1н акдай койгандай куданык агасы мен куданык кудасы ею колтыгынан ек1 жактап ала кеткенг Орнынан б|р турып алган сок -- отагасы ар жагына ез1- ак алга туст1. Барана кол жуатын жерд| керген. Сонда барып колын шайып шыккан сок. болса да дастарканнык Кайда екен1н бтед|. 0з1нше аягын жылдам баскан боп борсакдап барып баягы ею К1С1Л1К креслосына жайгасты. Бул кезде кун батуга айналган элде батып та кетт1 ме екен. Эйтеу|р улкен белме 1Ш1 алакелекке бола бастаран. Осыны да сез1п улпрген асаба эуел! тер жактык. сосын ауыз жактык жарыктарын жакты. Мэссаган! Жарык болганда кандай!.. “Кудайым-ау нендей шыныдан жасаган ез1н?! Элде эртурл! кез арбаган асыл тастар ма?” Бас куда бфауык мойнын созып тебеге карал отырды. Эрине езгелер бас кудадан кей1н гана оть1р^^ ' Бес акку бурынгыша катар келт орындыктарына к Д 179
Куки бойры ырду-дырду мен секек биден жуздер! аздап ! албырап, кызып, бэр| де кездер! култ куана тускен. Элде жорарыдагы люстралар оларды осылай эсем I керсет'т тур ма, сайтан бтс'ш... Дастарканра буы буркырап алдымен тайдын шекеа келе жатты. Шекеден кей1н барып табак,-табак, еттер кер1нд|. Элбетте шеке бас куданьщ алдына койылды. Жанында жаландаран пышэры бар. Бас к,удамыз шекенщ жумсак, етшен кест мадайындарыларра берт, ез аузын да умытпай жеп жатканда асаба тары да Алыпханра сез бердг Алыпхан бул жолы: \"Осы уйден кулю кетпесш лэй1м”, - деген орайда Т1гт кыска сейледг Журт онын сол кыска сезже риза болысып: \"Ойпырм-ай кыска сейлейтждер де бар екен-ау\", “К,ыск,а сейлеу де шеберл1кке байланысты рой\", \"Кудамыз кетрме сезд| жактырмайды бтем”, “К,уда, жасыныз узак, болсын”, - дест жан-жактан кошемет сездерд! лактырып жатты. 031 алдымен сейлеп, арарын жартылай 1шкен сод-ак, отарасынын езгелермен кеп шаруасы болран жок,. Ттт1 тэрелкесже тамак, салып берж жаткан к!С1Н1к де бет-аузына карамады. Сыртынан кел1п салып туррандык,тан оран бурылудын ез1 61р шаруа ед|. Эйтеу|р отарасыныд есшде калраны - б1р караранда созылран бшек эйелд1ю сияктанып кержт едн.. селден сон кайта караранда еркектщ бтепндей болып кетп ме, калай?.. Элде буран тамак,ты ею жарынан ею адам салып берд| ме? Бэлюм аздап болса да |цлп отыррандыры эсер етей1н десе... еткен де шырар. Ттт1 юмнщ бтег1 болса онын б1лег! болсын, эйтеу|р тамак мол салынран екен. Жэне жарыктык тайдын етж'щ аты... тайдын ет1-ау. Дэмж айтсайшы. Отарасы тамакты шанышкыны койып касыкпен алды... кызды-кыздымен уйдег! эделмен колымен уыстауды да ойлап барып, оран тэуекел! жет- пед|. Баласынын кабарынан сескенднау. Б1рак, алтын жалаткан касык та ауызды оп-онай екпелете к,ояр нэрсе емес кой... Ой, несж айтасын, отарасы етп алды кеп... алды кеп.. “Ой, илрюн, ет болранына...\", - дэм1 т1лж уй'|р1п-ак барады. “031 кай жердж жусанын жеген тай екен'ж де бш'т койса болар екен”, - деп ойлады отарасы. Ойбай-ау, тайдын абыройын кетерт отырран сол жусан емес пе? Осы отыррандардын 1шшен соны бшер б1рл1- жарым кю1 табылар ма, екен деил?..” Одан эр1 юм сейлеп 180
жатыр... не деп жатыр... отагасыныд шаруасы болран да жок. Тек ез бэйб1шеа сейлегенде рана аттыд басын аздап тартты. Онда да тартайын деп емес, Т1пт1 бэлен жыл жанымда жат^ан эйел1м рой деп елж1регенд1ктен де емес-тк “Барранда тамакпен юд болмай, бфыдрай эдг1мемен боларсыд”, - деген сез1 ес1не тусе кеткенг Бфак бейб1шес1 сейлеп болган сод “оныд бэлен уакытта бэлен деп айтканы бар ед|” деп отырсын ба? Тары да алдындагы етке бас салды. Тек бф сэт... узын столдыд сонау киырынан езше сугын кадай к,арап отырган элг1 ешюбас арык, кемпфге кез1 туст кетф, аз- кем мудфгеш. “Ойпырмай осы арык, пен семфдщ, жемейтФ мен жег1шт1д арасында бтспес бф еитк бар- ау\". 031Н1Д сем1зд1г1не, жег1штФФе ешмбас кемпф к,алай суктанса, бул да 61 р сэт ешюбас кемпфдщ сонша арыктыгына тад калды да, 1штей: “031 тубфюлез болмаса кайтсш\", - дед| де тары да тамакка умтылды. Бф жег1ш: “Эйелщжд бет1 жак,ын ба элде жылкыныд ел жакын ба?” - деген екен. “Ой, ол ит те айтк,ыш екен-ау”. Бф жагынан оймен, екшим жагынан етпен арпалысып, осылай ол коян кашты болып жаткан кезде куйрык-бауыр салынган табакты кетерт бф толык бэйб1ше келд1. - К,уда куйрык-бауыр... сыбагадыз, - дед| бэйб1ше тайдыд етше ентелеген куданыд назарын езше аудару ушш. - Ы-ыы, - дед| куда аузы тола егп шайнап жутып бола алмай жаткан куй!. Толык, бэйб1ше табакты коя салды да ез1 кетФ калдьк “К,уйрык-бауыр койдык1 екен, басе тайдыд етшдей кайдан болсын” деп эуел1 отагасы ол табакка керенаулау бурылган. Бауырга да мурын шуйфуге болар-ак еде Бфак аппак болып ар жагында куйрык тур рой, курырьф... “К,уйрык-бауыр келгенде ауыз тид| де, табакты жагалатып ж1бер”, - деген бэйб1шес1 одаша белмеде кудюлдесФ, кедест отырган 61'р сэтшде. Бэйб1шес1Н1д сол акылымен бас куда бфак асармы дтаеупТэбоййефлк1таегкаруншйрдеыдеектеысдкеднэмм1аурыкалжкыопзытурбоелкедны.-аШуа. м0а3с1ыр, абн1ар уылжып турса айналайын дерощ... Барган жеР' уылжытып ж1берет1Н1Н кайтере^.... Тт*п б\\р сап\\ ак, муныц аузын куйрык дэм! арбап алды ма-ау, 181
бфдеме болды. Ауызы “тагы-тары1' дед| де турды, ! Сонымен уш асады ма... элде тврт асады ма... - Ау бас куда, куйрык-бауырдан езге конактар да ауыз тисек екен деп телмрп отыр, - деген асабаныц дауысы шыккан кезде барып к,олын тартты-ау... “Ойпырмай мына асаба тары сорып кегп-ау”, - деп ойлады Алыпхан аузын асыгыс суртт жатып. Сасканы рой, алдында ауыз суртетж эдем| б|р ак улпа жумсак, кагаздар толып турып, баягыша куректей алаканымен суртсе болар ма? Ойбай-ай десейнл... кюден абырой кашайын десе ез алаканын да ез1це жау болью каскайып турады екен-ау... “ЕндI болмаса ез1м де догарып, табакты узаткалы отырган жок па ед1м. Эй, осы асаба маган келгенде эдей1 кырсыгады-ау деймж. Менщ катты бедел алып кету1мнен абайлай ма екен\". Табакты конактарга жагалатып ж|берю отырган бас куданы “бул табакка доллар салсам ба екен... элде мынтенгел1ктер” деп тары б|р 1стщ орындалу ретже ойланып к,алды. Сосын асыгыс мынадай б 1 р шеопмге келдк “Аттануым абыройлырак, болсын, долларды куда аттандыруга сактайын.. К,уйрык-бауырга терт-бес мын, текгел1К тастасам жетпей ме?” Осы шеоимжн куйрыгын ез куйрыгымен нык басып бфауык отырды да, табак конактарды кыдырып болью кайта соккан кезде сол жак 1шю калтасына саусактарын судгтп ж1берген. Бумасымен турган дайын акшаны таппай саусактарга бале кержю пе, сол езжщ шешкен бес мыд тенгелюж суйретю шыккан бойда-ак куйрык- бауырдык табагына эдей1 б1р-б1рлеп салган кезде обалы не керек бес мынтен,гелтщ13 табактын б1раз жер1Н жауып-ак Ж1беред| екен. Толык бэйб|шен1н жуз1 кулю кетп. Толык бэйб1шен1к жуз1 кулген сон мунын езгелерде нес1 бар. Ешкайда бурылмастан, баска ештене ойланбастан, отагасы бфден шанышкысын устап... сосын кайта тастай берю... колына Касык алды... Тэй|р| канша куйрык-бауыр дегенмен ылбыраган таидын^етже жете ме? О заман да бу заман казак тай мен койды жарыстырган ба?” Кдсырын тай етже салды кеп... салды кеп... “Элп куйрык-бауыр шаруасынын б1раз М»енЬХТеЬГр.ТКеНЫ Карашы\"' \" яеп б|Р*а™иан 182
кенТеатйкдеыйдк еебташласлоанршыамлыенк, келлэшзздаетрпесныбшыарйлнааспып^тырып айтатын билжтеп Ж1гпгтер есше туст, балалары мен кел1ндер1 элп Ж1пттердщ миллиондарды (доллар!) оп- онай-ак кылрытатындарын жыр еткежмен де, манаурап, уйкылы-ояу тындап отырран отарасы ондайда кэд1мг1 тамак жепш мешкейлерд! рана елестететш. Адам доллар жейдг..тенге жейдг.. мунай яки мыс жейд| екен... деген сездер миына юрсе кенеки... Сол балалары мен келшдер! сыбырласып айтатын Ж1пттер тары да есше тускен бойда-ак, отарасы сабазын да тайдыц етш онды-солды шайнады-ау келт... шайнады-ау келт... Элп жорарыдары ж1пттерден кайтсем де калмаймын деп... Эйтеу|’р муны жаратушы ие тгстен жарылкаран. Отыз ем' тю туп-тугел. Буп-бутш. Жане Т1С болранда кандай тютер десен|’зш1... Былбыраран тай ет1 тупл1, кер1 биенщ сщф. шем|‘ршектер1Н1н езш кол дифменмен унтарандай упп Ж1берет1н бармак,тай-бармак,тай... курек тютер мен эркайсысы туйенщ табанындай... табанындай азу тестер. Айтпакшы, отыз ею тю дегеннен шырады... Б1здщ отарасымыздын аузындары тютершщ отыз ем рана болатынына да кумэж бар. вйткеж еткен жылы (куз бе екен, элде кыс...) тамакка ынкиып тойып отырып: “Осы менщ Т1С1М канша екен ез!”, - деп асыкпай б!р санаранда тестер! отыз уш болып катты састырраны бар. “Бул калай болды, ез1?” - деп, кайта санаранда отыз терттен б|р- ак, кайтканы. Сонда отарасы 1штей: “Ау, бул журттыц ауыздары тю отыз ек1-ак, болады дегеж кайда?” - дей берт, енд| айнара емес, кабыррата карап отырып, кайта ойланып караса, мырзамыз торыз деген санды бтед! екен де, сол торыздьщ тары бI*р санра косылып, он торыз болатынын, сонан сон тары б!р санра косылып, жиырма торыз боп сеюрт кететеншен мулдем умыткан екен^гои. Тютершщ саны отыз тертке жеткен сон-ак, айнара карап отырып, карадай танданып “эй, отыз терт болса, отыз терт шырар... эйтеуф аузым тола тю кой деп одан эр| тю мэселесше мэн беруд! б1ржола дотарып жургенде, уй 1Ш1нде ойда жокта “Папамыздын астынгы тестер кеттген, устщп тестер! мужшген... Алтынмен каптатып тастау керек. Болмаса уйге конактар келгенде, 183
конакка барганда уят” деген кацку ецпмелер шыгып; отагасы эуелде “алтынмен каптау керек\" дегенге кед1мпдей ел1пп: - Сонда калай? Оп-оцай алтынмен к,аптап бере сала ма? 8лде еуре-сарсацы кеп \\с пе? - деп сураганда ГПстегул турып: - Эрине, еуре-сарсацы бар. Нс салдыру дегенд| оцай ю деп журс1з бе? Кейб1р сенной келшшектердщ алтын Т1С салдыру уцмн айлап жупрт журет1Н1Н бшемш. Оныц устте Т1С1К13Д1 егейд| гой... Ия... егейды... От, папа шыдау керек. Сабырлы болу керек. Вы же, не молодой, - деген кезде-ак, кунд1ю ацкиып ецпме тыцдап отырган Алыпхан аузын алаканымен баса койган. Содан кейш-ак айнага карап тю санау едетш мулдем догарды. Тесепнде шалкасынан жатып б1р рет “К,удайым- ау, осы Т1стер1мд| кайдан санай к,ойып ед1м... Маган десе... узын саны неге отыз жет| болып кетпейд|?\" дед| ол 1Ш1нен. Тагы да “неге отыз тогыз-з” дей берт, кенет Т1С1нщ саны неге отыз терт болып журген себеб! мырзамыздыц ойына сак етт тусе кетпеа бар ма? “Ох-хи-и!” деп калды ол кептен жогалтып журген нерсест еуре-сарсацмен езер тапкан к1с!ше окыс куанып, ер1 ац-тац куйде жатып. “Ох-хи-и!” дегенде Алыпхан осы сезге косып оцбастай б1р орысша сез косып Ж1беруд| де ойлаган. Б1рак, сол сетте аузына былапытта болса, б1р орыс сез1Н1Н туспей к,алганын кермейскз бе? 1штей: “Ой еттес-ай... Осы калада битше ерт журген орыс сез1н1к б|рде б1реу1шц аузыма туспегены...\" дей берт, дегенмен кецЫнде енд! кайтып куман калмайтындай етт тон кайта санап ж1беру учли аюша корбацдап, орнынан турып, кабыргадагы айнага карай журт келе жатып-ак аузын аша берд| де, кенет елдене есше тускендей аузын таре жумып калшиып турып калды. Урейл! кездер! еекке, сосын терезеге карады. Сондагысы... алп кетшген, мужшген тютер1н, аузы катты ашылган кезде елдеюмдердщ окыс керт калуынан сактануы едг Мырзамыздыц аюша корбацдап кел1п, тесепне кайта жата калуы да кулкт! едк Оныц урейленгендИ сондай 031 куле алмайтын, езгенщ кулкюЫ де тыцдай алмайтын халде бурюп жатты. Асханадагы абыр-дабыр кеп ецпмешц кезшде де 184
кайдары бфеулердщ тю салдырраны мен тю салдыру уш1н алтын 1здеп жургеж жайлы сез болса-ак ол 1ш1п отырган тамарын да бф сетке дорара салып, ерн1н жымыра тютеген куй! отырып калар едг Сондарысы - тю салдыру деген пэледен кутылу. Тю егеуден зерес1 калмараны сондай, егер бфеу оран “ертед тющд| егейм1'з\" дей калса, отарасы уш-терт кунге дейт ез ужнен без1П, кедей кезшдег! есю таныстарын саралап кетуге де арланбас едн Ттл елдек,алай кун туа калса деп олардыд кайсысыньщ уйI кайда екежн есже тусфт койран да жайы бар. Шын мэн|'нде оран аузындары тютердщ канша болраныныд кереп де шамалы едн Т1тт отыз жет1 болып кетсе де, отарасыньщ тандана коюы ек|талай-тын. Тек осындай бейпайда оймен де уакыт етмзуге керек болраны болмаса... Ол тайдьщ майлы казысын сондайлык, б I р кумарлыкпен шайнап отырып, элп Ж1пттерд| де, езш эбден шатыстырып б!ткен тютерд| де мулдем умытып, етек жакта отыррандарра кез сала бергенде...тары да ешюбас кемтрге кез1 туст кетт мудфю калраны. Суры кандай жаман ед|. Дуниеде б1реуд1к аузын аддыраннан аскан суйк1мс13Д1К болсашы.. Алыпхан Т1ксшт калды. “«.удамнын купарына сыбырлап езш сыртк,а шырартып Ж1берсем бе, екен”, - деп те ойлады да, тары да, “кой муным бас кудалык дережеме жараспас”, - деп езше-ез1 басу жасады. ...Элде ейелдщ бтеп... елде еркект1ц бшег1 эйтеу|р б|р бтек тары да сырт жатынан келт ет салып берю жатты. Жене ез1 бас куданын нен|' унататынын бтт алрандай... арарран-арарран жерлерш терт салады. Отарасы орэн тары бурыла алмады. Бф бурылып осы бшектщ иес1н керу| керек-ак едн Эттеген-ай, тары коре алмай арманда калды. Май баскан мойный, да бет1мен кеткен катыбас бала сиякты бфдеце-ау, болмас, ана ешк|бас кемтрмен аддыса бергенше осы бтект1н иес1не армансыз бф карасашы... тым болмаса... Осы жолы бас куданык тамак жегенше зеР сал^‘п карап отырран жан ешюбас кемтрден езге болса, отарасыныд эдеттегщей кулары мен беД рана кимы1лПдПа„пп к,оймай, онык МОЙНЫ, йен.... иыгы... жауырыны кимылда 185
отырганын сезер ед'| де, егер бак,ылап отырран юс1 бин;умар ттД болмаганда музыкадан хабардар бфеу болса, бас к,уданыд тама^ жеу| мен букт денесшщ к,имылы арасындагы ундест1кт| дал танып “тамак жеу би|\" деп оп-одай ат к,ойып, сай^ымазак, кулю етуЫе де болар ед|. Ак,ыры отатасы “тамак, жеу биш” де бтрд|-ау. Осы турранда оньщ 1шшде б!р тушр де ас снятый орын к,алмаран шырар... Бас^аны юм бтген, ез1 осылай ойлады. “Аздап арак, 1шкежмнщ себеб| болмаранда осынша кеп жемес те ед1м”, - деген туйшд| де ез1 жасады. Тамак,тан к;олы тигеш осы болтан сод, езгелерге жаталай карап едг олардыд тэрелкелершен ет шаншып алраны да, оны аузына салтаны да б1р кербезд1д ю. К,удайым-ау шанышк,ыларын эншейш алтын жалатылтанын журтк,а керсету ушш рана устап отыррандай. Оларта к,арап отырып отарасыныд 1Ш1 пысып кегп. Бэйб|шес1не к;арай койып едд ол буран елденеге ренж!гендей алде екпелеп калрандай томсырайып отыр екен. “Е, сешд екпедд| к,ойшы... екпелегенде к,айда барармын дейС1д”, - дед| отатасы 1шшен. Бэйб1шес1не к,арараныныд б|р пайдасы... Шырарда: “Тамак,ты кеб1рек 1шт Ж1берсед керек болады”, - деп берген дарю бар ед|... Сол есше тусе кеткеш. Жалма-жан фужердаты сура к,осып соны 1Ш1п ж|берд|. Сосын улкен баласы мен келшше эдей1 к,арамай, тебедеп жалт-жулт, жарк,-журк; ет1п кезд| к,арып турран люстрата жузш аударып экетп. “Ойпырм-ай, Досан к,уда люстрасымен де озып кеткен екен. Т1ПТ1 озранда да...” - деп ойлады, басын шайк,ап отырып. Асабаныд бул жолры дастарканра енпзген жадалыты куданыд кудалары жатынан келген сем1з бэйб1ше мен куданыд арайындары жатынан келген талдырмаш келшшекке ан айтк;ызды. - Жада к,удалар ауылы келес! жолы айтады, эз1рге бойлары уйренсш, - деп асаба жада к;удалар жагына тары бф гол сорып кетуд| де умыткан жок,. Эдем1 накышпен айтылган ею энд| де бас к,уда тебедеп люстрара карап отырып тыддады. Энд| жарк,-журк„ жалт- жулт еткен адем1 тустер де езшше суйемелдейд! екен. Арактыд буы ма алде эбден бабына келгенше ыдк,иып 186
тойрандыктьщ эсер| ме, бас куданьщ денеа балкып билег1С1 келген сэт те болды. Орнынан тура алмай отырран жаннын, куйкылжыта билеуд! к,иялдауыныц ез! кызык-ау, э? Ол Т1ПТ1 эуен ыргарымен эрл1-берл| ырраламын дей бергенде астындагы ею кIсIлIк креслоныц б|р жер| шык,ыр ете калды да, отатасы ок,ыс бур1се калды. Расында ол катты к,орк,ып та кеткен-дг 0йткен! ‘Чуда тарту” деген сезден енд| кутылып отырранда, мына денес1мен жерге гурс куласа.. “Маскара-а!..\" Бас куданьщ зэрес! ушканы сонша, б1рауык демш де шырарран жок, бщак бул шыкырды муны андып отырран аккулар жары рана сезсе... сезд| бтем... Асаба дастаркан соцына карай Жамал кудагира сез берд| де журттын, кетермелест кол сорып, дуылдасып кеткен сэл осы болды. Сары кудэридын сезшен сон б1раздан умытылып кеткен суйю кайта басталды. Отарасыра бэр|бф.. Бф жаксысы орнынан турып ешюмге аузын ала умтылмайды. Керек еткендер! ездер| кел1п суйт жатыр. Бул жолы ттл юм суйдк юм суймед! деп тугендеген де жок. СуйФ б1ткен кезде бэр| рюмкелерш 1шт, енд| бф-бфше тюке басар бергежн де мэре-сэре шаруа етт жатканда, асаба салтанатты турде тары да уз1л!с жариялады. Журт козралактап орындарынан турып жатты. Тары да куданыц кудасы мен куданьщ арасы келт ею жактап колтырынэн суйегенде барып, отарасы езшщ тым ауырлап калранын б1р-ак сездг Ею байрус ею колтырынэн суйрегендей болып туррызбасы бар ма? Тюл олардын демеушаз журе де алар муршасы жок екен-ау. Эйтеуф екеу| не де болса абыройын жапты. Ею жактап суйрегендей елп баяры белменщ сол баягы диванына экелт сылк етюзгенде, бас кудамыздын жайсыздау кулаганы ез алдына... элп Куданьщ кудасы мен куданьщ агасы да ерге балшык тасыран кющей ею ишдершен дем алып алкынып турды. Бул колайсыздыкты бф1 сыртка шырып, еюншю1 жорары кетертт абыр-дабыр боп журген кепшт1К баикаран д жок. Мае боп, болмаса масайып алгандард^Н С1рэ бфеумен Ю1 жок. Отарасы енд| тузелт отыра бергежнде. - - К,уда юшкене жантайып альщыз, - деп бф ' кел1ншек бас жарына кампиран кус жастык акелт тастаи бергеж.... 187
- Ой-а-а, - дед| ол жантая бер1п, “айналайын” деген [ сезд| айта алмай калганы. К,атты тойып кеткенде кеп харттен туратын сезд| айту да мун екен-ау. 0йтеу1р топ-толык кел1ншек бас куданык катты риза болтанын бшт кегп. “Ойпырмай жуз! де, кез! де култ туртан б1р сонда-ай жан екен”, - деп ойлады отатасы жайласып жатып алтан сон- “Осы батанаты сырт жагынан созылтан бтек... Е-ебе, мунын тэрелкесше манагы тамак, салган да осы келшшек болмасын... болса болар”, - дед| сосын бас куда ез1не тебеден карап жаткан карынын б|р сыйпап койып. Эуел1 ол мынау ез карным екен-ау деген де жок-ты. 0з парным ез1мнен бижтеп кетед| - деп к,апел1мде калай ойлай койсын. 0зше тебеден карап жаткан туймесшен таныды. Багана б|р ак, кэстемше кадалтан эшекейл! туймеш узак сипап отырмады ма? Сонда: “Ойпырмай осындай туймеж кайдан табады екен-эй”, - деп ойлаганы бар-ды. Сол туймеа енд! тебеге шыгып кеткен тентек баладай бжктеп элп карынньщ устшде отыр. “О, тоба! 0лде осы ак туоп кжмжн неж де болса улкейтт керсетел'н эдет бар ма? Болмаса ана кара кэстемжк кезнде осы карнымнык бэлес! де жок ед|”, - деп ойлады ол. Бас кудадан кайран жоктытын бтген Досан куда, атасы, кудасы ушеу| брпп бул жолы карта ойнауга юрют|. Жотарыдаты би бфден-ак каркын алып кеткен. Арактык да эсер| болар, енд| биден шет какпай турганы жок- Сем13 бэйб1шелер де, топ-толык кудашалар да борсандап жур. Асабамыз т1пт1 жайнап кеткен. Бэр1жк жузжде, кезшде, кентшде тек кана би кызыгы... К,удайым-ау, элп торала каздай токкандатан кемжр де топ ортасында жур. Тек арык, ешк(бас кемтр гана билеушшерге жагалай суктана карап орындыкта жалгыз отыр. ...К,УДаныц атасы мен куданьщ кудасынык дастаркан басынан суйрегендей етт алып бара жатканын бас куданык ез1 ешюм байкамай калды деп ойлатанымен... байкатандар бар-ды. Неге болмасын? Бифатыма кызымен екеу| осы кезде колдарын жуып шытып, жотары кетертмес бурын шалдык жатдайын б'лмек болып бегел1п турган-ды. Бегел1п туртанда кергеж элп кер1н1С болтан сок, аз-кем кек1лс13Д1кпен б1р-б1р1не кез|'н1к астымен карасты. 188
Бэйб1ше “экеднщ жагдайын бтей1к те” дегенд! кез|'мен айтып едк ГПстегул де кез1мен “койшы соны, жата берет” дегенд| айтты. К,ыздыд экесше кед1л1 калганы., екпелеген! сондай диванда шалкасынан тус1п жаткан экесше енд| карагысы да келмей жогары беттед|. Содан екеу| баекышпен жогары ерлеп бара жаткднда, не дегенмен тунемеге жанында жатар жарылкаушысы емес пе... бэйб1ше отагасын к1рпзген белмеге мойнын созып кез салган. Топ-толык келжшектщ оран жастык, усынып жатканын керт барып кедт: бфлендк “0йтеуф аман-есен осы тунге шыдаса еттд бейбак,. Ертед кайтамыз гой”, - деп ойлаган Бифатыма экесже ашуланып аягын Д1к-д1к басып жогары кетертт бара жаткан кызыныд содынан тесе берт. Еркек балалар деген кызык, халык, кой. Арыкхан мен Шэртхан экелерше дал булардай аладдамады. Отагасы б I р одра аунап, бф солга аунап дедбекш1дк1реп жатты. 0зше калай жаткан да бэр1б1р- ау, жер-кекке карнын сыйгыза алар емес. Содан бф кезде колында бф юшкене куты мен бф тал макта устаган элгшдег! топ-толык келшшек кайта келт тур. - Кастем1д1зге дак, тускен екен... соны... тазалап Ж1берей1нш1, - дейд| ак,ырын сейлеп. Бас куда топ-толык келшшеклд ыдгайына карай аударылды да, омырауынан элр ис1 адкып топ-толык келтшек муныд омырауын, жедш тазалап жатты. “0лгтдег1 тамак жеамнен бул кэстем калай былранбасын”, - деп ойлады отагасы былганган жерше емес, келшшеклд аппак бтегше карап жатып. \"... Шамасы элгшде буран тамак салып берген де осы бтек болды-ау. Бас кудага езщ кызмет етесш Деп куда-кудаги алдын ала тапсырып койган рой”. Кэстемнщ былганранына ептеп ренж1Г1С1 келсе де, мынадай келжшектщ езже кызмет етуже дег мактаныш сез1м'| асыдкырап кетл. “Омырауыныд элр \\лс\\ буркырап жанымда осыла_ уР берсе етл”, - деп ойлап ед1... курыдыр кэстемт Д былранган жер| тазаланып бтп калды. Осы тап осылай тазалап берерш бтгенде, ак кэ^'0^йед( ек.-уш жерш оддырмай-ак ластап тастау^ Максатты рои. Т1пл колында емес пе еД1? ®т^танган мактасын шаруасын бтрген сок, кутысы мен ла 189
алып топ-толык, келшшек ак,ыры шырып кетсе де, осы б|р сэт бас к,уданын кен1Л1 марк,айып, жаны семфт жат^ан кез1 едг Отарасы тары да к,арнын сипады. К,арнымды сипайыншы деп созганда колынын тым бижке жете алмай тыртындап жатканы да дал к,аз1р кеш1р1мд|... т1пт1 жарасымды сеюлд|. ...Сэлден сок ол осы калпында к;орылра да басты. Бул кезде аран; уыты бойларына дарыран Досан к,уда, онык арасы, куданьщ кудасыньщ дауыстары да, кулктер! де зорайып алран. Элдекдлай картанын басылу ретше таласа к,алса да, жанында таудай болып бас кудалары жатк,анын умытып, тебелескен мощей гужтдер! сыртк,а да естшт жатты. ...Бул кезде жорарыдарылардын да дуылы удей тускен. Удей тусетм б|р себеп - к,ыз узататын ауылдык 61'р узынтура Ж1Г1Т1 ГПстегулд! “Лезгинкара” билеуге ша^ырып жэне екеужщ де бф-бфше би кезшдеп кимылдарымен бфге ык,ылас-пейтдер| де жарасымды шырып, к;ыз узатк,алы отырран ауылдык емлдер| “к,ызымызды узатып болар-болмастан к,ыздарынды алып калайык, па, осы?” деген кеудемсок; мак,таншак, ммезбен к,ыз алып кететш ауылдык амлдерже ожырайысып шекелершен ^арап калран. К,ыздарынык узынтурамен жарасымды к,ылык; керсетт жэне ризалык,пен билеп жургешн кере тура олар не десж.. К,ызарак,тасып... 1штер|'нен к,уанысып турды. Енд| темендеп ^орыл... мен гужтге к,айта келейк. Бул кезде к,орыл абден кушейген... Ттл элп уш карташыны бул нфрылра арак,тын куш1мен рана тезт отыр десек артык, болмас едк Олай дейтж1М13 бас к,уданык к;орылын басып озу ушм олар тары ею дурюн рюмкелерм сыкрырлатып алран. бйткеж мына корылра |цлп алран К1стер болмаса, сау адам шыдап болар емес. Расында да карташылар сокры ем рюмкеден кешн к,орылды бфжола басып озранымен ойын кезжде жок,тан езгеге таласып шырэ келелн тары б1р адет табылды. К,уданык к,удасы мен ь;уданык арасы жок,тан езгеге таласып ею рет керют, ею рет татуласса болар ма? Бф ^ызыры олар татуласа бергенде-ак; отарасынык к,орылы атын ойнат^ан шабандоздай алга шырэ келедк.. Не керек, уйдщ бфшип ^абатында да, емнш1 190
кабатында да гажайып бэсекелер журт жатты десек болар эрине. Ал енд! бул дуние тугел бэсеке... жарыс екендтне куйттай да кумэнщ13 калмаран шыгар-ау. Асаба бул жолы белмеге юрместен-ак: \" Ау> кудалар, мунда тары да дастаркан жайылыпты рой, - деп ауыздан рана дауыстап егп. Ойткеж 031 жанындары бф келшшекпен содры би жарысына сыйлыктардык эдш белшбеген! жайлы к,ызу таласта келе жаткан. Сезден белшпа келсе де, келшшектен бел1нпс1 келмеген ниет1 де оп-оцай-ак, байкалып турды. Асабанык дауысы шыккан бойда карташылар бфден карталарын жинап эл1 де корылра басып жаткан бас куданы оятура К1Р1СТ1. Эуел1 Досан куданьщ арасы мен кудасы косарланып сыпайы унмен: 7 Оу, куда, турьщыз.. Дастарканра барамыз. Журт кутт калды, - дегешне б&дщ отарасы М13 бакпады. Сосын элп екеу| каттырак айкдйлады. Отарасы бар1б”|р корылын жалрастыра тустг Осы сэтте кайдан есше тусе кеткеш Аллара рана аян, куданьщ арасы бас куданьщ колтырыньщ астынан катты шымшып ала койраны... Сонда рана корыл ктт токтап, отарасы бф аударылып туст, шаккан масаны 1здегендей колтырыньщ астын бф сипап койып, бфак кезж ашпастан кайта корылра баса берген кезде, кергеннен кез ак,ы калмайды деген куданьщ кудасы да бас куданьщ екшип колтырынан катты шымшып ала койраны. Сонда барып уйкысынан оянран алыптай болып Алыпхан кезж ашты-ау. Кезж аша бере куданьщ кудасыньщ бшегжен шап бергеж. Муньщ меню \"колтырымнан туртт оятып жаткан элпндеп топ-толык кел1ншек болар” деп ойлауынан едг Отарасы анырырак, карап ак, бтектщ орнына куданьщ кудасыньщ кун етт карайран, шеп орамын деп, торайдан отын экелемж деп... кала берд! ара шаккан, маса таларан тыртык. жара бшепн керт, кайтадан кер1 сткт тастады. Куданьщ кудасыньщ осы бшеп болмаранда бэлюм бас куданьщ уйк,ысы эзф ашылмас та едг Бас куданьщ уйкысы ашылран сок койсын ба, куданьщ арасы мен Куданьщ кудасы енд| ек1 колтырынан демеп, тартып журт орнынан туррызды-ау. Екеу! бука жетелегендей боп журт эуел1 онык колын шайды. Кол шайып болран сок муздаи сумей жасамыс баланы еркелеткендей етт бас куданьщ бетЫ де жуып ж'|берт, колына берсе сулпж кудалары 191
калтасына салып кететшдей ездер| суртп. Сейт1п куданы с бука жетелегендей етт тердеп екшст1к креслота жайтастырып болтан сон, тэты да алкынып турып беторамалдарымен енд| ез мандайларынын шып-шып терлерж суртп.. Бас куда жайласып болтан сон юшкене етппн басты. Ею' белменщ арасы дегенмен элп желаяктарта тесу онай болды ма? Отатасы енд| ештене жемеуге бекжген- д|. \"Бэлк1м б!р-ек1 кесе шай 1шсем”, - деп кана ойлатан. 1шт-жемеуге тас-туйж болып бекжсе де дастарканта койылтан нэрселерге назар салмай отыра алмады. Торт... чак-чак... Сонымен бфге алма, алмурт, жуз1мдерд|'н бф тажайып сорттары самсап тур екен. Эрине эр жерге корабын ашып койтан шоколад, конфет турлерже отатасы кезж токтатпады. Б|р жаксы жер| отатасынын эуелден-ак тэтт1-куттымен аса кеп шаруасы жок. “Алмурттан, жуз1мнен ептеп ауыз тисем жарар... отан да бос орын калды дейс1н бе”, - деп койды 1штей. Жэне алмурттарынын б|р жер1нде дак болсайшы... Сап- сары! “Эй, Ш1рк1нд| ауызта салып ж1берсен уылжып тур- ау, э\", - деп ойлады отатасы кездерш элг1 алмурттардан алып кете алмай отырып. Жуз1мдерд| айтсаншы... Эркайсысын бармактай дей1н десе... бармактын да суйк1МД1С1, суйк1М0131 бар емес пе? Элг1ндеп' тыртык, жара баскан куданын кудасынын барматын мэселен осы жуз1мге тенеуге бола ма? “Эз1 сотыска катысып кайткан ба-ау, немене”, - деп бас куда бфауык юржи1п отырды. “К,атысса кайдаты сотыска катысты екен деш1?” Отатасы отан сотысынан кей I н Г1 сотыстарды бт1НК1ремейт1н. Мэселен Аутан сотысы кез1нде онын уй|‘нде телевизор болтан жок. -.-Ал ез1не бурынты дастарканда тамак салып, уз1л1сте кэстемждеп дакты тазалап берген топ-толык келшшек ше? К,ус жастык экел1'п беретш... Соньщ барматы... “Бэлк1м мына жуз1мдерд| сол кел1ншект1Н барматына тана усатса болар”. Бас куда Т1л1мен ернш жалады. Б1рак ерн1н жалатып отыртан жуз1м бе екен, кел1ншект1н барматы ма, оны да толык сезт отыртан жок. “Той-томалак тугел елп болтан сон кудан1К1не асыкпай б1р сотар ма ед|?” _ деп ойлады ол кресло аркалытына мангаз шалкая бер1п. “Ш|'рк1н б|'р жет1... элде ек1 жет1 жатып... 1шт жес-ен- Арасында б(р уйыктап ап, ниркЫ тэты да ал кеп жеп... 192
11±лп жатсан,... Сонда элпндей топ-толык, келшшек кызмет етт журсе деип?” Отагасы осылай тэтп' киялдардын, жетегшде отырганда журт дастарканра тугел отырысып, шай да куйыла бастады. Жене аргы жактан тары да табактар кетерген келшшектердщ аппак бтектер! керЫдК “Ойпыр- р-рма-ай! - деп калды 1шшен отагасы, - булардын, шай устЫде де тамак, бергеж нес1?” - деп езшше тыжырынган боп. - Бул енд| мактаншылык кой. Байлык, керсету гой... \"Птп тасу рой! Ал енд| осы тамактан не болса да аузыма салмаспын-ау, ерегюкенде... Менщ осы кудам нарыз эулею мактаншарьщнын, 031 болып журмесш деил?..” Отарасы осы туста кудасынын, жарасынан ала кету сияк,ты озбырлау ойдан да куралакан емес-тк Бас куданын, ойын асабаныц садкылдаран уж белт ж1берд|. - К,адфЛ1 конактар, шаймен б 1з арак, та, ас та бермеуш! ед1К. Б|рак, куда-кударидын, куда-кудариына айрыкша ыкыласпен сак,тап усынар белекше б1р тарамы болып жатса... не дей аларсыздар. Ыкылас пен кэдеге найза бойламайды деген осы да! Осы ниетпен Досан к,уда мен Жамал кудариларыцыздын, ез1рлеткен улттык, асы майтарыны алдарьщызра тартамыз. Муны аз десеьиздер куда-кудариларра дам татырамыз деп тары алты уй дастаркан жайып отыр. Ал маран не дейс1здер? Асаба коразданып енд| жан-жарына карады. К,оразданып турран асабаны бурынып, унс13 тындап к,ана отыррандар кеп не дей койсын. - Ал, руксат болса? - дед| тары да журттын, пысын |’ш’1п-жем1Н1Н молдырымен-ак, басып алран асаба. Кепш1Л1К те кызык, куда-кудари болып келген солардай-ак,: “Руксат, руксат!” - дест эр жерден дауыстап Т1ПТ1 к,ол шапалак,тап жаткандар да бар. Досан куда бул кезде кенждегщей-ак кызу болгандыктан ез- езшен орнынан турып кетт: - Арайындар-ау, халыктын, ерекшел!гш керсететш кашан да дастаркан рой. 0з халкымыздын, рана асы... дэм! дейтш тарамдарымыздын, б|р1 мына майтарыны эдей! жасаттым. К,уда-кудари межн, отымньщ басын бше, урына тусу! уонн-н... - Бэрекелде! - деп асаба Досан куданыц сезш бол1п кетт!. Шамасы эдей! белднау куда сезш одан эр1 13-890 193
шатастырып, журт алдында беделшен айрылмасын деп. < “Майтары\" деген кезде-ак, Алыпхан елен ете калган. 1 Кдпайша елек етпесш.. бул б|р Алыпханныд бала кезден жер1к асы гой. Осы майтарыга тоймай-ак ест1 емес пе? Тоймай-ак.дейд| оныд ез1н шкще б!р аузына салушы емес пе ед|? Сонда стекей! шубырып турып: “Кудайым- ау, бул дуниеде майтары жеп жургендердщ де арманы болар ма екен? Ттл майтарыга б\\р тойып кергендер де тагы майтары жегю келт турар ма екен”, - деп аузынан стекей! одан сайын шубырып ойлады емес пе? Элпндеп кудасыныд жагасынан ала кету ойыныд да ершлеу болганын енд| мойындады. “Ойпырмай есерсок,танып жагасынан шын ала кеткешмде гой ана табактар толы майтарынын бэр1 булшер едГ’, - деп кепшт1к'пн, уст1нен асып келшшектер кетерген табак,тарга к,араганымен бул жолы ол кел1ншектерд1к б1лектершде де ю болган жок,. “Тарыны к,айдан алдырган к,уда?” - деп к,алды 1Ш1нен ол енд| топ-толык, кел1ншек кетерт кел1п алдына к,оя берген табак;тагы эрк;айсысы баланыц жудырыгындай боп майга бепп жентек-жентепмен жатк,ан майтарыларга кез1 ел1п-еш1п к;арап отырып. “Ш1рк|'нд| майсек” деп те атаушы ед|-ау. “Мунын бабын келт1р1п, шырайын шыгарып жасайтын одтуст1К кой. К,уданыц ол жакпен де байланысы болды-ау. Ойпырм-ай, мына майсект1ц ен, содынан келген1н кермейсщ бе? Бу жарыктыктык осылай кеилпп журет1н1 бар баягыдан...” Мунын, бала кугмнде кудайы, тойларда да осы майсект! ек содынан тартатын. Енд| ештеде жемейм1н деп отырган отагасымыз козгалактап кетт|. “Ойпырмай багана тайдыд етн-1ен сонша жеген1м... Тай1р| тайдыд ет} тап майтарыдай 1лк1де гана кер1нер дам емес ед| гой”, - деп ез!н-ез1 к1нэлап та койды. “Жэ, 1ШТ1Д де б1р хухайы бола жатар-ау?” Енд| аккулар жагынан да секем алып карап ед|, олар да “мына шал кайтер екен ендС’ дегендей аддып-ак отыр екен. Бейб1шес1 басын шайкады. Жемей-ак кой деген!... К,ызы тютенд|. Ол да жетюкен белг1 емес. Арыкхан мен кел1Н1 Динараныд гана мунымен жумысы болмагандай. 'Е^ осылардан коркып осынша майтарыдан ауыз тимей каламын ба?” - деп отагасы акыры кол созура тэуекел жасаган-ды. Тап осы кезде баласынын 194
калтасындары калта телефоны кус ттшдей бф ун шыгарып, сайрап коя бергеж. Телефоны шырылдаран соц-ак, Шартхан к,ак,пак,шасын бф куларына жапсырып, элп'нде отарасы демалып, езгелер карта ойнаран белмеге кетт|'. Жане онын, бул кылырын ерС1 керген де ешюм жок- Кайта сэры кудари: “Куйеу баламнын, шамасын кардщдер ме?” дегендей мацындары сем!з байб1шелерге к,ок.ырайып к,арады. Баласынын, шырып кету| де кудайдыц карасканы шырар. Отарасы “бюс1мтлеж” 1ш1нен айтып, колын осы сатте майтарыра молырак, созды-ау. Бфеуш апыл-рупыл жеп карт ед'|, ой садаран, кетежннщ дэмнай. 0з1нщ майын да аямай салран екен. Т|'пт1 тарысын ыстык, сура кандай эдем’| бактфген десейим... “Тайф1, майтарынын, жанында ет те ас болып калыпты-ау”. Отарасы екшшюш де жедг Майтары да оцай жау емес. Сол ем домалактын, 031 1Ш1Н керт, куж бойы жеген тайдьщ етг.. куйрык-бауыр... бастьщ куйкаларын бф шыбыкпен айдап бурышка тыксырсын... “Кеп болранда тары бф хухай болар”, - дед| ол баяры даретханамен ею ортара сабылып журт тары да бф ваза алмуртты тауысканын есше алып. Ол да бф К.ЫЗЫК, тун екен-ау... енд| ойласа. Бэйб1шесше коз! тус1п ед|. Шалы уилн кысылрандай болып томен карап томсырайып отыр екен. К,ызы буран мурнын кетерт карады. Ренж1ген1 рой океане. “Ой, эдфем кал”, - деп ойлады отарасы. \"Сенщ пюте мурньщ аспанра кетерш1п кеткен екен деп бала куннен арманым... жерж асым - майтарыдан кур калайын ба? Ой адфем кал, о неа екен!” Отарасы уиннил домалакка кол созды. Мунысы ттт! улкен тэуекел едг Ойткеж алдьщры ею домалактьщ ез1- ак бурын желшген тайдыц етг.. куйрык-бауыр... бастын. куйкаларын тыксырып фш1к керсетт жатканда, ест1 юс| ойланса да керек едг Бфак б1здщ отарасы бала кездег| ез1 тойса да кез1 тоймайтын нэрыз аусар адетше енд| басып уилнил домалак майтарыны да аузына салсын кеп.. . “Осы мен Бифатымара неге майтары жасатпай журмт”, - дегенд| де ойлады. “Кудайта шуюр, базарда каз1р бар! бар рой. Жаксы акталран тары... колдыц майы дейсщ бе?” Сфа адамньщ ’шлнде тойым болса да, аузы арсыз бтем. Майтарыны колымен жетюзсе болды-ак. аузы 195
апандай болып ашылады. Б’|р есептен ауыз бен карын б|'р-б'|р1Н1к абыройын ойламайтындай атажау ма деп те К.ЭЛДЫ, осы жолы. Бар элекл акыры сол уинним домалак бастады. Эуелп жеген тагамдары “енд| орын жок,” дегенше... ушшил домалак, “маран орын болмаганда ммге орын болады\" деп зорлыкка басты. Эуелп тайдын, ел... куйрык-бауыр, бастын, куйкаларын... быкпырт к,ылды. Ойпырмай, мына ушшил домалак, майтарынын, екю... ежетлпн-ай.. Ттл эуелп тагамдардын, есш шыгарганы былай турсын... осы карынра сети, аркадда келд1м-ау демей, отагасыныц езше де дэп к,ылды. Деп кылраны емес пе, |ипнщ кайсыбф тусын бурап бф ж1бергенде, мамыражай куйде табак,тагы терлншм домалакда да коз тастап отырган бас кудацыз ок,ыс: “Ы-ы^а-а!” - деп к,алды емес пе жэне элп дыбыспен б|рге иеп де жогары карай ок,ыс шошан, еткенг Мылкаудьщ ттш шешес! тусшед| деген емес пе, ез1 де сезж алып отырган Бифатыма к,удаги байрус орнынан ыршып турып, отарасынын, жанына калай жеп'п келгенш байкамай да калды-ау. Желп келгежмен Бифатыманык колынан келелн не бар. К,окы отарасыжкшен шамалы темен деген! болмаса ол да ез денесш ез1 езер кетерт, карадай енлпп журген жан емес пе? Ттл бул жолы куданын, арасы мен куданын кудасынын, колынан да отарасыра байланысты б1рден,е ету келе кояды деу кисынсыз болар едг 0йткен1 отарасын енд1п жерде бука сияк,тандырып жетелеуд|Ц ез! мумкш емес-л. Ол енд! жетекке де кенбей кдлран. Осынын, бэрш эп-сэтте ой таразысына салып улпрген сэры бейб!ше ес1к жакка карай кабарын тыржитып кала иек каруы муц екен, элекедей жаланран тус1 суык ею Ж1Г1ТТ1Н, желп-ак келгенг К,удай бтед|, ездер! атышулы рэкеттер шырар, рэкеттер болмаран кунде куданын, бизнесмен балаларынык коррауын камдап журген... эйтеуф сондай бфеулер шыгар. Келген бойда-ак ай- шайга каратпай бас куданын, аяры жерге тит бара жатыр деген! болмаса карасан келт, елде аусыл болып... лпл жайсйз б1рдеме жеп жатып калран буканы мал корара карай суйрей женелгендей бф 1С болды. Бул колайсыздыкты осындай куаныштарда асыкды досьщдай 1Ш1П, душпаныддай сынап отырар эйелдер жары болмаса, садарац кетейш еркектер бул шакта 196
ездер1н-ездер1 багуга да оред жарап калран. Сондыктан бас куда жайын еркектер жагынан бфеу байкап, бфеу байкамай да калды десек болар. Пгт Досан куданыд 931 бул кезде тыддаушысы жоктыд касы болса-дары арасы мен КУДасына^ бурылып, баярыдары бф атакты майсек жеп'ш мешкей туралы одг!ме сапырып отырран... Элп' элекедей жаланран екеудщ карулысын-ай... Болмаса бул Алыпхан бурынры кара костом-шалбардыд кез1нде-ак б*р жуз отыз жен юрдщ тасын баскам каска рой! Оныд бер жарында кара кэстем-шалбары тар СОРЫП. оскеледдеу етт бф ак, бIр кек кэстом-шалбар Т1кк1*зген1М13Д1 жырдай етт айгкан жокпыз ба? Сонда бул отарасыныд казфГ1 салмары канша дейс13 рой, баяры. Б1р Алла бтс1н дейм13. 0йткен1 б!р жуз отыз жет1 К1рд1н, тасынан кей!н бойб1шес1 оны К1рд|д мацына жолаткан емес. Салмары полем екен деп журтка айтудан кашты. Журтты айтасыз, уй ’|ш1'нде-ак б|р жуз отыз жет1... дегенд| ес1те бер|‘п осы П|стегулд1н, жуз1 когер1п... б|р ауык дем1 жетпей отырып калран. Содам артынша ею' туй|р шетел дор1С1н 1Ш1П барып басен, унмен шешес1не: “Скол-оо-ко— о?” - деген! бар-ды. Е, батырлар айтпайык десек те коймайсыцдар, осындай-осындайларымыз да баршылык. Бас куданы жаткызура ылайык одаша болмен! корсету ушш Жамал кудари алра тус1п кетп де, Бифатыма кудари отарасыныд содынан ерд|. Журт дуылынан кашыктау бф одаша болмеге жете бергенде отарасы тары б|р окыс: “Ы-ыИа!” - деп калранда Бифатыма безектеп элг1 ек1 ж1Г1тке: - Ойбай, оуел! дэретха-ана-ра-а... дэрет-т... - деп отарасыныд сондайлык киым бейметке бел байлап турранын аддарандай капел1мде кекештен1П те калды. Элекедей жаланран ею ж1п'тке дол казф бас куданы кайда апарып таста десе де бор|б1р едн Болк1м моргке десе де олардыд жуз1нде айта каларлыктай озгерют1д болуы ек1талай-ды. Олар доретханара бурылып |шке кептет!л1п озер К1рд|‘ де (орине кептет1Л1п журген б13Д1Д отарасы да баяры) кайта шыкгы. - Дор1гер шакыртайын ба? - дед| Жамал кудаги. Бифатыма кудари дол казф “шакьф” немесе “шакырма деп те бф шеш1мге келе алмай абдырап турран-ды. Сосын барып: 197
- Кудзри, адысын аддайык,шы, - дедк Осылай деп ! турып та ол уайым жеп: ! - Элп ек1 бала узамасыншы, - дегенд| тары умытк,ан жок,. Сосын сэры к,удари мен элг1 ек1 жют сырттап кеткен кезде, ак,ырын басып ез1 1шке фуге беттед|. Ондарысы ,;элг'| ею рэкет отарасын дурыстап отыррызды ма, элде етпетшен жаткызып кетт! ме” деген уайым едк \"Пгт Бифатыма элп екеу шыгарда отагасын желкесшен туйш кет1п, шаруасын бфжола бтр1тп-мю десе де сенетшдей- Т1Н. Акыры отагасын элг1 ею Ж1Г1ТТ1Д кемепмен одаша белмедег'1 кереуетке жатк,ызып Бифатыманыд кедт1 б1р тынды-ау. Б|рак, езгелердщ кедЫ тынтанымен, отарасыныд кедт1 тынган жок,-ты. Тыну жайы былай турсын нагыз каутке енд| жак,ындарандай сез1нд| езш. 0лг1ндег1 б|р шурк,ыраран, к,урк,ыраран айк,айшылдардан бфауык, к,утылранымен, одан к,алрандары улкен карсылы^ка бел буып топтасып алрандай... элеуетт! алапат куш шт б1р сорып еткенде-ак, отарасы ептеп есецг1реп кдпран. Маддайынан шып-шып шык,к,ан терд| бэйб1шес1 сурт1п турды. Бул кезде телефонымен сейлест болран баласы да булардыд жанына жетт келт, Жамал кудари рана жакындаура батылы бармай есж сыртында журд|. 0лг1 элеуегп куит - бостандыкк,а шык,к,ысы келген мыд-мыддаран турмешшердщ ызасы деп... элде тары да мьщ-мьщдаран аш-жаладаш к,ара халыкдыд б|реулерге наразылыры деп жорура да болар едк Отарасы к,орк,ып к,алды. К,атты к,орыкк,андыРЫ рой: “Осыдан аман-есен жетсем, од жак, 1шю кдлтамдары бес жуз долларды базардары к,айыршыларра-ак улесфер ед1м”, - деп бес жуз доллардыд кдлтасында калранын да бшт жатты. ...0лг1 алапат ыза мен наразылык;к,а толы куш муныд 1Ш1Н тары б1р сок,к,анда, отарасы Т1ПТ1 кдрныныд жарылып кетуше пейт болды. Не де болса элг! алапат куш сыртк,а шырып тынса екен деп ойлады. О, кудайдыд к.уд|рет1 бас куданыд осылай ойлауы- ак, муд екен элг| куш жанын шырарып |шш к,атты керген сэтте эуел1 карныныд теменг! тусын б1р сызык пышак,пен Т1Л1П еткендей болды да б1рте-б1рте жаны жай тапты. Бифатыма жалма-жан муныд ак, кэстем! мен ак, кейлегшщ етег1н туре бастаран. 9лг1 ызалылар-.- зяг\\ 198
наразылар сыртка шытып жатк.андай ец\\. Шыкланы да курып кетсш, 61р I н - бI р| алга Ж1бермейм1з деп... онымен ез1 де алга туст кете алмай кил1пскен.„ алдьщрысын соцрысы, соцрысын... онан соцрысы карып-сорып аяк, асты еткен бфдецелер... Дегенмен ептеп жецтдегендей ме-ау кецтше... Оньщ есес|'не муньщ жай-кут немен тынатынын акдып тебесжен тент турган бэйб1шес1 мен баласыньщ зэрелер! ушып кетп. Олар бурын-соцды мундай сумдык,ты шамасы ес1тпеген де, кермеген де болар. Кэд1мп к,азак;ы ттмен айтканда отарасыньщ карнынын, К1нд1ктен теменг! тусы ез-езшен ырсиып жарылып, каны-жыны сыртка агып жаткан-ды. - Дэр1гер-р! - дед| бэйб|'ше соншалык, урейл! унмен ес1к аузында мунда мруге ыцрайсызданып сыпайылык, сактап турран к,ударира. Сары кудари карсы сурак, койран да жок,- Б|р сумдыктын, болранын Бифатыма к,удариыныц туржен- ак, ацдарандай, ары карай далбактап жугфе басып кегп. Отарасы элг1 б!р киналыстан кутылран сон, езгесж корт алдым дегендей тыныштыкта жатканымен, дал казф Алыпхан ушж ез халжщ елшемждей болран, бэйб1шес1 мен баласыньщ туртдег! урей басылар емес. Солар юшкене кул1мдесе... жардайыньщ жаксарраны болар ед|... Тым болмаса муны жубагардай жылы тш катса екен-ау. Жане барж урейлендфт турран осы б«р суык, та сулык, унс13Д1К ед|. ~ Мен де барайын, ~ дед| бIр кезде Шэртхан шешесже. Бифатыма унс1з басын изед| де, Шэртхан да аярын асырыс басып сыртка шырып кетп. - Не-е бо-олды-ы? - дед! екеу| рана калран сэтте Алыпхан алкына азер сейлеп. - Не болды дейсщ... Не болды дерщ бар ма, отарасы- ау, - деп Бифатыма солкылдап жылап Ж1берд|. Жарылды рой. О, заман да бул заман тамак'ган карпы жарылыпты дегенд! мм карген. Ттл естюем кулагым керен, болсын. Эйтеуф дертерлер бфдеме жасаи алса етп... Алыпхан бфауык уназ жатты. Ол ез хал1н1^К^ндыРЬ1 мен катерлцлгж эйелжщ урейл! дауысы жтаарпылоыспытыяадйегбе1нрдеудос1ыН акдарандай едн Расында да тамактан яки сем|'зд1ктен керны жасында 031 де еспмегт. 199
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
