Д.Рамазан Пешене

■ г,- ~ ПК ЭД 122, - .ЦалЛ -Ч 'Щъ -

думай рамазан ! : ПЕШЕЫ АЛМАТЫ 2020

0ОЖ 821.512.122 КБЖ 84(5Каз.) Р 19 Казахстан Республикасы Мддениет жэне спорт мипистрпШнщ 77л саясаты комитет/ «Мддениет жэне онер саласындагы бэсекепесттт жогарылату, цазсщстандыц мэдени мураны саупау, зерделеу мен насихаттау жэне мурагат гсипц г'ске асырылу тиЫдШггн арттыру» багдарламасы «ддебиеттщ элеуметтхк мацызды турлерт сатып сшу, басып шыгару жэне тарату» киш багдарламасы бойынша жарыц корд'1 \\ Рамазан Д. Р19 Пешене: пьесалар / Думай Рамазан. - Алматы: ЖШС РПБК «Дэуф», 2020.-248 б. 13ВМ 978-601-217-690-2 Талантты жазушы, дарынды драматург, халыкаралык «Алаш» одсби сыйлыгынын иегер1 Думай Рамазаннын жана жинагына «Корей — Жэшбек», «Псшснс», «Бсйуак», «Канатталды», «Кск» атты драматургиялык тел туындылары мен шстсл каламгсрлср1- нсн аударган пьесалары топтастырылган. Автор тарихи Ьэм казфп такырыптарга катар калам тсрбсйдь Коркем шыгармаларда тарихи тулгалардьщ акыл-парасаты, келсшскке коз тастар корсгсшип, тсрсцнсн ой- лап, кешнен байлам жасар кеменгерл1п, ел бастар коссмд1п, соз бастар шсшсщип мен кол бастар батырлыктары айрыкша айшыкталса, озшпгс стене таныс бугшп кун каЬармандарыныц тыныс-тфлт мен ю-орскеттер1 ерскшс сурстксрлж шабытпси кестс- ^2^5ка^ымга аРналенген. ШШыыггаапрммаалляапрпдкьшщо«йяы,.о--р--а--м--д--ы- , корксмдж куатыI- --------у I-----------—I\"* тт!шп« шппупрамй»лты., лган. жогары. Ютап ж • ч\\ 0ОЖ 821.512.122 КБЖ 84(5Каз.) 978—601—217—690—2 © ЖШС РПБК «Дэуф», 2020 .Л

КЕРЕЙ - ЖЭН1БЕК Тарихи драма КАТЫСУШЫЛАР: Керей - казак хандыгыныц непзш калагаи улы хан ЖэнШек - хан тукымы, султан Эбшкайыр - Дент Кыпшак ханы ШаЬ Будак ханзада - Эбшкайыр ханнын улкен улы, так мурагер1 Рабия Султан бепм - Эбшкайыр ханнын сушкткл, Аксак Темфдщ улы - атакты Улыкбек Ьэюмнщ кызы Садыр - Эбшкайыр ханнын уэзф! Кайыркожа Хамит - Эбшкайыр ханнын тыншысы Асан Кбайты - уйсш руынын кесемй, би, жырау, абыз Казтуган - кыпшак руынын кесемй жырау Котан тайшы - аргын руынын кесемй жырау Акжол - аргын руынын бш, Котан тайшынын баласы Кобыланды - кыпшак руынын батыры, колбасы Каптагай - найман руынын батыры Каракожа - керей руынын батыры БорШай - жалайыр руынын батыры Сак - жас батыр Умггхан - жас келшшек Халык, салык жинаушы, карауылдар, т. б. 3 1

г Б1Р1НШ1 К0Р1Н1С Кец жазыц. Шаасрбцаацмышмоешн ажлау. рЖКасенкетелтсшонеакдаейсдтаналаддыанмднаыцотццаа- тамызыц салып, рауытцан сулбасы кертеди Келтшек оны байцап цалып, квзт сол жац- каппгт турьт цалады. Б1р кезде аягын эзер басып келе жатцан озшщ цалмацтармен согысца аттанган куйеуг екент танып, цолындагы ко- сеуд'1 тастай салып, тура жуг1ред'и Ж1гиппиц сацал-шашы ест кеткен, успи-басы алба-жулба. Жуарт келт, цушацтаса кетед1. УМ1ТХАН (жуз! бал-бул жайнап): О., о-о-о... Сак... жольща ка- райлаумен кезш талып, кещлге алан юрсе де, аман-есен келерще сенш ем!.. Разымын, Тэщрш! САК: Тэшр 613Д1 колдамады! УМ1ТХАН: Олай деме, батырым! Аман-есен оралганын - Жарат- каннын жар болганы емес пе? САД: Буйткен амандыгы курысын! Азат елдщ уланы боп аттанып ем, бодандыкка бас урган куп боп кайта оралдым! (Осы кезде шошаладап ац жаулыцты ана шыгып, буларга царай беттейд\\). УМ1ТХАН (журег1 алып-ушып): Апа, Сак келдП АК ЖАУЛЫДГЫ АНА: Кулыным-ау, аман-есен жеттщ бе? Жарат- каннан жалбарынып сурап алган жалгызым ен, кундп-туш тшеупцй тшеп ем! Кез жасымды корген екен гой, жарылкагыш Жаратушым! Келнп, каргам, кушагыма басайын! Мандайыннан шскейшпл, жарыгым! (Улып цушацтап, мацдайынан шскейдг). САД: Жай-кушщз калай, Апа? ЖудегенсЬ бе, калай? АК ЖАУЛЫДГЫ АНА: Кудайга шуюр, каргам! Сеж ойлап, аздап жудеп-жадаганым да рас. Бвд1 койшы, сендер аман болындаршы! (тур1- пе царап) Озщ не боп кеткенсщ, карагым-ау? САК- Ой, несш айтасыз, апа! Калмакдардаи женшп канды кыргын- га ушырадык! К ЖАУЛЫКТЫ АНА. Край аткыр кантоне кашан токтар екеи?! нес^3 ДЗ-КаНаГаТ Ж°К’ ШеТТер1нен тойымсыз-тогышарлар. Олардын ашы™’^,НГеИДеР1 Ж°РГа’Жегендер1 марка> пигендер! торка. Согыстын 4 1Н тартып> жаРЬ1к жалганньщ киындыгын корер карапайым

халык. Не кореек те, елмен бфге керермю, улым! Жасыма, ецсещи еш тусфме, балам! Сзтсадктщ 031 кейде адамга саркылмас куат сыйлай- ды, алга жетелейд1, шыныктырып-шывдайды. Жараткан берерш тауы- спасын, бергенш алмасын, жалгыз кайгысынан сактасын! Ой, Умггхан шырагым, ерщ арып-ашып жетт1 гой, тездетш ас камдап Ж1бер! УМ1ТХАН: Казф, апа, казф! (Жас келтшек ас цамына кгрют кетед/, а*у жаулъщты ала шошалага юрт, тостаганмен айран алып шыгады). АК ЖАУЛЪЩТЫ АНА: Карагым, езегщ талган шыгар, мэ, мынаны 1шш алшы! САК’ Ой, апа, айраныцызды збден сагындык кой! (Жас батыр тостаганды цолына алып, бфден аузына старый, сыздъщтатып жута бастайды). САК: Ту-у, пирюн, апамныц айранына ештеце жетпейдьау, осы! Дзм1 аузьщнан кетпейд! гой! АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: 1ш, жаным, 1ше гой! Казф> тагы бф тостаган куйып экелешн... казф... казф... жаным!.. САК: Апа, катты ашыгып келш ем, ас езепме туеш кетш журер. Азырак дем1мд! басып алайын! АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: Ой, айналайын, оныц да жон! Арып-ашып жепщ гой, демала гой, кулыншагым! (Ацжаулыцты ана шошалага цайтадан юрт кетедI, енестен име- нт сэл шегт-шектеп кеткен келтшек сол еэгтт кут'т тургандай куйеутщ цасына цайтадан жетт келеЫ). УМ1ТХАН: Саган айтар сушшпт жаналыгым бар! САК: Из, не ол? (тагатсызданып) Айтшы,Умггжан, айтшы! УМ1ТХАН (еркелеп): Алдымен суйшиищи ата! САК- Сенен немд! аяймын, езулем! КалаганЫ]ВДЬ1 ал! (Келтшек суц саусагымен 1ийн корсетеди Жас батыр оныц ымын орден тусиип, дулыгасын аспанга атып э/с1беред1). УМ1ТХАН: Тэшр жазса, сэбши боламыз! САК (куанып): О, Жасаган, жазыксыз жазгырыппыи-ау, корсетер кызык-куанышыц алда екен гой! УМ1ТХАН: Тас курсагымды жылытып, кыбырлап-жыбырлап жатка- нын караты! Тшт1, кейде теуш-теуш кояды... САК: Тобыгымнан кан кешш, дуниеден туцшп-ак келш ем, кеуде- ме омф гулш кайта еккендей болдьщ-ау, калкам! Бойым оалкып, ана- дан кайта тугандай шалыктап турганымды караты!.. Бф куйшдфш, бф сужндфдщ-ау, Жасаган! (Жас батыр эйелш котер'т алып, /шшен суйт, одан кулагын тосып, мэз-мейрам болады). 5

ЕК1НШ1 К0Р1Н1С Дешт Кытисщ ордасы. дбщайыр хан алтын пнщта отыр. Добавь, катулы с.усы басым. Алдыцгы жагында Шаь Будак, ханзада, Кереи мен Жэнюек султандар, Аржол он, Добыланды батыр, Садыр уэзгр жэне озге де бектермен отер тур. Бэрг <)<? демдерт штерте тартып, хсш- ныц цас-цабагын багын калган. ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН (оц цолын алга созъиь э/судырыгын туйе): Хаы- дык Т13Г1НД1 колыма устаганнан берг женшстщ кермек дэмш татып кермеп ем. Каншама рет атойлап айкаска юрсек, соншама мэрте жещс тойын тойлап ек. Алгаш Едш боиындагы жерлер мен Хорезмд1 оа- сып алып, Ургешш каласын талап-тонадым. Махмуд К,ожа хан мен Мустафа ханныц эскерлерш талкандап, Созак, Сыганак, Аккорган, Узкент калаларын басып алып, Сыганакты оз хандыгымнын астанасы- на айналдырдым. Мэуеренахрдагы Темф урпактарыньщ 1ШК1 тартысы- на араласып, Самарканд пен Бухарага жазалау жорыктарын журпздш. Осынын барлыгында да мерейшп устем боп, касарыскан кас-душпанды тас-талканын шыгарганымызды эл1 умыта коймаган шытарсындар. Енд1 мше, кайдагы бф калмактардан жецшп, журегшвге жук артар маскара келгсш жасаута мэжбур болдык. Бул калай болды ез1, 613 осы неге жецшп калдык? Бутан кш кшэл1? Осыган ой жупртш керд1цдер ме? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Кармагымыздаты елдщ басын бф1КТфш, бэрш бфдей майдан даласына алып шыта алмадык! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Мше... мше... Тап устшен тустщ! Тубшпге жет- кен - алтыбакан алауыздык! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Хан нем, калмактыц жасанып келген кы- рык мыц колына о1здщ жиырма мындык жасагымыз тотеп бере алма- сын эу баста-ак ескертш едж кой. ЭБ1ЛКАИЫР ХАН (цанарыиа мтт)\\ Енд1 сен де меш табалайын дедщ бе? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Жок, хан нем, ондай ойым жок. 0Б1ЛКАИЫР ХАН: Ендеше, не кекш турсьщ? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (басын шп): Артык айтсам, айыгща буйыр- массыз, хан нем! ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН. (Керейге бурылып к,арап)\\ Ей, Керей сендерге ДС кЖ^ЫМ'ТЫРЫС 6УГЫНЫП ЖЭТЫП алдыидаР? улгере алмадык ХабЭР Кеш ЖСТТ|’ алдияР! Жасак жинап ТеХ^епм! ’0314,3 аитыдызшы> б!з кашан калыс калып ек?! ел.рл.кгсрмен де, моголдармен де, кызылбастармен де коян-колтык шаикастык. Аянып калган жершз жок. 6

ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Откенд! айтып акталма. Бупнпце жауап бер! ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Бугшпш айтсак, кыргын согыстан коз ашпай калдык кой, алдмяр. Халык тура алмастай туралап, эбден титыктады. Елш деген ерлердщ кеб1 майдан даласында опат болды, атка мшер аза- мат та сиреп калды. Колдарына кару устап кормеген уландарды ажал етше калай айдаймыз, кур боска кырылып калады гой! Жаца жетшп келе жаткан жас ерендерд1 канды кыргынга бастаганнан не опа таба- мыз?! Елдщ басын жинайык, элштщ артын багып, азырак куте турайык деп сэлем жолдап ек. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Эй, сенщ ез! есщ дурыс па, не тантып тур- сын, а? Б1з жиналып алсын деп, калмактар купп отыратын ба ед1? Кут- Т1 ме олар? Олай актала алмайсындар! КЕРЕЙ СУЛТАН: Акталып тургамыз жок, акикатын айтып турмыз. ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Олай сез буйдага салмандар! Турасыи айт- канда, сендер сек1лд1 саткындардын кесфшен жен1лд1к. Кызыл сезд: кы- мыздай коп1рткенше, корыкканнан катындарьщныц етегшщ астынан шыга алмай калдык деп шындарынды айтпайсындар ма! КЕРЕЙ СУЛТАН: Эй, ШаЬ Будак, абайлап сейле, эр создщ оз жау- апкерш1л1г1 бар екенш умытпа! Айтканынды дэлелдей аласын ба? Сен кашан 613Д1 катынымыздыц етег1Н1н астынан суырып алып едщ? Б1з саткын емесп1з, ордада турмын деп орынсыз соктыкпа! ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Сендердщ кокейлер1НД1 тескен не нэр- се екен1н 613 бшмейд1 дейс1ндер ме?! Арсыз катындай оп-отфж кылымсымандар! КЕРЕЙ СУЛТАН: Бшсен, несше жумбактап турсьщ, ашыгын айт- пайсын ба? ЭБ1ЛХАЙЫР ХАН: Жэ, жетер! Сезд1 кебейтпендер! Одан да ю- нэларынды мойындандар! КЕРЕЙ СУЛТАН: Бвдщ кандай к!нэм13 бар? Бар кшэмыз - ша- кыртуынызга кулак асып келген1М13 бе? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Жау кеткен сон келгеидерпцн кайтей1н! КЕРЕЙ СУЛТАН: Олай болса нес1не шакырттыидар? Келген 131М|'з- бен кер1 кайтайык! ОБ1ЛКАЙЫР ХАН (цатуланып)'. Ешк1м де сендерд! Ш1дерлеп устап турган жок! Бэр1бф сез1М13Д1Н жараспайтын тур1 бар. КЕРЕЙ СУЛТАН: Солай ма?! Ульщызга токтау айта ма десем, ке- р!С1нше бар кэр1Н13Д1 б1зге топп турсыз гой! Буны б1лгенд1Г1Ц13 деп айта алмаймын! Кет дегенде - ит те кетед1. Еидеше 613 де кетт1к! ЖОН1БЕК СУЛТАН: ШаЬ Будак, эке бил1пн аркаланып асылык кылма! Юмшн саткын екен1н эл! уакыт корсетер! 7

ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА (ашуга булыгып): ЖэнШек... (Эбтцайыр хан цолын квтерт, Шаъ Будацты свйлетпей цояды. Осы кезде Акркоп би б1р-ек\\ аттап алдыга шыгады). АКЖОЛ БИ: Тукырта бермей, бгр уак карашацыздыц да созше ку­ лак турвдз, алдияр. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (жымысцыланып): Иэ, кулагым сенде, айта бер. АКЖОЛ БИ: Орданызга Самаркандтан тугкын боп экелшген Улыкбек Ьакшнщ кызы туралы будан бурын да бф-ею рет кулак кагыс кылып ем. Байласкан созшп бар ед1, соны езше берщЫ 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Ааа... бшемш. Коркше кез суршер сулу екен. Бетшщ жылтырына бола кызыгып журсщ-ау, теп! Ел тагдыры какпа- кылга тусш жатканда, акыл коса ма десем, кайдагы б!р желетекп желшлдеткенщ калай, би? АКЖОЛ БИ: Елдщ тагдыры сол бф кызга карай турган жок шыгар! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (канарына мгнт): Казф катын жайын соз етер уакыт емес. АКЖОЛ БИ (цырсыгып): Уакытпен санаспай-ак осы кезге дешн соге адал кызмет етш келш ем. Аянып калган ештецем жок. ©ткелден етш алганнан кешн, ещн керепц жок демексп гой! Егер олай болса, не турыс, уакыты келгенде келермп! Буйырса калындыгымызды сол кезде алып кетермп! (Ацжол би Керей мен Жэнюек султандарга тест шыгып кетеЫ). ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Орайы келш тур, ушеушщ де кемейше кан куяйык! Мен бшсем, булар бгаге опа таптырмас! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Каупщ орынды, бфак, ордага карап елендеп, кулактарын турш отырган ел-журт бар, олай шалые кадам жасауга бол- майды! ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Сонда саткындарды да тайрандатып коя беремв бе?! Булардан да баска коптеген рубасылар шакыртуымызга ку­ лак аспады, жасак бермедй Кжаш солар, бэрш жазалау керек! 0йтпесе, куш ертен елдщ бэр1 саткын болып шыкпасына юм кешл! Бул - жаксылыктын нышаны емес. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: ШаЬ Будак, сен дурыс айтып турсыц. Кшэлшер жазалануы керек. Катан тэртш орнатпай, етек-жецшпд] жинау киын. Бфак, бфден бэрш куртып жШере алмаймыз. Бфтшдеп, бф-бфлеп ка- пысын табу керек. Кезепмен бэршен кутылармыз. ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Тусшдш, эмфшш! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: ШаЬ Будак, сен онан да аргын-найманга ба- рып, соларды жонге салып кел. Мыналардан тук шыкпасын бшдщ гой! Елд1ц иес1 кш екенш умытпастай естерше салып кой! Шайкаска шык- пай калгандарыныц есебш салыкпен толтыратын болсын! 8

ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Куп, эмфшш! ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Садыр, сен тура ногай ордасыма тарт. Ханы Аишама куда тусш жургенш езщ де бшесщ, кемек берш, осындай кысылтаян шакта колтыгымнан демеп Ж1берсе, кызымды беремш. Осы- ны каперше тезфек жетюз. «Жау жагадан алганда, бор1 етектен тартып- ты» дегендей, оз 1ипм1здеп безбуйректердщ бас котере бастаганын корт отырсыц! Калмактан жедщдк шипасы бггп деп журген шыгар. Жок, олай ойласа онбай кателеседк Эл1 де тарпып кетер, карпып калар купим бар екенш кореш. Тап соларды курыктауга элш жетедр УШ1НШ1 К0Р1Н1С Жасыл жазъщ. Шарбац шошалалар. Эркгм оз тгрлгггмен айналы- сып жатыр. />//?/ - отын тасып, б1р\\ — агат жарып, ендг б!р1 - цазан- ошсщтыц мацында цыбырлап-жыбырлст э/сур. Б'\\р кезде Шан Будац ханзада ивкерлершен келеди Создер/ тым вктем. ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Салык жинап журмп, казынага берер нелерщ бар, кане ездерщ тез экел1ндер! Бул - хан жарлыгы! САК: Хан жарлыгын орындау карашага парыз екен1н бшем13. Б1рак, туг1М13 жок болса, нем13Д1 берем1з? ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Олай жалтара алмайсындар! Согыска бармагандарьщ уш1н салыкты еселеп толейандер! САК: Эй, мен сол согысыца барып та келд!м! Жалгыз атым да май- данда мерт болды, ез1м уйге жаяу-жалпылап жетт1м! Сенбесец, сура мына кауымнан! ДАУЫСТАР: Иэ, ол согыска барып келдП.. Ол - нагыз батыр!.. Ешк1м бар деп кыстамаса да, 61ЗД1Н атымыздан жалгыз оз! барып келдИ.. Омы жайына калдырыцдар! ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Ондай отф1ктер1нд1 б1зге емес, озгеге айтывдар! Ал каз1р салыкты жинавдар! Кане, кане... не карап турсыц- дар! Эй, не айтып турмын, шеттер1ннен соз укпайтыд кеще болып кет- кенс1*ндер ме? Тшдер1д бар ма 031, олде жутып койдыидар ма? САК: Халыкта каз1р бере коятын да артык-ауыз ештеде жок. 0здер1 кундер1н эред кер1п отыр. Эз1рше, кысастык жасамай коя туруга болмай ма? Сэл ес жиып алсын! ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Эй, тш мен жагыда суйенген сен кмсщ, атада нэлет? Берседдер — колдарыднан, бермеседдср — жолдарыднан! Сендерден сурамаймыз да! Кушпен-ак тартып аламыз! Кане, жандарыд барында орындаддар буйрыкты, эйтпесе катад жазаланасыддар! Содгы рет ескертем1Н, жинайсывдар ма, жок па! Элде сендерге ксрсп таяк па? Камшыны сагыиып калгансыддар гой, теп! 9

САК: Жазыксыз жандарды жазалауды кашан коясьщдар осы? ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Атана нэлет, сен кшсщ бпге акыл айта- тын?! Корсетейш мен саган!.. (Карте мшген Шаь Будац ханзада жас батырдыц басынан цамъиы- мен тартып кен жюередь Нокерлерг де царап цалмай, цаз-цатар тЫпт тура цалган цальщ цау’ымды эи-шайга цараптай цамшымен сьщпыртып сабай бастайды. Б/реудщ басы жарылады, б\\реулерд\\ц бет-ссузы цан болады, енд\\ б!реуд'щ арцасы ттм-тыт бон цалады. Будан эр/ шыдай алмаган Сак, Шаь Будацца тан берт, цолындагы цамшысын тартып алады. Сацца ханзаданыц нвкерлер/ цамшы ала жуг1ред\\. Дэл осы кез- де эрец шыдап турган ашулы копштк сарбаздардыц алдын богеп, кесе- колденец тура цалысады. Бундайды кутпеген Шаь Будац сасып цалып, цандай тепам цабылдарын бшмей, абдырын турын цалады). ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Сендерге де жал бпгешн деген екен, э... Керермю эл1, хан жарлыгына карсы шыккан калай боларын! Эзфше масайрай турыццар! Шацыракгарынды ортасына тусфмесем, ШаЬ Будак атым ешсш! (Ашуга мшген айгайшы журттыц цаьарынан цаймыгын, нацты шешт цабылдауга батылы бармай, нвкерлерт ертт, атыныц басын кер1 бурады). АКСАКАЛ: Бекер ютедвдер-ау, айналайындар! Кукай мен корльщтын, кокесш енд1 керермп! САК: 0з кезщпбен керш турсыз гой, олардыц калай кокандап, кокан- локкы жасаганын?! Сонда, корласа да кынк етпей отыра берушп керек пе?! АКСАКАЛ: Есесше, жанымыз да, кулагымыз да тыныш болар едь Б1р-ек! камшы сштегеннен ешкш де елмес едЬау! Ещн бпде мулде тыныштык болмас. Жазыксыз жандардьщ обалына калатын болдык!-- Хан ещц бпд1 жазасыз калдырмас. САК: Тек журсен де, тыныш жаткызар турлер! жок. Олардьщ корлы- гы мен мазагына коне алмаймыз! Халыкка не 1стейд1 дейсв?! Колынан келгенш ютесш, керш алармыз! Ешкшд1 де баска шыгарып, басындырып коя алмаймыз! Т0РТШШ1 К0Р1Н1С дбшцайыр мен айдай сулу Рэбия бег/м оцаша цалган. Рзбия бегш хата наздана еркелен, эртурл/ цылыц шыгарып, цылымсып отыр. ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Кеше гана кэрш токкеи табигаттьщ бупн ерекше мешрлене калганын карашы!.. 10

РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Бфак, жарыктыктьщ ертец кайтадан каЬарына мшу! эбден мумкш гой. ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Из, гажайыпка толы тылсым дуние. Бел бала- сы болгандыктаи, табигатка табигатымыз тым жакын-ау. К^арашы, ана б(р жасыл желек жамылган кэр1 емен маган уксайды, ал кауыз ашкан кызгалдактар сен секщщ кулпырып тур. Ызгар кета, жан жадыратар шугылалы шуак келдк.. Жарыктык-ай, кун де бупн ерекше нурланып тур-ау!.. Р0БИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Сырттагы сыз кетер-ау!.. 0Б1ЛКДИЫР ХАН (секем алып): 1штепс1 киын-ау демексщ гой! Р0БИЯ СУЛТАН БЕПМ (сасып цалып): Из, доп бастьщыз! 0Б1ЛКДИЫР ХАН: Сонымен не айтпаксьщ? Р0БИЯ СУЛТАН БЕПМ (сасцалацтап): Асыл тект1 змфшш, ел- журтымды сагындым! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (цабагы шржит): Кыз - жат журт ушш жа- ратылган. Р0БИЯ СУЛТАН БЕПМ (саГщалданып): Оныцыз рас, змфшш!.. Егер кыз ез ерктмен, сэн-салтанатымен узатылып келсе... ал менщ жайым... 0Б1ЛКДЙЫР ХАН: Жагдайым жаман дей алмассыд. Атакты Улыкбек Ьакшнщ кызын багалай алмасам, юм болтаным?! Корыкпа, карашага кор шла коймаспын. (Осы кезде Цобыланды ес/к алдындагы царауылдарды кшп-жарып ордага ентелей басып шреди Артынан Шан Будан ханзада коршед/. дбщайыр келецыз жайттыц орын алганын б1рден бшп, эр1 бас сардарыныц руцсатсыз тргенше кешген сыцай танытып, суетана к,арайды. Эбшцайыр Рэбыя бегьмге: «Боссыц!» — дегендей пек цагады, ол асыга басып шыгып кетедг). КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Хан нем! ШаЬ Будак бф жайсыз хабар алып келдк 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (Шан Будацкр): Не боп калды тагы? ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Аргынньщ тел1-тентектер1 евдщ буй- рыгьщызды орындаудан бас тартып, салыкты жинатпай койды... 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Осы созд! уялмай калай айтып турсыд? (Улына кэрлент). Булай абыройсыз оралгаинан, ак олшмен олгенщ артык емес пе едП ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Айыптымын, эмфшш!.. Шыиымды айт- сам, кандай шеинм кабылдарымды бшмедш! Оньщ уетше оулай болар деп еш ойламаппын. Ерткен некерлерш де аз ед1, емф1ме каут тендт ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Олшнен уят куит екенш бшмейсщ бе, ынжык неме! Каралардан коркып, тура кашканыи калай? Хаи тукымына будан артык корлык бола ма? Н

ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: Мен олардан емес, бфденеш булдфщ алып, каНарьщызга ушыраймын ба деп свден корыктым. Не ютеу керекппн езЫзбен акылдасып алгым келдк ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН (ашуланып): Акылдасатын нес1 бар, кудай-ау?! ШАЬ БУДАК ХАНЗАДА: 0л1 де булшген ештене жок кой! Ке- Л1С1М1ЩЗД1 берсещз, кател1пмд1 031м тузейш! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Сен бундай кателк жШеруге тшсН емес едщ! Саган ол манга кайыра баруга болмайды. Айналайын-ау, кайдагы бгр караларга басындырып койганын не?! 0нкей кул-кутандар, кугырайын деген екен, э! Керсетейш коксоккандарга, хан ашуы калай боларын?! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Жеш солай, хан нем, карашасы ханын тындамаса, не болганы?! ОБ1ЛКАИЫР ХАН: Ау, он жет1 жасымда жетшс тайпаньщ косем1 ак кшзге кетерт, ездершщ хан сайлаганын умыткан екен!.. Кырын ка­ рал, артымыздан ермей калгандары аздай, енд1 алым-салыктан бас тар- тайын дед1 ме? Будан еткен саткындык болмас! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Омф етсешз, хан нем!.. Кектфеген кещлде- рш су сепкендей басайын!.. (цолындагы шоцпарын щопырына шреЫ). 0Б1ЛКДИЫР ХАН (жуз! жылып, сэл кулана): Бас сардарымсын, бул елдщ иес1 кш екенш еарген есерлердщ есше салып койганын жен бо- лар ед1. Ана жакта Ахмет пен Махмут султандардын кетершп жатканын керш-бшп отырсын, мыналарды тезфек тыныштандырмаса болмас. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Омфшпге кулдык, алдияр, тайрандаган та- сырларды тэубэсше тусфш келейш. ОБ1ЛКАЙЫР ХАН: Байка, батырым, дауды басам деп журш, ершшп алмагайсьщ. Алды-артынды ойлап, акылмен кимылдаганьщ жен. Мей- лшше сак бол! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Сактанса, ана саткындар сактансын. К°Р\" карым жок! ОБ1ЛКАЙЫР ХАН: Батырым-ай, бас бермес асауды да жуасыта- рына ешкандай кумэнш жок. Егер карсылык бшдфсе, юм болса да аяма! Катан тэртш орнатпай, ел фгесш бекемдей алмаймыз! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Уктым, хан нем! Орданын намысы - ме- нщ намысым! ОБ1ЛКАЙЫР ХАН: Ой, батырым-ай!.. (Эоьчцайыр хан К,обыландыга разы болып, арк;асынан к;агады). 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Сен секшд! сежмд1 сардарым барда кецш еш алан оола коймас! Айтпакшы, саган бф керемет сый дайындап журмш. Самарканд™ шауып, Рэбия бег:мд1 ордамызга олжалап экслген езщ еД'Н. Сол жолгы ерлнгще тэнт1 болып, калай риза кылсам деп журупп ед1м. Сонын рет1 енд1 келген сиякты. Сол айдай супу Рэбия бспмд! озйФ коспак ойым бар! 12

КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (цуанып): О, разымын, хан нем! Онымен Акжол сез байласыпты гой! ЭБ1ЛКАМЫР ХАН: Оньщ сез байласканы не керек?! Сонгы созд1 айтар 013 гой! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Ордацызга адал кызмет етуге кашанда дай- ынмын! ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Жорткднда жольщ болсын, батырым! (К,обылсшды батыр шыгып кетеЫ. Эбтцайыр хан Шан Будак, екеуч оцаша к,алады). ЭБ1ЛКАИЫР ХАН (сабасына туст): Улым, алдындатагы б1р сынак купп тур. Ешкш де мэцгшк емес, жумыр басты пендеге б!р елш келер1 хак. Бул елдщ болашак иес1 езщсщ! Билж твпнш колында берж устагьщ келсе, карсыластарьща еш рахымшылык жасама! Осыньщ бэрш корш- бшп, элден-ак уйрене бер. Алдымен, ана ашыдтан-ашык карсы шыгып журген Ахмет пен Махмут султандардьщ сазайын беру керек. Жасак алып, солардьщ жазасын берш кел. Кызылга тусер кыран сиядты бул сенщ билж жолындагы алгашкы жорыгын болмак. Ешкшд1 де аяма, аясан взщ жаралы боласын! Тусшдщ бе, балам? ШАК БУДАК ХАНЗАДА: Тушндгм, эмфшш! Айтканьщызды булжытпай орындаймын! (дбщайыр келхп улын куушацтап, мацдайынан ихскейдх). 0Б1ЛХАЙЫР ХАН: Билж жольщ басталды, жорыгынды сэгп аякта, кыраным! Кайралмаган кылыштай кайрылганынды емес, алып тусер ал- даспандай жаркылдаганынды корешн эрдайым! ШАН БУДАК ХАНЗАДА: Алан, болманыз, эмфппм! Ещп жаза баса коймаспын! (Шан Будак; шыгып кехпедх. Эбьщайыр жалгыз к;алады). 0БШКАЙЫР ХАН (ойланып): Иэ, бул жаксылыктьщ нышаны емес. 0з журтым осылай булшш жатса, озгелерге не жорык?! Халыктьщ ой- пигылы бузылып, жота-жондарын кудфейте бастаганы бекер емес. Артында юмдер турганын аныктап, куш алып кетпей тургаида, туп- тукиянымен куртып ж)беру керек. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (карауылга): 0й, умытып барады екенмш гой. Кайыркожаны юрпз! (Устх-басын к,ара жамылгымен тумшалаган бхреу кхредх). 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Кешнп кездер1 бф жамандык шыр айиалып кетпей жур. Енд1 мще, кейбф тайпалардын 61’зге деген ииет-пигылы бузыла бастаган сьщайлы. Тшт1, аргындар салык жииаушыларга куш кврсетш, корлап Ж1бершт1. Тобыр взджщен кетершмейдК Ягни, отка май куйып журген бфеулер бар гой. Тездетш осыньщ анык-каныгыиа жет. Айтакшылары К!М, от косеушшер1 кш? Бэр1н аныдта! Жауабын кеплктфмей жетюз! 13

КАЙЫРЩЖА ХАМИТ: Уктым, хан нем! ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Байка, сыр алдырып алма. КАЙЫРКОЖА ХАМИТ: Мен олардын ез адамымын. Ешкш де ме- йен куд1ктене коймас. Айтканьщызды бупжытпаи орындаймын! (Тыцшы шыгып кетед!. Эбпцайыр жалгыз цепады). БЕС1НШ1 К0Р1Н1С Шарбац гиошалалар. Жас келтшек алацсыз ас цамымен жур. Ацжаулыцты ана уршьщ шрт, цаннен-цапераз байпац тоцып отыр. Б\\р кезде иыгына пгвн цабы бар Сац келед/. Келшшек [степ жургвн шаруа- сын цоя салып, куйеуше жацындайды. УМ1ТХАН (коз! кулшдеп): О-о-о, бупн олжалысьщ-ау, батырым! САК: Иэ, жолым болды. Уш тузак та бос калмапты. Ек1 коян, бф КЬфГЭуЫЛ ТуС1ПТ1. УМ1ТХАН: Жасаганнын бунысына да шук1р! Енд1 жакын арада 1Ш1М13 шуркырай коймас! САК: Тагы да тузак курып кайттым. Жаратушым аштан катыра коймас! АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: УмИжан, шырагым, ек1-уш куннен бер1 тузакка ештене туспей, кезшп карая бастап ед1, буг!н бф ыстык сорпа 1ШеЙ1КШ1. УМ1ТХАН: Айтканыныз болсын, апа! (Кенет аттыц дубф/ еетшп, Кобыланды батырдыц сарбаздары сау ете тусеЫ. Келе сала халыцты аяусыз урып-согып, жазалай бастайды. Айгай-шудан цулац туиады. Жанушыра айгайлап, тырагайлап цашцаи жергтют тургындар, оларды тырцырата цуган сарбаздар. Барсы келгендерд/ шоцпармен урып цулатып, цамшымеи сабап жур). АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: Эй, буларьщ не, мынау не сумдык? Бул кай басынгандарын? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Бул - хан жарлыгы. САК: Ей, жауыздар, ез халкьща шокпар С1лтеп не кор1нд1? Бул не- гылган бассыздык? Булай басындырып коя алмаспыз! (Былышыи цыпы- наи суырып алып). Кэне, кел1ндерш! бермен, жагаласып жастыгымды ала кетеЙ1н!.. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Не деп оттап турсыц-ей, бокмурын, саган не жок! Керес1нд1 тап каз1р корсетей1н... (Бооыланды оны бастап дырау цамшымеи тартып-тартып Ж1- оеред'п Шалцасыпап цулаган жас батырдыц бет'ш цап жуып кетедI. Осы кезде Ацжол би Бобыландыныц царсы алдынан шыгып, цолыпдагы цамшысына жармасады). 14

АКЖОЛ БИ: Кобыланды, ез журтьща жауша тит, аш каскырша талаганьщ калай? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Акжол, айтарынды маган емес, ханга айтарсыц. АКЖОЛ БИ: Айтакка ерш, енд1 азуынды ез агайыньща батырайын дедщ бе?! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Хан жарлыгына кулак аспай, жШерген сар- базын соккыга жыгатындай кш ед1 буларыц?! АКЖОЛ БИ: Куштерщ асып-тасып бара жатса, жазыксыз жандарды жазалаганша, калмакка карсы шауып, неге кек кайтармайсындар? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (ашуга булыгып): Эй, Акжол, тшм узын екен деп сумандата берме, тубфшен суырып аламын! Калмакка кепмп кет- се, хан эмфше кулак аспай, тасбакаша тас буркешп жатып алган сендер К1НЭЛ1С1НДер. АКЖОЛ БИ: Е, бэсе, жатта кеткен есеш жакыннан кайтарайын деген екенс1ндер гой! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Ей, Акжол, сеш созбен жене алмаспын, бф жолга жанынды аманатка калдырамын, тагы бф марте дэл осылай ал- дымды кес-кестесен, оз обалын езше, найзамныи ушынан табыларсыц! АКЖОЛ БИ: Керермв. (Цобыланды кетт к,алады. Жои;тау айтып, жылап-сьщтап, зар плен вл-журт цачады. Хан сарбаздары оздершен б1рге жергтют халыцтыц малдарын да алдарына салып айдап кетедн Олардыц жолын ешкш богей алмайды). АКЖОЛ БИ: Енселерщ туспесш, бастарынды котерпщер! Болашак мына кайсар жас жетк1ншектерд1н колында. Осылардыц амандыгын, Т1леу1н Т1лендер! 0сед1 эл1, шыгады эл1 халкына корган болар хас батыр- лар. Мен оган кэм!л сенем1н! УМ1ТХАН (жыгылып жатцан жас батырдыц басын суйеп): Би-ага, ершнщ басы жарылып, ес-тусс1з жатыр. Жаман айтпай жаксы жок, олай- былай болып кетсе, мен не ютеймш, кайда барамын мына туршмен? 1ш1мде тыпырлап жаткан нэрестем мынау!.. (Осы кезде тасырлатып Керей мен Жятбек султандар кел 'т цалады. Жанында Каптагай, Боргбай, Карацожа батырлар бар. Ауыл адсшдары улардай шулап алдарынан шыгады. Бойларын ашу-ызаныц кег/ кернеген). АКСАКАЛ: Султандар-ау, бул калай болтаны? Эркш б1р басынатын болды гой? Кор1нгенге итше талатып койсандар, нссше ел баскарып журс1цдер?! Сендер коргамасандар, мына елд1 К1м коргамак? Елге ие бола алмасандар, калмактардын колтыгына барып к!реЙ1к, каиаттарыныц астына тыгылайык. Мына кам-карекетсИ жур1стер1н не? АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: Бундай корлыкты коргенше, баягыда ол1п калганым жаксы ед1 гой! Жалгыз баламнаи айырылып, сорым кайнап ка- 15

лар ма екен?! Карга карганын кезш шуки ма, сендердщ де комекейлерщ- нщ булкйп белгш. Ым-жымдарын, бф екенш 613 бшмейд1 дейшвдер ме, эйтпесе халыкты осылай басынар ма? Сендерге б1здщ не керепмИ бар дейсщ, сент журген 613 де акымакпыз?! Этфпс дым бшмегенсшей, аулак жур1ндер! Ж1Г1Т АТАСЫ: Эбшкайыр кэрш бпге тогетш! - калмактардан жещлгенш бИден керед1. Иэ, сол уипн аркамызга ауыр ауыртпалык; ар- тып отыр. Атасына нэлет, езшв эрен кун керш отырсак, алым-салыкты есфш жюергенш кермейсщ бе?! Калай телейтшшд1 де бшмеймЫ Енд1 М1не, котыр тайыма деЙ1н айдап экетт1. УМ1ТХАН: Буг1н камкор болар ханымыз ашуын ез1М13ден алып, корган болар батырымыз жон тер1М13Д1 Т1р1дей сыпырып жатса, ертецп кун1М13 не болмак?! Кудай-ау, 613 сендерге сен1п, кара тутып журм13 гой, буларын калай? Баска баска, йпшдеп тыным таппай тыпырлап жаткан нэрестемн1н болашак тагдыры не болмак? КЕРЕЙ СУЛТАН: Бэрщ б!рдей шуламай, алдымен не болганын бфеущ айтып тус1ндф1ндершН АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: Иэ, бшмей калгандарын сол!.. АКЖОЛ БИ (халыцца)'. Кэне, шуды койындар, орынсыз к1нэлай бермендер! Эр нэрсенщ кисыны, жен-жобасы болатынын умытпандар, агайын! Алдымен не болганын айтып тусшдфешкте. (Керейге) Хан ор- дасынан келген салык жинаушылар халыкты катты кыспакка алса ке- рек, 613Д1Ц намысшыл ж1Г1ттер оган кенс1н бе, сыбагаларын бер1п коя бер1пт1. Соган ашуланган Эбшкайыр оларды жазалау ушш Кобыландыны Ж1бер1пт1. Ал онын не булдфт кеткен1н ез коз1шзбен кер1п турсыз гой! ЖЭН1БЕК СУЛТАН (Керейге): Ойпырмау, бул не кылган бассыздык? КАПТАЕАЙ БАТЫР: «Жацбыр б1р жауса, терек ею жауадынын» кеб!н киг1згендей, калмактардан керген кукайымыз аздай, мыналардын 1степ отырганын карашы! Барып, шауып алу керек! КАРАКОЖА БАТЫР: Булар ата кепн эл1 умыта алмай жур-ау, ша- масы! Каптагай дурыс айтады, озгеге 1стеген1н алдарына келт1ру керек! КЕРЕЙ СУЛТАН: Ашу-ызага бой алдырып, онсыз да басы косылмай журген агайыннын арасын одан сайын ушыктырып алмайык. Эрине, бундай бассыздыкка кез жума карауга болмас. С031М13 жеткенше айтар- мыз, колымыз жеткенше сермермп. Эйтеу1р, аяксыз калдыра коймаспыз. Кобыландыга т1рел1п турган ештене жок, ол бар болганы буйрыкты орын- даушы гана. Камшынын сабы Эб1лкайырдьщ колында. Кобылаиды оиы езд1Г1нен сштей алмайды. Ендеше, аттын басын алдымен соган бурып, жазалаушылардьщ ез1н жазага тартуын талап етем13. ДАУЫСТАР: Жон сез! Иэ, бундай бассыздыкты аяксыз калдыруга болмайды! Ханнын 031не барып, талап етушп керек! Кобыландыны жа­ залау керек! 16

АЛТЫНШЫ К0Р1Н1С Эбищайыр ханньщ ордасы. Хаи алтын тацта ойпанып-толгаиып отыр. Квцт аласурып, квз/ цыдырыстайды. Хайырцожа бек тредг. ЭБШКДИЫР ХАН: Иэ, айта бер!.. КАИЫРКОЖА ХАМИТ: Айтсам, ел шннде толку бар. Свдщ хандык бшнпшзге карсылардын. катары кун откен сайын кебешп келедк Ал- дын алмасацыз болмас. Куш алып кетш, ие бола алмай, капыда калып журмещз! Коптеген рулар Керей мен Жэшбекп Ак Орданы курган Орыс ханньщ урпактары деп, хан кетермек ойлары бар. солардын тешрегше топтаса бастаган сыцайлы. 0Б1ЛКАИЫР ХАН: А, солай ма?! 0зш де кателеспеппш! Айтканын жен болды, дер кезшде ескерпп отырсын! Коп кешжпей Ногай орда- сынан косымша куш те келш калар. Керей мен Жэшбекп козщнен таса кылмай, баскан Ын андып отыр. Ебш тауып, ел арасына 1рхтк1 салып коюды да умытпагайсьщ! Ал мынау акадал енбепшпн акысы (цолына б/'р цалта кум/с ацша устатады). КАИЫРКОЖА ХАМИТ (жуз! жадырап): Ел бупшнп жолында ая- нып калар ештенем жок, хан нем! (Тыцшы шыгып кетеди 1ле-шала Садыр уэз\\р тред!). САДЫР ШАГЫР: Хан нем, Керей мен Жэшбек султан жэне Акжол би келш тур! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (мысцылмен): Жеткен екен гой!.. Юрпз! (Уэз\\р шыгып кетед'1 де, ше-шалаЖэшбек пен Акр/сол би треЫ). КЕРЕЙ СУЛТАН: Армысыз, алдияр! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Бармысын, султан! Ел аман, журттыныш па? КЕРЕЙ СУЛТАН: Тыныштыгымыз бузылып тур, алдияр! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Юрмей жатып жаналкымнан алатындай не боп калды? КЕРЕЙ СУЛТАН: Кобыландыныц аргындарды шауып кеткеншен ха- бардар боларсыз. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Сезд1 дурыс колдан. Шауып кеткен жок, ме- нщ жарлыгыма кулак аспаган басбузарларды жонге салып келдк Кал- мактармен согысканда шакыртуыма кулак аспай, тас буркешп жатып алып ед1ндер, кашаннан бер! халыктын камын ойлай калдындар?! Егер СОЛ жолы колтыгымнан демеп жШергендерпще жешлмсс едж. Амал- сыздан душпаннын айтканына конш, ауыр келюш-шарт жасастык. Енд1 соларга теленепн алым-салыктан жалтаргысы келедк Кшэ оздершен!.. Ж0Н1БЕК СУЛТАН: Елдщ жайын керш-бшп отырсыз, оздер! бипн сыгып, канын жалап отырган жок па?!. Жыгылганиан усп’^ жумсап отырсыздар! О У V'.,: 17 2-454

ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Не айтып турсьщ 031, ханзадага карсылык керсеткен кш? Бул не сонда, кул-кутаннын оаска шыгып, басынуы ма, жок элде, кесфдщ кесфлш ме? Коршгеншн мазагына тозе берсек, хан- дык касиетшпден не калады? Колымен ютегендерш мойнымен котерщ, лайыкты жазасын алуы керек! ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Жюерген адамдарыцыз бара сала жаналгыш- тай жаландап, кара халыктын жай-кушн тусшдфгендерше карамай, камшынын астына алыпты. Бауырынын басын жарып, жонынан таспа тшп жатканда им карап тура алар?! Эйтпесе, хан адамына кшнщ дэт1 барып кол котерер дейсп?! ЭБШКДЙЫР ХАН (жымысцылана): Солай ма?.. АКЖОЛ БИ: Иэ, солай. Кобыланды сарбаздарымен барып, бфнеше ауылды шауып, отыздан аса адамды соккыга жыгып, ушеу1н олт1р1п, бес ушр жылкыны айдап экет1пт1. ЭБШКДЙЫР ХАН (ежгрейт): Не? Мен ешпмге халыкты канга батыр, адамдарын олтф деген1м жок. Атаца нэлет, батыр деген - осы, асыра сштеп ж1берген гой! Бул - бпге абырой эпермес. Барлыгы да оз карашым емес пе, маган бэр! 61рдей, ешк1МД1 алаламаймын! Тек, тек журш, айтканымды калткысыз орындаса болды. КЕРЕЙ СУЛТАН: Кобыландыны жазага тартып, малдарын тутел кайтартып бер1Ц1з! ЭБШКДЙЫР ХАН: Болган окиганыц анык-каныгын б1леЙ1Н. Жа- уабын содан сон айтармын. Егер шынымен сендер айткандай болса, жандарынын кунын телетт1рем1з, малдары шып-шыргасы шыгарылмай, иелер1не кайтарылады. ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Ел умтн аркалап кел1п едж, айтарымызды айттык. Енд1гю1 031Н13ге аманат. Аманатка киянат жасамассыз! Хан сай- лап, басына кетерген халкьщыздын созш жерге тастамассыз, алдияр! (Ацжол би тамагын кенегендей болады). ЭБШКДЙЫР ХАН: Иэ, сойле, би. Комекешнде айтылмай калган бф сыр бар-ау? АКЖОЛ БИ: Эткенде Рэбия бепмге катысты кулак кагыс кылып ем. Уэдещз бар ед1. ЭБШКДЙЫР ХАН: Иэ, есше туст1. Уэде болганда... Жагдайга карай корерм13 дегенм1н. Корт турсын гой, кисыны келер емес. АКЖОЛ БИ: Кеншмд] калдыргьщыз келмесе, кисынын келт1ру оз кольщызда турган жок па? ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Олай асылык айтпа, би, 613 де жумыр басты пендем13, дуниен1 уысында устап турган ешк]м жок. Бэр1 де б1р Кудай- дын колында... АКЖОЛ БИ: Кудайды аузьщызга алып турып, айткаиьщыздан кайт- кан жараспас! 18

ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Кайталап айтамын, мен ешкшге ешкандай уэде берген жокпын! АКЖОЛ БИ: Сонда акымак мен екенмш гой! Иэ, спдщ сезйнзге сент журген мен акымакпын, акымакпын! (Керей мен Жэтбек султан жэне Ацжол цогитаспастан оздернпие цыр корсетт шыгып кетеди Эбйщайыр тагы жалгыз цалады). ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Мына бидщ кердендеуш-ай, э! Сенгеш - Керей мен Жэшбек екен кой. Кезшде он жагымнан орын берш ем, тойынган сон жалт бергенш караты! Тура тур бэлем, эл-эзф Керей мен Жэшбекп курыктай алмасам да, дэл сенщ сазайынды беруге шамам келер. Саган С1лтер сойылымды да сайлап койдым. Эбшкайыр екенш рас болса, кексегенще жетклзе коймаспын! Кобыландыдай алдаспаным аман бол- сын! ЖЕТ1НШ1 К0Р1Н1С Орданыц всегш ацдып журген Рэбия беги/ тук бшмегенст сонада- йдан кербездене басып кече жатады. Керей мен Жэтбек султандар мен Ацжол би оны корт тура цалысады. ЖЭШБЕК СУЛТАН: Биеке, жолын болады-ау, бшем! Ансаган аруьщ сыландап алдьщнан шыкты гой! КЕРЕЙ СУЛТАН: Ел1нде катын курып калгандай, не болды сонша екпен орекп1П? Жур, ордадан тезфек шыгып кетей1к! АКЖОЛ БИ: Кдтынды койшы, кайдан да болса табылар, еркект1к на- мысымкет1п барады гой! Бундай мазакка калай шыдарсын? Айтындаршы, адамды осыншалыкты алдап, акымак кылуга бола ма? КЕРЕЙ СУЛТАН: 0зщ б1лес1н гой, шаруанды тез1рек шеш. Б1з аттардын жанында куте турармыз! (Керей мен Жэшбек султан кет'т куллады). РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ (тук бшмеген тур танытын): Арысым, суйешшш мен1н! Сагыныштан саргайдык кой! АКЖОЛ БИ: Айым, кунш, асылым! Мен! ез1не ынтык кылган саз- ды ун1н мен балдай тэтт1 кылыгын гой, аяулым! РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Жолынызга карайлаумен козш талды! Ал­ дан куткен армандарга кашан жетер екенб1з? Айтынызшы, хан не дейд: ? АКЖОЛ БИ: Тагдырынды жалгыз оз1 шеш!п койган сынайлы. РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Калайша? АКЖОЛ БИ: Хан басымен уэдесшсн тайкып кетт1. Баска б1р ойы бар- ау, шамасы. РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: О, Кудайым-ай! Не дейд1?! Ак тэн1МД1 баскага сипатканша, ажал кушканым артык! Жолынызга жаным курбан! 19

АКЖОЛ БИ (квцглдент)'. Рэбия бегш, мен де ознцн ешкшге бере алмаспын, дэл казф алып кетемш. Уста етегшнен, ер соцымнан. Эбш- кайырдан келген кукайды корт алармын! РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Ере алмаймын. АКЖОЛ БИ: Неге? РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Эбшкайырдын курыгы узын, жер астына гарт кетсек де куткармас! 0зшд1 койшы, азге кесфш тшп кете ме деп коркам. Одан да карсыласыныздьщ кш екенш аныктап, амалын тауып жолыныздан аластаныз! АКЖОЛ БИ (секем алып): Калай? РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Ащы да болса ашыгын айтайын, маган жетудщ жалгыз жолы - сол! АКЖОЛ БИ: Кан аттаган онбас! РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Со меш дурыс тустбеген сияктысыз! АКЖОЛ БИ: Рэбия бепм... РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Журепме жол тапканда, езше жетудщ амалын таба алмайсыз ба? АКЖОЛ БИ (нык сетммен): Табам!.. (Осы кезде Крбыланды кеяеЫ). КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Па, ипркш, кен1лдер1ц жараса калыпты гой? АКЖОЛ БИ: Жарасса нес! бар? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Мм-мм... дэмен зор екен! Кектеп жулдызга кол созам деп мерттш калып журме, опеке! АКЖОЛ БИ: Эбшкайырдыц ойын енд1 тусшдш... Б1р каншыктын артына кос тобегп салпандатып койгысы келген екен гой! (Рэбия султан бегш демш шине тартцан куш к;аздацдай басып кете барады). КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Эй, не оттап турсыц, тшще ие бол! АКЖОЛ БИ: КуДфет1 кушт1 иецнщ тыныштыгын кузетезтн кар- гыбаулы тебет екенщ от1р1к пе?! К1мге айтактаса азуынды акситып соны кабасьщ! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Атаца нэлет, жап аузынды! Эйтпесе, дэл осы жерде арам катырамын! АКЖОЛ БИ: Охо, батыр екенсщ, э!.. Мыкты болсаи, ойрагтарды неге арам катырмадьщ! Момын елд! канкаксаткаига жота-жонынды куд1рейте.с1н. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Акжол, сети, Кызыл тищщ батыры екенш- Д1 б1лем1н! Булбулдай сайрап коймадьщ гой, тег1! Мен катындарша салгыласканды унатпаймыи, екеум1зд1д текет)рес1м13Д1 кылыштыц жу:й шешс1н! Ер екен1н рас болса, жекпе-жекке шык! АКЖОЛ БИ: Кашып кетет1н катын дейм1С1ц, келеек кел! Кудайдын мандайга жазганы осы болса, оны да кереЙ1к! 20

(Екеуп бгр-б\\рЫе шоцпар ала жугфеди Цобыланды батыр Ацжол бидг бастан урып сулатып ?нусчред1). КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Рэбия бегш... Рэбия бепм... Айтарывды емеуршщнен-ак уктым! Аягыма оралгы болтан карсыласымды кан каптырдым! Енд1 менен кашсац да кутыла алмассыц! Сен - менджсщ! Енд1 сеш менен ешкш де тартып ала алмас!.. (Осы кезде Керей мен Жэнюек султан жетт кечеди Жэнюек султан шалк;алап цулаган Ацжолдыц сульщ жанщанын корт, э/суресшен оты- ра к,алын} жуз'те уцтеди Бет-аузын цан жуын кеткен бы ацырын козт сыгырайтады). АКЖОЛ БИ: Ел-журтым... бала-шагам... ездер... ще... аман... ат. (Б1р-ек1 ауыз сезЫ циналып эрец айтцан Акр/сол бидщ басы оц э/сагы- на к,араи ацырын цисая береди Бидщ дели таусылганын сезген Жэтбек султан басын котерт алый, Кобылаидыга царай тура умтылады). ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Кобыланды, кезще кан толган екен! Агызайын Кызыл канынды... (Жэтбек султан к,ылышын цынабынаи жарк; етктп суырып алады. Кобыланды да цылышын лсалацдатын, к;ылыштаса кетеди Дэл осы кезде ордадагы айгаи-шуды естт, Эбглцайыр хан нокерлершен э/сетт келедг). 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Токтатьщдар! Бф-бфщмен кылыш сштесш, не жетпейд! осы сендерге? (Жэтбек султан мен Кобыланды батыр к,алт тура к,алысады. Кенет дбищайырдьщ коз'1 жерде к,ан жоса бон сереит э/санщан А/р/сол бидщ м]рдесше тусед'1). ЖЭН1БЕК СУЛТАН (Кобыландыны цылышымен нуск;ап)\\ Мына дулей Акжол бид1 мерт кылды... КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Ол олшд1 031 тшеп алды. КЕРЕЙ СУЛТАН: Енд1 вз ел1НД1 булшшшкке бастайын дедщ бе? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Бутан елдщ кандай катысы бар, жамандыкка бастатан оз арамыздаты ешпендшк. Шама-шаркыи бше тура, кызылкозденш кшпккен 031. ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Адам каныи мойньща жуктесец де, кшэвды мойындагыц келмейд!, э! Тым астамсып барасыц-ау, Кобыланды! «Коп асканга - бф тоскан» бар екенш умытпагайсьщ! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Эй, Жэшбек, маган соз айтатын сен юм едщ сонша?! Султан болсац, озще султаисыц! Тобенде шокпар ойнамай турганда табаньщды жалтыратканьщ жон болар! КЕРЕЙ СУЛТАН: Кутырган екенсщ, Кобыланды! Асыкпа, бул жау- ыздыгын ушш жауап берер кун де келер. Эуселенд] сонда корермп! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Кореек, корермЫ ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Жэ, жетер! 0лш уетшде шарпысып туртанда- 21

рын калай?! Акжол маркам жаны таза жан едк Амал не, татар дэм1 та- усылды. Кашан да журеп ел деп согатын. Бупн де сол кара халыктьщ мунын айта келт едь Сонгы аманатын орындармыз. Ец алдымен мэйгпн ауылына тезфек жетюзешк! КЕРЕЙ СУЛТАН: Бидщ мурдесш езшв алып кетемв. Актык са- парга арулап шыгарып саламыз! (Крбыландыга) Кобыланды, енд1п юш сеншен болсын! Бул жолы кайда кашсан да жазадан кутыла алмассьщ! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Колыннан келсе, шауып ал! КЕРЕЙ СУЛТАН (к1жтп): 0з ютегешщй алдьща келтфмей тынба- спыз! (Жэшбек султанныц нвкерлер/ Ацясол бидщ денеан зембтге салып алып кетед/. Султанныц вз/ де цабагынан кар жауган куш солардыц соцып ала шыгып кетед/. Эбицайыр хан мен кобыланды батыр оцаша цалады). ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Батыр, бид1 орданын как тер1нде елт1рген1н ка­ лай? Элде менде ала алмай журген еш1н бар ма, кастыгьщ ба? Душпандарым мен! табалайтын болды гой! Эй, ангал батырым-ай! Не 1степ койганынды бшемю1н 031! Аргындардын косемш, букш елге сый- лы адамды тапа-тал тусте кан каптырганын калай?! ©зще де, елге де еш зияныц тимейт1ндей, алды-артынды ойлап барып кимылдамайсыц ба, былай... Енд1 не болды? Бэршп де жаманатка 1Л1пп, басымыз дауга кала- тын болды гой. Эй, эй, батырым-ай, взщ ойлашы, осындай акымактыкка жол беруге бола ма?! Кашан кояды екенсщ осындай ожарлыгынды?! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Мен оны олт1рей1н деп олтфД1 дейс1з бе?! Канымды басыма шаптырган езП ЭБШКАЙЫР ХАН: Мен сен1 тусшем. Басыннан соз асыргын келмейНн ер екен1нд1 де б1лем. Б1рак, эр нэрсен1н оз орны болатынын бшмеунп ме ец! Кара да тур, енд1 оны мен олт1ртт1 дейд1. Ал дэлелдеп кер, осы маган керек пе? Ойланбайсыц ба, батырым-ау! Елд1ц дурл1Г1П жатканы анау!.. Шет жагасын 031ц де байкадын гой, енд1 буны Керей мен Жэшбек елеус13 калдырмас. Оларга керег1 де осы емес пе?! К<Фа да тур, калын аргын кек куып келед1 енд1. Б!з оларды калай карсы аламыз? Соган дайындалуымыз керек! Бше-бшсец, будан ыц-шынсыз кутылудыи б1р-ак жолы бар. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Кандай? ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Сен1н кол-аягынды байлап-матап, колдарына беру! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (урейлент): Олар меш колдарына туссем, куырып жеуге дайын отыр гой! Кун твлеп кутылуга болмай ма? ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Олар оган коне коймас! Сегйц басывды алуды талап етер1 айдан анык! Бутан ешкандай кумэнщ болмасын! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Сонда шынымен де баска жолы жок па? 22

ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: Бар, бфак ол оте киын жол. Оган 031ц де келюпеущ мумкш! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (жузгне цан жуггрт): Айтыцыз, келюпейтш нес! бар? Тек ьщ-шьщсыз куткарып алсацыз болды! ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Ендеше, тында! Б13 оларды сэн-салтанатпен кар- сы аламыз. Асты-устерше тусе сыйлап, алаканга салып кутемгё. Акы- рында ацга алып шыгамыз. Мше, сол жерде капысын тауып екеушщ де жанын жаЬаннаммга Ж1берем1з! Сонда бэршен де ьщ-шьщсыз кутыла- мыз! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Калай? ЭБШКАИЫР ХАН: Сарбаздарыцмен тасада тыгылып турып, тосын- нан тап бересн-щер! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (ттстт цалып): Келирщп, хан нем! Мен султандарды караулыкпен капыда баса алмаймын! Кобыландыньщ та­ сада турып тас атканын кашан корт едниз?! Буны ©зше еш лайык кормеймн. Керейдщ де, Жэшбектщ де экелершен сыйлас, дэмдес бол- дым, жаксылыктарын коп кердш. Тштх, Барак хан меш ею рет ажал курыгынан аман алып калганын езщн де бшесп. Сондыктан оныц бала- сын ©кпеге кисам да, олшге кия алмаймын! Акжолдьщ канын мойныма жуктегенш де жетер. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: 0й, ангал батырым-ай, бше-бшсец, мен сенщ камыцды ойлап турган жокпын ба?! Керей мен Жэшбек тубще жетпей коймас. Ал, сен оларды коргаштап элексщ. Байка, батырым, жауывды аяймын деп, жаралы болып калып журме. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Арамызда тусшюпеушшк, карама-кайшы- лык, келюпеушшк бар шыгар. Бфак, мен оларды кас-душпаным деп ой- ламаймын! Акжолды олтфгенше де екшш турмын. Егер баскадай шепим1 болмаса, юнэмд1 мойныммен котерш алуга да дайынмын! (К,обыланды шыгып кетеди ЭбЪщайыр тагы э/салгыз цалады). 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: 0зш 61л, акымак! Саган кунш карап калган жок! Эбшкайыр екешм рас болса, сенсп де есебш табармын! Ио, канша жер­ дей тепм13 бен канымыз бф десек те, Жошы мен Шагатайдан басталгаи салкындык эл1 кунге дешн сейшмей, ыдырамай, жылымай келедь.. Кеуделерш кек кернеген Керей мен Жэшбектщ коздерш куртпай, ойымдагым бола коймас. Олардыц тупю ойы - халыкты маган карсы койып, сол аркылы тагымды тартып алып, Кок орданы жекедара оилеп- тостемек кой. Бул арам ойлары юке аса кояр ма екен!.. Бфак, иэ, бфак, оларды аргын, найман, керей, коцырат, уак, кият, мацгыт, карлук, канлы рулары колдап отыр. Булар 031 бф Жаратушы Жаппар иемпден баскага бас ие коймайтын ор мшезд1, ержурек, жауынгер тайпалар. Бэр1бф коздегендерше жете алмас, озш тф! турганда бшпк Т1зпнш баскага устата коймаспын! 23

(Рэбия султан бегш келед!). РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ (еркелей): КуДфеН кунш эмфшш, мет кшге узаткалы жатырсыз? 0БШКАЙЫР ХАН (щ'иищтап)'. Сен - менджсщ, сушктш! Ешкшге де бермеймш, бегш! Дэмеленбей-ак койсын! РЭБИЛ СУЛТАН БЕПМ: Ел арасында ермекшщей осек орт жур гой! ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН: 0секке емес, озше сен, першггем! Сенщ ыстык; кушагын-ды ацсайтындар Акжол сек1лд1 ажал кушады. Кобыланды да колка салып жур. Самаркандты алгандагы ерлтше риза болып, соз берш ем. Бфак, ай жузшд! керген сон ол ойымнан айныдым. Сен менщ жанымнын жасыл жапырагысын, журегшнщ кызыл гултщ, сушктш! Сенщ от кушагында коргасындай балкыгым, шайкалып шалкыгым келедН Р0БИЯ СУЛТАН БЕПМ: Кузырынызга кулдык, эмфнпм!.. Кызы- гымды керш, шыжыгымды баскага калдьфайын дед1 ме екен, бунысы нес! деп ойлап ем?! Кур боска кудшке бой алдьфыппын гой! Ко- быландынын аласурган кощлш калай басасыз? Ол бф токтау бшмес дулей куштщ иес1 емес пе? 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (ойланып): Оган басын ауьфмасын, перштем! 031рше, сол кургак уэдеге сенш журе берсш. ©бшкайыр екешм рас болса, оньщ да есебш табармын! Р0БИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Мен бэрюф Кобыландыдан катты кауштенемш. взш унпн емес, сп унпн, эмфннм! Сырттай сеншд1 се- ршщз сек1'лд1 сынай танытканымен, 1штей бф карсылык бар екенш сеземш. Тым жакын тарта бермещз, кастык жасап журмесш! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Оны кайдан бшесщ? Р0БИЯ СУЛТАН БЕПМ: Б13 де тепн адам емесшз, теки атанын урпагымыз, байкаймыз гой, байкаймыз!.. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: 0, солай ма? бзшнщ де бф куд!пм бар едП Бэсе, бекер секемденбеген екенмш! Р0БНЯ СУЛТАН БЕПМ: Жарык жалганда жумьф басты пендеге сенуге болмайды, эмфнпм! (Рэбия султан бегш шыгып кетед!). СЕГ131НШ1 К0Р1ШС К,отан тайшы к,айгылы, эжшЫ жузт муц торлаган. Жалгыз улы - Акркол биден айырылып, зарланып-ац отыр. Керей, Жэшбек султандар мен К,аптагай, К,аран;ожа батырлар квцш айта келеди КОТАН ТАЙШЫ: Кара кыпшак Кобылаидыда иец бар едк ку- лыным! 24

Сексен асып, таянганда токсанга, Т-ура алмастай узшд! ме жулыным! Адасканын жолга салдык бул ногайлы улыньщ! Аккан булак, жанган шырак жалгыз кунде курыдьщ, Кара Кыпшак Кобыландыда нец бар ед1, кулыным! КЕРЕЙ СУЛТАН: Акжол жалгыз с1зд1ц гана емес, букш елдщ ба- ласы ед1. Мына журттыц бэр1 кайгы жутып, капаланып отыр. Этпейтш емф, олмейтш жан жок. Ажал курыгынан ешкш де кашып кутылмаган. Бел11пзд1 букпрш, кабырганызды кайыстырган кайгьщызга ортакпыз. Спге бул казаньщ онай сокпасын бшсек те, кецш айтамыз, жубаткымыз келедк Басьщызды котервдз, енсещзд! тусфмещз! Акжол маркумнын, жаткан жер1 жайлы, топырагы торка, жаны жанатта болсын! ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Сабыр, би, сабыр. Ешкш де мэцп жасамайды, эркшнщ олшеул1 0Мф1 бар. Сабыр етщ1з, Жаратушы жаппар иемпдщ жазганына конемп де бэршИ, одан асып еышм ешкайда бара алмайды. Жер басып журген жумыр басты пенденщ кайсысыньщ торт кубыласы тугел дейсп, кайыспас кара нарсыз, берж болыцыз! КОТАН ТАЙШЫ: Акжолымныц ажалы жаттан емес, жакыннан болтаны КОД1Л1МД1 кулазытып, озег1мд1 ортеп отырганы. Кобыландыны олтфш, елш шабамыз деп оре турегелгендерд1 озш токтаттым. Баламныц артын жамандыкка уластырмасын, агайынныи арасына сына какпасын! КЕРЕЙ СУЛТАН: Айтып отырганьщыз коншге конады, би. Елдщ береке-бфлшш ойлайык, агайын арасын араздастырып алмайык. КАПТАГАЙ БАТЫР: Эй, Керей, неменеге моймоцкелеп отырсьщ! Елдщ береке-бфл1пн Кобыланды неге ойламайды екен? Жок элде, береке-бфлж боге гана керек пе? Неге осы 613 эркшнщ бф ыгына жыгыла берем1з! Эй, агайын, ершвдщ кунын жоктай алмасак, несше жер басып, купит журм1з! Арыстай азаматымыздьщ алтын басын ажалга байлап жатса да, тырс етпей карап отыра беру керек пе?! КЕРЕЙ СУЛТАН: Ер Каптагайым-ай, сен ойлагаиды 613 ойламайды дейсщ бе? Бупнпш гана емес, ертенп кунд! де ойлайык. Бидщ олш1 — жауыздык пен жамандыктын емес, жаксылык пен берекенщ бастауы бол­ сын! Асыгыстыкка жол бермей, кешнен кенест 1с кылалык! КАПТАЕАЙ БАТЫР: Ел тыныштыгы жауыздыкка тиым салып, кшэлшерд1 катан жазалаганда гана сакталады. Онсыз 1штеп сыздыц жлби коюы киын. Сендер жалтактык танытып, бугынып отыра бернщер! Аргын-найманнан шокпар устар мыц жжггтабылар, озш-ак Акжол бидщ кепн алып, Кобыландынын жазасын берт келемш! КЕРЕЙ СУЛТАН: Аптыкпа, батыр, сабана туе! Алдымен созге ко- нак бер, мен ойымды аяктаган жокпын, айтарымды айтып алайын! 1стщ 25

байыбына бармай килте кететшш-ай, осы сенщ! Акжолды жоктамаи, кунын дауламай капай карап отырамыз. Кобыланды колымен ютегешн, мойнымен котеру1 керек. .. КОТАН ТАЙШЫ: Эбшкайырды менен артык ошетшдерщ жок шы- гар, ол ете кекшш, ешкшге опа таптыра коимас. Зымияндыгы сол, еш­ кшге азу ткан анык корсетпейдк майдалап отырып-ак ойындагысын 1ске асыра береди Акжол карагымнын жогын жоктаймын деп, ездерщнщ бастарын айыкбас дауга шнш калып журмесш. Байкап кимылдамасан,- дар, аса сак болмасандар болмайды! Эбшкайыр оцай алдыра коймас! Ол бэр1бф Кобыландыны жазаламайды. Тым талап ете оерсендер, ал- дап-сулап какпанга тушрш, оздер1нд1 жазым ету1 мумюн. Сондыктан, менщ Т1Л1МД1 алсандар, орекпшей коя турындар. Кек кутан пэле-жалага жолыгады. Кек кумандар. Кобыландыны бф Кудайга тапсырдым. Жа- ратушы аппар иемпден эдш ешюм жок, жазасыз калмас. Маган бэршен де бурын сендердщ амандыктарын керек. Эйтпесе, Эбшкайыр бэрщнщ тубще жетеди Ендеше, ашуга емес, акылга салындар, агайындар! КАПТАГАЙ БАТЫР: Коркатын нес1 бар? Корка-корка жеткен же- р1М13 осы гой! Енд! унсв калсак, корсынганнын кокесш керермв! Ак­ жол биден жанымыз артык емес. Егер осы жолы Кобыландыны жаза- ламаса, Эбшкайырмен ат куйрыгын кесюемп. Алдынан етш, калайда айтканымызды отюзушв керек! Кобыланды колбасы болса кайтешн! Жаргы - бэршпге ортак, оныц алдында бэршп бфдеймЫ Егер ел бо- ламыз десек, тэртшт1 куйшейтш, кылмыс ютеген адамдарды дер кезшде жазалап отыру керек. Оисыз тфлшшп тузелед1 дей алмаймын! КЕРЕИ СУЛТАН: Айтканынньщ еш катес1 жок, батыр. Аянып калар ештенемв калган жок! Акжол бидщ кунын дауламасак, юм болганымыз! Эбшкайырга озш барамын. КОТАН ТАЙШЫ. Мен кауш еткеннен, коцшде алан, болганнан кешн айтамын да. Сендер солай шешсендер, койывдар деп тагы кыстай алмай­ мын. Ендшсш бара корерсвдер! Жортканда жолыц болсын, Жаратушы Жаппар нем жар болсын ерлерш! ТОГЫЗЫНШЫ КОР1Н1С Эбщайыр хал сарайыида э/салгыз отыр. КоцшЫ. К'Олыл ысцылап к,ояды. Садыр уэз\\р треди ЭВДыр™Гн^Г“ы!КС”|П ЧР' Х“\" (Уззф шыгып кетед\\ де, артытиа Керей мен Жэтбек султандар К1ред'1). I 26

КЕРЕЙ СУЛТАН: Армысыз, алдияр? ЭБШКАИЫР ХАН (ашулы): Бармысыддар султандарым! Хош кел- Д1ндер! Айтарларынды кымсыибай айта берйщер! Апак-сапак мезгшде жай журмеген боларсындар? КЕРЕЙ СУЛТАН: Ел аманатын аркалай келген елилш елтфу ата сал- тымызда жок едг Ордадызда дол осындай жауыздыкка жол бергешд13Д1 калай тусшсек екен, алдияр? ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Мен ешкшд! олтф дегешм жок! Маган олай орынсыз кшэ артпаддар! КЕРЕИ СУЛТАН: Кобыланды аргындарды шапканымен коймай, Акжол бидщ канын мойнына жуктедк Акжол би ел ардактысы ед1, кунын куып келш отырмыз. Кылмыскерд1 коргаштамай, колымызга бервдз! Жазасын взш13 беремв! Ж0Н1БЕК СУЛТАН: Иэ, канга - кан, жанга - жан. Ол - дала зады бойынша ОЛ1М жазасына кесшсш! 0Б1ЛКАИЫР ХАН: Кобыландыны елт1ргеннен кандай баркадам табам деп ойлайсыддар? Одан да отеу1не б!р емес, уш К1С1Н1Н кунын алындар, бф бид1д дауы сонымен бггсш! КЕРЕЙ СУЛТАН: Жок, Кобыланды лайыкты жазасын алуы керек! 0Б1ЛКАИЫР ХАН: Ашуынды Т1зг1ндеп, акылга салывдар, ерлер шеюспей тура ала ма?! Эр1 Акжол би капияда емес, ашык айкаста опат бол- ды. Егер Акжол бид!Н куш1 басым болса, Кобыландыны олт1рер ед1. Олай болса, внбес дауды нес1не куасыцдар. Жекпе-жекте жан тапсырган ерд!ц кунын ешкш де дауламас! Ондай адамныц арманы, артындагылардьщ арызы болмауы керек! Ж0Н1БЕК СУЛТАН (ашуга булыгып): Сонда калай, ол1 жеткен олс13- ге 9Л1мжетп'к жасай беру керек пе? 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Мен олай дегенш жок. КЕРЕЙ СУЛТАН: Кобыландыны жазага тарткызбасаныз, ел 1Ш1 бу- Л1нгел1 тур. Арнасынан асып-таскан асау озендей буыркаиган халыкка токтау сала алмаймын! Ел - акымак емес, бор1Н кер1П-б1Л1п отыр. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Иэ, мен сендерд1 тусшемш. Айткандарыд-ак болсын! Б]рак мен оган ук1МД1 жалгыз оз1м кесе алмаймын. Билсрмен акылдасып-кедес1п кореЙ1н. Жауап озшнен болады. КЕРЕЙ СУЛТАН: 0ткен жолы да талап-т1лег1М13 ескер1лмей, аяксыз калды. Кобыландыны жазалаганныд орнына, колтыгына су буркни, т1птен тайраддатып койдыдыз! М1не, соныд кес1р1нен бупн арысгай аза- матымыздан айырылып, кан жылап отырмыз. Сол жолгы Кооыландыныд колынан каза тапкан бейбактарга кун толенбед1, бес уйф жылкыны да иелер1не кайтармай, с1Дф1’п кетт1. Осыдан кеЙ1Н Кобыланды есфмегенде, К1м ес1ред1?! Бутан калай тозуге болады? Шыдамныд да шеп бар емес пе? 27

ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН (мацгаздана): Мен сендерд1 толыц тусшдщ. Кеииршнщ, табысуымыздыц, береке-бфлшмвдщ басы болсын, ертец Жэшбек султан екеу1НД1 анга шакырамын! Таза ауада серуендеп, ац- кус атып, бой сергтп кайтайык. Сонда бэрш акылдасып, бф бэтуага келермп! Кобыландынын тагдырын сол жерде шешермо! КЕРЕЙ СУЛТАН (жузг жыяып): Айтканьщыз болсын, алдияр! ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Ел 1шшщ тыныштыгын ойласацыз, сезшвд жерге тастамассыз деп сенемв, алдияр! ЭБ1ЛКАЙЫР ХАН (эгсымысцылана): 0лбетте, султан, элбетте! Еш алан болмацдар! Бэр1 де рет-ретшен оз шешшш табады! Ал енд1 дас- тарханга журшздер! Були С1здер уппн арнайы ас эзфлетш, энш1- жыршыларды шакырып койып ек. (Сэн-салтанат басталып, цызъщ-думанныц корт цызады. Энигглер эн айтып, жыршылар жыр жырлап, куйиилер куй тартады. Жарты- лай жалацаш цыздар мыц бурала би былейдг). ОНЫНШЫ К0Р1Н1С Тау-тасты дача. Керей мен Жэнюек султандар ац царап келе жатыр. Алдыцгы жагынан шыщан ацныц дубгргне елецдеп, бойын цумарлъщ былей бастаган Жэшбек султан алдыга оза береди Сол сэттг кутгп тургандай, усгпгне цара жамылган бгр жендет тасадан атып гиыгып, Жэнгбек султанга тап береди Жендет ендг пышагын жарц еткгзгп сала бергенде коцтне сезгк альт, аса бгр сак,тьщпен аягын ацдып басып келе жапщан Керей султан жуггргп келгп, оныц арк;асына оз цанжарын цадайды. Жендет к;улап туседи Сол кезде цайдан шыга келгенг белггсгз, цара кигмдг царацтылар екг султанды к;оршап оладьи Керей мен Жэнюек цылыштарын оцтайлап, бгр-бгрше арк,аларын суйей тура кутысады. Жуггрт келген бгр-екеут к,ылыитен шауып олтгрген султандардыц суеты кейгптергн корген царацшылар бгрден тарпа бас салуга батылдары эгсетпей, аз-маз кгдгргп к,алады. Бграк,, бул кгдгргс узацкуг созылмайды. Ыипершдегг бгреу: «Негып турсыцдар? влтгрщдер екеугн де!» - деп айгай салады да, озг к;олыпдагы к,ылыгиын оцтайлай султандарга тап береди Керей султан оны да цылыштап куулатады. Карак,ы1ылар жабылып кетедг, к,ос султан аман цалудыц жайын ойлап, э/сандэрмен г^ылыштаса береди Талай жендеттг сулатып салады. Кенет Жэнгбек к,олынан эгсараланып, г^ылышы эгсерге тусгп кетедг: «Султан мет крлдырыцыз, тым цурмаса езщгз аман к,утылыг\\ыз!» - деп г\\угнала дауыстайды. Дэл осы кезде аттыц дубгрг естглгп, Добыла:гды батыр сарбаздарымен жетгп келедг де, крндыкрл крракуиылардыц бгр-екеугн цылышымен шауып олтгредг. Оны корген эгсамылгы жабылган эгсендет- гпер тым-тыракрй тура к,ашады. 28

КЕРЕИ СУЛТАН: Рахмет, батыр! Бф ажалдан куткардыц! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: 0лI де татар дзм-туздарыц бар екен. Жанай Отт бара жатканбыз, тасыр-тусыр дыбысты естш бурылдык. Жалгыз- жарым жургендерщ калай? КЕРЕИ СУЛТАН: Нокерлер1нд1 тастап кетй-щер деген Эбшкайыр едк Булай болар деп юм ойлаган? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Ханныц 031 кайда? Бфге барамын деп ед1 гой! КЕРЕИ СУЛТАН: Сендер журе бер1ндер, арттарыцнан куып жете- ми деп ед1. Эл1 карасы коршбещц гой! ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Мыналар юм болды екен? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Бул манда жол торыган каракшылар коп журедь Байкамаса болмайды. (Кобыланды батыр будан эрг лэм-мам демей, сарбаздарын ертт, жоней береди Керей мен Жэтбек султан оцаша цалады). КЕРЕИ СУЛТАН: 0бшкайырдыц ацга неге шакырганы белгш болды. Ж0Н1БЕК СУЛТАН: Из, жанымызды жаЬаннамга жхбермек екен! Кобыландыныц аркасында аман калдык! Ал, 613 оны жазалауды талап етш журлйз. КЕРЕЙ СУЛТАН: Из, айтпадым ба, буньщ барлыгы 0бшкайырдыц 1С1. Ол ешк1МД1 аямайды жэне оте кекшш, ещц бзрШф 613Д1 Т1р! коймас. Агайын-туыс пен бала-шагамыздыц басына да кауш тент тур. Амалын тауып, аман калудын камын жасайык. взшпге карайтын ру басыларынын бэрше ат шаптырып, кецеске жинау керек. Акылдасып-кецесш, шугыл шелпм кабылдамасак болмайды. Ыргалып-жыргалып журуге уакыт жок. Енд1 кепнксек, бэрнмз де койша кырыламыз! Ж0Н1БЕК СУЛТАН: Тура келген ажалдан куткарып калганыцыз бф бул емес. Айтар алгысым шексп, султан! КЕРЕЙ СУЛТАН: Еацде болсын, бауырым, мен сеш элдебф бакай есеппен куткарып калган жокпын. Екеумвдщ тепмп де, канымыз да бф, бф атаныц баласымыз. Мен де — сешц аганмын. Атамыз Орыс ханныц Жошы улысынын барлык жерш бгргкпрущ армандаганын бшесщ. Ал, такты зацсыз иеленген Эбшкайыр сенщ экец — Барак ханныц иел1пнде болган елд! емш-ерюн билеп-тостеп отырганы аздай, барлыгымыздыц жершпге коз алартып, омфшпге кол салып жатыр. Енд1 аялдайтын дэнеце калган жок. Тезфек атка кон, ©ошкайыр келмей кепп калайык! Ж0Н1БЕК СУЛТАН: Из, оныц енд! 61ЗД1 Т1р1 керпс1 келе коймас! КЕРЕЙ СУЛТАН: Элбетте, бауырым! Соидыктан, тездетш бул мацнан карамызды батырайык! (Екеу'1 кетт цалады). 29

ОН Б1Р1НШ1 К0Р1Н1С Керей султанныц он алты цанат спу ордасы. Оршада Керей мен Жэшбек султандар отыр. Оларды жагалай Асан К,айгы, К,азтуган жы- рау, Катан татиы, К,аракожа, Крптагай, Бвр\\бай сынды батырлар мен Кайьщожа бек жэне басца да жацсы-жайсщдар жайгасцан. Керей султан жиналгандарды б1р июлын впит де, саоырмен соз бастады. КЕРЕЙ СУЛТАН: Ардакты би-батырларым, кептен бер1 кокейшде журген ойды ортага салмакпын. Казф киын кезенд! бастан кенлп жа- тырмыз. Ежелден-ак бостандыкты ацсаган, ерюнджке умтылган ел едж. Болашагымызды айкындап, журер жолымызды багдарлап алмасак, бол- майды. Эмфдщ 031 соны талап етш отыр, С1здерд1 сол ушш шакырттым. ДАУЫСТАР: Из, айта бер, султан! 1ркшме! Кулагымыз сенде! Сейле, султан! Сейле, Керей султан! КЕРЕЙ СУЛТАН: Эбшкайыр кешнп кездер1 кэр1 мен ззрш аямай- ак т0пп, халыкты канап, талап-тонап, берекесш эбден кашырып жШердь Ешк1мд1 аяйтын тур! жок, бэршпдщ басымызга кауш-катер тенш тур. Ендеше, журтымыздын амандыгын ойласак, тез арада Эбшкайырдан фге ажыратып кетудщ камын жасауымыз керек! Бы осыган белд1 бекем буынып отырмыз! Сыдер бутан не дейспдер? Ойларьщызды ашык айты- ныздар, атайын! Кызыл карын, жас баланыц камын ойлайтын кез келдП КАРАКОЖА БАТЫР: Не дейНш бар?! Айтканьщньщ бэр1 рас. Эбшкайыр бшгенш, ойына келгенш ютеп отыр, ор1сш13 де, тынысы- мыз да тарылып барады. Бфак, катын сиякты кашып кетпей, куш жинап, карсы кетершешк. Несше коркамыз? Кдзф онын бурынгыдай куш-куаты жок. ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Ахмет пен Махмут султандар карсы квтершп керген жок па? Не шыкты? Кол астарындагы кара халыкты канды кырганга ушыратканнан баска ешкандай пайда тапкан жок. Б1зге Караганда, олардын купи де басым едт Эр1 кол жинауга уакыттары да жеткшпсп бол- ды, ал бпде ол кеншшктщ бф1 де жок. Ещн ондай мумкпцнют Эбшкайыр да оере коймас. Елдщ жай-жапсары оздерше жаксы мэлш, калай болтан кунде де хан жасактарымен куш тедестфе алмаймыз. Егер бы дэл казф Эошкайырта карсы котершсек, озшвдщ тана емес, быте сежм артып отырган ел-журтымызды да канды кыргынга ушьфатамыз! КАЙЫРКОЖА БЕК: Кошемп дейд1? Кешкеш калай? Сонда кайда кешпекшз? КЕРЕИ СУЛТАН: Эбшкайырдьщ душпаны коп. Кайда барсак та 013Д1 кушак жая карсы алар. Дегенмен, ец дурысы — Моголстан. Ссбеб! дэл казф Есен Буканыц жагдайы мэз емес. Туган агасы Жушспен жау- 30

ласып, эзфше 01р1н-б1р1 ала алмай жур. Есен Буканыц Жункже жалгыз шамасы жетпейдк Ол соны бшп, осыдан сзл бурын «Кармагындагы таипалармен кошт келш, Моголстан мен Эмф Темф урпактары бшпк журпзетш аимактыц аралыгына коныстанар болсац, жер беремш!» - деп един жюерген. Эрине, Есен Бука беден Эбшкайыр мен Аксак Темф хандыктарынын шабуылынан коргайтын корган жасамак. Кытай мен калмакка да карсы салмак. Эр1 хандыктын оз 1шшдеп алауыздык пен та- лас-тартысты тиюга пайдаланбак. Беде казф тандау жок, бфак оз есебшп бар. Бп будан утпасак, утыла коймаспыз. Сондыктан, Асан бид1 Могол ханы Есен Букага жлбердьм. Ел керш, жер шолып кайтты, кайда барганын, калай болганын ез аузынан естщедер. Алдымен Асан бид! тындайык! (Асам кайгыга царап) Корген-бтгешшзд1 айта отырьщыз, абызым! АСАН КАИГЫ: Из, Керей, Желмаяма мшш, жиЬан кез1п, «Жеруйык» дейт1н ну орманды, когорай шалгынды, сулы жер, кой устше бозторгай жумырткалайтын коныс 1здед1м. Бармаган жерш, баспаган тауым жок. Алдымен Турк1станныц мацайындагы еск1 кала Сауранды керд1м: «Эттеген-ай, корганды ай такырдьщ бет1не, Шолютанныц ет1не салган екен. Саркырап аккан суы жок, жайкалып турган нуы жок - туб1 туракты кала бола алмас». Батыска уш барып, уш кайттым. Туб1нде мал баккан шаруага Батыстан артык жер болмас. Едш менен Жайыктьщ, бф1н - жазга жайласац, б1р1н - кыска кыстасан, алтын мен кум1ске колывды маларсыц. Шу елкес1н де шолдым, Шу деп атын тер1с койыпты. Тепнде 01р шулаганы болмаса, ну камысы елд! жутка бермес. Шудыц аягында Сарысу ел1 шоп жимай, Шудыц камысын — кыстап, жаз — Арканы жай- лайды екен. Эулие-Атаныц шыгысынан аккан Талас, батысынан аккан Келес озендер1н де кордш, малга жайлы екен. Талас пен Келессп, малсыз к\\т11н кенелмес. Жер! де жайылган малга жут болмас. Ею Келес, б\\р Та- лас, бал татыган жер екен, сиыр тукымы уз!лмейт!н жер екен. Жет1судыц агашыныц басы — сайын жем1С екен, шаруага жаксы коныс екен! КЕРЕЙ СУЛТАН: Алдымен сол Жетюу ошрш турак етсек. Содан сон С13 айткан жерлердгн бэрш 031М13Д1К иел1ПМ13ге айналдырсак де­ ген ой-жосыгымыз да бар. АСАН КАЙГЫ: Шынында да, бул жалганныц жеруйыгы - Жетюу екен! Алтын ордаларыцды сол Жетюуга т1ксендер, кой успнс оозгоргай жумырткалар заман орнайды. КЕРЕЙ СУЛТАН: Эп, бэрекелдк абызым! Ендеше, аялдайтын да, артка карайлайтын да ештеце калган жок. Уакыт оздырмай , кош камына Юр1су керек. КОТАН ТАЙШЫ: Из, б\\р жерге турактанар кез келд1. Эбшкайыр бил1кке келгел1 хандыгымызда береке кашты, б1рл1к кетт!. Тыныштыг ымыз бузылды. ЕлД1 алалауын коймады, эзелден бауырыиа тарткан тайпалар- 31

ды жарылкап, 01зге т1зе батырып отыр. Береке-бфл1к~п ойлайтын хан халкына тен карамаушы ма ед1?! Шыдамнын да шеп оар, будан былай онын езпсше тезе алмаймыз. Султандарым, бпге офеущ хам болып, жол бастандар! Бйдщ тшегшв сол - Эбшкайырдын тепкюшен куткарындар! Мен де белшш кетуден баска жолды керш турганым жок. Ел боламыз десек, эркш эр жакка тартпай, бгр токтамга келешк, агайын! Менщ айта- рым, аттын басын ата коныска тфегеншп дурыс па деймш! КАЗТУЕАН ЖЫРАУ: Ниеттерщ - тузу, ойларыц - асыл, багытта- рын - он. Елдеп жагдайды да толык керш-бшп отырмыз. Халык аса наразы, бф взгерю керек-ак. Тек жаза басып, Эбшкайырдыц курган тузагына тусш калмайык! Асыгыстыкка жол бермей, алдымен артымыз- ды байкастап, алдымызды багдарлап алайык! ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Иэ, жырауым, каупщ орынды. БэрЫздщ де кеудемпде умД пен урей алмакезек алмасып, тайталасып емф сурш жатыр. Ешкш де болашагын болжап бше алмас. Дейтурганмен, жана 1ске кадам жасарда урещп улитке женд1р1п, нартэуекелге бел бумасан, ойындагыннын жузеге асуы киын. Онын уст1не б1зде баска тандау да жок. Омалып отыра берсек, Эбшкайырдын езг1С1 мен тепк1С1не тоз1п, мазак бо­ ламыз, ал оз хандыгымыздын шанырагын Т1ктеп, 1ргес1н бекемдей алсак, колымыз тенд1кке жет1п, азат боламыз! Б9Р1БАЙ БАТЫР: Оу, Керей, менщ кон1Л1мде б1р куд1к бар. Адам аягы баспаган ку медиен, куда тузге барамыз деп, аштаи кырылып калып журмеЙ1к. Онын устше бф жерден ек1нш1 жерге кош1п-кону да онай емес, аман-есен жетем13 бе, жетпеймп бе, б1р Купай бшедк Жеткен кунн1н оз!нде жат ©лкеде судагы балыктай еркчн жуз1п кете алсак жаксы. Мы- нандай аумалы-т0кпел1 заманда б1реуге сен1м арту да киын. Сол сенш арткан адамдарынньщ алдап согып, орга жыкпасына кш кегпл?! Дос бар, душпан бар, осы жагын ойладындар ма, агайын? ДАУЫСТАР: Е-е, ол жагын ойламаппыз-ау, шынымен де жат журт, ботен олке. Шынында да калай болар екен? КЕРЕЙ СУЛТАН: Ойладык, батыр, кещнен ойладык! Ол ку медиен, кула туз емес, кез1нде Орыс ханнын, ягни б1зд1н ата-бабаларымыздын иел1пнде болтан жер, ежелг1 атаконысымыз. Ол жакта да жанашыр агайын-туыс, ниет1 мен Т1лег1 б1р ел-журт бар, бпд1 жатсына коймас. Жакында олардан Бактияр би мен Кьшышбай батырлар бастаган елшшер кел1п кетт1, бпге: «хан болыцыз», — дей/ц. Елд1кт1н туын косыла т1ктег1лер1 келед1. Ел елге косылса - ку.т емес пе?! Оны олар жаксы бшш отыр. Б13 жат журтка жел айдаган канбактай кангып бара жаткам жокпыз, алтын оес1к атамекен1м1зге аяк баскалы отырмыз! Коркыиышка бой ал- дырып, урей шакырмандар, кайта Ж1герлер1н1зд1 жанып, куш-кайрат корсет!Н1здер. Сонда гама алдымыздан ак тан атып, арайлап кун шыгады. 32

КАПТАГАИ БАТЫР: Эошкайыр бшпк Т1зпнш устаганнан бер1 кан тог1с согыстар мен 1ШК1 тай-талас кыркыстар жшлеп, езп мен канау кушейш, халык ауыр куйзелюке ушырап отыр. Мал жайы- лымын паидаланудьщ ежелп тэртштер1 мулде бузылды, мезгшнде жайлау-кыстауымызга оара алмайтын болдык. Буньщ ащы зардаптарын карапаиым калыд оукара тартып отыр. Осындай ауыр таукымет тарткан халык озбыр ханныц устемд1пнен кутылып, жайлы омф суруд1 калайды. Б1рак, ктмге сенш артып, кшнщ артынан ерерш де бшмей екгудай куй кешш отыр. 031М13ден де бар, басымыз бфжпейдг Соныц кес1р1нен талай марте жауларымызга жем болдык. М1не, буг1н де бет-бетшпбен бытырап, терт хандыкка тец телш боп, эрк1мнщ 01р илеушде журм1з. Жудырыктай жумылып, ез хандыгымызды, вз ордамызды Т1ктеуге ол-куатымыз жетед1 гой. Дэл каз1р орайы келш-ак тур, ал бул мумк1НШ1Л1кт1 пайдалана алмасак, ел болудан каламыз. Алпыс кун атан болганша, б\\р кун бура бол деген. Эбшкайырды тэубэс!не тус1рер кез келд1. ДАУЫСТАР: Ж©н! Ж©н с©з! Дурыс-ак! Б0Р1БАИ БАТЫР: Иэ, Эб1лкайырдыц ордасыи ойрандап, камал бузар куш-куатымыздыц бар екен1н есше салып кояйык! ДАУЫСТАР: Ендеше, не турыс? Аттанайык! Сот1 тус1п тур! Оныц каз1р бурынгыдай к©к тфеген куш1 жок! АСАН КАЙРЫ: Ау, агайын, ашуга емес, акылга ерн< бер1ндер! Эбшкайырдыд самсаган сары колына карсы турар халыкта не кауЬар бар?! Кур боска канга б©пп журмес1н, кальщ кауым! КАЙЫРКОЖА БЕК: Эй, к©ште бастарын калгыр, несше: «к©ш, кеш», — деп орекпи берес1ндер! Елден белшш кайда бармаксындар? Жы- лы орындарынды суытканнан кандай пайда таппаксындар? Эбшкайыр- дьщ хандыгынан кетсевдер, кундерщ не болатынын б1лес1вдер ме? Туп-тукияндарьщмен курып кетес1ндер! Элде сол керек пе сендерге?! Кудай-ау, Эб1лкайырдан кандай жамандык к©р!п отырсывдар? 0здер1д емес пе, алым-салыкты уакытында т©лемей, китыгына ти1п отырган. Елде тэрт1п болмаса, эркш ©з бшген1н 1степс1 келсе, не болганы?! Кур боска шуылдай бермей, алды-арттарыдды ойлавдар о1р уак?! Сендерд! ешюм де куып жаткан жок. Жылы орындарынды суытканнан кандай пайда таппаксындар? К©шем13 деп, осы кундерще зар болып калып журмеддер!.. Моголстанга барамыз дейсхндер, ол жакта сендерд1 зарыгып кут1п отырган б1реу бар ма, ©31? Т1Л1 де, дш1 де, тег! де болек журттан кандай баркадам табам деп ойлайсындар? Ойланындар, агайын! Б0Р1БАЙ БАТЫР (атып гпурып): Тура тур... тура тур... Мен мына- ны бф-ек1 рет хан сарайынан коргем. Енд1 ес1ме туст1, бул Эбшкаиыр- Дыд куйыршыгы, тыдшысы. Иэ, соныд дол оз1! Тыдшылык жасаганыд аздай, енд! арамызга 1р1тк1 салайын дедщ бе, арамза ит. 3-454 33

КАЙЫРКОЖА БЕК: Мен оз елшд1 суйемш, оньщ штен фшенш ка- ламаймын! Болшш-жарылу жаман ырым, оны кайдан шыгарып алдьщ- дар. «Елден ел белшсе - жут» болатынын бшмеуш ме едйтдер. Тыныш жаткан халыкты олай дурл1кпрмендер, ел 1шш дурбеленге салмандар. Елден белшп, кайбф опа табам дейсйщер? Сендерд1 Эбшкайыр елее де т{р1 ж1бере коймас. Байкандар, кешелнз деп, кектей кырылып журмендер! Айтпады демендер. менш - ескерту! Естерщ болса, елден кетпендер! Б0Р1БАЙ БАТЫР: Атана нэлет, жап аузынды, тап казф жарып олтфем! Мше, осында канша ру-тайпаньщ адамдары келт отырмыз. Бэр1М13 де бф тшде сойлесш отырган жокпыз ба?! Тшмп де, дш1м1з де, шыккан тепхйз де - б1р, дэстур-салтымыз да - ортак. Неге бэр1М1з жиылып, бхр ел бола алмаймыз? Бола аламыз! Тарихи жагдайдьщ 031 осыган экел1п отыр. (Бврюсгй батыр Байырцожа бекке тура умтылады. К,аптагай батыр оныц жолын кес-кестей беред!). КАПТАЕАЙ БАТЫР: Батыр, сабыр. Кайдагы б!р текс13Д1Н арам ка- нын мойнына жуктеп кайтес1н! Бул адамдык касиет1 жок ит кой! Оныц бары не, жогы не?! Сумей кагып, ит т1рл!пн жалгастыра берс1н! (тыцшыга) Табанынды жалтырат бул жерден, жогал! (Тыцшы зып берпг зытып ала жвнелед\\). КЕРЕЙ СУЛТАН: Устандар ана саткынды! Аяк-колын кер1п, кер агашка байлап койындар! (Царауылдар жуг!ре шыгып, оны тутцындап, желкелеп альт кетед\\). ДАУЫСТАР: Бастацдар, султандарым! Будан ары шыдай алмаймыз! Ел-журтымызды алып, сондарыннан еруге дайынбыз! КЕРЕЙ СУЛТАН: КадфЛ! жамагат, шынында да, жеке шацырак кетермей, журтымыздыц кесегес1 кегере коймас. Бп ата-бабаларымыз арман еткен, улы максат жолына кадам баскалы отырмыз, улкен М1ндет аркалап барамыз! Бурынгы Орыс хан бабамыз нег131н калаган Ак Орда- ны кайта тфштт, жеке елд1кт1н туын кадап, шанырагын т1ктеу ойымызда бар. Алгашкы туяк Т1ктер мекен1М13 - Шу, Сарысу, Талас, Бадам, Каратал езендер1Н1ц боны мен Козыбас пен Каратау оцф! болмак. Ар жагында арка суйер уйс1н, дулат, жалайыр, коньфат, найман, керей, уактыц б1раз ел1 жатыр. Ол жактагы агайындарды да косып алып, б1р тудыц астына бф1ктфт, жеке казак хандыгын курмакпыз! Бпдщ муратымыз - айкын, жолымыз - сэра, багытымыз - он! Бфтушпдщ басы, елд1ПМ13Д1Н баста- уы осы болсын, агайын! Уакыттым тыгыз, коп аялдасак, кеш калуымыз мумк1н! Жиналуга уш-ак кун мурсат берем1з! Кудай буйыртса, упн'нш! кун1 тан сэрще кошт1н басын Жет1суга карай бурамыз! Алдымен жон мен жол бшетш Асан абызды алдыга саламыз. Могол ханы Ессн Букага ба- рып, алдын-ала кел!С1мге кел1п, конысымызды жайлай берс1н! Эне-м1ис 34

дегенше езшкз де жетш калармыз! Ал шке сэт, агайындар! Бупннен ба- стап кош камына юрюндер! ДАУЫСТАР: БэрекелдП Жарайсын, султан! Дурыс-ак! Ел болып, енсе Дктеудщ мезгш жеттП Колдаймыз! Куаттаймыз! Косыламыз! Иэ, аксарбас! Кудай озщ колдай гор! Жараткан жолымызды оцгарсын! АСАН КАНГЫ: Халкым ушш сай суйегшд! саудыратып кайда бол- са да баруга дайынмын. Улы кош1м1з улан-асыр тойга улассын, агайын! (Алсщанын жайып) Ал, ак батамды берейш! Жолдасымыз Кыдыр болсын, УЙ1М13ге ырыс толсын! Орындарымыз тер болсын, Дастарханымыз мол болсын. Бес каруьщ сайлы болсын, Жайлар коныс жайлы болсын. Кундер1Н шыгып, жаркырап, Тундер1н тыныш, айлы болсын, Жолымызды Кудай онгарсын, Тоскауылдар болмасын. Серт! мен созде туратын, Сен1мд1 болсын жолдасыц. Жолынды кесем дегендер, Ешкашан да онбасын. Жортып б1р шаршап жеткенде, Жомарт болып тосепц, Жугымды болсын 1шкен1н. Айдарьщнан жел ессш, Жел1П жур!п, жет, желгпн. Бак косылып басына, Дак туспей абырой-арына, Бас косайык, агайын, Ту тжкен барып ордана. Б1р Кудай ез! жебесш, Аруактар демес1н. Гайып Ерен, кырык Ш1лтен, Типзс1Н дэЙ1М себесш. Алтын кунде алты айлык, Арымай-талмай жол алгын, Аман-есен жеткен сон, Казфпдей кол алгын! Эумин. (Бэр! шыгып кетед '1). 35

ОН ЕК1НШ1 К0Р1Н1С Шарбсщ шошала. Ацжайпы анамен жас келшшек ест алдында цурт жайып отыр. Келтшектщ пш улкешп цетан, ыщылдап эрец отыр. Екеу! де ечецдеп отыр, алма-кезек жолга царайлап цояды. Бф кезде келшшек анадайдан ездерше царей аягын асыга басып келе жатцан куйеуш корт цалады. УМ1ТХАН: Апа, Сак келе жатыр. АК ЖАУЛЫКТЫ АНА (квтершп): Тэнфш-ау, тагатымызды тауы- сып жетп-ау, акыры! Неге осыншалыкты кепиюч екен, эйтеуф тыныш- тык болса жарар! (Сац жугфе басып кечеЫ, цае-цабагы салбырап туст кеткен. К,ос ана урпшет, оныц аузына царай цалысады). САК (атпыгып): Апа, кешетш болдык! АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: Тэщрш-ау, кайда? САК: Кайда екенш езш де накты бшмеймш! Бфак, кешетшшп ай- дан анык. Елдщ бэр! кешуге дайындалып жатыр. Ел агалары осындай шешш кабылдапты. АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: Осы кеш кашан токтар екен?! Туганнан берх кешш-конып келе жаткан жокпыз ба?! Кашан осы 613 бф мекещй туракты коныстанар екенбЫ САК: Соньщ камы дейд1 гой, апа! АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: Егер шынымен солай болса, амал жок, ко- тершемп де! Кутты коные тауып, сол жерде алансыз урпак осфш- ербггсек болмас па едг Эйтпесе, эрьбер1 кошт, аягымыздан тоздык кой эбден! Маза да жок! САК: Апа, уакыт оте тыгыз екен! «Тез жиналсын!» деген шугыл ха­ бар келшть Ертен тэнертен Керей султаннын ауылына жол тартамыз дейд1. Халыктьщ бэр1 сол жерге жиналгалы жатыр екен! (Эйел1не). Умггжан, тездетщ ас камдап Ж1бер, аздап тыныгып алып, кош камына юр1сеЙ1к! УМ1ТЖАН (абдырып): Ендк.. кайда? Не?.. Жарайды... казф!... АК ЖАУЛЫКТЫ АНА: О, Тэщрш бф озщ жар бола гор, жолымыз- ды онгара гор, Жараткан! Жасаганга жалбарынып, сыйынганнан баска не келед1 бпдщ колдан?! (Бэр! шошаланыц шше кф'т кетеЫ). 36

ОН УШ1НШ1 К0Р1Н1С К°оыланды батыр мен Рэбия султан бегшнщ царасы кортед/. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Рэоия бегш, не дейсщ? Алдьща агайынныц каргысын аркалап, кан аттап келш турмын, жан азабын тарткыза бермей, шеш1мд1 С031НД1 айт! РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М (сайцалдана муцайып): Батырым, бшесщ бе?.. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Неш?.. РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Эбшкайыр... КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Иэ, не ютедц Эбшкайыр? Ашыгын айт! РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Эбшкайыр тхрг турганда мен сенд1к бола алмаймын! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Неге? РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Айтуга одай болмаса да, айтпасыма ама- лым жок. Хан меш езше жар етпек. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Не? Не дейд!? УэдеЫ кайда калды, ал мен оган сент журсем... РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Сенш де кейде алдайды. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Алдамшы бэрд алдамшы! Тек озщ адал болсадшы! Мен сеш Эбшкайырдыц курыгы жетпес жакка алып кете- М1Н. Тек езщшц келгсшщ гана керек! РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М: Ол ещц мумкш емес! Меш умыт мэцпге! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Не боп калды тагы да? РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М (кумигжт): Ещн бэр1 кеш. Эбшкайыр еркшнен тыс етепмд! котердь.. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (ауыр курант): Бшем... бшем... Эбшкайыр- мен ауызжаласып, меш алдап жургенп-цц сезсем де, осы б!р созд1 оз аузыднан есппм кеп келш ем... Естщш, кецшмд1 купл\" еткен кудж- кумэнга коз1м жегп-ау, акыры! Бет-перден сыпырылды, шын бейнещц таныдым. Сендей зэлш кар уинн мойныма кан жуктедш, агайынныц та- басына калдым. Басым жаманатка байланды. Соидагы айтпагыц осы ма, айланды асырдыц, сайкал! РЭБИЯ СУЛТАН БЕГ1М (ну/туланып): Иэ, ел шапкам калай болады екен?! Самарканныц байлыгын тонагандарыц аздай, халкын кыиадай кырып, кан каксатып кетш едшдер. Сендей жауызга катын болганша, кара жерд! кушканым артык! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Ойыдды ещи тусшдш, бфшщц-бфЫзге айдап салып, ортасынан оз есебпцц тугендемек екенсщ гой, опасыз! Ай, акымак басым-ай, козшнш байланып калганын карашы! Экпппп коп 0М1р-ай! 37

РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ: Иэ, оны езщ де бшп турсьщ. Эйтпесе, Обшкайыр хан турганда кушагымды ашар сен кшсщ? Бар болганы каргыс аткан каргыбаулы кабаган итсщ! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Жап аузынды, каншык! Кара канывды су­ дам шашпасам, Кобыланды атым ешсш! (Кобыланды ашуга булыгып, цанжарын суырып альт, Рэбия султан бегшге тура умтылады. Рэбия бегш айгайлап, орданы басына квтервЫ). РЭБИЯ СУЛТАН БЕПМ (аттандап): Омфшш... эмфшш... Кулка- рындар!.. Эмфшш... эмфшш!.. (Рэбия бегшнщ дауысын естт, Эбшцайыр хан нокерлершен жет'т келеЫ). 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Не боп калды тагы? (Рэбия бегш жуг\\рт келт, Эбтцайырдыц цушагына тыгылады). Р0БИЯ СУЛТАН БЕПМ (шошынган кешп танытып): Асыл теки эмфшш, айттым гой сгзге, мынаныц ойы неткен жаман. Екеумвд! де вмфем каптьфмак! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Не деп сандьфактап турсьщ? Р0БИЯ СУЛТАН БЕПМ: Рас айтам, эмфним. Жана гана 031 айтты. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (К,обыландыга)\\ Не? Акжолды елтфш басымды дауга калдьфганьщ аздай, енд1 бпдщ канымызды судай шашкын келе ме? Канга тоймайтын негылган тойымсыз немесщ? КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Алдияр, с1з сайкалдьщ етфЛше емес, менщ шын сезьме сешщз! Спге кастандык 1стеу ойымда жок, кайта ол аз бен бедщ арамызга от жагып, тубшвге жетпек. Ара туспегенщ13Д1 калаймын! (Дэл осы кезде жанушырып Эбшцайырдыц тыцшысы К,айырцожа бек ордага аттандап к1рт келедI. Бэр1 оган жалт царасады). КАЙЫРКОЖА БЕК: Хан нем... хан нем... 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Не боп калды тагы? КАЙЫРКОЖА БЕК: Керей мен Жэшбек султандар оз карауыидагы елд1 бастап, Моголстанга карай кешш кетп. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (цабагын тржитт): Не дейд1? Не айтып турсын, 031? Рас па? КАЙЫРКОЖА БЕК: Рас, хан нем, рас! Мен спге кашам жалган акпар экелш ем! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Ертерек неге келмедщ? КАЙЫРКОЖА БЕК: Керейдщ сарбаздары устап алып, мама агашка керш байлап кетп. Содан эушршдеп босап шыккаи бетш - осы. 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: 0й, сеш де... (Эбшцайыр хан Рэбия бегш мен Кушырцожа бекке «боссьщдар» дегендей иегш ымдап ишарат жасайды. Екеу1 тш цатпастан шыгьш кетедх). 38

Естш турсыц, гой батыр! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (цырсыгып): Иэ, керец емесгпн! ЭБ1ЛКАИЫР ХАН. Керец болмасац, олар не ушш кегл, бшесщ бе? (сэл уз1л/\"с жасст барып) Сенщ кесфщ. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Менщ? ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Иэ, сенщ! Кшэнды мойында. Акжолды ажалга байлап нец бар ед1?! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Меш олай кшэлай алмассыц! «Карсы шы- гып жатса, К1М болса да аяма», — деген 031413 емес пе ед1ц1з! ЭБ1ЛКАИЫР ХАН: Мен саган «Акжолды елтф» дегенш жок. Тек бетшен кеткен бассыздарды женге салып кел дегем. Ал, сен - бэрш булдфдш! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Сонда бэрше кшэл1 мен екенмш гой! 0Б1ЛКАИЫР ХАН: Касарыса бермей, К1нэнд1 мойында. Кател1г1ВД1 031н тузе. Жасагынды ал да, тез1рек аттан. Кашкындарды куып жет1п, кеткен пдершен кер1 кайтар. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Енд1 олар кер! кайта коймас. 0Б1ЛКАИЫР ХАН (спиуланып): Неге? Кер1 кайту туралы мен1н буйрыгымды жетк13, егер карсылык корсетсе, б1р1н калдырмай кырып сал. Тым болмаса, кеЙ1нплер!не сабак болсын. Корс1н кашкындык мен саткындыктыц калай боларын?! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Айтканынды 1стесем, тагы да бар кшэш маган артып, оз1н суттен ак боп шыга келес1ц гой. («сЬ»-ден «сен»-ге кеиши) 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (булыгып): Сез тэмэм, б.уйрыкты орында, батыр! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Орындай алмаймын! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН (бажырая к,арап)\\ Не?.. Не дейсщ?.. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Иэ, иэ... Мен бул буйрыгыцызды орындай алмаймын! 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: Неге? Не ушш?.. (кулыща кошт) Батыр... ба- тыр... егер кашкындарды алдыца салып айдап кслсец, Рэбия бепмд! сол заматында-ак саган косамын!.. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Осы емекаткешн де жетер. Ещи мен1 ештецемен алдарката алмайсын! Сен1ц муз кушагынды жылыткан сайкалга ешц 61ЗД1Н журегшйден орын жок! 0БШКАЙЫР ХАН (саск;алак;тап): Не?.. Не?.. (Кабагынан к,ар жауган Крбыланды к,айыра т/л цатпастан шыгып кетед'1. Эб/лцайыр айгайлап, жынданып, «ап» урып к;ала беред\\). 0Б1ЛКАЙЫР ХАН: АЬ... А-а-а-а-а... Мынаган К1м айта койды ексн, э! Аузы жен1л Рэбия бепмнщ ез1нен кслд1-ау! 0з иттерамшц балагымнан капканы-ай! Енд! К1мге сенем1’н?! (бармагын тютеп) Ай, сендерд! ме, 39

Керей мен Жэшбек, бул жолы жолдарыца тоскауыл коя алмаспын! Сен- ген Кобыландынын тур! мынау! Соны бшп, оцтайлы сэтп орайымен пайдаланып кетт!ндер гой, э!.. Жарайды, эзфше масайрай турындар!.. Ку дуние булай кусырыла бермес, Эбшкайыр екешм рас болса, ертец- ак кайта куш жиярмын! Кеп кешжпей, колтыгына барып тыгылган Моголстанмен коса шауып, бул саткындыктарын ушш сазайларынды тарткызармын!.. Осы жолы кашып кугылсандар да, асыкпавдар, кол астыма кайта кайырып алармын! Менен узап ешкайда кете алмассывдар, кайда кашсандар да куткармаспын, бэлем! Осы сертш - серт, осы уэдем - уэде... Осы айтканымды орындамай тынбаспын! (Осы кезде ащын-жрщын Садыр уэз/р юрт келедI). САДЫР ШАГЫР (кумЫжт): Хан нем, хан нем!.. ЭБ1ЛКДЙЫР ХАН: Иэ, не боп калды? САДЫР ШАГЫР: Ульщыз... ЭБ1ЛКАИЫР ХАН (тагатсызданып): Айтсаншы енд1?.. Не болды? САДЫР ШАГЫР (дауысы Ыршдеп): ШаЬ Будак Ахмет мен Махмут султандардын колынан каза тапты. 0Б1ЛКДЙЫР ХАН: Не дейсщ? Не дедщ? А-а-а.. Улым... Кулыным... Жарыгым... (айгай салып, ашлеп-уьшейд!). Кутырган екеншцдер, енкей кул-кутандар, К0рсетерм1н сендерге, улымды олт1рген калай боларын... Б1Р1НД1 калдырмай, ез колыммен бауыздармын! Онсыз карайган К0ЩЛ1М агармас, жабыккан жаным жубанбас! Журттарынды жермен жексен ет1П, кулдервд! кокке ушырмасам 0б1лкайыр атым ошсш! Атым 0шс1н! Атым 0ШС1Н! ОН Т0РТ1НШ1 К0Р1Н1С Кеш кертт. Керей мен Жэгйбек коршед'и Б/р хабаршы далацтап шауып келед}. БАРЛАУШЫ (ентшп): Артымыздан кою кара шан кор1НД1, султан! Шандатып келе жаткан салт аттылар сек!лд1. Мен б!рдеце б1лсем, булар !з1М13ге тускен хан жасагы. КЕРЕЙ СУЛТАН (к,абагы туйтп): Иэ, 0б!лкайырдан аила артылган ба, жетер жер!м]'зге жетк1збей, желкемпд! узг1С1 келген екен гой. Ж0Н1БЕК СУЛТАН (к;анарланып)\\ Ол ойы бола коймас. Келс!н, кор!п алармыз. Олюпей бер1се коймаспыз! КЕРЕЙ СУЛТАН: Иэ, карал калуга болмас. Тезфск камданындар- 0б!лкайырдьщ жасагы жеткенше, бек!нет1н колайлы жер тауып алайык. Ашыкайкаска шыксак, боска кырылып каламыз. Сондыктан, туткиылдан туре ти1п, каша жур1п урыс салу керек. Мойнымызда улкен жук, ауыр 40

мшдет тур. Не осы жерде мэцпге жер жастанамыз, не жауды жецш, ульт максат-мураггарга кол артамыз. Ендеше, капы калмандар, камданындар! (Осы кезде К,аптагай батыр жетт келедг). КАПТАГАИ БАТЫР: Султан, Эбшкайырдыц калыц колы Карате- бенщ бауырына келш токтады. Тек жалгыз салт атты гана куйгытып келедт КЕРЕЙ СУЛТАН: Эбшкайырдыц сэлемш экеле жаткан елинс1 бо- лар. Орындалмайтын кургак уэделер берер. Калай болтан кунде де, бНге накты жауап кайыруга болмайды. Ел узап кеткенше, алдап-сулап уакыт етше туру керек. Жан-жакты жт бакыландар. Мешпнше сак болындар! КАПТАГАИ БАТЫР: Баска жактан тент турган ешкандай кауш жок. Барлаушылар бэрш жт бакылап тур. Тек мыналардыц журютер1 суйык, кешлге кудж тудырады. Б1ЗД1 коре тура аттарынан тусш жатыр. Эл-эзф шабуылга шыгатын турлер1 жок. КЕРЕЙ СУЛТАН: Байка, батырым! Буш бекер емес, алдап согып, ай- лаларын асырып кетт журмесш. Шайкаска тас-туйш дайын турындар. Курган какпандарына тусш калып, еюнштц азабын тартып журмешк. (К,аракер атты жацындай туат. Бэр: одан квздерт айырмай к,арап тур). КАПТАГАЙ БАТЫР: ©й, мынау Кобыланды гой! КЕРЕЙ СУЛТАН: 1шше жасырган кандай кулыгы бар екен? КОТАН ТАЙШЫ: Жексурын, жеткен екен гой! Ажал айдап келген шыгар! КАПТАГАЙ БАТЫР: Не айтар екен? КЕРЕЙ СУЛТАН: Айтары белгш гой оньщ!.. (кобыланды так,ап кел'т, атынаи тусш, щыпышыи цынынан суырып алады да, Керей султаиныц жанында турган Кртан тайшыныц Польша береди Бэр/ демдерт штертен тартысып тура к;алады). КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (сэл ишп): Би, козшд1 шел басыпты. Айы- бымды енд1 тусшш, алдыца келш турмыи, улыцныц кепн ал, оасымды шап. КОТАН ТАЙШЫ: «Алдыца келсе, атацныц кунын кеш» деген. Ишген басты кылыш кеспес болар. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР (Керей султанга): Катслсст жургеншд1 кеш уктым, султан! Эбшкайырдын юм екетпн енд! бшдш. Ат куйрыгын кеастш. Ел-жургган белшш калмайык, ендап емфш агайынныц арасыи- Да етсш! Бар тудыц астына бф!пп, жеке ел болайык дегеи ойларывды колдап, кыпшак елш ертш келш турмыи! Айыбымды канмеи жууга даи- ынмын, султан! „_ КЕРЕЙ СУЛТАН- Бэрекелдц батырым! Адаскаиныц аиыбы жок, кайта уИрш тапка,, сон. Орта».ь,зга оралганьща № до бек куапыштымыз. 41

Бф кыпшак ек1ге бвлшш калды-ау деп аландаумен артымызга карайлап бара жатыр ек, ортамыз толып, кецшмйз тогайып сала берд1 гой, батыр! КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Алгысым шексв, султан! Коплен корген - улы той, не кореек те елмен бфге керешк. КЕРЕЙ СУЛТАН: Куда» алдыннан жарылкасын, батырым! Енд1 б!зд1 ешкандай жау ала алмас, жолымызга ешкш де оогет бола алмас. КОБЫЛАНДЫ БАТЫР: Лайым, солай болсын! Мен де соны тшеймш! (К,азацты цыргыннан сацтап, кеиаршдест тобыскан К^обыланды вз цандастары жагына втеЫ). ОН БЕС1НШ1 К0Р1Н1С Эб1щайырдан белтген епЫктщ алгаищы квип Шу-К,ордай вщршде, (болашацта Ерппстен Едите, С'трден К,ызылцумга дейтгг сищапты алып жапщан вщрде) К,азак, хандыгыныц туын ттп, К,азац елтщ гргетасын цалайды. АСАН КДЙГЫ: КадфЛ1 жамагат, ардакты агайын! Жаратушы жаппар иемпдщ желеп-жебеушен коздеген жершпге аман-есен жетш, арман- максатымызга кол арттык. Елд1ктщ туын Нпп, уыгын кадап, шанырагын кетердж. Бостандыктын саф ауасын жутып, еркпадктщ ерке самалы- мен тыныстаудын ез1 басымызга конган улкен бак екенше козншз жетш, коцшмв сенш отыр. 0з котырымызды 031М13 касып, оз тагдырымызды 031М13 шешетш кунге жегпк. Эрине, онай болтан жок. Узак жолды артка тастап, киындыкты жешп шыктык. Тер тектж, кан кенгпк. Жана хандыкка улкен ум1т артамын, халкымыздыц келешеп кемел боларына сенемш. Ол унпн ен алдымен хандык бшпюп кушейтш, елдш корганые кабшетш арттыру кажет! Сонда гана максатымызга жетемп, ойымыздагы асыл арманды жузеге асыра аламыз! Бул болашактын 1ЗД, ал бупн кауым болып хандыгымызды калай атайтынымызды акылдасып- шенпп алайык. Кэне, юмде кандай усыныс бар? КАЗТУГАН ЖЫРАУ: Ежелден-ак бэрьмпдщ де ортак атымыз кыпшак емес пе ед1?! Сонау кадым замандардан-ак Алтай мен Ертютен бастап, Карпат пен Дунайга дешн созылып жаткан кен сахараны жайлаган халыктардын бэр1 кыпшактар деп аталган жок па! Ал, Алтын Орда халыктары «Кыпшак улысы», «Кыпшак тшдес халыктар» деген жалпы- лама атаумен аталып келгенш оздерщ де бшеепщер. Жат журттыктар эл! кунге дешн бпд! осы атаумен атайды. Менщ усынысым, елдщ атын «Кыпшак хандыгы» деп атайык! КАПТАГАЙ БАТЫР: Откенге коз салсак, Ертштен Орхонга дешнп Алтай мен Хинган таулы олкесш жайлаган найман хандыгыныц б!р 42

кездер1 дуршдеп-дуркфеп турганын ездерпцз де бшеспздер. Орхоннан Алтай, 1ле, Жетюу, Улытауга дешнп кец ©лкеде Акбалык, Шамбалык, Коилык, Бесоалык, Найман Сум катарлы калалар салган, саны коп, куш-куаты тасыган каоыргалы журт, фгел1 ел ед1к. Ендеше, сол тари- хи эд1летс13Д1кт1 калпына келтфш, жаца шацырагын котерш жаткан 6Л1М13Д1Ц атын «Найман хандыгы» деп атаганымыз жен болар! КОТАН ТАИШЫ: Ау, агайын! Олай енбес дауды ершгге бермендер. Аргындардыц гундардан тарайтынын ескерсек, бпдщ де бф кездер1 элемге аты шыккан ел болганымызды барлыктарыц бшеЫндер. Б1зд1 аз деп ешкайсыларыц айта алмайсывдар! Керек болса, гундар букш турю тайпаларыныц туп атасы екеш белгш. Ендеше эрюм эр жакка тартпай, жалпыга ортак ат тауып кояйык! Себебц мунда жалгыз найман, болмаса бфыцгай кыпшак жиналып отырган жок кой. Бэршгс де бф атаныц ба- ласымыз, шыккан тепм13, тшмп бен тшегшв бф, арман-максаты ортак бф халыкпыз. «Белшгенд! бор1 жейдЬ>, ертецп кунд1 ойласак, болшш- жарылмайык, агайын! ДАУЫСТАР: Дурыс-ак! Турасын айтты! Жон соз! Болшуд1 емес, бф1гуд1 ойлайык, халайык! (Дэл осы кезде ах; ордага Сах; батыр кгрт хследи Жуз\\ хуаиыгмтан бал-бул жанады. Крлында х^ндацтаулы жас сэби. Торде отырган Асан абыздыц х;арсы ачдына барып цас^айып тура цалады. Елдщ бэр1 ацтарылып соган хррай х;алысады). САК: Асан ата, кутты коныска келш, жаца емфдщ табалдырыгын аттап жаткан туста ак туйенщ карны жарылып, эйелш торсыктай ул тапты. Жумыр басты пендеге перзент суши, эке атанудан артык кызык- куаныш бар ма, гумырымньщ жалгасы дуниеге келдй Аскан акыл- парасатьщызбен мукым елд1 аузынызга караткан ел агасысыз. Жарату- шы жаппар ием!3 шздщ атак-абыройыцызды берсш, аузына туюрш, атын койып берщЫ АСАН КАЙРЫ: Бэрекелдк ат устарыннын бауы берж, ырыс оган се­ рж болсын! Румыр-жасы узак, неабеа зор болсын! Ата-аианыц умтн актайтын, елге жугымды, халыкка кадфЛ1 дара тулга болсын! Еркшд1кт1 калайтын, ештенеден каймыкпайтын, ел коргайтын ержурек улан бол­ сын! Сэбидщ аты - Казак болсын, есшше лайык ер бон ессш! (Асан ата жас нэрестеш х;олына алып, хуулагына аузын пкщап. «Се- нщ атыц - Дазах;» деп уш рет к;айталайды. Сол сэт Керей султан орлы- нан квтершп ортага шыгады). КЕРЕЙ СУЛТАН: Ау, агайын, К-У-Дай тагаланьщ 031 Асан абыздыц аузына салып турган шыгар, еЛ1М13 бен халкымызды ерлж пен еркшдж- тщ жаршысындай - Казак - Деп атайык! Халкымыздыц да аты - Казак болсын! ЕЛШ13Д1 «Казак хандыгы» деп атайык! 43

ДАУЫСТАР: 0п, бэрекелдП Жуйел! сез! Жен-ак! Казак болсын! К0шел1пнд1 таныттын, кесемдагнод байкаттын, сенш сез!НД1 жерге тастай алмаймыз, айтканын, болсын! Мшехандыгымыздын атын да алгаш этап отырсьщ, алгашкы ханы езщ бол! Бй саган улкен умтг артып, зор сенш бшдфемв! Беу, агайын, сезше кулак салындар, ханымыз - Керей болсын! КАЗТУГАН ЖЫРАУ: Асан абыз, соден асып кайда барамыз?! бзщп айтпакшы, жана дэуф басталды, кызыгы мен киындыгы кат-кабат келер шешудп кезенге аяк басып отырмыз. Осындай жауапты шакта халыкты жаркын болашакка бастап апарар кереген кесем керек. Кдльщ елд1 мунда Керей мен Жэшбек бастап келдь Екеу1 де Орыс ханныц тукымы, бфь нен-бфш кем санамаймын, кайсысы да хан болуга лайык. Бфак, так - жалгыз. Жасы да, жолы да улкен - Керей, ендеше - так та сонш, алгаш­ кы ханымыз Керей болсын! Мен де осыны колдап-куаттаймын! КОТАН ТАЙШЫ: Максатымызга кол артканымызбен, асыл ойымыз жузеге асып, арманымыз орындалуы ушш эл1 талай уакыт, куш-жшер ке­ рек. Токмейшсуге эл1 ерте. Заман сагымдай кубылып тур. Кауш-катер де сейше койган жок, айналамыздын бэр] анталаган жау. Талмауыт тусынды андып, аш каскырдай жаланып отыр. Сондыктан, ханымызды сайлап алганымыз жен! Мен де Керейдщ хан болганын калаймыи! КАПТАГАЙ БАТЫР: Шынында да бул такка Керей султан лайык! Асан абыз кешлге конатын сез айтты, жасы да улкен, жолы да белек Керей султанды хан кетерешк! ДАУЫСТАР: Керей султан — хан болсын! Ханымыз жасасын! Ханымызга узак гумыр тшешк! КЕРЕЙ СУЛТАН: Абыздарым, акылмандарым, батырларым, билерш, маган сенш арткандарыц ушш алгысым шексп! Кеудемде жаным, бой- ымда куш-куатым барда сеншдерпнзд! актармын-ак! Алдымызда улкен мшдет, улы 1стер кутт тур. Ел болып енсе тгактепмо келсе, ен алды- мен Офлж керек. Береке басы — бфЛ1кте, береке-бфлшшп бер1к болса, ешкандай жау ала алмас. Ру-руга белшш, бет-бетшпбен бытырамай, бф оаирактын астына жиылып, улт болып уйысуды ойласайык! Куш-куаты мыкты, фгес1 бекем фгел! ел болудьщ камын жасайьщ! Хандыгымыздын шанырагын шайкалтпай, елдактщ туын жогары кетерешк! Менш ба- сты арманым _ хандЫКТЫ аягынан Т1К тургызып, халкымиын басын яя^!”ДЫККа’ К0ЛЫН тевд1кке> аУЗЬ1н акка жетюзу. Улы максат жолында тер тегемш! Жаратушы жаппар нем жар болса, муратымызга да жетермп! (Ел-журт Керейдх щ кихзге котерт хан сайлайды. Асан К,айгы жыр- дан шашу шашады). 44

Ест! кореец кем деме Нст1 керсец кем деме, Бэр! туйгын табылмас, Кдрындасын жамандап, ©31не туган табылмас. Адам Э313 айтар деп, Кецйпнд! салмагыл. Нэпа алдаушы дуспанныц, Насихатын алмагыл. Бакыты оянган ерлердщ, Эрбф 1С1 он болар, Дэулет1 кунге артылып, Не кылса да, мол болар. Тазылары тулю алып, Кдршыгасы каз шп, Сез сейлесе жен болып, Не десе де жарасар. Бай, байсын деп ат койып, Ел аузына карасар. Аргымакка мшдш деп, Арткы топтан адаспа, Куншде езш болдым деп, Кен пейшге таласпа. Артык уш!н айтысып, Достарынмен санаспа. Акылым журттан асты деп, Кецесаз сез бастама, Женемш деп бфеудь 0тфж сезбен костама. (Той к,ызыгы тарк,ап, Керей мен Жэшбек оцаша к,алады). ЖЭН1БЕК СУЛТАН: Керей ага, Кудайдын кудфетше тац калып, тацдай кагып турмын, екеушзге арнайы дайындалгандай, бф-бфше фгелес жаткан ею есю кала журтына тап болдык. Жаратушы жаппар исмп с!з бен бпд1 ажырамасын деп, осы ею есю журтты пешенемИге буйырткан шыгар, каласацыз, бфше — аз, ал еюнплсше — мен коныстанып, кала салайык. 45

КЕРЕЙ СУЛТАН. Айтканын болсын, Жэшбек! Бфак, 613 бул жер- де узак тура алмаспыз. Жаратушы жаппар иемп сэтш салган куш - Турюстанга жол тартармыз. бйткеш, алдымызда улы мурат-мшдеттер тур. Ен алдымен бф тшде сойлейтш кешпел1 казак тайпаларынын, ба- сын бф1кпрш, улттык аймакты калыптастырып, мал жайылымдарын пайдаланудьщ ертедег1 дагдылы тэрт1б1н кайта калпына келт1ру1м1з керек. Шыгыс пен Батыстын арасын жалгап жаткан сауда-керуен жолдарынын, бойына орналаскан Сырдария жагасындагы Сыганак, Сауран, Созак, Отырар, Яссы секшд1 калаларды ез иел1ПМ13ге каратып, осы ещрлерд1 бер1к бек1н1ске айналдырып, хандыгымыздыц 1ргес1Н ныгайтып, куш- куатын арттыруга куш сал>'ымыз керек. Дешт1 Кыпшак даласын билеуд1ц басты шарты да осы деп бшем^н. Атамыз Орыс хан букш Жошы улысын бф тудын астына б1р1ктфуд1 армандаганын бшесщ. М1не, сондыктан Дешт1 Кыпшак аумагынан Эбшкайыр ханды куып шыгып, шайбанилык эулеттен бил1кт1 тартып алуымыз керек. Сонда тана еркш ел атанып, оз тагдырымызды 031М13 шеше аламыз! Жаратушы Жаппар нем, сол кунге жетк1зс1н деп тшей1к! Соны.

ПЕШЕНЕ Трагедия КАТЫСУШЫЛАР: КАЙЫРБЕК Хамитулы - отагасы ДЭМЕЖАН Сейшжанкызы - эйел1 Еркш Ертай - улдары Клара - Кдйырбектщ карындасы Ризабек - Клараньщ куйеу1 Токан Жакан Макан - Дэмежаннын агалары Жуман - Дэмежаннын кешлдесп Халим эпенде - куэгер Судья, сот орындаушылары, милициялар 47

.-дае** О0 Б1Р1НШ1 К0Р1Н1С Квктем. Сэупр айы. К,ас царайган мезгъч. Цайырбек отбасьшен ас бвлмеде кешк/ ас пшп отыр. КАЙЫРБЕК (терезеге царап): Куннщ квз1 б!р ашылмай-ак койды-ау! ДЭМЕЖАН: Айтпа, кунде жауын, эбден зыкымызды шыгарып Ж1берд1. КАЙЫРБЕК: Эке-шешем кайткалы кецш куйш дэл осылай кулазып жур. Д0МЕЖАН: 0м1р гой, Кайрош, тумак бар да, елмек бар. Жасы жет- кен киллер... КАЙЫРБЕК (дауысын квтерт): Кайдагы жасы жеткен? Тым кур- маса жетп1ске де жеткен жок. Каланыц экемдей шалдары токал алып, шешемдей кемп^рлер) каздац кагып какшандап жур. Д0МЕЖАН: Е, кала мен ауылдын адамын салыстырмасацшы. Ауыл адамдары кунд1з-тун1 кунн1ц бет^нде, желдщ ет1нде журед1. Ал, каланын адамдарында ондай сурл1ккен жур1с жок кой! КАЙЫРБЕК: Каланыц адамдары жешл жур1ст1 дейс1ц гой! Д0МЕЖАН: Оны сен бшес1Ц гой! КАЙЫРБЕК: Бэрш бшгенде, соны негып б1лмей калдыц?! Д0МЕЖАН: Койшы-ей, енд1. Адамныц колында турган не бар дейс!ц, тэшрН Алланыц жазуы. КАЙЫРБЕК: Иэ, Алланыц кл, оган дауым жок. Ажал адам тацдамайды, кашан аларын 031 б1ледл. Тек бф1Н1Ц артынан б\\р\\ дэл осылай тез кет1П калар деп ойламаппын. 0м1рлер1Н1ц соцына дейш сез!мдер1 еш суымай, коцшдер! жарасып етт1 гой, маркумдар. Б1р1нс1з-б1р1 тура алмайтынын 0Л1мдер1мен-ак дэлелдеп кетт1. Не деген адалдык? Алдымеи экем, арага кырык кун салып шешем кетп. Иэ, туп-тура кырык кун! Казактыц кьфык кунд1 ерекше кастерлейт1Н1 тепн емес екен-ау! Д0МЕЖАН: 0рине, жумыр басты пендеге ага-аианыц орны болек, жоктайсыц, 1здейс1ц, сагынасыц. Б1рак, айтшы, кунд1з-туи1 муж1Л1п муцга батканнан кандай пайда бар, журег1це артык салмак сала бермессцил ! Сен эл1 бпге, мына балаларга керекс1Ц. Екеу1 де ержепп калды, окытуыц, аяктандыруыц керек. КАЙЫРБЕК: 0Й, катын, оны 031м де б1лем1н! 48

ДЭМЕЖАН. Бшсец, енд1 сертлсещш бф уак, сары уайымга салына бермей! Денсаулыгынды куртып аласьщ гой! КАИЫРБЕК: Кудай мый мен журек берген соц калай ойламай тура аласыц?! ДЭМЕЖАН (цолын б1р сглтеп): Сен айтканга конунп ме едщ! КАИЫРБЕК (квзт алайтып): Койшы, сен де басты катыра бермей. ЕРК1Н (жсщтырмай): Ту, осы спдердщ-ак создерпДз бггпейд1 екен! КАЙБ1РБЕК (едгрешп): Сейлесек не болыпты? ЕРТАЙ (н;абагын шытып): Папа, атау-керемпд! тыныш отырып 1ШеШК1ш! КАИЫРБЕК: (да)>ысын квтер'т): Эй, сендерге не болган 031?! Баскасы баска, енд1 менщ аузыма какпак коймаксындар ма? ДЭМЕЖАН: Кайрош, койшы сен осы, балалардыц мазасын ала бер­ мей. Осымен емф токтап калмайды гой, соцыннан ерген осы ею улыц аман болсын, керер кызык-куанышымыз эл1 алда. КАИЫРБЕК: Мазаларын алатындай не ютедш сонша? ЕРК1Н: Ту, папа, кулагымызды эбден сарсытып ж1берднйз гой! ЕРТАЙ (орнынан квтерйгт): Кой десен, тйгп оршелешп кететшн бымеулл ме едщ?! Козшвд! ашкалы корт келе жатканымыз осы гой! Уйден шыгып кетпей, кулагымыз тыныштала коймас, с!рэ! КАЙЫРБЕК (дауысын квтерт): Кайда барсандар, онда барындар, б1рак екшшшай маган акыл айтканды койындар. Кудайга шук!р, оз акылым езше жетедк Акыл мына сендерге керек, акымактар. (Таи б:р алдын ала келют алгандай, алдарындагы тамацты ите- ре салып, астарынан су шыщандай орыидарынаи к,осанжарласа атып турган Еркт мен Ертай ес 'тт к,атты жауып, шыгып кетеЫ). КАЙЫРБЕК (тацданып): Эй, мыналарды жын сокканнан сау ма? ДЭМЕЖАН: Койшы, Кайрош, бала емес пе? Сонша кушп-шсетш- дей не болды? 0з балаларьща неге сонша каталсын? Акырындыкпен айтсан да болады гой! КАЙЫРБЕК (ашуга булыгып): Бала емес, пэле? Бетшен кетш бара- ды, бэтшагарлар. Карай гор, меш оздер1 таптыргандай, Д1кен-дп<сц етедК ей! Экелер1нд1 танымай жур екенандер, танытамын! (Осы кезде уйге Цайырбектщ кррындасы Кларамен куйеу баласы Ри- забек тредг). КАЙЫРБЕК (сабасына шуст): О, хош келдпщер, торлетнщер! Мактап журед1 екенандер! КЛАРА: Жалгыз агамызды жамандагг не коршштП КАЙЫРБЕК: Коптен бер! ат Ын салмай кегпидер гой, аманшылык па? КЛАРА (достархан басына жайгасып жатып): Аманшылык! Сол кундел1кт1 куйбсн т1рш)Л1ктен кол тие бермейдь КуйлКкуаттысыздар ма? 4-454 49