✍️©️

ดไ. 1เไะเส์ฬ ณ นคร พื!]บนื!]งเ(สส่ื*นภาษา{เจจนน 1 พมทณ1จเ[นาานพระราๆ/ทานเ™^พ ฒเ^สปีา๓าหุข/(ขิๅฟิาไหตไสิ 340.53 1 ป419มท เดพระส้มหาฑตุ บางเพ ฉ, 2 1 เมษายน พุทฬํเใาราๆ/ เอ®^



ดร. ระเฮรฺ 'ญ นคร 4 0^ ดึนืบเรนื^พนภาษา{เจ หมพณงีเIนงานพระราไ/ทานเพ!งคํ;พ ฒเห้ฮใ๒าหุ่ท/(ต/าให้ฮ โน เมรุ'วิด,พระศรมใภทตุ นางเซน จนงีาทตขท 8? เมษายน พทรส์าทา/ เอ®^

ะ เอ^ 340- 4ะ*’' ^^ ห*หเหะเช^ิพเ ©3:121จุเ32

หลวงโหตรกิตยานททธ์ ( อาสา โหตระ(เตย ) ชาตะ #๙ ธนวาคม ห.ศ. ๒0{3,& มรณะ •๒ ธนวาคม พ.ศ. ๒๕•๓



ประวัต หลวงโหตรกิฅยานพัทธ์ (อาสา โหฅระกิฅย) เบนบุตรนายซ่นกั้คและนางเงิน เกิคที่บานปากกลองสาน อำเภอกลองสาน จำหา,คธนบุรี เมื่อวนที่ ๑๙ ธนวากม ๒๔๓๕ มีพี่นองรวม ๗ คนควยกิน แต่ไค้ ถึงแก1กรรมไปก่อน ๓ กน ยำกงมีชีวิฅอย่จนไค้เข็ารบ ราซการเพียง ๔ กน คือ ๑. หลวงโหครกิฅยานุพัทธ์ (อาสา โหฅระกิฅย) ๒. พ.ต.ท. กิตติ โหตระกิฅย์ (ถึงแก่กรรม) ๓. ขนกิจสงกากร (กิจ โหด-ระกิฅย์) ๔. ร.ท. ชลอ โหตระกิตย์ เรีมการศึกษาขไเตนที่โรงเรียนอุคมวิทยายน และ โรงเรียนสุขุมาพัย แลวเขาศึกษาต่อที่โรงเรียนมธยมราช บรณะ จบชนไมืธยมบ~ ที่ ๘ จากโรงเรียนจสวนกหลาบ *^ แผนกวิชาภาษาองกฤษเมอ พ.อ. ๒๔๕® ไค้สมรสกบ น.ส.ฉวี ยกตะนไเทน บุตรีนาย บุญสอ (บุตรพระจนตนาณตบริหาร) และนางสไ]ฤทธ์ ยม1กบุตต'วะรนธ4นคิาทน๘’ เมือวนท้ ๑๙ ธนวาคม พ.ศ. ๒๔๖0 กน กอ -

(๒) ©. กาสฅราจารย์ท่นตแพทย์อิศระ ยกฅะนนทน์ (ท.ม. ท.ค. (กิฅิมศํกค) IV[.ร๐. จ., จ.VI.จ., จ.!0.0. ๒. น.ส. สุ/เร โหฅระกิฅย์ (อ.บ., ค.บ., VI.ธง) ๓. น.ส. ยำไพ ไหคระกิฅย์ (ป.ม.) ๔. น.ส. ศรีลม,ย ไห?!ระกิฅย์ (ป.ม.) ๕. นางสมทรง ณ นกร (อ.บ., VI./๒) ๖. แพทย์หญิงนงฌัก่ษณ์ สรรกำเนิค ( ส.ม.) ๗. เ?โกหญิงแกง ไหคระกิฅย์ (ถึงแก่กรรม) ๘. นายยำพล โหฅระกิคย์ ประกาศ•แยบ้ฅ์ร การบ่ญิชีชนสูง, VI.ธ./๒ ไค้เข่าร'บราชการในกำแหน่งกร กรมศึกษาธิการ กระทรวงธรรมการ และไค้เลื่อนกำแหน่งขั้นไปคาม ลำ?!*บ คง์นั้ ©๖ พฤษภากม ๒๔๕๔ กรรอง ๙ พฤศจิกายน ๒๔๕๕ กรรองโรงเรียนกํว- อย่างมณฑลภเก็?!

(-) กรูใหญ่โรงเรียนคำ- ๑ มลนายน ๒๔๖๐ อยางมณฑลภเกก ๑๕ กนยายน ๒๔๖0 ธรรมการจิงหว่กร:นอง ๑๖ กไเยายน ๒๔๖๒ กองฅรวจกรมศุลกากร ๑๗ กรกฏิาคม ๒๔๖๓ ศุลกากรจงหว้คภเก็ฅ ๑ มีนาคม ๒๔๖๖ ศุลกากรจงหว่กระนอง ๑๙ มกราคม ๒๔๖๙ ศุลกากรจิงหว่คภเก็ก ๓๐ ธนวากม ๒๔๗๒ สารวกร โท ๑ เมษายน ๒๔๘๑ สารวกร เอก ๑ กลาคม ๒๔๘๓ ศุลกาธิการ ๒๒ กนยายน ๒๔๘๖ รีกษาการหำหนากอง ส่งเสรีมรำ'นกำย่อย กุลาคม ๒๔๘๗ ผู้อำนวยการกลงสินกำ ยส ๒๘ ธนวากม ๒๔๕๙ ว่าที่รองอำมาฅย์ฅรี ๑๖ ธนวากม ๒๔๖๑ รองอำมากย์โท ๘ พฤศจกายน ๒๔๖๙ รองอำมาฅย์เอก ๗ พฤศจิกายน ๒๔๗๓ อำมาฅยกรี

บารดาสกด ๓ ๐ ธนวาคม ๒๔๖ธ: ขุนโหฅรกคยานุพํทธ์ ๘ พฤศจิกายน ๒๔๗๑ หลวงโหครกิคยานพทธ์ ขสหิเสษ ๕ กรกฎาคม ๒๔๕๘ มหาคเล็ก ๕ กรกฎาคม ๒๔๕๘ นายหม่ฅร๊ ๒๙ คลาคม ๒๔๕๙ นายห3นอก ธ\"นวาคม ๒๔๖๐ นายห33ใหญ่ ๑๙ ธนวาคม ๒๔๖๑ นายหมวคฅรี เดรองราช้อิส์ริยาภรณ ๑ มกราคม ๒๔๖๖ เบญจมาภรณ์มงกฎสยาม ๘ พฤศจิกายน ๒๔๗๔ เบญจมาภรณ์ชำงเผือก ๒๔๗๙ เหริย111จกรพรรคมาลา ๑๒ พฤศจิกายน ๒๔๘๐ จครถาภรณ์มงกฎสยาม ๒๐ กนยายน ๒๔๘๒ จฅรถาภรณ์'ช่างเผือก ๑๙ กนยายน ๒๔๘๔ คริคาภรณ์มงกฎสยาม ๒๐ กนยายน ๒๔๘๖ ฅริคาภรณ์ชำงเผือก

(*) คุณพ่อเบนกำพรำมารค'าฅงแฅ่ย้งเยาว์'วย่อย่ กร เมื่ออายไค้ประมาณ ๑๕ บก็กำพร้ามิคาไปอีกกนหนึ่ง แฅ่ท็ยํงเบนกุศลของคุณพ่อที่ไค้รบการอปการะเลยงคจาก คุณบาซึ่งเบนพี่สาวของมารคาและพี่ ‘คุ ซึ่งเบนบุคร คุณบา อาทิเช่น คุณบ'แนใ] (นางจำนงนาเวก) กณ บาหญิง (คุณหญิงม,ไหสวรรย์ ๆ) คุณบาจนทร์ (ค หญิงอกวบอีศรีสรพาห-น) ก็เมฅฅาร้กใกร่เลยงคูประหนึ่ง ว่าเบนพี่นองพองเคยวกนก็ไม่ปาน[คยเฉพาะอย่างยงคุณ บาเนใไค้เอาใจใส่เลืยงคและรกคุณพ่อประหนึ่งลูกใ กนหนึ่ง คอยคูแลและเบนห่วงอยู่คลอคเวลา คุณพ่อ ไค้ร,บกวามลมอ,นอย่ในหม่คุณบฬมิงกล่าว แม่จนกระทิง ท่านเหล่านึ่อธกเรือนไปแลใก็ยงม่การฅิคฅ่อกนอย่างใก ช่คฅลอคมา จนบางท่านไค้ฅายจากไป พระคุณอนนั้ กณพ่อไม่เคยลืม คุณ'พ่อยง'ซาบซงและระลืกถืงอยู่เสมอ จะเห็นไค้จากที่เกยเล่าให้คุณแม่และลูก ๆ พี่งอยู่บ่อย จนกระทิงถึงวไเสนชีวิฅ แม้ในเร็ว ‘คุ นึ่ก็ย่งพูคถึงอย พวกเราลก ‘คุ ก็ไมเกยลืมพระคุณของคุณบ้า ยงกงระลึก

ถึงอยู่เสมอ (0 แฅ่ข้คควยการรบราชการและภาระทางบาน '1)งฑา1ห้กา:ไปมาหาส่เพอแสดงกวามเกา7พและระลึกถึง ห่างไปกว่าทควรใ)ะเบน นอกข่ากกณพ่อจะเบนผ้ร้อณ แลว ยงมีความอาทรค่อญ เห่พ่นองททสาย จะเห็นไค้ จากการที่ไม่เกยขากงานหรือการชนนุมพบปะสิงสรรค หม่ญาฅเลย ผู้ทีกณพ่อฅิคฅ่อ [กลซิกทสคในระย-หสิง ^ นีคึอคุณอาขุนกรีลุงกากร เบนการไปพบป*คยกนคาม ประสาพ่นอง ปกคแล'วคุณพ่อมีกวานห่ๅงใยนอง อ21 เสมอ Iคยเฉพาะกุณอากิฅห่ซึงมีค-วๅม'■จำเบนสิองอออ ไปรบราขการค่างจงหวคอยู่แทบกลอก!,ๅอๅ กอยบาน ข่าวทกข์สุข1จากบุกรของคุณอาอยู่เนือง \"I เมื่อคุณอๅกิก ถงแกกรรมเปแสิว ก็มีคุณอาขุนกิจและกณอาชลอมื่ง ค่างทกอยเบนห่วงใยซงกินและก'น คณพ่อมกบ่นเบน ห่วงเรื่องสุขภาพของคุณอๆขุนกิจอยู่เสนอ!กยเฉพาะเม กราวที่คุณอาบึวยควยโรกคาถึงกองรบกา7ห่ากก แ ที่สุดคุณพ่อก็เบ็นผายจากไปค่อน ทำไหคุณอาขาดผู้เบ ห่วง [นสุขภาพของคุณอา!ปอีก{ๆนนนึ่ง

(-) เมื่อสำเร็จ การศึกษาแลํวคุณพ่อก็เข่าเร่\"มราชการ มณฑลภเก็ฅในคำแหน่งกรูนิอยโรงเรียนปลกบญญาร์ เบนโรงเรียนคำอย่าง ภายหลงไค้เปลี่ยนชื่อเบนโ รงเรียน ภูเก็ควิทยาลํยกือโรงเรียนประจำจงหวํคํชายในบจจบนน ขณะเคียวกนน่นก็ปฏบํคํงาน'พาง?ท้นเสือบาควย กุณ พ่อไค้ปฏิบคหนาที่ราชการท8งสองคำนอย่างเรฌแข็งและ พากเพียรจนไค้เลี่อนคำแหน,งข็นเบนลำคํบ กล่าวคือรกษา การในคำแหน่งกรูใหญ่ กรูใหญ่ และธรรมการจำ)หรีค ส่วนทางคำนเสือบาก็ไค้เลี่ยนยกจากนายหมู่ค? นายหม่ เอก นายหมู่ใหญ่จนเบนนายหมวคครี และไค้เขาถวาย คำเบนมหาคเล็กเมื่อกราวที่พระบาทสมเด็จพระมงคุฏ- เกลำเจำอย่หำเสค็จไปในงานชุมนุมลูกเสือและเสือบา มณฑลบกษ์ใค้ที่จ้งหวคฅรีง ณ จำ)หวำน่เองที่คุณพ่อไค้ มีโอกาสพบคุณแม่ (นางสาวฉวี ยกฅะน่น่ทน์) ซึ่งฅิค คามกณฅาพระพินิจธนากรผู้เบนอาไปรีบเสคจคำย หลง จากนนไมำานนกคุณพ่อและกณแม่ก็ไค้เขาพิธีสมรสท จำ)หวคภูเก็ค

(๘) ในเวลาต่อมาหลํงจากที่ส3ภชักในกรอบกรํว เพม'!)าน 1)นฃน พวะยาสุพ,57ณสมบดซงเบนอฐิบฅีฤ^^]. สุ^ม เกา เนเ ]ส เนนใดขอกุแเพอใปรบราชกา7ในก'5ม- ^^1 กระฑรวงการก,าง แด่กยงกงป^]บดหนทีที ร เขก เรยยูทางมณฑลบกษ[ค กอทีจืงหวดระนองนละ ใ]งหาดภูเกด หลงจากทใด[ยกยาย [ปมาอย่ VIลายดวง หล เยคม) ป่าะหว)งสองจงหวดน ก ใด'รบดาลงให้ฏาย;,‘1ที] มารบราชการในจุ\"งหวดพระนกร ที’กรมศลกๆกวซึ่งกน V)วไปในสมยนนาจเ'ไกนในนามของ 441รงภาษีรอยขป. สาม หรอ แ!เะลํVเซา หรือที,เรียกกนลน ^ วที “เรงภาษี ’ คุณพ่อ'ไค้ปฏิบ7-1ราชการอยู่ ณ ก7มคุลกากร นเบนเวลาหลายบี'จน!ค้เลี่ยนค้าแหน่ง•ปจุๅกคุลกๅก สา:วฅร สารวฅรเอกและศลกๅฐิการ ฅยมา:เายทลํงกุแเพ่อใทัเปลี่ยนหน’าที่ราขกา•3ฏ ก:าหนึ่ง ค้อถูกขอฅวไปช่วย7าชการในกรมการพ่'ๅพ่าง. ประเทศ ก:ะทรวงพาณิชย์ คุณพ่อได้ช'วยทำหน*'ๅค้ รกษ เกา,ร!นคาแหนงห*:หนากองส่ง!,สร๊นรานอ้าย่อย 1เอะ;

60 เบนผู้อำนวยการกลํงสินกำ หลํงขากนนไม่นานก็ขอลา ออกจากราชการเพื่อประกอบอาชีพสำนฅำ คุณพ่อไค้Iขำทำงานในธนาคารไทยทนโค0การ ชำชวนของพระวรวงก็เธอพระองค์เจำวิวไมนไชย ไชยนค์ ประธานคณะกรรมการอำนวยการ ควยธนาคาร ไทยทนซึ่งขณะนไฌีสำนำงานใหญ่อย่ที่ถนนมหาชำเพื แห่งเคียว กำลำจะขยายกิจการโคยเบคธนาคารสาขาแห่ง แรกขนที่ถนนพไมนพงก็ เนึ๋องจากกณพ่อเคยรไ.เราช ใกล้ชิคกํบพระองค์เจ8าวิวํฒนไชยมาก่อนแลว พระองค์ ท่านจึงทรงชำชวนคณพ่อให้มาร่วมงานควย กณพ่อก็ ยินคีสนองพระประสงค์ โคยเขำทำงานในตำแหน่งผ้จํก- การธนาการไทยทน สาขาพ่ฒนพงก็ และย่งคงท่างาน อย่ในฅำแหน่งนจนสินชีวิค และเมื่อกราวที่คณะกรรมการ อำนวยการธนาคารไทยทนุเบคธนาคารสาขาขนอีกแห่ง หนึ่งที่ถนนราชวงก็ กุณพ่อก็ไค้รไเมอบหมายให้ไป 1๖ 1 คแลควบคุมการคำเนินงาน ณ ธนาคารแหงนนอยู่ระยะ เวลาหนึ่งจนกระทำทางสำนำงานใหญ่ไค้แฅ่งคงพระองค์

(*0) เจาสุขุมพ้นนท์ไปทรงกำรงตำแหน่งผ้จํดกา:ธนาคารไท? ทน สาขาราชวงศ์ คุณพ่อเบนผ้ทีสนใจศึกษาหากวามร้อ?]คลอดเวล เมอกราวที่เรื่มออก:*ปราชการก็ไค้ส*งคำราภาษาอ*ง่ก จ'!กสิงคโปร์แส:!บีนงมาศึกษาด*ว?เคน10ง ด*ว่?]ในสมํย์น1น ประเทศไทยยงไม'มีฅพ้เทนสํง้หน’งสือตำ:บตำ:ๅค่ๅงป■5ม. เทศเขามาขายอ?ก่งกว่างขวางเหนือนไน{{จุจุบ่นนั้ กณ พ่อเคยสม'กรเรียนวิชาการ บ่'ญชีทางไป:ษณีตํกี่ 1ถเ6 ทลแ0ฑ8] 00]-1-63[50ฑเ16ฑด6 ร(;1)00] กรงลอนดอน ป:ม. เทศองกคุษ และเรยนอยุจนจบได้รบป:มกากนี?]บ่ค:ไ 3111บ.1'พ,.ศ.'๒,๔๖,๙ .เคยสมครเรยนวิซาทางค\"านเพามกา?] (ศ'0แฑป้©!- 0โ แา6 1'3รเ63เ II©ะ!!เ1า, ร]!•1;112!]1 •111(I ก]13,. ะ!กน6 ธน!]ส์;ฑ2 ร7รเ6ณ) ที่ ต!31-163 ^{135 กรงลอนคอน จนจบและมสิทธได้:บป:มลๅกน่?]บ่'ก.5ไนบ่ พ1ก1 ๒๔ นอกจากนคุณพอ?]งไดกก1)ๅวจุ(-10น แลมลบ่อ:เชี'1! สมาชิกในสมากมค่าง ‘ขุ แม้เมื่อก่อนกี่จุมกึ11เก'กรวม เบนสมาชกอยใน 136!ฑ 71า0ถ2 '1'033เ0133เ6ะ3 ฉน!)

ความภาคภูมิใจอย่างหนึ่งของคณพ่อก็คือ ในขณ ที่คุณพ่อคำรงตำแหน่งธรรมการจงหวํคระนองอย่นึ่น ไค้ คิควางระเบียบและรีคอบรมความร้ให้แก,กรในเคึอนกํนยา- ยน พ.ศ. ๒๔๖๑ และทฺำรายงานส่งไปกระทรวงคาม ระเบียบ กระทรวงฅอบซมเชยมาและไค้นำระเบียบการ อบรมความรู้ให้แก,กรูนึ่ลงในหนํง์สอวทยาจารยเพื่อ ฅำอย่างแก่ผ้อึ่น คณพ่อร้สึกภาคภมิ'ใจมากเพราะเบน ธรรมการจงหวคคนแรกที่ไค้รบคำชมเชยในค็านนึ่ ใจว่าการปฏบว้ยิงานคราวนึ่เองเบนเหคุให้ไค้รีบการเลื่อน ยศและเลื่อนคันคับเงินเตือน การที่ไค้ส่งตำราเขำมาศึกษาคำยฅนเองและฅิคฅ่ สมกรเรียนวิชาต่างๆ ทางไปรษณีย์ กบโรงเรียนในกรุง ลอนคอนนน ทำให้คุณพ่อมีความสนใจในสภาพภูมิประ- เทศแถบชนบทของประเทศองกฤษ และไค้ตงความ ปรารถนาไว้ว่าจะตองพยายามหาโอกาสไปเที่ยวประเทศ องกฤษให้ไค้ และเมื่อไค้ชมสถานที่สำคัญต่าง ๆ พอค แลวก็ประสงค์จะไปพกผ่อนที่เมืองชนบทประมาณ๒เตือน

(®1®) แลวจึงระเดินทางกล*บ ในที่สุดความปรารถนานั้ก็สำเร็จ คุณพ่อพรอมควยคุณแม่ภรรยาคู่ยากใต้เดินทางไปประเท องกฤษสมกวามคุ!งหมาย แฅลกหลานไดิจํกรายกางเดิน ทางให้ใหม่ จึงแทนที่ระใช้เวลา ๒ เคือนพ่กผ่อนย ชนบทขององกฤษ กล*บฅว้*)งใช้เวลาถึง ๓ เคึอนกว่า เพื่อเดินทางท่องเที่ยวรอบโลก ระยะเวลาที่อย จึงนอยกว่าทีฅงใจไว้ การเดินทางไปฅ่ๅงประเทกก ทำ,ให้คุณพ่อ'ไค้มิดรสหายชาวต่างประเทศเที่มขนด คน และย'งดิดฅ่อก*นจนถึงบจุจุบ่นนั้ ความปรารถนาอึกอย่างหนึ่งของคุณ,พ่อก็กึอ ฅองการที่จะทำงานเรื่อย ‘คุ ไปจนกว่าจะถึงงางะสค ของชีวิฅ เพราะเกยชื่นชมทำนผ้ใหญ่บางท่านทนน้ อายุมากแล่ว้ก็ย่งสามารถประกอมกจการส่วนดิง ทร็0 รบปฏิบฅงานเกี่ยวกบส่วนราชกางบางแห'งใดิ ดิ'วยเหฅ นคุณพ่อ,จึงสนใจรกษ'ๅสุขภาพของกน10ง0ยู่1สมอ เ1^คง จ เกตองกาง่ ให คนเองเบนผูลูงก'เยทีบ^เขภาพแข็งแรง ส เม 13ถปงะกอบกจกางใVIเบนประโยชนดอลลาบนนละ

\\©๓) กรอบกรำได้ฅสอคI'วลาที่ยงมีชีๅฅอย่ และคุณพ่อก็ ทำได้สมคำที่ฅ^ความปรารถนาไว คุณพ่อได้คำรง ฅำแหน่งผ้จํคการธนาคารไทยทน สาขาพ่ฌนพงศ์ วน ถึงวนสุคทำยของช้วฅ และการลมบวยกรงสุคทำยที่เบน เหคุให้คุณพอกองจากพวกเราไป คุณพ่อก็ได้ลาบืวย เพียง ๔ ว่นเท่าน1น แสคง'ว,'าแมใน'โอกาสสดทำยขกง ช้วก คุณพ่อก็ยงพยายามให้ธนาคารเสียประโยชน์จา การใช้กำลงสมองของคุณพ่อเพียง ๔ วไแท่านนเอง คุณพอได้พลาคลไ]ลงอย่างแรงในขณะที่กำล่งเดิน ออกกำลำกายอยู่ในบรีเวณบาน เมื่อวไเที่ ๗ ธนวากม ๒๕๑๓ ภายหลงจากที่ได้ไปน่คแนะเกี่ยวกบการจํคงาน วนเกกในวนที่ ๑๙ ธนวาคม กบคุณสมภพ โหฅระกกย ซึ่งเบนหลาน ผู้มกจะเบนหำเรี่ยวห้วแรงท1งในเรื่องการ จคงานวนเก็คและเรื่องอึ่น ๆ อยู่เสมอ ๆ เมื่อกลบมา ถึงบานก็บอกว่าสบายใจและโล่งใจที่ได้ไปนำแนะและ กระเกรียมงานเสร็จเรียบร็อย หลำจากนนก็ได้เดินออก กำล่งกายซึ่งปกฅิก็ได้ปฏิบกเบนประจำ และได้พลาคลม ลง คุณแม่และลูก ๆ ได้ขอรองให้คุณพ่อไปโรงพยาบาล

(*๔) เพอรบการฅรวจร*กษาจากนายแพทย์อย่างละเลียคลี่ถ1ว็น แต่คุณพ่อไม่อยากไปจึงริ'กษๅอ่วอย่ที่อ่าน ชำรากการหกลมกรงนั้จึงอ่องลาหยดงาน แห่คณ จะรู้สึก'ว่าไม่หนกหนา-นก,จึงย*งไม่ยอม(.ลิกล่มกวามคิดที่จุ จคงานวนเกิดกามกำหนด กร1นํ้ถึง'รินที่ ๙ หล''งจากหกอ่ ไค้เพียง ๒ วน คุณพ่อก็สามารถเดินมาริบประท อาหารที่โต๊ะอาหารและอาบนํ้าเองไค้ พุกเล่น เยาพวกลูก ‘คุ หลาน ‘คุ ไค้อย่างสคซึ่นกร:ปรั้กร:เปร่ และฅะงใจว่าจ:ไปทำงานในว''นรุ่งขั้น แต่พวกเราพาก‘ ขอรองให้คุณพ่อลางานเพึ๋อริ'กษาอ่วต่อไปจุ เบ็นปกดิจริง ‘คุ ต่อมาคุณพ่อไค้ปรารภว่า การห กรงนจะถึงก''บกระโหลกลีรษะริ'ๅวหรือไม่ อ่วยก']ามห่ สุขภาพดงกล่าวแล่'ว คุณพ่อไค้แต่งต่'วออกจุๅก เอ๊กซเรย่โคยไม่พงคำท''คทานจุๅกลก *คุ ซึ่งอ่องกา พ่อพักผ่อนมาก ๆ ที่ง์ ‘คุ ที่ลูก ‘คุ จะจ''คเธ๊กซเรย์เกล่อน ทะ)าฅรวจสอบให้ที่อ่านก็ย''งไม่ท''นใจุ เมอกล่บถึ หลงจากเอกซเรย์แอ่ว คุณพ่ออ่อนเพลียลงไปมา!ๅ XบนวาIV!นอย นอนไมหลบ บจึ) ^ บี}บบ่4^ทานย

(๑(3เ) นอนหลบแล*ว กรนวนรุ่งขํ้น วนที่ ๑๒ ธไ;วากม เวลา ปIระมาณ ©๔.๐0 น. จ คุณพI่อลนุกขนบนทนอนเองและ ลมลงใปบนที่นอน หลง'จากนืนก็'ใม่ร้สึกฅวอึเกเลย ลกๆ ไค้พยายามติคต่อโรงพยาบาลหลายแห่ง แต่ก็ไม่สำเร็จ เนองจากเบนว1นเสาร์ซึ่งเบนวนหยคราชการและเบนระยะ เวลากะท้นหนเหลือเกิน กล่าวกือ หลำจากที่ไม่ริสีกตำ เพียง ๒ ชํ่ว่โมง คุณพ่อก็จากพวกเราไปโคยสงบ เมื่อ เวลา ©๖.๔๓ น. สิริรวมอายไค้ ๗๗ บี1 ๑© เคือน ๒๔ วไเ สาเหตุการสินชีวตของคุณพ่อเขาใจว่าเกิคจาก เส*นเลือต่ในสมองคุคฅนทำให้คุณพ่อเสียชีวตโคยกะท้น ก่อนที่คุณแม่และลก ๆ จะนำเขารกบาตำในโรงพยาบาล ไค้ท้น วนที่ ©๙ ธนวากม พ.ศ. ๒๕๑๓ ซึ่งเบนวน ที่จะจคงานฉลองวไ;เกิคกรบรอบ ๗๘ บ วนแต่งงาน กรบรอบ ๕๓ ที่ และวไ;ท้าบญขนห่านใหม่ ก็กลไ) กลายเบนวนบรรจศพกณพ่อ และเบนวนที่คุณพ่อตอง จากพวกเราไปนอนโตคเคยวโตยไม่มลูก ๆ หลาน ๆ หอมล*อมคำที่เคยเบนในยามท้มื่ชีว่คอย่



อารมภบท นาย |0.น.กริสโวลด และ นายประเสริฐ ณ นคร ม'ริกรศาสตร์ หรือ วนิชิฉ่ยมริราย เบนกฏหมาย ของพระเจ้าม*งรายกน์'กริย์ของลานนา ซึ่งทรงสร้างเมือง เชียงใหม่ขนเมื่อ พ.ศ. ©๘๓๕ ตำนานต่าง \"I และ โกลงนิราสหริภุญช่ย กล่าวถึงพระนามพระเจ้า]]งรายไว้ ถกก่องกรงกน แก1พงศาวการโยนกเรียกผิกเบนพระเจ้า เม็งราย รนเบนที่รู้จ้กแพร่หลาย ยากที่ระเปลี่ยนแก้ให ถูกก่องก่งเกิมได้ ฅอนขนก่นได้กล่าวถึงหน*งสือเรืองนั้ โกยเรียกชื่อ ว่า ราชอาณาขกร และในฅอนก่ายกล่าวไว้ว่า “เบน โบราณราชสาตร แก่งบ้านปองเมืองสืบราชบ่เรณมาแก่ ทำวพระยาท*ง'หลายฝูงเสวยเมืองชอ!-เทถราช■ริมมมาแค่ ก่อน กราบก่อเก่าเถึงม่คนืแล

(®๘) มีกำที่น่าพิจารณาอ?)หลายกำ วินิจส'ยมํง วินิจฉ่ยเบนคำมา'จา?)ภาษาบาลี แปลว่า ดีกสิน ไฅร ในที่นิหมายถึง การดีดสิน หรือพิพากษา ของพระเจ้า ม*งราย โ?เขการน่ากฎในธรรมคาสตรมาใช้ให้เจ้า รูปคดี ฅามประเพณีของชาวอินเดียถือกไ;ว่า สากลพ อย่ภายให้กฎธรรมชาติอนแปรเปลี่ยนมีไค้ คือ ธรรม ซึ่งพระมนุ ได้น่ามาเผยแพร่แก'มนุษย์ที่งหลาย ธรรมศาสตร กษ*ฅริย์อินเดียไมมหนำที่ออกกฎหมาย แค่จะฅ่องเรียนรู้ธรรม โคยศึกษาธรรมศาลทร แล้ว ดี?]สินคดีไปทามหล'กในธรรมศาสฅรน1น มอญเบนผ้เรืม เขียนกฎหมาย โคยเรืยกซึ่อว่า ธมมสฅถ (คำบาลี ตรงกบ ธรรมศาลฅร ในภาษาสนสกฤต) ฉบบที่ พระเจ้าพาวิว ผู้กรองประเทศราม'ญ (ในสม'ยสโขพ่ย สรางขืนไว้ เบนฉม'มที่รู้จ้กกนแพร่หลายมาก งานที หลกการจากธรรมศาสตรของพวกอินท แต่เปลี่ยนจ กวามทีเกยวกบศาสนาพราหมณี มาเบนศาสนาพทธ เพอเบนหลกใหกษทริยทสอศาสนาพน5ใช้พิพากษาคดี

(๑๘) พระเกัเอู่'ทอง กบ้ฅริย์พระองค์แรกของอยุธยาก็ไค้ใช้ ธไ]มสฅถแบบมอญ เบนเกณฑ์ฅคสินกคีเหมือนกน (คูบทกวามของแลงกาค์ วารสารสยามสมาคม บี่ที่ ๓๘ เล่ม ๑ หนา ๙ และต่อไป) ราชสํตถ หรือราชสาตร รวบรวม!อกวามที่ กษไริย์วินิจฉไ จ้ฅเขาเบนหมวกหมู่ มืกักษณะแบบเคียว กับธไมกักถ และใช้รวมเขไเบนอนหนึ่งกันเคียว ธไมกักถ พระเจาม่งรายก็อาจไค้รบธไมสฅถ แบบ เคียวกนมาจากหริภุญชไ! และอาจจะใช้ธไมกักถ พิพาก- ษากคีที่ครงกับรปเรื่อง และกงจะไค้รวบรวมกำพิพากษา ของพระองค์ แลวให้กราเบนกฎ เพื่อให้ผู้ปกกรองบ้ เมืองยกต่อมา'ใช้เบนหล่เกในการวินิจฉ,ยกคี อาณาจกร อาณาเบนกำบาลี ฅรงกับ อาชญา ซึ่งเบนกำกันสกฤฅ แปลว่า อำนาจปกกรอง และจกร แปลว่า กัอ เขกแกวน พจนานุกรมไทยแปลอาณากักร ว่า อำนาจปกกรองทางบ้านเมือง ใช้กู่กับพุทธกักร ซึ่งหมายกวามว่า ขอบเขกปกกรองไนพระพุทธทาสนา

(๒อ) ราชปเวฌ เชอสายกษํฅริย์ ขนมธรรมเนียม ซึง อารซะหมายถึง ราชวงศ์ หรือ ขนบธรรมเนียมที่ ก่นมาก็ไค้ ชอกวามคอนฅนของมี'งรๅยศๅสคร อาชจ*มีมาแค่ สมยพระเจามงราย หรือมีฉะน\"น ก็จากกษ'ค่รที่ราชวงศ์ ที่ ซึ่งปกกรองลานนาอยู่จนถึง พ.ศ. ๒80® ซึงกกเบน เมองฃึนของพม่า แตะมาข็นก่บเมีองอยธยาร*หว่ พ.ศ. ๒®๔®-๒๑๗๔ แล่ว่ฅกอย่ใต้พม่าอีก จนถึง พ.ศ. ๒๒๗® เหคุการณ์ก่งกล่า-วจะมีผลเปลี่ยนแป-)ร กฏหมายของลานนาไปอย่างใก'ไม่เบ็1นที่ปา;;จุกที่ ม่งรายศาสกรฉบบเก่าแก่ที่สอ เท่าที่ทร ฉบบทีลานนาสืโหภิกขุ ไปไค้มาจากว่ค้เสาไค้ ฏํๅเภอ เลาไห จ่งหวกสระบุรี กุณไกรศรื นํมมานเทมีนที เบานามอบไหหองสมุกสยๆมสมากน ภาษาและก*'วหนา)สืฎ ที่!ช้เบนของไทยยวน จารสงบนไบสาน ๔๘ ไบ ที่'3 สองหนา นอกทกใบสุกท*ๅยมีหน-แค้ยว น*'อยค่มีค้ระ ค้ค้

(๒.) ไว้ที่ลพบุรี เมื่อบี1วอก พ.ศ. ๒๓๔๓ ก่อนกฏหมาย คราสามควงในรํชกาลที่ ๑ เบนเวลา ๔ บ เข*าใจุ'ว่ากง จะก่คไวเพื่อให้ เชลยศึกที่คูกกวาคฅอนลงมาจากลานนา ปกกรองก่นเอง ไมมทางทราบว่าขํอกวามคอนใคเขียนขน ในบื่ใด กษ้ฅ์ริย์ยุคหลา หากจะเปลี่ยนแท้ข่อความใหม่ก็ม่ก่จะก'ค ข่อความเดิมลงไว้ แลำเขียนข่อความเทื่มเดิมุลงไว้ข่าง- หล่ง วิธีการแบบน็พวกมอญใช้มาก่อน และไทยสม'ย อยุธยาก็ใช้วิธีเคียวก่น คาระเห็นใฅ้จากกฎหมายครา- สามควง ฅ้วอย่างจากม้ง์รายคาสฅร ไค้แก'เรื่อง หนีศึก ในหนำ ๒-๓ เค็มให้ฆ่าเสีย ค่อมาให้ล่กที่หนำผากว่า เข่านายไม่ร'บเลี่ยง ค่อมากล่บว่า ข่อ์ความค้งนั้มีมาแค่ โบราณ และมีข่อความแกไขใหม่ก่อลงมา หมายเหตุท่ายเรื่องมีปรากฏซากนอยู่ในหนำ ๓©-๓ และหนำสดนำย ข่อ์กวามที่ซากน'แคงไม่เกิดขนเพราะ เหฅบังเอิญ แค่น่าจะเบนว่า ขอความจากหนำฅนมาถ

(1® I*) สาเหตุววาทกน ๑๖ ประการ จบลงควยหมายเหตทำย- ^อง เบนขอกวามทมีมาแค่เก่าก่อน ส่วนขอความที เบนกนว่า กอข่ากนนไปกงจะเพมเขำมา!นภายหล่ง หนา ๙๑-๙๖ ไค้กล่าวถึงขอกวามที่นำมาจากกฎหมาย พม่าอ,นอยู่ นอกกลองมงรายกาสกร” ควย นอกจากน ขอกวาม!นมงรายศ]สกรกอนหล่งคูจะกลายก]บกฎหมาย อยุธยาเขาไปมาก ฉบบท ๒ เบนของคุณไกรกรี นิมมานเหมนท์ ซึ่งกค'ซากคน'ฉบบของกงคุลฝรีงเกส ประจำเชยงใหม่ ชอ นอกอง เมือ พ.ศ. ๒๔๘๒ มีขํอก'วามเพมเกิมจาก ฉบบแรกอีกหลายฅอน เช่น กอนที่กล่าวถึงการแบ่ง ปรบระหว่างเข่าหนาที่!นสม่ยพระ เมืองแกำแห1งลาน (พ.ศ. ๒0๓๘-๒๐๖๘) และมีรายขื่อกษกริย์เชียงใหม่ กงแฅพระเจามงรายมากงองกสคาๅๅย ซงกรองเมองอย่ ภ)ย!กโ]รุงศรอยุธยาระหวาง พ.ศ. ๒๑๖©—๒๑^0ง กอน ทายแๆงไว้ว่า กา)'จาก พระยาแสนหลวง ข่าใน ผ้เ,บน

\\ ๒๓) ราชทูค,ในเมืองโยธิยา (อยุธยา) กบพระยายศลือไพร่ คือ พระยาหลืม นนแล คนฉบบเติมของฉบบ'นอฅอง จึงน่าจะเขียนขนราว ๆ พ.ศ. ๒๑๖๙ และเรียกชื่อว่า มํงรายศาสตร ซึ่งอาจเทียบฅกวามหมายไค้จากกาฑช- ศาสฅร ที่กล่าวมาแลำ ฉบับที่ ๓ ไค้มา'จาก'ว,คเชยงหม1แ เชียงใหม่ เบนฉบบเรียบเรียงขนใหม่ ขอกวามสลบคอนกบสอง ฉบบแรกไปหลายแห่ง ฉบบที่ ๔ ผ้เขียนไม่เกยเห็น ทราบแค่ว่าอยู มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ที่งสี่ฉบับเชียนค่ำยตำหนำลือพนเมืองลานนาไทย หรือ คำไทยยวน คนฉบับที่ใช้เบนหลักสำหร\"บเรียบ เรียงเบนภาษาบจจบัน,ในเล่มน ไค้แก่ฉบับวิค้เสาไห้ ส่วนฉบบอื่นใช้เทียบเคืยง^พาะในกรณีที่ไม่เขาใจ หมาย และกรณีที่สงลัยว่าจะกกลอกมาผิกเท่^น

( ๒๔) V(มายเหตุ นายประเสริ1ฐ ณ นคร ไค้บรรยาย เรองนในทประชุมสมมนาปร-รคศาสฅรและโบราณ(ๆคี ลานนาไทย เมอวนที่ ๒๑ กุลาคม ๒๕๑0 และนำกำ บรรยายคพิมพ์ไนหนํงลือคณะ;ริ'เายๅกๅสฅร่และอชุ1ษ ศาสฅร์ ฉบบร’บนองใหม่ สิงหากม ๒๕๑๑ และ;ไค้ แปลเบีนภาษาองกฤษ มอบให้สยามสมากมไว้ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๘ แค่สยามสมากมหาผักรรจุ)แค้มิไค้ จุ)งยํง มิได้พิมพ์เผยแพร่ไป.

(\\®๕) นาย เอ. บี. กริสโวลค์ ผ้ร่วมงานกบนายประ- เสรึ;ฐ ณ นคร แปลศิลาจารึกของประเทศไทยและข4อ กวามในม่งรายศาลฅร ๘ หนำแรกเบนภาษาองกฤษ ไค้ มหนํงสือแสคงกวามเศรำสลคใจเนื่องในมรณกรรมของ กณหลวงโหฅรกิฅยานพัทธ์ ค้งที่ไค้จคพิมพ์ไว้ในหน ไป และนอกจากนน นายกริสโวลค์ยงไค้มอบเงนของมูล- นิธิบรีซวค ให้เบีนค่าพิมพ์ม่งรายศาลฅธ์ฉพับนื่ เจาภาพจึงขอขอบพระคุณอย่างสูงไว้ ณ โอกาสน.

(เสธ*?) 888828 ^000 88รร 80^จ ^0^0081, 8&810 21111 )ลทน31*7 10, 1971 11631* 8อกา30ภ#: 1,331*3 1า35 101(1 ภา6 อ1 7031* 8311161* ร (16311า. I 3ณ 761*7 801*1*7. I 0■ผ' 11 13 3 86761*6 81077 1อ1* 3^03, 6506013117 00ฑา1กฐ อก 11ใ6 676 อ1 7๒31 \\73ร 1อ 1ว6 3 เใ3{วเา7 06161ว1*31101า. 816356 3006]ว1 ทา7 ง่66{) 37ทา1ว311า7. 16381 11 18 3 00๓101*1 10 ^ภ0พ* 11า31 เ16 }ว3386(1 3พ37 0630610117-1๒6 ทา7 0พภ ภาอ!}161* —31 1]า6 6ก(1 อ1 3 1อก2 3ภ(] 0361น1 1116. \\^^111า 1ใา7 7*00(1 พ!ร!! 1.0 703 ๖๐1]า. ^8 6761* 7031*8 8๒061*617- (ร๒ภ0๖) &}?X.

สารบาญ หนา หนีศึก ..1. . -.... ๒ กนฅายกลางสนามรบ . ๓ รบศึกกรณีไค้หำ และ กรณีไม่ไค้หำขำศึกมา .... ๔ เสนาอมาฅย์ฅาย.. ๕ ให้ไพรมเวรผลคเปลี่ยนกไเ .. ๕ ไพร1กู้เงินขุน . —. ๖ ไพร,สรำงไร่นา .... — .. ๖ ไพร่ที่ขุนไม่ควรรํบไปเบนขำ . -. ๖ ขำขอรํบมรดก . ๗ ขำพระยาไปอย่กินกบไพร่ .— . ๗ ลำษณะนายที่ค้และนายที่เลว .. ๘ กวามผครำยแรงซึ่งยอมให้ฆ่ากู้กระทำผิดไค้ -- โทษประหารชีงิฅ . ©0

โทษหน1กสามสถาน ๑๐ การพจารณากวามให้กเVเก ๔ ประการ.... ©๐ ฅฅสินกวาม!ม,ถกฅํอรฏํ14กวรเพิกถอนเสีย ๘ ประการ ๑© อายความยี่สิบบี1 .... 1 1 1 © ธ้' สาเหตุววาทกน ๑๖ ประการ ©๒ ลํกษณะหมน .. ©๓ สกษณะหย่า ©๔ การแบ่งสินสมรส .--. © (3? ลํกษณะม'รกก .... .... ... — ๒๓ ลกษณะหน้ ....1 .^ วฮิ 1 1 1 สกษณะวิวาท (ค่ากนฅีกน) • - •- 61\") 6ไไ ลกบณะใส่กวามกน ๓๘ ลกษณะทรืพยและลกพา. ๔๐ สกษณะ'ซ่อน ยำและลำ •••* (^๘

กฎหมายพร^เจ™ราย นายประเสริฐ ณ นคร เรยบเริยงเบนภาษาบจจบนจาก ตนฉบํบอำเภอเสาไห้ พ.ศ. ๒ ๓๔!!ช สิทธิสว*สดี กฎหมายน(อาณา,จ!กรนื) พระยามงราย เจำได้รไ]รู้มาแต่โบราณ พระองค์สืบวงศามาแต่รู่] Iจำลาวจง ลงมาจนถึงทำวลาวเม็งผู้ฌ็่นพระบิคา ยาม'งรายเจำได้มากินเมืองเชียงราย แลวไปรบพระยาบา (ญีบา) ย*งเมืองหรีภุญช*ย (ลำพน) แลวมาสรำงเชียงให ในจลศกราช ๖๕๔ (พ.ศ. ๑๘๓๕) เคือน ๖ ขน ๕ ค์า เม็ง (มอญ) เรียกว่าว,นพฤหืสบคี ไทยเรียกว่าวไเระวา สงา ยามแดรรุ่ง พระจไทรเสวยฤกษ์ที่ ๘ ชึ่อ บุศย ราศีกรกฎ พระยาม*งรายจึง!]ญแ!ด (ฅงอาชญา)ไว้ เพอ ให้ทำวพระยาที่งหลายผู้เบนลูกหลานเหลน และเสนา อมาฅยไว้ปกกรองเมืองสืบไป รีจ’กิผิด รีวิกิชอบ ด^ต่อ ไปห้

1® ไพร่สิบคนให้มีนายสิบผู้หนึ่ง ข่มกว่านผ้ หนาทเบนผูกกกอ (ลาม) บๅวประกากีเ;องงานกๅา:บเาะจำ นายสบทุกกีน นายสิบ ๕ กน ให้มีนายน้าสิบห้ห มปาก,!)วาและปาก,รายเบนผขๅยรวม ๒ กน นายห่าสิบ ๒ กน ไหมนายรอยผห'นง นายรอย ©0 กนให้มีเจ่าพ'น ผูหนง เจาขน ©0 กน ให้มีเจาหมนผ้หนึ่งเจ่าหมื่น ©๐ คน ใหมเจาแสนผู้หนง ปกกรองเมืองแบบนึ่เนึ ให้ขดเคืองใจพระเจ่าแผ่นกิ.แ หนีศึก ในการรบ ผู้ใดหลบหนีละนึ่งผู้บ''งก'บพั^ชๅ ใ เสย ผู้น'5คบบญชากามลำคบขน มีค''งนึ่ ใพา นายสิ นายหาสบ นายรอย เจาพัน เจ่า1หมื่น เจ่าแสน แล พระยา เมอฆ่าแลว ให้ริบกรอบกร''ว1ๆรพย'สินพ่ง็สน เพือมิ'ให้ผู้อนกูเยี่ยงอย่าง ให้สกหมีกไๅนึ่หน้าผ มนผูนเจานายไม่รบเลียงเพอให้เบนนึ่น่าละอายสิงน้ก ทำนองเคียวกัน ให้ฆ่าผู้ซึ่งละนึ่งลูกน้องในทำ บญชามลาดบลงมาคงน เจาแสน เจ’ๅหมื่น ล่ามหมื่

๓ เจาพน ล่ามพนและพนนอย ล่ามบ่าว กจ้าน ไพร่ เมื่อฆ่าแล่ว ให้ริบเอากรอบกรำทรพย์สินทงสิน ข,อกวามล่งนํ้มีมาแฅ่โบราณ ผ้เบนใหญ่และสำ!- บุรุษก็ควรพิจารณาว่า ชาฅิส์ฅว่ทงหลายมียศศกคมากนั ยงไม่ริกเจ้านายคน ขั้ขลาคละทั้งเจ้านายเสยล่ง,น ผู้ขํ้ ขลาคอึ่น ๆ ก็จะกระทำอย่างเมียวกนนึ่ ให้สกหนำผาก ล่วยหมีกแล่วปล่อยเสียเสิค ฉบำเวคเชยงหมื่น อธิบาย ว่า ทำล่งนเสียหาย (ราย) ยงกว่าคายเสียอก อนึ่ง พระยาเจ้าผู้มีธรรมกรุณา ก็กวรพิจารณาถ คณกวามมีของผู้ขขลาคนึ่ หากทำมีไว้แค่ก่อน ก็ควร กรุณาคามควร เพราะกน'ทกกนก็ย่อมกลำคายคำยล่น ทงสั้น ควรลงโทษบำงเพี่อมีให้คนอึ่นคเยี่ยงอย่าง ไม่ควรประหารชว้ฅ เพราะการเกิคเบนกนนึ่ยากนำ. (การลคหย1อนโทษนึ่ กงเบนขํอกวามที่เล่มเขามา ในชนหล่ง) คนตาสกสารสนามรน เจ้าขนผ้ใคกล่าหาญมาก ไม่ถอยหนี ไค้รบไค้ชน ไค้ฆ่าในที่รบ แค่ถกขำศึกฆ่าคาย ไม่ควรริบกรอบกรว

๔ ทรพยสินเขา'หระคลง เพราะกนทํง๎หลายนาอาสาก่อทำ พร\"ยา กเพอจะคุมกรองลกเมีย เมือคายเพราะร้ปอาสา เจานาย ก!ม'ควรให้ลุกเมียผู้คาย!ค้รบทฤข กวรปล่อย ให้อยู่คาม [จเขา ถำมืลุกหลานควรเลยง!ๅสึบเชั้ ก่อ!ป รบ'สกกรณไดหร และกรฒไบไสหรบๅดฤหๅ มาฅรา ๑ นายฅนผใครบศึกในสนานรบ ใค้ หานายชางนายมามา ควรเลยงคใหาบนใหญ่ อนึ่ร ขาศก}เาลอมบานเนอง ผใครบเชนะ!กห้'ๅขาคลนาให้ รางวลหวละ ๓00 เงน ให!'รนาทีคินและเลยงคให้เบี่ ใหญ หากนายคน!ดหวนายนา ควรเลื่อนขั้นเบนนายนำ คนฅีนไค้หำนายช*'เงก-วรเลื่0นขนเมี1นนาย1มีๅง ให้นํทํ กนให้ภริยา เกรองทอง ทงํ้ทองปลายแขน เสั้อทํ'ๅอย เพราะเขารบอาสาด1'ายเมีนใจุ จึงควรรางว'ลให้อย่าง เค็มใจเช่นกน เพื่อให้กนทงํ้หลายอุคสาหะอาสาก่อ1 มาครา 0 คนค็น!ด้ฆ่านายช่างนายน*'ๅคายในมี'รบ จะตดหัวมาก็!ม'ทน แต่มืผู้รู้เห็นก็กวรรางหัลให้ยศ แก่เขา

๕ เสนาอมาตยตาย ประการหนึ่ง เสนาอมาคย์ผู้ใกช่วยปกกรองบ่าน เมืองคมาก รกษากฎหมาย ให้เบนคุณแก่บ\"านเมืองและ เจ้านาย หากฅายไป กวรปฏิบํฅฅามคำสงของผู้ฅาย เกี่ยวกำาชำงมำเงนทองขำกนทำ)หลาย หากฅายไม่ทนสง เสีย ให้นำทร้พย์สินแบ่งเขำพระกลงกรึ่งหนึ่ง ให้ลูกเม กรึ่งหนึ่ง หากมีลูกหญิงลูกชาย พระยาเจำกวรเลี่ยงกูคา คณกวามคี อย่าให้เสียวงศ์สกุลผู้คาย เพราะเชอผู้ดีหา ไดียากมาก ถำทำผิกกรงสองกรง ก็ไม่ควรประหารชีวิฅ เพราะนึกถึงบุญคุณของผู้คาย ควรสงสอนกูก่อน แค่ถำ ทำผิครำยแรงมาก ไม่มีทางสีงสอน จึงควรลงโทษคาม กวามผิกนน ให้ไพรมเวรผลิตเปลยนกน มาครา ๑ กวรจึกให้ไพร่มีเวรผกเปลี่ยนก่น มาทำ งานหลวง ๑๐ วน กลบไปสรำงเหมีองฝาย ไร่นาสวน เรือกทกน ๑๐ วน จกเชนนถกคามทานองกลองชิรรม แค่โบราณแล

๖ ไพ ร่กู้เงนนน ม■เครา ๑ ไพร่ฅกยาก มากู้เงินขุนผู้เบนนา พนสามบี1แลว่จึงเร่มกีคคอกเบยอย่างนก็เที่ยงธรรมแ ไพรสรำงไรนา มาครา ๑ ไพร1อุคสาหะสร่างบากานารำงสวนรำง ให้เบนนา เบนสวนเบนบำนเมืองให้?!นขำวไปก่อนสามบี ฅ่ยวากนนจึงเกบค่านาค่าสวน เพือให้ไพร่ผ้อฅ สรำงบำนเมือง ๆลๆ เบนพลเมืองค (ก่เนบำนม่นเมืองคี ไค้รบกวามสุขสบาย หากมืผู้ใคถือคีว่ามืยศศกคิ้มาเพี่มค่าเช่าน ขุนผู้กินนา เพ็่อจึกแย่งชิงเอานาไปจากผ้สรำงกนเค้มน อย่ายอมให้กระทำไค้ มนเบนกนเลว อย่าปล่อยให้มียก มีอำนาจ ถาเบนผู้เกิยจกรำน ท็จะทำให้ไร่นาเ บำนเมืองก็จะพลอยเสื่อมถอยไปควย ไทรทบนไนควรรบไปเบนขำ ขุนไม่กวรรบไพร่ ๔ ประเภทนไปเบนขำ ก็อ ๑. ผมหนสินมาก ไม่มีทางชำระหนี จะหนีไปเบนขำข

๓) เพื่อ'ไห้พ่นหน ๒. ผู้กำลงจะแพ้กวาม ๓. ผ้เบนโจร แย่งชงฆ่ากนลำขำวของท่าน ๔. ผู้ละท่งราชการ ฃาขอรบมรดก มาค'รา ๑ เกิมเบนไพร่เอาคำไม่รอก จึงเขาไป เบนขาของขุนทำวพระยา ค่อมาพ่อแม่พี่นองผู้เบนไพร คาย โกยไม่ไค้สงเสียเรื่องมรคกไว้ หากมนจะไปขอรืบ มรกก ไม่กวรให้รำยกเวำกรณีที่ผู้คายสำให้ไว้ ก็ให้ มรกกเท่าที่สงไว้ไค้ เพราะว่ามนเอาตำไม่รอค จะพลอย พๆพี่นองอื่นล่มจมไปกำย นาทระยาไปอยกินกบไทร มาฅรา ๑ ขำของทำวพระย าไปอย่ก็นกับไพร่ เกก ลกหญิงลูกชายจำนวนเท่าใค หากพ่อซึ่งเบนขำท พระยาคาย หรือทงลกเมียไว้ ก็ไม่ควรให้ลูกไปเบนขา ของทำวพระยา กวรให้อยู่กับแม่เบนไพร่เมือง เพ'ร'าะ ว่าไพร่เมืองหาไค้ยาก มาครา ๏ ขำของพระยามาอาศยอยู่ก็นกบไพร่ใน บานเรือนไพร ม่นยงเบน'ของเวิงแผนคนอยู ไหเมยสง

๘ ขาวห่อเมื่อถึงเวรมาทำงาน,ใหเจ่า'นายคน เท่านก แลว หากขำน,นฅายไม่ควรเอาสกเมยม่นมาเบนขำ [บราณกล่าวว่า ท่าวพระยากรองเมืองไค้ก็ควยไพ และ ไพ:ท่าหายากนำ ไม่กวรท่งท่บไพร่มาเบนขำ เ เหคน ลกษณะนายทดและนายทเลว มาฅรา ๑ ขุนในโลกน้มื ๒ ประเภท คือ ขนธรรม และขุนมาร ขุนธรรมมืลํกบณะท่งนื ขุนผ้ใคประกอ ควยสงกหวคถุ ๔ ประการ คือ เมฅฅากรณาไพร่ไทย ไม่บาปไพร่ไหมไทย ราวฅีทุบผูกมำไพร่ไทย ขนผู้เบน เชนน กอขุนธรรม ขุนผู้ใคไม่ประกอบควยล่งกหๅก ๔ ประการกอ ไม่เมฅฅากรุณาไพร่ไทย ย่อมบาปไพร ไหมไทย ราว่ฅทุบผูกมำไพร่ไทย ใส่ขื่อกามำเชือก แลวร่งแก ข่มขี่เอาขำ1วของ บงกบลกหลานไพร่ไปเบน เมย หรอขมขนเมยไพร ขนเชนน ชอวาขนมารอย่ท่ ไไหนไพรเมองฉบหายทนน กนเชนนีไม่กๅรใบ้เบน Vเญ มนเบนฅนงวนกนพษใน กลางเมอง ถามหนอลำ ก็^เบน

๔ พิษรำยแก่บ่านเมึอง เจำขุนผู้อาสาค่างหฅ่างฅ พระยา ควรทำคามแบบขนธรรมแล ดวงมผิดรายแรงชงยยมให้บ่าผิกระบ่าผิดไห้ การฆ่าผู้แระทำผิครำยแรง โคยผู้ฆ่าไม่ต่องรํบโทษ มีคำ)ต่อไปน ๑. ฆ่าชู้และฌียคํวยก่นในที่รโห^าน (ท สง,ค) ๒. ฆ่าขโมยซึ่งไล่จำ]ไค้พรำมท1งของกลางไนมีอ ๓. เจาบ่านฆ่าผู้ลือหอกคาบมาถึงท้อยู่ ๔. เจาบ ผิที่ลอบเขามาในบ่านผิคกาละ คือกลางคืน ๕. เจาบ่าน ฆ่าผู้รำยในขณะที่มาซ,คทบเรือนคอนกลางคืน หากผกมำผู้กระทำผิคไค้แล่ว กลบฆ่าเสียใใเภาย หลำ ผ้ฆ่าก็มีกวามผิค มาครา ๑ ผู้'ใคมีความผิคมากหรือนอยก็คาม เมื่อ เจำขนไปเอาคำ หากม่นใชหอกคาบต่อสู้หรือถือหอกคาบ วงหนไปก็คี ผู้ใคฆ่าคายไม่มีความผิค แต่ถาหากมนยอม หรือวี่งหนควยมีอเปล่าหามม่ไห้ผู้จืบฆ่ามน ผู้ไคฆ่าก็ กวามผิค อนึ่ง ถำจบ่ผ้กระ'ทำผิคมคโคแล'ว ฆ่าเสียไม่นำ มาให้เจำขนพิจารณาคก่อน ผู้ฆ่ากมความผคคองเสยกา สินไหม

๑0 โทษประหารชวิต ผูกระท้าผิครายแรงก'วรป;,ะหาร'ซวฅ มีคงคือไปนึ่ ๑* ฆ เผู [มมความผก ๒. เกาะ;กนกกทานหาอขาทำน ไปฆ่าเอาทรพย ๓. ทำลายกุฏิวหารพระพทธรป ๔. รกส ท (ผกทาผาทาง) ๕. ชิงVIรพยทำน (ครบทำน) ๖. รํบ ผูกน (แกวหาญขา) ของท\"วพาะยามาพชิๅในบ่'ๅน ๗.ลกของพระสงฆ์ ๘.ลูกฆ่าพ่อ ๙.ลูกฆ่า11ฆ่ ๑๐. ฆาพ่ ๑๑. ฆาเจา ๑๒. เมียฆ่าคืๅ ไทษทนกสามสสๅน [ทษหนกมสามสถาน คือ ๑. ประหารชิๅค ๒. คือ ฅนฅฅมีอ ๓. เอาไปขายเสียค่าง1มีอง หรืออึกนยหนึ ฃบออกจากเมอง การพป็ารณๅส9ามใหดเหต ๔ ประการ ก Iพใ) เรแเ เอ เ เมา'!งปวง ใหอเหค ๔ ประการ กือ ให้ดูรากาของว่าถูกหรือแพง วฅถุถอยกๅามหนั หรียเบา ๑. ให้ดูเวลาที่เสียนัๅวของไป นัาเสียข เมอรากาถูก ให้ฅดสินอย่างของ:ากๅถูก นัๅเสียข0งไป

๑9 เมอรากาแพง ให้ตกสินอย่างของรากาแพง ๒. ให้คว่า กวามฑีพีพาทกนนน เกิคขนนานแก่วหรือเพิ่งเกิค เหค เก่คกลางกืนหรือกลางวน เชำ'หรือกา ๓. สอบสวนคว่า ของรากาถูกหรือรากาแพง ๔. ให้ถูว่าของเก่าใหม่ ไค้ ใช้ไปแลวเพียงใค คามกาถา,ทมีมาแค่โบราณ'ว'า ว่ฅถ กาก่ญจ เวสํญจ อฆํ ปรืโภก*ญ-จนํ ฅลย่ฅวา บญ-จ- ฐานานิ ธาเลยุยคถํ ว*พ*กฃิณา ตดสินความไมคูกตอาอนคารเทิแดอนเสอ ๘ ประการ มาครา ๑ ถอยกำทงหลายอนไค้พรอมเพรียงก่น ค*กสินตามธรรมโบราณแลวไม่กวรให้ผู้ใฅเพีกถอน กค้ (กวาม) ยำแก่คสินไม่ถกตองลมควรเพ็กถอน เสียมี ๘ ประการ กือ ๑. ตกสินโกยใช้อำนาจอาชญา ข่มเหง ๒. ตกสินเพ้อเมียคเบียนเอาตำลูกเมียท่าน ๓. ตกสินโกยผ้หญิง ๔. ตกสิน,ในเวลากลางกืน ๕. คก- สิ นที่บ้านของผู้ท*คสิน ๖. ฅคสินในบ้านที่รโหฐาน สง*ก) ๗. คกสินโกยผู้ที่เบนศฅรูก่บกู่กวาม (เจากวาม) ๘. ตกสินโกยนายของกํกวามผายหนงผ่ายใค

๑1® ทง ๘ ประการน ท้าวพระยาเจาขุนเพิกถอนเสย แลวให้ฅคสินใหม่คามโบราณธรรมนนเถิค อายความยสิบบ มาครา ๑ กคีเรืองฆ่าพนกน ปท้นชิงกน ทบคี ผูกมํคกน เบนชู้เมียกน ชิงทรพย์ท้น ฝากของก สน ชิงไรนาทีคนกน หรอกคอน ‘ทุ นอกเหนอจุๅกน หากมไควากลาวกนภายใน ๒0 บี ให้พนอายความไป แค่ท้าหากไค้ว่ากล่าวกนหลายกรํ้รื ก็ยงคำเน หรือถาหากกู่กวามยอมรบ-ว่ามีกคีกนจุริ0 ก็อาจุคำเนินกค ไค้แม้จะเกิน ๒๐ บีแลว สาเหตาวาทกน ๑๖ ประการ กนทงหลายในโลกน จุกววาท (ผิค) ท้นควยเหค ๑๖ ประการคงนกือ ๑. กู้ของท่าน ๒. ยืมของท่ๅน ๓. รวมทุนกนทำการท้าหากำไร ๔. รไ]จุำงทำงานไ เ]!เชืจ ละกงง เนเสย (8น ใใงของแลวจุะขอกน ^15 ปลอม (แปลก) ของซึ่งไม่มีวิญญาณ ๗. ค่อยก'น ๘. 3วิเมีย จะหย]กน ๙. รกเมยทานจุบมอถอนม ๑0. แยงทรํ'พิย์

*๓ และแย่งมรกก ๑๑. ฝากของกํนไว้ ๑๒. ของสญเสย ไป (เสแท้) ๑๓. ไค้คืนไม่ครบถำน (ไค้บ1ท่วม) ๑๔. ของนํอยอำงว่าของมาก ๑๕. การเล่นพนไเ ๑๖. เหๆระหว่างกนเลวกนคื (กนบาปกนบุญ) พ่อแม่ ลก ผำเมีย ขาและเจา “ผู้จำพิจารณาแต่งทำนปองเมืองต่าง (แทน) ทำวพระยา ให้วฌิจำเริญแก่ทำนเมืองแก'ทำวพระยา ให้ไพร่ไทยอย่สขสำราญช (ทก) ทำนเพิง (พึง) ปฎบฅ กระทำตามอาณาจกร (กฎหมาย) อนใแทอะ คำทงหลาย ฝูงน (ขอความเหล่าน) เบนโบราณราชศาสตร์แต่งทำน ปองเมืองสืบราชปเวณี (สืบสาย) มาแต่ทำวพระยาทง หลายฝงเสวยเมือง ชอบทศราชธรรมมาแต่ก่อน ตราบ ต่อเทำเถิง (ถึง) บคนแล” ลกษณะหมน ลกษณะหมน (หมาย) สกสาวหลานสาวท่านมืตงน หากเจำขนหรือผ้ตืหะ)นทํว้เดือนหนึงจะไปแต่ววา,แ (ลู่ ก็ให้ไปตามนน กรณีนายสิบนายกวานกให้ท่าตามคำพูต ที่กำหนกไว้สองหรือสามเตือน หากพ่นกำหนตไม่บอก

๑๔ กล่าวให้ทราบและไม่ไปแฅ่งงาน ไค้แต่กนท่าผายหญ ไว้เช่นนให้,พ่อแม1พี่-ฟ้องผายหญิง หากใหม่ให้แก่ ผู้มาหมนคนเค้มจะว่ากล่าวอะไรมิไค้ มากรา ๑ ผู้ชายเอาของไปหม1นลูกหลานท่าน พ่อ แม่ก็ยินยอม เจำฅํวไม่ยินยอมจึงหนีไปอย่ยํงที่ฅวชอ ให้ไหมค่าห่อขาวหมาก (ขไเหมาก) ©©,๐0๐ เบย ผิไปหม่นเจ่าต่วและพ่อแม่ยินยอม และส่งค แลว ภายหลงสาวไม่ยินยอมหนีไป ให้ไหมค่าห่อหมา ๒๒,๐๐๐ เบั้ย เงินค่าต่วสาวนนก็ให้ส่งคื ชงพาสาวนนหนี'ไป ให้ไหมมิน ๕๕,๐๐๐ เบยในกรณ ที่ไม1ท ราบว่าหญิงมีค่หมนแลว แต่ถาทราบก็ให้ไ ๑๑๐,๐๐๐ เบย ผิเจำต่วและพ่อแม่ไม่ยินยอม อย่าให้ถึยเบน Vเมน หากสาวหนีไปแต่งงานที่บ่'านอึ่นอย่าว เพียงแต่ให้คืนค่าของฝากเท่าน่น ลกนณะหย่า ลกษณะผว่เมียหย่าก่น มีคํงนั้ มาต-}า ๑ ผ้ชา อยู่กินก*บผู้หญิง นำเงินไปเบ็่นคำรกคำขน นำ

๑^ ซอทอยู่ทีนอน นำเงินไป!ห้เปลอยลวาน ? แลเบนการ รกเการพพ่อคาแม่ยายเบื่อเขาท1งสองอย่คํวยก'นไม1ไค้ ทีง คู่ไม่มีความผิค แค่จะหย่ากน ให้คืนเงินค่าขนให้แก่ผ ชาย ส่วนทีผ้1ชายเอามาเปลอยล'วานก็คี ซอเครื่องนุ่งห่ม ให้ภรรยาหรือจ่ายกินคำยกไเก็คื และที่ผ้หญิงจ่ายค่ นุ่งห่มให้สามีก็ที ไม่ควรเรืยกรองคืน ส่วนทีเปลอยลวาน ใเน แม้อย่คํวยกน ๓ วน ๗ าไเก็ฅกเบนของ!ม้านหญิง เพราะเหฅผ้หญิงกิไค้แก1เถำไปฅามวไเและคืนทีล่วงไปไม่ ควรฅองคืนของเพราะเหตนน การแบ่งสินสมรส์ ของที,หาไค้คำยกำหลม้นเค่งงาน ให้แบ่งเบน ๓ ส่วน ให้หญิง ๒ ส่วใเ ชายส่วนหนึ่ง ผมีลูกชายหรือ หญิงให้ไวแก่ภรรยา หากผ้ชายเลว ชอบผกมคทบทีให้หำแคคบ่าพง โคยไม่สมควร ไม่ชอบใจพ่อคาแม่ยายเช่นนีลูคค่า™1น? ให้ไล่มไเไป ริบของม1นไว้ทงหมค แม้จะทำมาหากินไค มาควยกนก็ไม่ แบ่งให้มไแลย เพราะ!ม้นทำเลวค่อเจ่าทีใ หย่ากนเพราะเหฅนึ่

๑๖ ผิหญิงเลวชอบคบชู้ ให้ขายหญิงนนแบ สามีครึ่งหนีง ให้พ่อแม่ของหญิงครึ่งหนึ่งเ พ่อแม่ไม่ส่งสอนลูกเบนเหฅให้มีชู้ ผิเขาทำมาหากิน (เมียเรือน) ควยกน ชายคายก่อน พนองผ่ำขชายจะม-เซิงเอาขV)ของที่หาไค้ควยกนหรือเงิ ค่าขนหมากกดี อย่าให้ไป เพราะชายน,นออกจ ครอบกรวพ่อแม่แลว เงินค่าข*นหมากที่พ่อแม่ให้ คงแคเขามชวิคอยู่กเบนของลกผ้นน เมื่อเขาคายยำเรือน ภริยาโคยไม่ไค้สงเสียไว้ สามีคายของก็คกเบ็นของภริ แม้หากผู้ฅายส่งเสียไว้,ให้ของแก่ญาติพี่1ห้อง ทเรอนภรยา (เรอนหนา) กไม่เบนไปคามพแขาลง เห)งา\" สมบฅทหาไคควยก่นนี บงเกิคที่เรือนภริยาไม่ สามี แค่ถำภริยานนรำสามีไม่อยากให้สามีเสียก ไว จะแบ่งให้ญาติสามีก็คามใจหญิงนน คามประ;เพณ บานเมอง (กองเมอง-คลองเมอง) ก็ควรให้ไค้แล หากภริยาผู้เบนเจ้าเรือนคายก่อน สามีจะกล‘บ อยู่เรือนพ่อแม่ (เรือนหล*'ง) ให้แบ่งของซึ่