มิลินทปัญหา เล่ม ๑

ปุพพโยคกณั ฑ ๒๗ คร้ังน้ันแล ทานพระโรหณะไดกลาวกะทานพระนาคเสน วา “นี่แนะ นาคเสน ฉันไมอดโทษใหเธอ ดวยเหตุเพียงวาเธอ มาขอขมาน้ีหรอก, น่ีแนะ นาคเสน มีเมืองหน่ึงช่ือวา สาคล, พระราชานามวา มิลินท ทรงครองราชสมบัติอยูท่ีเมืองน้ัน, พระราชาพระองคนั้น ทรงใชทิฏฐิวาทะถามปญหาขมเหงพระ- ภิกษุสงฆ, ถาหากเธอไปท่ีเมืองน้ัน ทรมานพระราชาพระองค นั้น ทาํ ใหทรงเล่ือมใสในพระพุทธศาสนาไดแลวไซร, อยางนี้ แลวฉันจึงจักอดโทษเธอ” ดังนี้. พระนาคเสนกลาววา “ขาแตทานผูเจริญ พระเจามิลินท พระองคเดียวจงยกไวเถิด, ทานผูเจริญ ถาหากวาพระราชา ทุกพระองคในชมพูทวีปทั้งสิ้น จะพึงเสด็จมาถามปญหากะ กระผม, กระผมจักถวายวิสัชชนาทาํ ลายปญหาน้ันใหหมด, ขาแตทานผูเจริญ ขอจงอดโทษแกกระผมเถิด” ดังนี้แลว เม่ือ ทานพระโรหณะยังคงกลาววา “เราไมอดโทษใหหรอก” ดังน้ี จึงกลาววา “ขาแตทานผูเจริญ ถาอยางนั้น ตลอดไตรมาสนี้ กระผมจักอยูในสํานักของใคร?”. “น่ีแนะ นาคเสน ทาน พระอัสสคุตนี้ อยูที่เสนาสนะวัตตนิยะ, เธอจงเขาไปหาทาน พระอัสสคุต ณ ที่ทานพํานักอยูเถิด, ครั้นเขาไปแลวก็จงกราบ ท่ีเทาของทานพระอัสสคุตดวยเศียรเกลา, และจงกลาวกะทาน ตามคําของฉันอยางน้ี วา ‘ขาแตทานผูเจริญ พระอุปชฌาย ของกระผมขอกราบเทาของทานดวยเศียรเกลา, ขอถามถึง ความเปนผูมีอาพาธนอย มีโรคนอย ความคลองแคลวมีกําลัง

๒๘ ปพุ พโยคกัณฑ  ความอยูผาสุกของทานดวย, ทานผูเจริญ พระอุปชฌายของ กระผมสงกระผมมาอยูในสํานักของทานตลอดไตรมาสนี้’ ดังนี้ เถิด, และเม่ือทานถามวา ‘อุปชฌายของเธอชื่อไร?’ ก็ตอบ ทานวา ‘ช่ือวา พระโรหณะ ทานผูเจริญ’, เมื่อทานถามวา ‘ฉัน ละชอ่ื ไร?’ กค็ วรตอบทา นอยางน้ี วา ‘ทานผเู จรญิ พระอุปช ฌาย ของกระผมยอมรูจักชื่อของทาน’ ดังน้ีเถิด” ทานพระนาคเสน รับฟงคาํ ของพระอุปชฌาย วา “เอวํ ภนฺเต” ดังนี้แลว ก็กราบ ไหวทานโรหณะ กระทาํ ประทักษิณ ถือบาตรและจีวร เท่ียว จาริกไปตามลําดับ ไดเขาไปทางที่เสนาสนะวัตตนิยะตั้งอยู, ไดเขาไปหาทานพระอัสสคุต แลวไปยืนอยู ณ ที่สมควรสวน หนึ่ง, ทานพระนาคเสนขณะยืนอยู ณ ท่ีสมควรสวนหน่ึง แล ไดกลาวกะทานพระอัสสคุต วา “ทานผูเจริญ พระอุปชฌาย ของกระผมขอกราบเทาของทานดวยเศียรเกลา, ขอถามถึง ความเปนผูมีอาพาธนอย มีโรคนอย มีความคลองแคลว มีกาํ ลัง ความอยูผาสุกของทานดวย*, ขาแตทานผูเจริญ พระ- อุปชฌายของกระผมสงกระผมมาอยูในสาํ นักของทานตลอด ไตรมาสน้ี” ดังน้ี. ลําดบั นั้นแล ทา นพระอสั สคุตไดก ลาวกะทานพระนาคเสน วา “เธอช่ือไร?” “ทานผูเจริญ กระผมช่ือนาคเสน” “อุปชฌาย                                                *ปาฐะวา เอวฺจ วเทติ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ปุจฺฉติ, คําวา เอวฺจ วเทติ เขา ใจวาเกิน เพราะไมรับกับประโยคหรอื บทไร ๆ.

ปุพพโยคกัณฑ ๒๙ ของเธอชอื่ ไร?” “ทา นผูเจริญ พระอุปช ฌายข องกระผมช่อื โรหณะ” “ฉันละ ชื่อไร?” “ทานผเู จรญิ พระอปุ ชฌายของกระผม ยอมรจู กั ช่อื ของทา น” ทานพระอสั สคตุ “ดีละ ทานนาคเสน จงเก็บบาตรและจีวร เสียเถิด” “ขอรับกระผม” ทานพระนาคเสนเก็บบาตรและจีวรแลว กไ็ ปปด กวาดบรเิ วณ ตงั้ น้ําลา งหนา ไมช าํ ระฟน ไว. ฝา ยพระเถระ ก็ยังคงปดกวาดบริเวณท่ีทานพระนาคเสนปดกวาดไวแลว, เททิ้ง น้าํ นั้นเสีย นาํ นํา้ อื่นมา, และเอาไมชาํ ระฟนอันน้ันออกไป ถือเอา ไมช าํ ระฟนอ่ืน, ไมไ ดทําการพูดจาสนทนาดว ย, พระเถระทําอยาง นี้ตลอด ๗ วัน ในวนั ท่ี ๗ จงึ ถามอีก เมื่อพระนาคเสนตอบอยาง น้ันนั่นแหละอีก ทานจึงอนุญาตใหอยูจําพรรษาได. ๑๖. ก็ในสมัยน้ันแล มีมหาอุบาสิกาผูหน่งึ คอยอุปฏฐากบํารุง ทานพระอัสสคุตมาตลอด ๓๐ ปเต็ม. ครั้งนั้นแล มหาอุบาสิกา ผูน้ันไดเขาไปหาทานพระอัสสคุต ณ ท่ีทานพํานักอยู. ครั้นเขา ไปแลวก็ไดกลาวกะทานพระอัสสคุต วา “หลวงพอ ในสํานักของ ทานน้ี มีพระภิกษุรูปอื่นหรือไม?” “มี มหาอุบาสิกา, ในสาํ นักของ อาตมามีภิกษุรูปหน่ึง ช่ือวา พระนาคเสน”. “หลวงพออัสสคุต ถา อยางนั้น ขอทานพรอมทั้งทานนาคเสนจงรับภัตตาหารในวัน พรุงน้ีเถิด” ทานพระอัสสคุตยอมรับนิมนตโดยดุษณี. ตอจากน้ันแล เม่ือราตรีนั้นลวงไปแลว ในสมัยใกลรุง ทานพระอัสสคุต ถือบาตรและจีวร เขาไปยังสถานที่อยูของ

๓๐ ปพุ พโยคกัณฑ  มหาอุบาสิกา พรอมกับทานพระนาคเสนผูเปนปจฉาสมณะ (พระเดินตามหลัง, พระตดิ ตาม), คร้ันเขา ไปแลวกน็ ง่ั ลงบนอาสนะ ท่ีเขาเตรียมไว. ลําดับนั้นแล มหาอุบาสิกาผูนั้นไดเล้ียงดูทาน พระอัสสคุต และทานพระนาคเสนใหอ่ิม ใหเพียงพอดวยของ เคี้ยวของฉันอันประณีต ดวยมือของตน. ตอจากนั้นแล ทาน พระอัสสคุตไดกลาวกะทานพระนาคเสนผูฉันเสร็จแลว ปลง มือจากบาตรแลว วา น่ีแนะ ทานนาคเสน ขอจงทําการ อนุโมทนาแกมหาอุบาสิกาเถิด” กลาวคําน้ีแลวก็ลุกจากอาสนะ หลีกไป. ลําดับน้ันแล มหาอุบาสิกาผูน้ันไดกลาวกะทานพระนาค- เสนวา “หลวงพอนาคเสน โยมแกแลว โปรดทาํ การอนโุ มทนาแก โยมดวยธรรมกถาทีล่ ึกซง้ึ เถิด” ตอจากนน้ั ทา นพระนาคเสนจึงได ทาํ การอนุโมทนาแกมหาอุบาสิกาผูนั้น ดวยธรรมกถาที่ลึกซ้ึง เปนโลกุตตระ เกี่ยวของกับสุญญตา. ครั้งน้ันแล ธรรมจักษุ (ดวงตาเห็นธรรม คือโสดาปตติมรรคญาณ) อันปราศจากธุลี ปราศจากมลทิน ก็ไดเกิดขึ้นแกมหาอุบาสิกาผูน้ัน บนอาสนะน้ัน น่ันเทียว วา “สงิ่ ใดสง่ิ หนง่ึ มีความเกิดขนึ้ เปน ธรรมดา สง่ิ นน้ั ท้ังหมด ลวนมคี วามดับไปเปน ธรรมดา” ดงั นี.้ แมทา นพระนาคเสน พอทํา การอนุโมทนาแกมหาอุบาสิกานั้นแลว ก็พิจารณาธรรมที่ตนเอง แสดงไป ต้ังวิปสสนาไดแลว ยังคงน่ังอยูบนอาสนะน้ันน่ันแหละ ก็ดาํ รงอยูในพระโสดาปตติผล.

ปพุ พโยคกณั ฑ ๓๑ ครัง้ น้ัน ทา นพระอัสสคตุ นั่งอยูท โี่ รงกลม ทราบวา บุคคล ทั้ง ๒ ไดธรรมจักษุแลว ก็กลาวคาํ สาธุการวา “ดีจริง ดีจริง นาคเสน ดวยการใชลูกศรประหารคราวเดียวกัน เธอก็ทําลาย กิเลสหมูใหญ ๒ ฝายได” ดังนี้, ทั้งเทวดาจํานวนหลายพันก็ได กลาวคําสาธุการ. ๑๗. ตอจากน้ัน ทานพระนาคเสนลุกจากอาสนะ เขาไปหา ทานพระอัสสคุต ณ ที่ทานพํานักอยู, ครั้นเขาไปแลวก็กราบไหว ทานพระอัสสคุต แลวน่ังลง ณ ท่ีสมควรสวนหนึ่ง, ทานพระ อัสสคุตไดกลาวกะทานพระนาคเสนผูนั่งลง ณ ท่ีสมควรสวน หนึ่งแลว วา “น่ีแนะ นาคเสน ขอเธอจงไปยังเมืองปาฏลีบุตร, ทา นพระธรรมรักขิตอาศัยอยูท ว่ี ดั อโสการาม ใกลเ มอื งปาฏลบี ุตร, เธอจงเรียนพระพุทธพจนในสํานักของทานพระธัมมขิตนั้น เถิด” ดังนี้. ทานพระนาคเสนถามวา ทานผูเจริญ เมืองปาฏลี- บุตรอยูไกลจากนี้ไปสักเทาไรขอรับ?” “หลายรอยโยชนแล นาคเสน” “ทานผูเจริญ หนทางก็ไกล, ในระหวางทางภิกษาหาร ก็หายาก, กระผมจักไปไดอยางไร?” “เธอจงไปเถิดนาคเสน ในระหวางทางเธอจักไดบิณฑบาตขาวสาลีสุกที่ปราศจากกาก และแกงมากมาย กับมากมาย”. ทานพระนาคเสนรับคําวา “ขอรับกระผม” แลวก็กราบไหวทานพระอัสสคุต กระทํา ประทักษิณ ถือบาตรและจีวรหลีกจาริกไปทางที่เมืองปาฏลีบุตร ต้ังอยู.

๓๒ ปพุ พโยคกณั ฑ  ๑๘. ก็ในสมัยน้ันแล เศรษฐีชาวเมืองปาฏลีบุตรคนหนึ่ง กาํ ลังเดินทางไปเมืองปาฏลีบุตรพรอมกับเกวียน ๕๐๐ เลม. เศรษฐีชาวเมืองปาฏลีบุตรไดเห็นทานพระนาคเสนผูกาํ ลังเดิน มาแตไกล, พอเห็นแลวก็ไดเขาไปหาทานพระนาคเสน, เขาไป ถึงแลวก็กราบไหวทานพระนาคเสน ถามวา “หลวงพอจะไป ไหน?”, ทานพระนาคเสน “ทานคฤหบดี อาตมภาพจะไปเมอื ง ปาฏลีบุตร”, “ดีจริง หลวงพอ, แมพวกเราก็จะไปเมืองปาฏลี- บุตร, ขอทานจงไปพรอมกับพวกเราเถิด”. คร้ังนั้นแล เศรษฐีเมืองปาฏลีบุตร เลื่อมใสในอิริยาบถ ของทานพระนาคเสน จึงเล้ียงดูพระนาคเสนใหอ่ิม ใหเพียงพอ ดวยของเค้ียวของฉันอันประณีต ดวยมือของตน ถือเอาอาสนะ ท่ีหนึ่งซ่ึงเต้ียกวา ไปน่ัง ณ ท่ีสมควรสวนหน่ึง, เศรษฐีชาวเมือง ปาฏลีบุตรผูนั่งอยู ณ ที่สมควรสวนหนึ่งแลว ไดถามทานพระ- นาคเสนผูฉันเสร็จแลว ปลงมือจากบาตรแลว วา “หลวงพอ ทานช่ือไร?” “ทานคฤหบดี อาตมภาพชื่อวา นาคเสน”. “หลวงพอ ทานรูพระพุทธพจนหรือไม?”. “อาตมภาพรูบทพระ อภิธรรม ทานคฤหบดี” “หลวงพอ เปนลาภของพวกเราหนอ พวกเราไดดีแลวหนอ, ท่ีวาแมโยมก็เปนนักเรียนพระอภิธรรม, แมทานก็เปนนักเรียนพระอภิธรรม, หลวงพอ ขอทานจงพูด ถึงบทพระอภิธรรมเถิด” ครั้งนั้นแล ทานพระนาคเสนได แสดงพระอภิธรรมแกเศรษฐีชาวเมืองปาฏลีบุตร, เม่ือทานยัง แสดงอยูน่ันเทียว เศรษฐีชาวเมืองปาฏลีบุตรก็ไดเกิดธรรมจักษุ

ปุพพโยคกณั ฑ ๓๓ อันปราศจากธุลี ปราศจากมลทิน วา “สิ่งใดส่ิงหนึ่งมีความ เกดิ ขึ้นเปนธรรมดา, ส่ิงนนั้ ทงั้ หมดลว นมคี วามดบั ไปเปน ธรรมดา” ดังน้ี. ลาํ ดับนั้นแล เศรษฐีชาวเมืองปาฏลีบุตรสงเกวียน ๕๐๐ เลมไปขางหนากอนแลวตนเองเดินไปเบ้ืองหลัง หยุดยืนท่ีทาง สองแพรง กลาวกะทานพระนาคเสน วา “หลวงพอ น้ีคือเสน ทางไปวัดอโสการาม, หลวงพอ น้ีคือผากัมพลแดงยาว ๑๖ ศอก กวาง ๘ ศอก, ขอจงอนุเคราะหรับผากัมพลแดงผืนนี้เถิด หลวงพอ” ทานพระนาคเสนไดอนุเคราะหรับผากัมพลแดง ผืนน้ัน. เมื่อเปนเชนนั้น เศรษฐีชาวเมืองปาฏลีบุตรก็พอใจ ดีใจ บันเทิง เกิดปติโสมนัส กราบไหวทานพระนาคเสน กระทาํ ประทักษิณ หลีกไป. ๑๙. ครัง้ นั้นแล ทานพระนาคเสนไดเขาไปหาพระธัมมรกั ขติ ที่ วัดอโสการาม, เขาไปถงึ แลวก็กราบไหวทานพระธมั มรกั ขิต บอก ถึงเหตุผลท่ีตนมา แลวก็เรียนพระพุทธพจนคือพระไตรปฎกใน สาํ นักของทานพระธัมมรักขิต ใชเวลา ๓ เดือน เรียนจบโดย พยัญชนะ โดยการแสดงเพียงคราวเดียวเทานั้น, ใชเวลาอีก ๓ เดือน ทําไวในใจโดยอรรถ (ใสใจอรรถ). ตอจากนั้น ทานพระธรรมรักขิตไดกลาวกะทานพระ นาคเสน วา “นี่แนะ นาคเสน คนเล้ียงโคก็ไดแตรักษาโค, แต คนอื่น (คือเจาของโค) กลับไดบริโภคโครส แมฉันใด, นาคเสน

๓๔ ปุพพโยคกัณฑ  ตัวเธอ แมทรงจําพระพุทธพจนคือพระไตรปฎกได ก็หาเปนผู มีสวนแหงสามัญญผลไม ฉันน้ันเหมือนกัน” ดังน้ี. พระนาคเสน “ทานผูเจริญ พอทีละ ดวยการเรียนพระไตรปฎกเพียงเทาน้ี” ทานใชเวลาตอนกลางวัน (ที่เหลืออยู) วันนั้นน่ันแหละ ใชเวลา กลางคืนคืนนั้นนั่นแหละ (ปฏิบัติไป) ไดบรรลุพระอรหัตตผล พรอมทั้งปฏิสัมภิทา, พรอมกับการแทงตลอดสัจจะ เทวดา ท้ังหลายท้ังปวงก็ไดใหสาธุการแกทานพระนาคเสน, แผนดิน ก็บันลือลั่น, พวกพรหมก็ปรบมือ, ผงจันทนอันเปนทิพย และ ดอกมณฑารพอันเปนทิพยก็โปรยปรายลงมา. คาํ อธบิ าย รสคือสมบัติที่เกิดจากโคที่พึงไดจากโคมีนมสดเปนตน เรียกวา โครส. คําวา สามัญญผล ไดแ กผ ลแหง สมณภาวะ ๔ อยาง คือ โสดาปตติผล ๑, สกทาคามิผล ๑, อนาคามิผล ๑, อรหัตต- ผล ๑, คาํ วา ปฏิสัมภทิ า ไดแกป ญญาท่รี ูแตกฉาน มี ๔ อยาง เรยี กวา ปฏสิ มั ภทิ า ๔ อยาง คือ อตั ถปฏิสมั ภทิ า - ปญ ญาทร่ี ู แตกฉานในอรรถคือในผลที่เกิดข้ึนจากเหตุ ๑. ธัมมปฏิสัมภิทา - ปญ ญาท่ีรแู ตกฉานในธรรมคือในเหตุทท่ี าํ ผลใหเ กดิ ข้ึน ๑. นริ ุตติ- ปฏิสัมภิทา - ปญญาท่ีรูแตกฉานในนิรุตติคือในภาษา โดยเฉพาะ ในภาษามคธ อันเปนมูลภาษาของสัตวท้ังหลาย ๑. ปฏิภาณ-

ปุพพโยคกัณฑ ๓๕ ปฏิสัมภิทา - ปญญารูแตกฉานในปฏิภาณ คือในความแจมแจง เกี่ยวกับอารมณท่ีปฏิสัมภิทา ๓ อยางขางตนรูอยู และเก่ียวกับ กิจแหงปฏิสัมภิทา ๓ อยางขางตนน้ันนั่นแหละ ๑. ๒๐. ก็ในสมัยน้ันแล พระอรหันต ๑๐๐ โกฏิ ประชุมกันที่ รักขิตตลวิหารบนภูเขาหิมพานตแลวก็ไดสงทูต (ตัวแทน) ไป ที่สาํ นักของทานพระนาคเสน บอกวา “พระนาคเสนจงมา พวก เราตองการพบพระนาคเสน” ดังนี้. ลาํ ดับนั้น ทานพระนาคเสน ไดฟงคาํ พูดของทูตแลวก็อันตรธานหายตัวที่วัดอโสการาม ไปปรากฏที่รักขิตตลวิหาร บนภูเขาหิมพานต เบื้องหนาพระ อรหันต ๑๐๐ โกฏิ. ครั้งนั้น พระอรหันต ๑๐๐ โกฏิ ไดกลาวกะทานพระ นาคเสน วา “ทานพระนาคเสน พระเจามิลินทพระองคนี้ ขมเหงภิกษุสงฆดวยการใชวาทะโตวาทะ ถามปญหา, ไดโปรด เถิด ทานนาคเสน ขอทานจงไปทรมานพระเจามิลินทเถิด” ดังนี้. พระนาคเสน “ทานผูเจริญท้ังหลาย พระเจามิลินทพระ องคเดียวขอจงยกไวเถิด, ถาหากวาพระราชาทั้งหลายในชมพู- ทวีปท้ังส้ิน จะพึงเสด็จมาถามปญหากะกระผม, กระผมจัก แกปญหาน้ันทําลายเสียใหหมด, ทานผูเจริญทั้งหลาย ขอทาน จงไปสูเมืองสาคล อยาไดกลัวไปเลย”. ลาํ ดับน้ันแล พระภิกษุ เถระทั้งหลาย ไดทาํ เมืองสาคลใหรุงเรืองดวยผากาสาวพัสตร ใหมีลมพัดตลบไปดวยลมแหงฤาษี.

๓๖ ปุพพโยคกณั ฑ  ๒๑. ก็ในสมัยน้ันแล ทานพระอายุปาละ อาศัยอยูที่สังไขย- บริเวณ. คร้ังนั้นพระเจามิลินทรับส่ังกะอาํ มาตยทั้งหลาย วา “ทานผูเจริญท้ังหลายเอย ราตรีแจมกระจางนาร่ืนรมยจริง หนอ, วันน้ีเราพึงเขาไปเพ่ือสนทนา ถามปญหากะสมณะหรือ พราหมณทานใดไดหนอ, ใครหนอ อาจสนทนากับเรา เพ่ือ บรรเทาความสงสัยได” ดังนี้. เม่ือรับสั่งอยางน้ีแลว พวกขา หลวงโยนกประมาณ ๕๐๐ ก็ไดกราบทูลความขอน้ันกะพระ เจามิลินท วา “ขาแตมหาราชเจา มีพระเถระรูปหน่ึง ช่ือวา พระอายุปาละ ทรงพระไตรปฎก เปนพหูสูต บรรลุอาคม (ชาํ นาญปริยัติ), เวลาน้ี ทานอาศัยอยูท่ีสังไขยบริเวณ, ขาแต มหาราชเจา ขอพระองคจงเสด็จไปถามปญหากะทานพระอายุ- ปาละเถิด พระเจาขา” ดังนี้. พระราชา “ถาอยางนั้นนะ พนาย พวกเธอจงไปแจงพระคุณเจาเถิด” ดังน้ี. ครั้งน้ันแล เนมิตติอาํ มาตย ไดสงตัวแทนไปท่ีสํานักของ ทานอายุปาละ เรียนทานวา “ทานผูเจริญ พระเจามิลินท มีพระประสงคจะพบทานอายุปาละ” แมทานอายุปาละก็ได กลาวอยางนี้วา “ถาอยางน้ัน ก็ขอพระราชาจงเสด็จมาเถิด”, ลาํ ดับนั้น พระเจามิลินทผูอันขาหลวงโยนกประมาณ ๕๐๐ คน แวดลอมแลว ไดเสด็จข้ึนรถทรงอันประเสริฐ เขาไป ยังสังไขยบริเวณ ณ ที่ทานพระอายุปาละพาํ นักอยู, คร้ัน เสด็จเขาไปแลว ก็ไดตรัสสัมโมทนียกถากับทานพระอายุปาละ, ครั้นตรัสสัมโมทนียกถาอันเปนเครื่องทาํ ใหระลึกถึงกันจบแลว

ปุพพโยคกัณฑ ๓๗ ก็ประทับ ณ ที่ควรสวนหนึ่ง, พระเจามิลินทครั้นประทับ ณ ที่สมควรสวนหนึ่งแลว ก็ไดตรัสความขอน้ันกะทานพระอายุ- ปาละวา “พระคุณเจาอายุปาละ การบวชของพวกทานมี ประโยชนอ ะไร, อะไรเปน ประโยชนอยางย่ิงของพวกทาน?” พระ เถระกลาวถวายคําตอบวา “ขอถวายพระพร การบวชมีการ ประพฤติธรรมการประพฤตสิ งบเปน ประโยชน, สามัญญผล (ผล แหงความเปนสมณะ ๔ อยาง มีโสดาปตติผล เปนตน) เปน ประโยชนอยางย่ิงของพวกอาตมา” พระราชา “พระคุณเจา ผูประพฤติธรรม ประพฤติสงบบางคนแมท่ีเปนคฤหัสถก็มีอยู มิใชหรือ?” พระเถระ “ขอถวายพระพร ใช ผูประพฤติธรรม ประพฤติสงบแมท ี่เปนคฤหสั ถก ม็ ีอย,ู ขอถวายพระพร เมอื่ คราว ท่ีพระผูมีพระภาคทรงประกาศพระธรรมจักร ท่ีปาอิสิปตนมิค- ทายวนั ใกลเ มอื งพาราณสี พวกพรหม ๑๘ โกฏกิ ไ็ ดม ีการตรัสรู ธรรม, สวนการตรสั รธู รรมของพวกเทวดาทัง้ หลายลว งพน หนทาง จะนับได, บุคคลเหลาน้ันทั้งหมดลวนเปนคฤหัสถ, หาเปน บรรพชิตไม, ขอถวายพระพร ยังมีอีก เม่ือพระผูมีพระภาคทรงแสดง มหาสมัยสูตร, เมื่อทรงแสดงมหามังคลสูตร, เม่ือทรงแสดงสม- จิตตปริยายสูตร, เม่ือทรงแสดงราหุโลวาทสูตร, เมื่อทรงแสดง ปราภวสูตร เทวดาท้ังหลายจาํ นวนลวงพนหนทางจะนับได ก็ ไดมีการตรัสรูธรรม, บุคคลเหลานั้นท้ังหมดลวนเปนคฤหัสถ, หาเปน บรรพชติ ไม” พระราชาตรสั วา “ถา อยา งนน้ั นะ พระคณุ เจา

๓๘ ปุพพโยคกัณฑ  อายุปาละ การบวชของพวกทานก็เปนของไรประโยชน, พวก สมณสากยบุตรทั้งหลายยอมบวชและประพฤติธุดงด เพราะ เปนผลหลั่งไหลแหงกรรมที่ทาํ ไวในภพกอน, พระคุณเจาอายุ- ปาละ ภิกษุผูที่ถือการฉันมื้อเดียว, ภิกษุเหลาน้ัน ในภพกอน เปนโจรปลนโภคทรัพยของคนอื่นหรือไร, ในบัดนี้ภิกษุเหลานั้น จึงตองเปนพระฉันม้ือเดียว, ยอมไมไดฉันตามกาลอันควร เพราะเปนผลหลั่งไหลแหงกรรมที่ตัดโภคทรัพยของคนอื่นน้ัน, ภิกษุเหลานั้นจะไดมีศีลก็หาไม จะไดมีตบะก็หาไม มี พรหมจรรยก็หาไม, พระคุณเจาอายุปาละ สวนวาภิกษุพวกที่ ถือแตการอยูที่ในที่โลงแจง, พวกภิกษุเหลาน้ันในภพกอนลวน เปนโจรปลนบานหรือไร, ในบัดน้ีภิกษุเหลาน้ัน จึงตองเปนผูอยู แตที่โลงแจง, ไมไดใชสอยเสนาสนะ เพราะเปนผลหล่ังไหลแหง กรรมท่ีทําเรือนของคนอื่นใหพินาศน้ัน, ภิกษุเหลานั้นจะไดมีศีล ก็หาไม, จะไดมีตบะก็หาไม, จะไดมีพรหมจรรยก็หาไม, พระคุณเจาอายุปาละ สวนวาภิกษุพวกท่ีเปนเนสัชชิกะ (ถือ การน่ังเปนวัตร คือไมนอน) พวกภิกษุเหลาน้ัน ในภพกอนลวน เปนโจรปลนคนเดินทางหรือไร ในบัดน้ีจึงตองเปนเนสัชชิกะ ไมไดการนอนหลับ เพราะเปนผลที่หล่ังไหลแหงกรรมที่จับคน เดินทางมามัดใหนั่งนั้น, ภิกษุเหลาน้ันจะไดมีศีลก็หาไม จะไดมี ตบะก็หาไม, จะไดมีพรหมจรรยก็หาไม” ดังนี้. เมื่อพระราชาตรัสอยางน้ี ทานพระอายุปาละก็น่ิงเฉย ไป, ไมกลาวตอบอะไร ๆ. ครั้งน้ันแล พวกขาหลวงโยนก ๕๐๐

ปพุ พโยคกัณฑ ๓๙ ไดกราบทูลความขอนั้นกะพระเจามิลินทวา “ขาแตมหาราชเจา พระเถระก็เปนบัณฑิตอยูหรอกพระเจาขา, แตวาเปนผูไมแกลว- กลา จึงไมกลาวตอบอะไร ๆ” ดังน้ี. ครั้งน้ันแล พระเจามิลินท พอทรงเห็นวา ทานพระอายุ- ปาละน่ิงเฉยไป ก็ทรงปรบพระหัตถโหรอง รับส่ังกะขาหลวงโยนก ทั้งหลาย วา “ทานผูเจริญท้ังหลายเอย ชมพูทวีปวางเปลาหนอ, ชมพูทวีปเหลวเปลาหนอ ใคร ๆ ผูเปนสมณะหรือพราหมณ, ผูอาจสนทนากับเรา เพื่อบรรเทาความสงสัยไมมีเลย” ดังนี้. ๒๒. ครั้งน้ันแล เมื่อพระเจามิลินททรงเหลียวดูบริษัททั้งปวง ไปขางนั้นขา งนีอ้ ยู ทอดพระเนตรเหน็ พวกขา หลวงโยนกผไู มก ลวั ไมเกอเขินแลว ก็ทรงเกิดพระดาํ ริขอน้ีข้ึนมาวา “เห็นทีวาภิกษุ รูปใดรูปหน่ึงซ่ึงเปนบัณฑิตผูอาจสนทนากับเราจะตองมีอยู เปนแน ไมตองสงสัย พวกขาหลวงโยนกเหลานี้จึงไมเกอเขิน” ดงั นี้. ลาํ ดบั น้นั พระเจามิลินทจึงรับส่ังกะพวกขาหลวงโยนก วา “น่ีแนะ พนาย ภิกษุรูปใดรูปหน่ึงซึ่งเปนบัณฑิตผูอาจสนทนากับ เราเพ่ือบรรเทาความสงสัยจะตองมีอยู”. ก็ในสมัยนั้นแล ทานพระนาคเสน แวดลอมดวยคณะ สมณะ เปนเจาหมู เจาคณะ เปนอาจารยประจาํ คณะ เปนผูที่ คนท้ังหลายรูจัก เปนผูมียศ คนทั้งหลายเปนอันมากนับถือวา ดี เปนบัณฑิตผูเฉลียวฉลาด มีปญญา เปนวิญูชนผูละเอียด ออน รูแจมแจง ฝกแลว แกลวกลา สดับตรับฟงมาก ทรง

๔๐ ปพุ พโยคกณั ฑ  พระไตรปฎ ก บรรลุเวท มีความรแู ตกฉาน บรรลอุ าคม มปี ฏิสมั ภทิ า- ญาณแตกฉาน ทรงปริยัติในคําสอนของพระศาสดาอันมีองค ๙ บรรลุบารมีญาณ ฉลาดในการแสดงและแทงตลอดในธรรมใน พระดาํ รัสของพระชินวรพุทธเจาและในอรรถมีปฏิภาณวิจิตรไม รูจ กั จบสิน้ มคี าํ พดู วิจติ ร แตง คําพูดไดง ดงาม ใคร ๆ โจมตไี ดยาก ใคร ๆ ขมข่ีไดยาก หาผูเหนือกวาไดยาก ปองกันไดยาก ใคร ๆ ขัดขวางไดยาก ไมกําเรบิ ดจุ ทะเล, ไมหว่ันไหวดุจพญาภูเขา, เปน ผู ละขา ศึก บรรเทาความมืด สรางแสงสวาง กลา วไดมาก บดขยี้ คณะแหงเจาคณะอื่นได ยํ่ายีวาทะลัทธิอื่นได เปนหมูท่ีหมูภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกา พระราชาและราชมหาอํามาตย ทั้งหลายสักการะ เคารพ นับถือ บูชา นอบนอม เปนผูแสดง คําสอนของพระชินวรพุทธเจาอันประกอบดวยองค ๙ แกวิญู- ชนผูมีความรู ผูถึงพรอมดวยการเง่ียโสตสดับ, เปนผูบอกหน ทางธรรม เปนผูสองแสงสวางคือพระธรรม. เปนผูยกเสาหลัก คือพระธรรม, บูชายัญคือพระธรรม, โบกธงคือพระธรรม, ยกธง ชยั คือพระธรรม, เปา สงั ขคอื พระธรรม, ล่นั กลองคือพระธรรม, บันลอื สหี นาทคอื พระธรรม, เปลง เสยี งดุจเสียงพระอินทร, เปนผู ทําโลกท้ังส้ินใหอ่ิมเอิบดวยเมฆฝนอมตะหาใหญคือพระธรรม ซ่ึงสงเสียงลั่นไพเราะ มีสายฟาแลบคือญาณประเสริฐซอนอยู เพียบดวยหาฝนคือกรุณา เที่ยวจาริกไปตามหมูบานชนบท ราชธานีทั้งหลายจนถึงเมืองสาคลตามลําดับ. ทราบมาวา คร้ัง นั้น ทานพระนาคเสนอาศัยอยูท่ีอสงไขยบริเวณพรอมกับ

ปุพพโยคกณั ฑ ๔๑ ภิกษุสงฆ ๘๐,๐๐๐ รูป. เพราะเหตุน้ัน ทานโบราณาจารยจึง ไดกลาววา :- “ทานพระนาคเสนเปนพหูสูต มีคําพูดวิจิตร ละเอียดออน แกลวกลา ฉลาดรูสมัย (ลัทธิ) และเฉลียวในปฏิภาณ. ก็ภิกษุ ทั้งหลายผูทรงพระไตรปฎก ชาํ นาญนิกาย ๕ และนิกาย ๔ เหลานนั้ ไดต ั้งพระนาคเสนใหเ ปนหวั หนา. พระนาคเสนผมู ปี ญญา ลกึ ซง้ึ เปนปราชญ ฉลาดสิง่ ท่ีเปน ทางและมิใชทาง ผบู รรลุประโยชน สูงสุด ผูแ กลว กลา ผูอ ันภกิ ษุผมู ปี ญ ญาละเอยี ดออน เปน สจั จวาที ทั้งหลาย แวดลอมแลว ไดเที่ยวไปตลอดบานและนิคม เขาไป จนถึงเมืองสาคล คราวนั้น ทานพระนาคเสนพักอาศัยอยูท่ี อสงไขยบริเวณ ทา นพระนาคเสนนน้ั ไดก ลา วกบั พวกคนทั้งหลาย ดุจพญาไกรสรราชสีหบันลือสีหนาทอยูบนภูเขา ฉะนั้น” ดังน้ี. ๒๓. คร้ังน้ันแล เทวมันติยอํามาตย ไดกราบทูลพระเจามิลินท วา “ขาแตมหาราชเจา ขอพระองคจงทรงรอสักหนอยเถิด พระ เจาขา, ขาแตมหาราชเจา ยังมีพระเถระรูปหนึ่ง ช่ือวา พระ นาคเสน ทานเปนบัณฑิตผูเฉลียวฉลาด มีปญญา ฝกดีแลว แกลวกลา เปนพหูสูต มีคําพูดวิจิตร มีปฏิภาณ งดงาม ถึงฝง (เจนจบ) ในอรรถปฏิสัมภิทา ธรรมปฏิสัมภิทา นิรุตติปฏิ- สัมภทิ า และปฏิภาณปฏสิ มั ภิทา, บดั น้ี พระเถระรปู น้ันพกั อาศัย อยูที่อสงไขยบริเวณ พระเจาขา, ขาแตมหาราชเจา ขอพระ องคจงเสด็จไปถามปญหากะพระนาคเสนเถิด พระเจาขา, พระ

๔๒ ปพุ พโยคกณั ฑ  นาคเสนนั้นสามารถสนทนากับพระองค บรรเทาความสงสัยได พระเจาขา” ดังนี้. ลาํ ดับน้ันแล พระเจามิลินททันทีท่ีทรง สดับเสียง (ที่เปลง) วา “พระนาคเสน” ดังนี้เทานั้น ก็ทรงเกิด ความกลัวขึ้นมาเทียว เกิดความหวาดหวั่นขึ้นมาเทียว, เกิด พระโลมชาติชูชันข้ึนมาเทียว. ลาํ ดับน้ัน พระเจามิลินทก็ รับส่งั กะเทวมนั ติยอํามาตย วา “พอมหาจาํ เรญิ เอย พระนาคเสน อาจสนทนากบั เราไดหรอื ?” “ขาแตม หาราชเจา พระนาคเสนอาจ สนทนาแมกับทาวโลกบาลทั้งหลาย คือ พระอินทร พญายม ทาววรุณ ทาวกุเวร ทาวปชาบดี ทาวสุยามะ ทาวสันดุสิต แม กับทานทาวมหาพรหมผูเปนปูของพอ (เปนบรรพบุรุษ) จะ ปวยกลาวไปใยถึงการสนทนากับผูเปนมนุษยทั้งหลายเลา พระเจาขา” ลําดับนั้น พระเจามิลินทรับสั่งกะเทวมันติยอํามาตย วา “ถาอยางนั้นนะ เทวมันติยอาํ มาตยเธอจงสงตัวแทนไปท่ีสาํ นัก ของพระคุณเจาเถิด” เทวมันติยอํามาตยทูลตอบสนองวา “พระ เจาขา” ดังน้ีแลว ก็ไดสงตัวแทนไปท่ีสํานักของทานพระนาคเสน แจงทานพระนาคเสนวา “พระเจามิลินททรงประสงคจะพบ พระคุณเจานาคเสน” ดังน้ี. ฝายทานพระนาคเสน ยอมรับ นิมนตวา “ถาอยางนั้น ก็จงเสด็จมาเถิด” ดังนี้. คร้ังน้ันแล พระเจามิลินท ผูอันขาหลวงโยนกประมาณ ๕๐๐ คนแวดลอม เสด็จขึ้นรถทรงอันประเสริฐ เขาไปยัง อสังไขยบริเวณอันเปนท่ีท่ีทานพระนาคเสนพาํ นักอยู พรอม

ปพุ พโยคกัณฑ ๔๓ ท้ังหมูไพรพลหมูใหญ. ก็ในสมัยนั้นแล ทานพระนาคเสนน่ังอยู ท่ีโรงกลมพรอมกับภิกษุสงฆ ๘๐,๐๐๐ รูป. พระเจามิลินท ไดทอดพระเนตรเห็นบริษัทของทานพระนาคเสนแตไกลทีเดียว, ครั้นทอดพระเนตรเห็นแลว ก็รับสั่งความกะเทวมันติยอํามาตย วา “บริษัทใหญนี่ของใครกัน?” “ขาแตมหาราชเจา เปนบริษัท ของทานพระนาคเสน พระเจาขา” ครั้งน้ันแล เมื่อพระเจามิลินททอดพระเนตรเห็นบริษัท ของทานพระนาคเสนแลว, ก็ทรงเกิดความกลัวขึ้นมาเทียว, เกิด ความหวาดหว่ันขึ้นมาเทียว, เกิดพระโลมชาติชูชันขึ้นมาเทียว. คร้ังนั้นพระเจามิลินททรงกลัว หวาดหว่ัน หวาดเสียว สลด มี พระโลมชาติชูชัน มีพระทัยวิปริตไป มีพระทัยเสียไป มีพระทัย พลา นไป มพี ระทัยแปรปรวนไป ดจุ ชา งท่ถี กู ขอสบั รุมลอ ม, ดจุ นาค ท่ีถูกพวกครุฑรุมลอม, ดุจสุนัขจ้ิงจอกที่ถูกงูเหลือมรัด, ดุจหมี ที่ถูกฝูงควายรุมลอม, ดุจกบที่ถูกงูเลื้อยตาม, ดุจเน้ือที่ถูกเสือ- เหลืองไลตาม, ดุจงูท่ีเจอหมองู, ดุจหนูที่เจอแมว, ดุจปศาจ เจอหมอผี, ดุจพระจันทรที่ปากราหู, ดุจงูที่ติดอยูในลุง, ดุจนก ท่ีติดอยูในกรง, ดุจปลาท่ีติดอยูในขาย, ดุจคนที่หลงเขาไปใน ปาสัตวราย, ดุจยักษผูมีความผิดตอทาวเวสสุวัณ, ดุจเทพบุตร ผูกาํ ลังจะสิ้นอายุ ทรงดําริวา “ขอบริษัทน้ีอยาดูหมิ่นเราไดเลย” ดังน้ีแลว ก็ทรงตั้งพระสติ (แข็งพระทัย) รับสั่งกะเทวมันติย- อํามาตย วา “นี่แนะ เทวมันติยะ เธออยาเพิ่งบอกเราวา พระคุณ เจารูปไหนคือทานพระนาคเสน, เราจักขอรูวาพระคุณเจารูปไหน

๔๔ ปุพพโยคกัณฑ  เปนพระนาคเสนเอง ไมตองบอกเลยเทียว” ดังนี้. “ดีแลว พระ เจาขา พระองคจะทรงทราบเองทีเดียว พระเจาขา” ก็ในสมัยน้ันแล ทานพระนาคเสนนั่งอยูในภิกษุบริษัทน้ัน เบ้ืองหนาภิกษุ ๔๐,๐๐๐ รูปผูมีพรรษาออนกวา เบื้องหลังภิกษุ ๔๐,๐๐๐ รูปผูมีพรรษาแกกวา. ครั้งนั้น พระเจามิลินทรงเหลียวดูภิกษุสงฆท้ังปวง ท้ัง เบ้ืองหนา ท้ังเบื้องหลัง ท้ังทามกลาง ไดทอดพระเนตรเห็น ทานพระนาคเสนผูนั่งอยูทามกลางภิกษุแตไกลเทียว คร้ัน ทอดพระเนตรเห็นทานพระนาคเสนผูปราศจากความกลัวความ หวั่นเกรง ปราศจากโลมชาติชูชัน ปราศจากความขลาดกลัว แลว ก็ทรงทราบโดยอาการน่ันเทียววา “ในหมูพระสงฆนี้ ทานผู นี้แหละคือพระนาคเสน” เม่ือทรงทราบอยางน้ีแลว พระเจามิลินทจึงรับสั่งกะเทว- มันติยอํามาตย วา “น่ีแนะ เทวมันติยะ ทานผูนี้แหละ คือทาน พระนาคเสน” “ถูกตอง พระเจาขา ทานผูนี้แหละคือพระนาค- เสน, พระองคทรงรูจักพระนาคเสนดีแลว พระเจาขา” เพราะ เหตุน้ันพระราชาก็ทรงยินดีวา “ใคร ๆ ไมตองบอกเลยเทียว เราก็รูจักพระนาคเสนได”. ครั้งน้ันแล เม่ือพระเจามิลินททอด พระเนตรเห็นทานพระนาคเสนแลวก็ทรงเกิดความกลัวขึ้นมา เทียว, เกิดความหวาดหวั่นขึ้นมาเทียว, เกิดพระโลมชาติชูชัน ข้ึนมาเทียว. เพราะเหตุน้ันทานโบราณาจารยจึงกลาววา :

ปพุ พโยคกณั ฑ ๔๕ “เพราะไดทอดพระเนตรเห็นพระนาคเสนผูถึงพรอม ดวยจรณะ ผูฝกดีแลวในอินทรียสังวรอันเปนเคร่ืองฝกที่สูงสง พระราชาจึงไดตรัสคํานี้วา เราเคยพบเห็นสมณพราหมณท่ีเรา พูดดวยมามากมาย สมณพราหมณท่ีเราเคยรวมสนทนาดวย ก็มากมาย เราไมไดเกิดความกลัวเชนนั้น เหมือนอยางท่ีเกิด ความหวาดหว่ันขึ้นมาในวันน้ีเลย วันน้ีเราจักมีความพายแพแน ไมตองสงสัย สวนพระนาคเสนจักมีชัย เพราะวาจิตของเรา ไมหยุดน่ิงเลย” ดังน้ี. จบพาหิรคาถา จบปุพพโยคกัณฑที่ ๑

๔๖ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   กณั ฑที่ ๒, มลิ ินทปญหา วรรคท่ี ๑, มหาวรรค ปญหาท่ี ๑, ปญญัตติปญหา คร้ังนั้นแล พระเจามิลินทไดเสด็จเขาไปหาทานพระ นาคเสน ณ ท่ีทานพํานักอยู, คร้ันเขาไปแลวก็ไดตรัสสัมโมทนีย- กถากะทานพระนาคเสน. ตรัสสัมโมทนียกถาอันเปนเหตุให ระลึกถึงกันเสร็จแลว ก็ทรงนั่งลง ณ ที่สมควรสวนหนึ่ง. แมทาน พระนาคเสนก็ไดทําพระทัยของพระเจามิลินทใหทรงยินดีดวย คําสัมโมทนียกถาตอบ. ลาํ ดับนั้น พระเจามิลินทไดตรัสกะทานพระนาคเสน วา “พระคุณเจา คนทั้งหลายรูจักทานอยางไร, พระคุณเจาชื่อไร?” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพติ ร คนท้ังหลาย รูจักอาตมภาพวา ‘พระนาคเสน’ เพื่อนผูประพฤติพรหมจรรย รวมกนั ก็เรยี กอาตมภาพวา ‘นาคเสน’ , กแ็ ตวามารดาบดิ าตง้ั ช่อื เรียกอาตมภาพวา ‘นาคเสน’ บาง วา ‘สูรเสน’ บา ง, วา ‘วีรเสน’ บา ง วา ‘สีหเสน’ บาง. ขอถวายพระพร กแ็ ตค าํ วา ‘นาคเสน’ นี้ เปนเพียงคํากลาวถงึ เปนเพยี งสมญั ญา (ชอื่ ที่รูจักกนั ดี) เปน เพียงบญั ญัติ (ชื่อแตงต้ัง) เปน เพยี งโวหาร (ช่ือรอ งเรยี ก) เปน เพียงนาม (ชือ่ อยา งหนงึ่ ) เทา น้ัน, ความจริงในชอื่ วา นาคเสนนี้ หามบี ุคคลอยูไม”

มลิ นิ ทปญหากัณฑ ๔๗ ลาํ ดบั นั้น พระเจา มลิ ินทไ ดต รสั อยางนี้ วา “ทา นผูเ จริญ ทง้ั หลาย ทง้ั พวกขาหลวงโยนก ๕๐๐ คน ท้งั ภกิ ษุ ๘๐,๐๐๐ รปู ขอจงฟงขา พเจา, พระนาคเสนน้ี ไดก ลา วอยา งนว้ี า ‘ความจริงใน ช่ือนาคเสนน้ี หามีบุคคลอยูไม’ ควรหรือหนอที่พระนาคเสนจะ เปลง คํานน้ั ออกมา” ดังน้ี ตอจากนั้น พระเจามิลินทก็ไดตรัสถึงความขอนั้นกะทาน พระนาคเสน วา:- “พระคุณเจานาคเสน ถาหากวาไมมีบุคคลไซร ใครเลา ถวายจีวร บิณฑบาต เสนาสนะและเคร่ืองบริขารคือยาท่ีเปน ปจจัยสําหรับคนไข แกพวกทาน, ใครรับเอาจีวรเปนตนน้ัน, ใครรักษาศีล, ใครบาํ เพ็ญภาวนา ใครทาํ พระนิพพานใหแจง, ใครฆาสัตว, ใครลักเอาของท่ีเขามิไดให, ใครประพฤติผิดในกาม, ใครกลาวคําเท็จ, ใครด่ืมนาํ้ เมา, ใครทําอนันตริยกรรม ๕, เพราะเหตุนั้น ก็ไมมีกุศล, ไมมีอกุศล, ผูทาํ กุศลกรรมและ อกุศลกรรมก็ดี ผูใชใหทาํ ก็ดี ก็ไมมี, ผลวิบากของกรรมดีกรรม ชั่วก็ไมมี, พระคุณเจานาคเสน ผูใดฆาทาน แมผูนั้นหาช่ือวา มีการทําปาณาติบาตไม, พระคุณเจานาคเสน แมแตตัวทาน ก็ไมมีอาจารยหรอก, ไมมีอุปชฌาย, ไมมีการอุปสมบท. คาํ ที่ ทานกลาววา ‘ขอถวายพระพร มหาบพิตร เพื่อนผูประพฤติ พรหมจรรยรวมกันก็เรียกอาตมภาพวา นาคเสน’ ดังน้ี ใด, ในคําน้ีอะไรเปนนาคเสนเลา เสนผมหรือ เปนนาคเสน?” พระนาคเสน: “หามิได มหาบพิตร”

๔๘ วรรคที่ ๑, มหาวรรค   พระเจามิลินท: “ขนหรือ เปนนาคเสน?” พระนาคเสน: “หามิได มหาบพิตร” พระเจามิลินท: “เล็บหรือ ฟนหรือ...หนังหรือ...เนื้อหรือ... เอ็นหรือ...กระดูกหรือ...เยื่อในกระดูกหรือ...ไตหรือ...หัวใจหรือ... ตับหรือ....พังผืดหรือ.....มามหรือ....ปอดหรือ....ไสใหญหรือ.... ไสนอยหรือ...อาหารใหมหรือ...อาหารเกาหรือ....ดีหรือ....เสมหะ หรือ...น้ําหนองหรือ....เลือดหรือ....เหง่ือหรือ....มันเหลวหรือ.... น้าํ ตาหรือ...ไขมันหรือ....นา้ํ ลายหรือ...น้าํ มูกหรือ...ไขขอหรือ... นํ้ามูตรหรือ... ฯลฯ มันสมองหรือ เปนนาคเสน?” พระนาคเสน: “หามิได มหาบพิตร” พระเจามิลินท: “รูปหรือ เปนนาคเสน?” พระนาคเสน: “หามิได มหาบพิตร” พระเจามิลินท: “เวทนาหรือ เปนนาคเสน?” “หามิได มหาบพิตร” “สัญญาหรือ เปนนาคเสน?” “หามิได มหาบพิตร” “สงั ขารหรอื เปน นาคเสน?” “หามไิ ด มหาบพติ ร” “วญิ ญาณหรอื เปนนาคเสน?” “หามไิ ด มหาบพติ ร” “พระคณุ เจา อนื่ ไปจาก รปู เวทนา สัญญา สงั ขาร และวญิ ญาณหรือ เปน นาคเสน?” “หามไิ ด มหาบพิตร” พระเจามิลินท: พระคุณเจา ขาพเจาถามแลวถามเลาก็ ยังไมพบเห็นนาคเสนน้ันเลย เสียงท่ีเปลงวา ‘นาคเสน’ หรือ เปนนาคเสน พระคุณเจา?” พระนาคเสน: “หามิได มหาบพิตร”

มิลินทปญ หากัณฑ ๔๙ พระเจามิลินท: “ก็ในคาํ วา นาคเสน นี้ ไหนนาคเสนเลา, ทานพูดจาเหลาะแหละเปนมุสาวาทนะ พระคุณเจา, นาคเสน ไมมีหรอก” ลาํ ดับน้ันแล ทานพระนาคเสนไดถวายพระพรพระเจา มลิ ินทวา “ขอถวายพระพร มหาบพติ ร พระองคทรงเปน กษตั รยิ  สุขุมาลชาติละเอียดออนเสียเหลือเกิน เมื่อพระองคเสด็จดําเนิน มาดวยพระบาทในตอนเท่ียงวัน ทรงเหยียบไปบนพ้ืนดินที่แดด แผดเผา บนทรายรอ น บนแผนกรวดแขง็ พระบาทท้ังสองกร็ ะบม ไป, พระวรกายก็ยอมลําบาก, พระทัยก็เดือดรอน, พระกาย วิญญาณท่ีสหรคตดวยทุกขก็ยอมเกิดข้ึน, พระองคเสด็จดาํ เนิน มาดวยพระบาทหรือ, หรือวาดวยยานพาหนะเลา?” พระเจามิลินท: “พระคุณเจา ขาพเจามิไดใชเทาเดินมา หรอก, ขาพเจามาดวยรถ” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร ถาหากวา พระองคเสด็จมาดวยรถไซร ก็ขอจงทรงบอกรถใหอาตมภาพ ทราบ, ขอถวายพระพร งอนรถหรือ เปนรถ? พระเจามิลินท: “หามิได พระคุณเจา” พระนาคเสน: “เพลาหรือ เปนรถ?” “หามิได พระคุณ เจา” “ลอท้ังหลายหรือ เปนรถ?” “หามิได พระคุณเจา” “ประทุน หรือ เปนรถ?” “หามิได พระคุณเจา” “ไมคานรถ หรือ เปนรถ? “หามิได พระคุณเจา” “แอกหรือ เปนรถ?” “หามิได พระคุณ เจา” “สายบังเหียนหรือ เปนรถ?” “หามิได พระคุณเจา”

๕๐ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   “ไมปฏักหรือ เปนรถ?” “หามิได พระคุณเจา ” “ขอถวายพระพร งอน เพลา ลอ ประทุนรถ ไมค านรถ แอก สายบงั เหียน ไมป ฏัก หรือ เปนรถ?” “หามิได พระคุณเจา” “ขอถวายพระพร มหาบพติ ร อื่นไปจากงอน เพลา ลอ ประทุนรถ ไมคานรถ แอก สายบังเหยี น ไมป ฏกั หรือ เปนรถ?” “หามิได พระคณุ เจา” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร อาตมภาพ ถามแลวถามเลา ก็ยังไมพบเห็นรถน้ันเลย, เสียงที่เปลงวา ‘รถ’ หรือที่เปนรถ มหาบพิตร?” พระเจามิลนิ ท: “หามิได พระคุณเจา” พระนาคเสน: “ก็ในคาํ วา รถ น้ี ไหนรถเลา, ขอถวาย พระพร พระองคตรัสเหลาะแหละเปนมุสาวาท, รถไมมีหรอก, ขอถวายพระพร มหาบพิตร พระองคก็จัดวาทรงเปนพระราชาผู ยอดเยี่ยมในชมพูทวีปท้ังส้ิน ทรงกลัวใครกันเลา จึงไดตรัส มุสาวาท, ทานผูเจริญทั้งหลาย ท้ังพวกขาหลวงโยนก ๕๐๐ คน ทั้งพระภิกษุ ๘๐,๐๐๐ รูป ขอจงฟงขาพเจา, พระเจามิลินท พระองคนี้ตรัสอยางนี้วา ‘ขาพเจามาดวยรถ’, เมื่อขาพเจากลาว วา ‘ขอถวายพระพร มหาบพิตร ถาหากวาพระองคเสด็จมา ดวยรถไซร, ก็ขอจงทรงบอกรถใหอาตมภาพทราบ’ ดังน้ีแลว พระราชาไมทรงสามารถยืนยันถึงส่ิงท่ีช่ือวารถได, ควรหรือ หนอ ท่ีพระองคจะทรงเปลงรับส่ังเชนน้ันออกมา” เมอื่ ทา นพระนาคเสนกลาวอยางนแ้ี ลว พวกขา หลวงโยนก ๕๐๐ คน ก็ไดใหสาธุการแกทานพระนาคเสน แลวกราบทูล

มิลนิ ทปญ หากณั ฑ ๕๑ ความขอนั้นกะพระเจามิลินท วา “ขาแตมหาราชเจา บัดนี้ พระองคเม่ือทรงสามารถ ก็ขอจงรับส่ังเถิด พระเจาขา” ลาํ ดับนั้น พระเจามิลินท ไดตรัสความขอนั้นกะทานพระ นาคเสน วา “พระคุณเจานาคเสน ขาพเจามิไดกลาวมุสาหรอก, อาศัยงอนรถดวย อาศัยเพลาดวย อาศยั ลอดวย อาศัยประทนุ รถ ดวย อาศัยคานรถดวย จึงมีคาํ กลาวถึง มีสมัญญา มีบัญญัติ มี โวหาร มีเพียงช่ือเปนไปวา ‘รถ’ แล” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร ดีจริงท่ีพระองคทรงรูจัก รถ, ขอถวายพระพร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ฉันน้ัน แมอาตมภาพ อาศัยเสนผมดวย อาศัยขนดวย ฯลฯ อาศัยมันสมองดวย อาศัย รูปดวย อาศัยเวทนาดวย อาศัยสัญญาดวย อาศัยสังขารดวย อาศัยวิญญาณดวย จึงมีคาํ กลาวถึง มีสมัญญา มีบัญญัติ มีโวหาร มีเพียงช่ือเปนไป วา ‘นาคเสน’, ก็ในช่ือวา นาคเสนน้ี หามีบุคคลโดยปรมัตถไม, ขอถวายพระพร พระวชิราภิกษุณี ไดกลาวคํานี้ เบื้องพระพักตรพระผูมีพระภาค วา :- “ยถา หิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท ‘รโถ’ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ ‘สตฺโต’ ติ สมฺมติ”๑ แปลวา “ศัพท (โวหาร) วา ‘รถ’ ยอมมี เพราะมีองคเครื่อง ประกอบ ฉนั ใด เมือ่ ขนั ธท ้งั หลายมีอยู กย็ อมมีสมมตุ ิ วา ‘สัตว’ ฉันนัน้ เหมอื นกนั ” ดงั น้.ี                                                ๑. สํ. สคาถ. ๑๕/๑๘๖.

๕๒ วรรคที่ ๑, มหาวรรค   พระเจามิลินท: “นาอัศจรรยจริง พระคุณเจานาคเสน นาแปลกจริง พระคุณเจานาคเสน ขอท่ีทานวิสัชชนาปญหา ปฏิภาณที่วิจิตรยิ่งได, ถาหากวา พระพุทธเจายังทรงพระชนม ชีพอยูไซร ก็คงประทานสาธุการ วา ‘ดีจริง ดีจริง นาคเสน, เธอ แกปญหาปฏิภาณท่ีวิจิตรยิ่งได’ ดังน้ี แนเทียว”. จบปญญัตติปญหาท่ี ๑ คําอธิบายปญหาท่ี ๑: ในกัณฑท่ี ๒ คือ มิลินทปญหากัณฑนี้มี ๗ วรรค คือ วรรคท่ี ๑ ชื่อวา มหาวรรค มี ๑๖ ปญหา, วรรคที่ ๒ ช่ือวา อัทธานวรรค มี ๙ ปญหา, วรรคที่ ๓ อันไมมีชื่อวรรค มี ๑๔ ปญหา, วรรคท่ี ๔ ชอ่ื วา นพิ พานวรรค มี ๑๐ ปญ หา, วรรคท่ี ๕ ช่ือวา พุทธวรรค มี ๑๐ ปญหา, วรรคที่ ๖ ช่ือวา สติวรรค มี ๑๑ ปญหา และวรรคท่ี ๗ ชื่อวา อรูปธัมมววัตถานวรรค มี ๑๖ ปญหา จึงรวมปญหาทั้งหลายในมิลินทปญหากัณฑนี้ ได ๘๖ ปญหา. ในปญหาท่ี ๑ ในมหาวรรค น้ี ชื่อวาปญญัตติปญหาเปน ปญหาถามเก่ียวกับบัญญัติคือช่ือวา นาคเสน ของพระเถระ ในฉบับของไทย ตอนตน ๆ ปญหา มีขอความปรากฏอยู อยางนี้กอน วา “......ตอจากนั้น พระเจามิลินทไดตรัสถาม ปญหาขอแรกกะทานนาคเสน วา “พระคุณเจา ขาพเจาใคร สนทนาดว ย” พระนาคเสน “ขอถวายพระพร มหาบพิตร ขอจง

มิลินทปญ หากัณฑ ๕๓ ทรงเร่ิมสนทนากันเถิด อาตมภาพก็ตองการจะฟงอยู” พระเจา มิลินท “ขาพเจาก็จะพูดแลวละ ขอทานจงฟง” พระนาคเสน “ขอถวายพระพร อาตมภาพก็กําลังฟงอยู ขอจงรับสั่งเถิด” พระเจา มลิ นิ ท “พระคณุ เจา ฟงไดความวา อยางไร?” พระนาคเสน “มหาบพิตรรับส่ังวากระไร?” พระเจามิลินท “พระคุณเจา ขาพเจาไดถามแลว” พระนาคเสน “ขอถวายพระพร อาตม- ภาพก็ไดถวายวิสัชชนาแลว” พระเจามิลินท “พระคุณเจา ทานไดวิสัชชนาวากระไร?” พระนาคเสน “ขอถวายพระพร พระองคตรัสถามวากระไร?” เม่ือพระนาคเสนกลาวอยางน้ี แลว พวกขาหลวงโยนกไดถวายเสียงสาธุการแกพระนาคเสน ....” ดังน้ี ซ่ึงขอความดังกลาวมาน้ี ไมปรากฏในฉบับของพมา. คําวา คนทง้ั หลายรจู ักทานอยางไร? พระคณุ เจาช่อื ไร เปนทิฏฐสังสันทนาปุจฉา ในบรรดาปุจฉาหรือคาํ ถาม ๕ อยาง ไดแก : อทิฏฐโชตนาปจุ ฉา -ถามเพื่อความแจมแจง ในส่ิงทต่ี น ยังไมเ ห็นยงั ไมรู ทฏิ ฐสงั สนั ทนาปุจฉา -ถามเพื่อเทียบเคยี งสิ่งท่ตี นเหน็ แลว รูแลวกับทานผูรูอ่ืน ๆ ความวา เปรียบเทียบความรู ในเรื่องนั้น ๆ ของตนกับความรูของทานผูอ่ืน วิมตเิ ฉทนาปจุ ฉา -ถามเพือ่ ตัดความสงสัยในส่งิ ทยี่ งั มี ความคลางแคลงใจ ตัดสนิ ใจไมไ ด

๕๔ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   อนุมติปจุ ฉา -ถามเพ่ือใหผูอื่นถือเอาความเห็น คลอยตาม เชนวา “ดูกร ภิกษุ กเถตกุ มั ยตาปุจฉา ทั้งหลาย รูปเที่ยงหรือไมเท่ียง?” “ไมเท่ียง พระเจาขา” เปนตน -ถามเพ่ือจะกลาว คือเพื่อตองการ จะตอบปญหาท่ีต้ังข้ึนมาน้ัน ๆ เสีย เอง เชนวา “ดูกร ภิกษุท้ังหลาย สติปฏฐานมี ๔ อยางเหลาน้ี, ๔ อยางอะไรบาง” อยางนี้ เปนตน. บรรดาปุจฉา ๕ อยาง ดังกลาวมานี้ พระผูมีพระภาคทรง มีพระปุจฉา ๒ อยางคือ อนุมติปุจฉา และกเถตุกัมยตาปุจฉา เทานั้น เพราะทรงเปนพระสัพพัญู ไมทรงมีสิ่งที่ยังไมทรงรู เพราะทรงมีพระปญญายอดเย่ียมเหนือบัณฑิตทั้งปวงจึงไม ทรงมีความรูท่ีพึงเปรียบเทียบกับความรูของบัณฑิตเหลาอ่ืน เพื่อจะไดทราบวา ของใครดีกวา ถูกตองกวา และเพราะทรง ปราศจากวิจิกิจฉาความลังเลสงสัยในส่ิงที่ทรงแทงตลอดทะลุ ปรุโปรงดวยพระญาณแลว โดยประการท้ังปวง. ถามวา เพราะเหตุไรคําวา “คนทั้งหลายรูจักทา นอยา งไร, ทานชื่อไร” น้ี จึงกลาววาเปนทิฏฐสังสันทนาปุจฉาเลา? ตอบวา เพราะพระเจามิลินททรงทราบมากอนวา พระเถระท่ีพระองค จะเสด็จเขาไปสนทนาดวยนี้ชื่อวาพระนาคเสน เมื่อพบแลวก็

มลิ นิ ทปญหากัณฑ ๕๕ เพียงแตถามเพ่ือเทียบ คือเพ่ือตรวจสอบวามีชื่อตรงกับท่ีทรงรู มากอนหรือไมเทาน้ัน. ก็ นาม-ชอื่ มี ๔ อยา ง คือ สมญั ญนาม ๑ คณุ นาม ๑ กิตตมิ นาม ๑ โอปปาตกิ นาม ๑ ในนาม ๔ อยางนนั้ พระนามของ พระราชา วา “มหาสมมต”ิ จดั วา เปน สมญั ญนาม เพราะมหาชน แตครั้งตนกัปพรอมใจกันขนานให อยางน้ีเปนตน. นามท่ีทานผูมี คุณสมบัติหรือคุณวิเศษนั้น ๆ ไดมาตามคุณสมบัติหรือคุณวิเศษ นั้น เชนอยางน้ี วา ภิกษุผูทรงผาบังสุกุล พระวินัยธร ภิกษุผูทรง พระไตรปฎก บุคคลผูมีศรัทธา บุคคลผูเล่ือมใส เปนตน ชื่อวา คุณนาม. แมพระนามของพระตถาคตนับเปนรอย เชนวา พระ ภควา พระอรหันต พระสัมมาสัมพุทธเจา เปนตน ก็จัดวาเปน คุณนามนั่นแหละ. นามที่พวกญาติจัดแจงเคร่ืองสักการบูชาแด ทานทเี่ ปนทกั ขิเณยยบคุ คลเพ่ือเปน มงคลในวนั ต้งั ช่ือเด็กผูเกดิ มา แลวพากันคิดตั้งชื่อใหเปนเกียรติ หรือเปนการยกยองวาช่ือโนน วาช่ือน้ี ชื่อวา กิตติมนาม. นามเกาแก โวหารเกาแกท่ีใชเรียก ส่ิงน้ันส่ิงน้ีมาตั้งแตคร้ังอดีต แมตั้งแตคร้ังกัปกอนหนานี้ จนถึง ปจจุบันนี้ เชนวา พระจันทร พระอาทิตย ทะเล แผนดิน ภูเขา เปนตน ช่ือวา โอปปาติกนาม เพราะเปนดุจนามท่ีปรากฏข้ึน เอง ปราศจากผูแตงตั้ง. ในนาม ๔ อยางน้ัน นามวา “นาคเสน” น้ี เปนกิตติมนาม เพราะเหตุน้ัน ทานจึงกลาววา “ก็แตวามารดาบิดาตั้งชื่อเรียก อาตมภาพวา นาคเสน” เปนตน

๕๖ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   คาํ วา ความจริงในช่อื วา “นาคเสน” น้ี หามีบคุ คลอยูไม ความวา ความจริง คําวา นาคเสน น้ีก็เปนเพียงชื่อเทาน้ันหามี บุคคลที่ชื่อวานาคเสนอยูจริงโดยปรมัตถไม เพราะบุคคลจะชื่อ ไรก็ตาม มิไดมีสภาวะเปนรูป มิไดมีสภาวะเปนเวทนา.....เปน สัญญา.....เปนสังขาร....เปนวิญญาณ มิไดมีสภาวะเปนอาย- ตนะ มิไดมีสภาวะเปนธาตุอันเปนสิ่งที่มีจริงโดยปรมัตถ จึงเปน สิ่งมิไดมีจริงโดยปรมัตถ เพียงแตเพราะอาศัยความประชุมกัน ความเปนไปสืบตอกันไมขาดสายแหงขันธ อายตนะ ธาตุเหลา นั้นเทาน้ัน สมมุติโวหารบัญญัติวาบุคคล วาสัตว วาหญิง วา ชาย วานาคเสนเปนตน จึงเกดิ ขน้ึ เปน ไป เพราะเหตุนั้นพระวชริ า- ภิกษุณีจึงกลาววา “ยถา หิ องฺคสมฺภารา” เปนตน. จบคาํ อธิบายปญหาที่ ๑ ปญหาที่ ๒, วัสสคณนปญหา พระเจามิลินท: “พระคุณเจานาคเสน ตัวทานก่ีพรรษา?” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร อาตมภาพ ๗ พรรษา” พระเจามิลินท: “อะไรของทานเลา ๗ พรรษา, ตัวทาน เองหรือชื่อวา ๗ พรรษา หรือวาการนับชื่อวา ๗ พรรษา?” ก็ในสมัยน้ันแล พระฉายา (เงา) ของพระเจามิลินทผูทรง ประดับดวยเครื่องอาภรณทั้งปวงติดเคร่ืองยศ ทอดปรากฏอยูที่ พ้ืนดิน, พระฉายายังปรากฏอยูที่อางนาํ้ ดวย. คร้ังนั้นทานพระ-

มลิ นิ ทปญ หากณั ฑ ๕๗ นาคเสนไดถ วายพระพรถามความขอ นนั้ กะพระเจา มลิ ินท วา “ขอ ถวายพระพร มหาบพิตร พระฉายาของพระองคนี้ ทอดปรากฏอยู ท่ีพื้นดิน ท่ีอางนํ้าดวย, ขอถวายพระพร พระองคเองช่ือวาเปน พระราชา หรือวาพระฉายาช่ือวาเปนพระราชาเลา?” พระเจามิลินท: “พระคุณเจานาคเสน ขาพเจาชื่อวาเปน พระราชา, เงาน้ีหาชื่อวาเปนพระราชาไม, แตวาเงาเปนไปเพราะ อาศัยขาพเจา” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร อุปมาฉันใด อุปมัยก็ฉันนั้น การนับชื่อวา ๗ พรรษา, ตัวอาตมภาพเองหาชื่อ วา ๗ พรรษาไม, แตวาการนับวา ๗ พรรษาน้ี ยอมเปนไปเพราะ อาศัยอาตมภาพ, จึงมีอุปมาเหมือนเงา ขอถวายพระพร” พระเจามิลินท: “นาอัศจรรยจริง พระคุณเจานาคเสน, นาแปลกจริงพระคุณเจานาคเสน ขอท่ีทานวิสัชชนาปญหา ปฏิภาณท่ีวิจิตรยิ่งได” จบวัสสคณนปญหาท่ี ๒ คําอธิบายปญหาที่ ๒: คาํ วา “วัสสคณนปญหา” แปลวาปญหาเก่ียวกับการนับ พรรษา เน้ือความถามตอบในปญ หานี้ เขา ใจงายอยแู ลว . แมวา ในปญหาแรก ทานพระนาคเสนไดเฉลยใหเขาใจวา สัตวบุคคล หญิง ชาย ไมมีอยูจริงโดยปรมัตถแลวก็ตาม ถึงกระน้ันการท่ีใน ปญหาท่ี ๒ หรอื แมในปญหาตอ จากน้ีไปทกุ ปญ หา ทานทง้ั สอง

๕๘ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   ยังมีการเรียกขานกันอยูเปนปุคคลกถา วา “พระคุณเจา นาคเสน, ขอถวายพระพร มหาบพิตร” ดังนี้อีก ก็ดวยอํานาจ จุดประสงคบางอยาง. เปน ความจรงิ วา แมวา สตั วบ คุ คลจะไมม ีอยูจริงโดยปรมตั ถ ถึงกระนั้น พระพทุ ธเจาก็ตรสั ปคุ คลกถาวา “ดูกร ภิกษทุ งั้ หลาย, นแี่ นะอานนท, ดูกร ภิกษุท้ังหลาย บุคคล ๔ จําพวกเหลาน้ี เปนผู ปฏิบัติเพ่ือประโยชนเกื้อกูล” เปนตน ดวยทรงมีพระประสงค ๘ ประการ. ๘ ประการอะไรบาง? ไดแก : - เพ่ือแสดงหิริโอตตัปปะ - เพ่ือแสดงถึงความที่สัตวท้ังหลายมีกรรมเปนของตน - เพ่ือแสดงการกระทําของแตละคนเฉพาะตน - เพ่ือแสดงอนันตริยกรรม - เพ่ือแสดงพรหมวิหาร - เพ่ือแสดงปุพเพนิวาสญาณ - เพ่ือแสดงทักขิณาวิสุทธิ - เพ่ือความไมละเสียซ่ึงสมมุติของชาวโลก ความวา เมอื่ ตรสั วา ขนั ธ ธาตุ อายตนะ มหี ิริ ความละอาย บาป มีโอตตัปปะ ความเกรงกลัวบาป คนทั้งหลายก็ยอมไม เขาใจ ไมทะลุปรุโปรง ไมเช่ือถือ, เพราะฉะน้ัน เพื่อแสดง หิริโอตตัปปะ ใหคนทั้งหลายเขาใจ จึงตรัสเปนปุคคลกถา วา คนโนนไมมีหิริโอตตัปปะ สวนคนโนนเปนผูถึงพรอมดวย หิริโอตตัปปะ เชนวา “ดูกร ภิกษุท้ังหลาย พวกเธอจงเปนผูถึง

มลิ ินทปญหากณั ฑ ๕๙ พรอมดวยหิริโอตตัปปะเถิด, พระอุทายีเปนผูหาความละอาย มิได ไมเกรงกลัวบาป” เปนตน อนึ่ง เมื่อตรัสวา ขันธ ธาตุ อายตนะ มีกรรมเปนของตน ก็อยางน้ัน คือคนทั้งหลายยอมฟงไมเขาใจ ไมทะลุปรุโปรง, เพราะฉะน้ัน เพ่ือแสดงถึงความท่ีสัตวท้ังหลายมีกรรมเปน ของตน ใหคนทั้งหลายเขาใจทะลุปรุโปรงเร่ืองกรรม โดยนัยวา ผใู ดทําผนู ัน้ ยอ มรับผลของการกระทํา พระองคจงึ ตรสั เปน ปุคคล- กถา วา “สัตวทั้งหลายมีกรรมเปนของตน เปนทายาทรับเอา กรรม” เปนตน. อนึ่ง เมื่อตรัสวา ขันธ ธาตุ อายตนะ ใหสรางเวฬุวัน วิหารเปนตน คนทั้งหลายก็ยอมฟงไมเขาใจ ไมทะลุปรุโปรง เพราะฉะน้ัน พระองคจึงตรัสปุคคลกถา เพื่อแสดงการกระทํา ของแตละคนเฉพาะตน ใหเห็นวา ผูนั้นทาํ สิ่งน้ัน ผูโนนใหทํา ส่ิงโนน, สิ่งนั้นเปนส่ิงท่ีผูน้ันกระทาํ ส่ิงนี้เปนสิ่งท่ีผูน้ีกระทาํ . อน่ึง เม่ือตรัสวา ขันธ ธาตุ อายตนะ ปลงชีวิตของขันธ ธาตุ อายตนะ เปนตน ก็อยางนั้น คนท้ังหลายฟงแลว ไมอาจ เขาใจ ไมอาจแจมแจงในเรื่องอนันตริยกรรมได เพราะฉะนั้น เพื่อแสดงอนันตริยกรรม ใหผูฟงเขาใจ พระองคจึงตรัสเปน ปุคคลกถา กลาวถึงบุคคลผูทาํ อนันตริยกรรม และระบุประเภท บุคคลผูถูกมุงราย หรือไดรับความเสียหายเพราะการกระทาํ น้ัน ผูเปนเหตุใหกรรมน้ันถึงความนับวาเปนอนันตริยกรรม วาไดแก

๖๐ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   มารดา บิดา เปนตน. เมื่อเปนเชนนี้ คนฟงยอมเขาใจอนันตริย- กรรมไดแจมแจง อนง่ึ เมือ่ ตรสั วา ขนั ธ ธาตุ อายตนะ เจริญเมตตา เจรญิ กรุณา มุทิตา อุเบกขา ก็อยางน้ัน คนท้ังหลายฟงแลวก็ยอมไม เขาใจ ไมแจมแจงในการเจริญพรหมวิหาร ไมสามารถเจริญ พรหมวิหารได เพราะฉะน้ัน เพื่อแสดงพรหมวิหาร ใหคน ทั้งหลายฟงแลวเขาใจไดแจมแจง ทั้งสามารถเจริญพรหมวิหาร ได พระองคจึงตรัสเปนปุคคลกถา วาบุคคลนั้นเจริญเมตตา บุคคลผูนี้เจริญกรุณา มุทิตา อุเบกขา ผูใดมีจิตนอมไปในสัตว ท้ังหลายดวยเมตตา ผูนั้นยอมไดรับอานิสงส ๑๑ ประการ แมอารมณของพรหมวิหารเหลาน้ีก็ตรัสเปนปุคคลกถา เชนวา “สัพเพ สัตตา-สัตวท้ังหลายท้ังปวง, สัพเพ ปุคคลา-บุคคลทั้ง หลายท้ังปวง อยางน้ี” เปนตน. เม่ือตรัสอยางน้ีแลว ผูฟงท้ัง หลายก็ยอมเขาใจพรหมวิหารไดแจมแจง. อน่ึง เม่ือตรัสวา ขันธ ธาตุ อายตนะ ระลึกถึงขันธ ธาตุ อายตนะ ท่ีเคยอยูในภพกอน ก็อยางนั้นเหมือนกัน คือ คนท้ัง หลายฟงแลวก็ยอมไมเขาใจ ไมแจมแจง ในปุพเพนิวาสญาณ เพราะฉะน้ัน เพ่ือแสดงปุพเพนิวาสญาณ ใหคนท้ังหลายฟง แลวเขาใจแจมแจง พระองคจึงตรัสเปนปุคคลกถา วา “ภิกษุน้ัน ครั้นเมื่อจติ ตง้ั มนั่ บรสิ ุทธ์ิ ฯลฯ กย็ อ มนอ มจิตไปเพอ่ื ปุพเพนิวาสาน-ุ สติญาณ ระลึกถึงขันธที่เคยอาศัยอยูในภพกอนเปนอันมาก คือ ชาติหนึ่งบาง สองชาติบาง ฯลฯ” เปนตน.

มลิ ินทปญ หากัณฑ ๖๑ อนง่ึ เมอ่ื ตรัสวาขนั ธ ธาตุ อายตนะ ใหทาน, ขนั ธ ธาตุ อายตนะ รับเอาทานไป ก็อยางนนั้ คนทั้งหลายฟง แลว ไมเ ขา ใจ ไมแ จม แจง เพราะฉะน้ัน เพือ่ แสดงทกั ขณิ าวสิ ุทธิ ความหมด จดแหงทักขิณาทาน กลาวคือ ทานท่ีเขาให เขาถวายเพราะ เช่ือวามีโลกหนา ใหคนท้ังหลายฟงแลวเขาใจแจมแจงในเรื่อง ทาน ทั้งสามารถปฏิบัติตามได พระองคจึงตรัสเปนปุคคลกถา วา มีบุคคลผูให มีบุคคลผูรับ. อีกประการหน่ึง ผูใหยอมหวัง จะไดรับอานิสงสหรือผลตอบแทนมาก ๆ เพราะเหตุน้ัน พระ องคจึงตรัสปุคคลกถาแสดงถึงบุคคลผูรับเอาทานซ่ึงผูเปนผูทํา ใหทักขิณาทานหมดจดไปตามลาํ ดับ อันอาจหวังอานิสงสท่ี มากย่ิงข้ึนไปตามลําดับได เชนตรัสวา ใหแกปุถุชนผูทุศีลไดรับ อานิสงสนอย ใหแกปุถุชนผูมีศีลไดรับอานิสงสมากกวา ให แกปุถุชนผูมีศีลไดรับอานิสงสนอย ใหแกพระโสดาบันไดรับ อานิสงสมากกวา เปนตน. อน่ึง พระพุทธเจาท้ังหลายทุกพระองค ไมทรงละโลก สมมุติ ทรงดาํ รงอยูในสมมุติของชาวโลก กลาวคือ ส่ิงใดชาว โลกเขาสมมุติเรียกขานกันดวยชื่อ ดวยบัญญัติ ดวยโวหาร ดวย ภาษา ดวยสมัญญาใด ก็ตรัสเรียกสิ่งน้ันดวยช่ือ ดวยบัญญัติ ดวยโวหาร ดวยภาษา ดวยสมัญญานั้นน่ันแหละ เพราะเหตุ น้ันจึงกลาวไดวา พระองคตรัสเปนปุคคลกถา เพ่ือความไมละ เสียซึ่งสมมุติของชาวโลก.

๖๒ วรรคที่ ๑, มหาวรรค   รวมความวา แมวาสัตวหรือบุคคลจะไมมีจริงโดยปรมัตถ ถึงกระนั้นพระพุทธเจาทุกพระองคก็ตรัสพระธรรมเทศนาเปน ปุคคลกถา ดวยทรงมีพระประสงค ๘ ประการ ตามประการ ดังกลาวมาน้ี. จบคําอธิบายปญหาท่ี ๒ ปญหาท่ี ๓, วีมังสนปญหา พระราชาตรัสถามวา : “พระคุณเจา นาคเสน ทา นจะสนทนา กบั ขาพเจาไดหรอื ไม?” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร ถาหากวา พระองคจักตรัสแตคําที่เปนบัณฑิตวาทะ (คาํ พูดอยางท่ีบัณฑิต ท้ังหลายใชพูดสนทนากัน) อาตมภาพก็จักขอสนทนาดวย, แตถา หากรับส่ังแตคาํ ท่ีเปนราชวาทะ (คาํ พูดอยางท่ีพระราชาท้ังหลาย รับส่ัง) อาตมภาพก็จักไมขอสนทนาดวย” พระเจา มิลนิ ท: “พระคุณเจา นาคเสน พวกบัณฑิตสนทนา กนั อยา งไร?” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร เมื่อมีการ สนทนากัน พวกบัณฑิตท้ังหลายยอมผูก (ปญหา) บาง, แก (คําพูดเขา) บาง, โตบาง, ทาํ เปนวาเปนคาํ กลาวชัดดีบาง, ทําเปนวาเปนคํากลาวชัดดีกวาบาง, ก็พวกบัณฑิตทั้งหลาย ยอมไมขุนเคืองกันเพราะวาทะน้ัน ขอถวายพระพร พวกบัณฑิต สนทนากันอยางนี้”.

มิลินทปญ หากณั ฑ ๖๓ พระเจามิลินท: “พระคุณเจา พวกพระราชาสนทนากัน อยางไร?” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร เมื่อมีการ สนทนากัน (หรือพูดจากัน) พระราชาทรงยืนยันเรื่องหนึ่ง, ผูใด ไมคลอยตามเร่ืองท่ีทรงยืนยันนั้น, ก็จะรับสั่งใหลงทัณฑผูนั้น วา ‘จงลงโทษผูน้ี’ ขอถวายพระพร พวกพระราชาท้ังหลายทรง สนทนากันอยางน้ี” พระเจามิลินท: “พระคุณเจา ขาพเจาจักพูดจาแตคาํ ที่ เปนบัณฑิตวาทะ, ไมใชราชวาทะ, ขอพระคุณเจาจงวางใจที่ จะพูดจากับขาพเจา เหมือนอยางท่ีทานพูดจากะพระภิกษุ หรือ กับสามเณร หรือกับอุบาสก หรือกับคนวัดเถิด จงอยากลัวไป เลย” พระเถระอนุโมทนาวา: “สาธุ ขอถวายพระพร” พระราชาตรสั วา: “พระคุณเจานาคเสน ขาพเจา จกั ขอถาม ปญหาละ” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร ขอจงตรสั ถามเถิด” พระเจามิลินท: “พระคุณเจา ขา พเจา ไดถามแลว” พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร อาตมภาพไดถวาย วิสัชชนาแลว” พระเจามิลินท: “พระคุณเจา ทานวิสัชชนาวากระไร?” พระนาคเสน: “ก็มหาบพิตร ตรัสถามวากระไรเลา? จบวีมังสนปญหาท่ี ๓

๖๔ วรรคที่ ๑, มหาวรรค   คําอธบิ ายปญหาท่ี ๓: คําวา วีมังสนปญหา แปลวา ปญหาเก่ียวกับการ ไตรตรองหรือสอบสวน ในที่นี้หมายถึงการไตรตรองคือพิจารณา กันเสียกอนวา จะสนทนากันดวยคําพูดเชนไร บัณฑิตวาทะหรือ ราชวาทะ, บัณฑิตวาทะเปนไฉน ราชวาทะเปนไฉน. คําพูดชือ่ วา บณั ฑติ วาทะ เพราะเปน คําพูดอยางทบี่ ณั ฑิต ทงั้ หลายพูดกัน. ช่ือวา ราชวาทะ เพราะเปน คําพดู อยา งทีพ่ ระราชาทัง้ หลาย รับสงั่ . กค็ าํ พูดที่เรียกวา วาทะ ในท่ีน้ี หมายเอาคาํ พูดทค่ี นผูเ ปน คนละฝายกับอีกผูหน่ึง ซึ่งมีความคิดในเร่ืองเดียวกัน มีความคิด เสมอเหมือนกัน ยกข้ึนมาใชยืนยันหรือปฏิเสธเร่ืองนั้น ๆ. คําวา ผูก (ปญ หา) คือ ผกู (ปญ หา) กอน ไดแ กต ้งั ปญ หา ไวใหอีกฝายหนึ่งแก แมจะไมกลาววา ขาพเจาตั้งปญหานี้แลว ก็เปนโอกาสท่ีทานจะกลาวแกแลวละ ดังน้ีก็ตาม ถึงกระน้ัน เพียงแตพูดถึงเทานั้น อีกฝายไดฟงแลวก็รูวา เปนคําที่เราตองแก ตองคลี่คลาย. คาํ วา แก (คาํ พูดเขา) ความวา ทีแรกก็ยกโทษ คือชี้ให เขาเหน็ ความผิดหรอื ขอ บกพรอ งในปญหาหรือคําทีเ่ ขาพดู แลว แก หรือสะสาง คล่ีคลายคาํ ทีเ่ ขาผูกขนึ้ มาน้นั . คําวา ขม คือ ขมเขา ทํานองวาเขาพูดผิดพลาด เชน อยางน้ีวา คํากอนกับคําหลังที่ทานพูดมานั้น ไมสมกัน, คําท่ีควร

มลิ นิ ทปญ หากณั ฑ ๖๕ จะกลา วกอ น ทา นกลับกลาวเสียทหี ลัง คาํ ที่ควรกลาวทีหลงั ทาน กก็ ลับมากลาวเสียกอน, คําพูดของทานนี้ไมถูกตอง แตคําพูด ของขาพเจาถูกตอง ดังนี้ เปนตน. คาํ วา โต คือ รูจักกระทาํ การโตกลับ วา คําของขาพเจาน้ี ถูกตองแลว ไมผิดพลาดหรอก แตแมวาถูกตองไมผิดพลาด ทานประสงคจะยกความผิดพลาด ทานจึงกลาวคําพูดแมไม ผิดพลาด วาเปนคาํ พูดผิดพลาด ดังน้ี. อยางน้ี เปนตน. คาํ วา ทรงยืนยันเร่ืองหน่ึง คือ ทรงยืนยันเรื่องท่ีรับส่ัง เร่ืองหน่ึง. คาํ วา ไมคลอยตาม คือ กราบทูลใหทรงทราบวาเปน รับส่ังที่ไมถูกตอง. คาํ วา จงวางใจ คือ จงทาํ ใจใหสนิทสนมคุนเคย เหมือน อยางคราวท่ีสนทนากับคนคุนเคยทั้งหลาย มีภิกษุ สามเณร อุบาสก คนวัด เปนตน. จบคาํ อธิบายปญหาที่ ๓ ปญหาท่ี ๔, อนนั ตกายปญหา ครั้งน้ันแล พระเจามิลินททรงเกิดพระดําริขอน้ีขึ้นมา วา “พระภิกษุรูปน้ี เปนบัณฑิตผูมีความสามารถพอที่จะสนทนา กับเราไดหนอ, ก็เร่ืองที่เราควรจะถามมีมากมาย, เรื่องเหลา น้ันเรายังมิไดถามเลย, แตวา พระอาทิตยกาํ ลังจักถึงเวลาตก, ถากระไรพรุงน้ีเราอาจไดสนทนากันในเมือง” ดังน้ี.

๖๖ วรรคที่ ๑, มหาวรรค   ลําดับนั้นแล พระราชาจึงรับส่ังความขอน้ันกะเทวมันติย- อาํ มาตย วา “นี่แนะ เทวมันติยะ ถาอยางน้ันนะ เธอจงไป เรียนพระคุณเจาเถิดวา ‘พรุงนี้ ทานจักมีการสนทนากับ พระราชาในเมือง’ ดังนี้เถิด” พระเจามิลินทรับส่ังความขอนี้ แลวก็ทรงลุกข้ึนจากพระแทนอาสนะ ตรัสลาพระนาคเสนเถระ เสด็จข้ึนรถทรงหลีกไป ทรงพึมพาํ ไปวา “นาคเสน, นาคเสน” ดังนี้. ตอจากนั้น เทวมันติยอํามาตยก็ไดไปเรียนความขอนั้น กะทานพระนาคเสน วา “พระคุณเจา พระเจามิลินทรับส่ัง อยางนี้วา พรุงนี้ทานจักมีการสนทนากับพระราชาในเมือง ขอรับ” พระเถระกลาวเห็นดวย วา “ดีแลวละ”. ครงั้ นัน้ แล เมอื่ ราตรลี ว งไปแลว เทวมันตยิ อํามาตย อนนั ต- กายอํามาตย มังกุรอาํ มาตย และสัพพทินนอํามาตย ไดพากันไป เฝาพระเจามิลินท ณ ที่ประทับ, ครั้นเขาไปแลวก็กราบทูลถาม ความขอนั้นกะพระเจามลิ นิ ท วา “ขา แตมหาราชเจา พระองคท รง โปรดใหพระคุณเจานาคเสนมาไดหรือยัง พระเจาขา?” พระราชา “เออ ขอทานจงมาไดแลวละ” “จะทรงโปรดใหทานมาพรอม กับพระภิกษุจํานวนสักเทาไร พระเจาขา?” “ขอพระคุณเจา จงมาพรอมกับพระภิกษุจํานวนตามที่ทานตองการเถิด”. เมอ่ื เปน เชน น้ัน สัพพทนิ นอํามาตยจ งึ กราบทูลวา “ขาแต มหาราชเจา ขอจงทรงโปรดใหทา นมาพรอมกับภิกษจุ ํานวนเพยี ง ๑๐ รปู เทา นนั้ เถิด พระเจาขา” พระราชาจงึ รับสงั่ แมเปน ครัง้ ที่ ๒

มิลินทปญ หากณั ฑ ๖๗ วา “ขอพระคุณเจาจงมาพรอมกับพระภิกษุจํานวนตามที่ทาน ตอ งการเถิด” สัพพทินนอํามาตยก ย็ ังคงกราบทลู แมเ ปน คร้ังท่ี ๒ วา “ขา แตมหาราชเจา ขอจงทรงโปรดใหท า นมาพรอ มกับพระภกิ ษุ จํานวนเพียง ๑๐ รูปเทา นนั้ เถดิ พระเจา ขา ” พระราชารับส่ังแม เปน ครง้ั ที่ ๓ วา “ขอพระคณุ เจา จงมาพรอ มกบั พระภกิ ษจุ ํานวน ตามท่ที า นตองการเถดิ ” สัพพทินนอาํ มาตยกย็ ังคงกราบทลู แม เปนครั้งที่ ๓ วา “ขาแตมหาราชเจา ขอจงทรงโปรดใหทานมา พรอมกับพระภิกษจุ าํ นวนเพยี ง ๑๐ รปู เทา นนั้ เถดิ พระเจาขา พระราชา: “ก็เครื่องสักการะทุกอยางน้ี เราก็ได ตระเตรียมไวแลว ท้ังเราก็กลาวอยูวา ‘ขอพระคุณเจาจงมา พรอมกับพระภิกษุจํานวนตามที่ทานตองการ’ นี่แนะ พนาย สัพพทินนอาํ มาตยผูน้ีกลับกลาวไปโดยประการอ่ืน, เราไม มีความสามารถพอท่ีจะถวายอาหารแกพระภิกษุท้ังหลายหรือ ไร?” เม่ือรับส่ังอยางน้ี สัพพทินนอาํ มาตยก็ไดแตเกอเขินไป. ตอจากนั้นไป เทวมันติยอํามาตย อนันตกายอาํ มาตย และมังกุรอํามาตย ไดเขาไปหาทานพระนาคเสน ณ ที่ทาน พํานักอยู, คร้ันเขาไปหาแลว ก็ไดเรียนความขอนั้นกะทาน พระนาคเสน วา “พระคุณเจา พระเจามิลินทรับสั่งอยางนี้ วา ‘ขอพระคุณเจาจงมาพรอมกับพระภิกษุจํานวนตามที่ทาน ตองการเถิด” ลาํ ดับน้ัน ในเวลาใกลรุง ทานพระนาคเสนนุงหม ถือบาตรและจีวร เขาไปยังเมืองสาคล พรอมกับพระภิกษุสงฆ จาํ นวน ๘๐,๐๐๐ รูป.

๖๘ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   ครั้งนั้นแล อนันตกายอํามาตยผเู ดินใกลชิดทานพระนาค- เสน ไดถามความขอน้ันกะทานพระนาคเสน วา “พระคุณเจา นาคเสน คําที่ทานกลาววา ‘นาคเสน’ น้ี ใด, ในคําน้ีมีอะไรที่เปน นาคเสนอยูหรือ?” พระเถระกลาวยอนถามวา “ก็ในคาํ วา ‘นาคเสน’ น้ี ทาน สําคัญเอาอะไรวาเปนนาคเสนเลา?” อนันตกายอาํ มาตยตอบวา “พระคุณเจา ชีวะคือลม ภายใน ยอมเขาและออกอยูน้ันใด, ขาพเจาสาํ คัญเอาลมนั้น น่ันแหละ วาเปนนาคเสน” พระนาคเสน: “ก็ถาหากวาลมน้ันออกไปแลวไมกลับ เขามา, เขาไปแลวไมออกมา คนเราน้ันจะพึงเปนไดอยูหรือ?” อนันตกายอํามาตย: “มิไดหรอก พระคุณเจา”. “นัก เปาสังขยอมเปาสังข, ลมเปาของคนเหลานั้น จักกลับเขาไป อีกหรือ?”. “ไมกลับเขาไปหรอก พระคุณเจา”. “พวกนักเปาป ยอมเปาป, ลมเปาของคนเหลานั้นจักกลับเขาไปอีกหรือ?” “ไม กลับเขาไปอีกหรอก พระคุณเจา”. “พวกนักเปาเขาสัตวก็ ยอมเปาเขาสัตว, ลมเปาของคนเหลาน้ันจักกลับเขาไปอีกหรือ?” “ไมกลับเขาไปอีกหรอก พระคุณเจา”. “ก็เม่ือเปนเชนนั้น เพราะ เหตุไรคนเหลาน้ันจึงไมตายเลา?”. “ขาพเจาไมมีความสามารถ ที่จะสนทนากับทานผูเปนเจาวาทะได, ขอพระคุณเจาไดโปรด อธิบายความดวยเถิด”.

มลิ ินทปญหากัณฑ ๖๙ พระเถระไดกลาวอภิธรรมกถา วา “ช่ือวาลมหายใจเขา และลมหายใจออก น้ี หาใชชีวะไม, น้ีช่ือวา กายสังขาร” ดังนี้ เปนตน. ลาํ ดับนั้น อนันตกายอํามาตยก็ไดประกาศความเปน อุบาสก. จบอนนั ตกายปญหาที่ ๔ คาํ อธิบายปญ หาที่ ๔: คาํ วา อนันตกายปญหา แปลวา ปญหาของอนันตกาย- อํามาตย. คําวา ลมภายใน คือลมหายใจเขาและลมหายใจออก ภายในตัวของทาน. สิ่งที่ผูถามกลาวถึง วา ชีวะ โดยโวหารก็ไดแกสัตว, ซ่ึงใน คําวิสัชชนาตอไปขางหนา พระเถระจักปฏิเสธวา “ข้ึนช่ือวาชีวะ นี้ ไมมีจริง” คําวา สังข ไดแกคูสังขที่เขาเปา ๒-๓ คร้ัง ในเวลาที่ พระราชาเสด็จออก. คําวา ป ไดแกเคร่ืองดนตรีชนิดหน่ึง ท่ีเปนกระบอกกลวง. คําวา เขาสัตว ไดแก เขากระบือ เขาโค เปนตน. ในคําวา กายสังขาร น้ี กอนอ่ืน ช่ือวา สังขาร มี ๓ อยาง เหมือนอยางท่ีวิสาขอุบาสกกับพระธัมมทินนาภิกษุณีถาม-ตอบ กันใน จูฬเวทัลลสูตร อยางน้ี วา: วิสาขอุบาสก: “คุณแม สังขารมีเทาไร?”

๗๐ วรรคที่ ๑, มหาวรรค   พระธัมมทินนาเถรี: “ทานวิสาขะ, สังขารมี ๓ อยาง เหลานี้คือ กายสังขาร วจีสังขาร จิตตสังขาร” วสิ าขอุบาสก: “คุณแม กายสงั ขารคอื อะไร วจีสังขารคือ อะไร จติ ตสงั ขารคืออะไร?” พระธัมมทินนาเถรี: “ทานวิสาขะ ลมหายใจเขาและลม หายใจออก ช่อื วา กายสังขาร, วติ ก (ความคิด) วิจาร (ความ ใครค รวญ) ช่ือวา วจสี ังขาร, สัญญา (ความจาํ ไดหมายร)ู และ เวทนา (ความเสวยอารมณ) ชื่อวา จติ ตสงั ขาร” วิสาขอุบาสก: “คณุ แม เพราะเหตไุ รลมหายใจเขา และลม หายใจออกจึงชื่อวา กายสังขาร, เพราะเหตุไร วิตกและวิจาร จงึ ชื่อวา วจสี ังขาร, เพราะเหตุไรสัญญาและเวทนาจงึ ชอื่ วา จติ ต- สงั ขาร?” พระธัมมทินนาเถรี: “ทานวิสาขะ ลมหายใจเขาและลม หายใจออกเปนของมีในกาย ธรรมเหลาน้ีเนื่องอยูกับกาย (เก่ียว กับวา เปนของท่กี ายปรุงแตง คือสรา งข้ึน), เพราะฉะนัน้ ลมหายใจ เขาและลมหายใจออกจงึ ชอื่ วา กายสงั ขาร (สิง่ ท่กี ายปรุงแตงข้นึ ), ทานวิสาขะ บุคคลยอมคิดใครครวญ (เกี่ยวกับคําพูดที่จะเปลง และเรื่องท่ีจะพูด) เสียกอน แลวจึงเปลงวาจาในภายหลัง, เพราะฉะน้ัน วิตกและวิจารจึงช่ือวา วจีสังขาร (สิ่งท่ีปรุงแตง วาจา), สัญญาและเวทนา เปนของมีในจิต ธรรมเหลาน้ีเนื่องกับ จิต, เพราะฉะน้ัน สัญญาและเวทนาจึงช่ือวาจิตตสังขาร (ส่ิงท่ี จิตปรุงแตง, หรือปรุงแตงจิต)” ดังน้ี.

มลิ ินทปญ หากณั ฑ ๗๑ พระนาคเสนเถระกลาวอภิธรรมกถา เก่ียวกับความเปน กายสังขารแหงลมหายใจเขา-ออก โดยประการท่ีเปนส่ิงเนื่องอยู กับกาย หมายความวา เปนของท่ีกายปรุงแตงคือสรางข้ึน. จบคําอธิบายปญหาที่ ๔ ปญหาที่ ๕, ปพพชปญหา คร้ังน้ันแล ทานพระนาคเสนไดเขาไปยังพระราชนิเวศน ของพระเจามิลินท, คร้ันเขาไปแลวก็น่ังบนอาสนะท่ีเจาพนัก งานไดตระเตรียมไว. ลําดับนั้น พระเจามิลินทก็ไดทรงเล้ียงดู ทานพระนาคเสนพรอมทั้งบริษัทใหอิ่ม ใหเพียงพอดวยของ เค้ียวของฉันอันประณีต ดวยพระหัตถของพระองคเอง แลว ทรงใหภิกษุแตละรูปไดครองคูผาแตละคู ใหพระนาคเสนได ครองไตรจีวร แลวตรัสความขอนั้นกะทานพระนาคเสนผูได ครองไตรจีวรแลว วา “พระคุณเจานาคเสน ขอนิมนตทาน พรอมกับพระภิกษุ ๑๐ รูป น่ังอยูท่ีนี่เถิด, ภิกษุท่ีเหลือ ขอนิมนตกลับไปกอน” ดังนี้. ลาํ ดับน้ัน พระเจามิลินท พอทรงทราบวา ทานพระนาค- เสนฉันเสร็จแลว มีมือวางบาตรแลว ทรงยึดเอาอาสนะเต้ียกวา ที่หนึ่ง ทรงนั่งลง ณ ท่ีควรสวนขางหน่ึง, พระเจามิลินท ครั้น ทรงนั่งลง ณ ท่ีสมควรสวนขางหนึ่งแลว ก็ไดรับส่ังถามความ ขอนั้นกะทานพระนาคเสน วา “พระคุณเจานาคเสน เราจะมี การพูดคุยสนทนากันในเรื่องอะไรบาง?”

๗๒ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร พวกเรา มีความตองการประโยชน, ขอจงมีการพูดคุยสนทนากันใน เร่ืองท่ีมีประโยชน เถิด” พระราชาตรัสถามวา: “พระคุณเจานาคเสน การบวช มีประโยชนอะไร, ก็ประโยชนอยางย่ิงของพวกทานคืออะไร?” พระเถระถวายวิสัชชนา: “ประโยชนอะไรหรือ ขอ ถวายพระพร พวกอาตมภาพบวชเพ่ือประโยชนขอนี้ คือ ทุกขนี้พึงดับไปเสีย, และทุกขอื่นก็ไมพึงเกิดขึ้น, ขอถวาย พระพร การบวชของอาตมภาพก็มีขอท่ีกลาวมากระน้ีน้ี เปน ประโยชน, ก็แล อนุปาทาปรินิพพานเปนประโยชนอยางย่ิงของ พวกอาตมภาพ” พระเจามิลินท: “พระคุณเจานาคเสน พวกทานทุกรูป ลวนบวชเพ่ือประโยชนขอน้ีหรือ?” พระนาคเสน: “หามิได ขอถวายพระพร บางรูปก็บวช เพื่อประโยชนขอน้ี, บางรูปเปนผูที่พระราชามีรับสั่งใหจับตัวไป ก็บวช (บวชหนีพระราชา), บางรูปเปนผูท่ีพวกโจรหมายจะจับ ตัวไป ก็บวช (บวชหนีโจร), บางรูปบวชหนีหนี้, บางรูปบวช เพื่อประโยชนแกการเล้ียงชีพ, สวนภิกษุเหลาใดบวชโดยชอบ, ภิกษุเหลาน้ันยอมบวช เพื่อประโยชนขอนี้”. พระเจามิลินท: “พระคุณเจานาคเสน ตัวทานบวช เพื่อประโยชนขอนี้ หรือ?”

มิลนิ ทปญ หากัณฑ ๗๓ พระนาคเสน: “ขอถวายพระพร มหาบพิตร อาตมภาพ บวชต้ังแตยังเปนเด็ก, ยังไมทราบวาเราบวชเพ่ือประโยชนแกส่ิง นี้, ก็แตวาอาตมภาพเกิดความคิดอยางน้ี วา ‘พวกสมณสากย- บุตรเหลาน้ีเปนบัณฑิต ทานเหลานั้นจักส่ังสอนเรา’ อาตมภาพ น้ัน พอทานเหลานั้นส่ังสอนแลว จึงรูและจึงเห็นวา ‘การบวช ยอมมีเพ่ือประโยชนแกสิ่งน้ี’ ดังนี้” พระเจา มลิ นิ ท: “พระคุณเจานาคเสน ทานตอบสมควรแลว ” จบปพพชปญหาท่ี ๕ คําอธบิ ายปญหาท่ี ๕: คําวา ปพพชปญหา แปลวา ปญหาเก่ียวกับการบวช. ชื่อวา บรรพชา (การบวช) ความวา บรรพชาโดยวิธี กลาวคําถึงไตรสรณะ เปนบรรพชาของสามเณร, สวนบรรพชา ท้ัง ๘ วิธี มี เอหิภิกขุวิธี (จงมาเปนภิกษุเถิด) เปนตน ชื่อวา อุปสมบท, เปนของภิกษุ. พระราชาตรัสถามประโยชนของการบวช ดวยทรงมี ความคลางแคลงพระทัย ไมทรงอาจตัดสินพระทัยไดวา อะไร เปนประโยชนโดยตรงของการบวชกันแน เพราะพระพุทธเจา ตรัสไวในท่ีหลายแหง แตกตางกัน ไมเหมือนกัน คือในท่ีหนึ่ง ทรงยอมรับวา การบวชนี้นับเปนมรดกอยางหนึ่งของพระองค จึงทรงอนุญาตใหกุลบุตรผูตองการบวชไดบวช เพ่ือรับมรดกน้ี

๗๔ วรรคที่ ๑, มหาวรรค   เหมือนอยางท่ีคราวท่ีพระราหุลกุมารถูกพระชนนี แนะนาํ ใหไป ขอมรดกจากพระผูมพี ระภาคแลว ก็เวยี นตดิ ตามพระผูมพี ระภาค ไปพรอมกบั พรํ่าเปลงวาจาขอมรดก วา “ทายชชฺ ํ เม สมณ เทห,ิ ทายชฺชํ เม สมณ เทหิ - ทานสมณะ ขอจงทรงมอบมรดกใหลูก เถิด, ทา นสมณะ ขอจงทรงมอบมรดกใหล กู เถิด” ดังนี้ ซง่ึ พระองค ทรงสดับแลว ก็ทรงมอบมรดก คือการบวชให รบั สง่ั แกพระสารีบุตร วา “เตนหิ ตฺวํ สาริปุตฺต ราหุลํ ปพฺพาเชถ - นี่แนะ สารีบุตร ถาอยางน้ัน เธอจงใหราหุลไดบวชเถิด” ดังนี้ เปนตน. อีกอยางหนึ่ง ตรัสวา ธรรม คือโพธิปกขิยธรรม ๓๗ ประการ เปนมรดกของพระองค บุคคลผูบวชเพื่อประโยชนแก โพธิปกขิยธรรม ชื่อวาเปนธรรมทายาท (ผูรับมรดกธรรม) ทรง แนะนาํ ใหบวชเพื่อประโยชนแกโพธิปกขิยธรรมนี้ เหมือนอยาง ที่ตรัสในธรรมทายาทสูตรวา “ธมฺมทายาทา ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา - ดูกรภิกษุท้ังหลาย พวกเธอจงเปนธรรม- ทายาทเถิด, อยาไดเปนอามิสทายาทเลย” ดังนี้ เปนตน. สวน ในรถวินีตสูตร พระปุณณมันตานีเถระ ถูกทาน พระสารีบุตรถามถึงความประสงคในการบวชประพฤติพรหม- จรรยของทาน ก็ตอบวา “อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ - ทานผูมีอายุ ขาพเจาอบรมพรหม- จรรยในสาํ นักของพระผูมีพระภาค เพ่ือประโยชนแกอนุปาทา- ปรินิพพาน” ดังน้ี. ในคาํ ตอบน้ี แสดงวา อนุปาทาปรินิพพาน เปนประโยชนของการบวช.

มิลินทปญ หากัณฑ ๗๕ เพราะมีคํากลาวถึงประโยชนของการบวชแปลก ๆ แตก ตางกันอยางน้ี พระราชาผูทรงมีความคลางแคลงพระทัยใน เรอ่ื งนี้ จงึ ไดต รัสถามวา “การบวชมปี ระโยชนอ ะไร ก็ประโยชน อยางย่ิงของพวกทานคืออะไร” ดังนี้. พึงทราบวา คาํ พูดถึงประโยชนของการบวชมีประการ ตาง ๆ กันเหลาน้ัน เปนเพียงเทศนาโวหารอันเย้ืองกรายไปให เหมาะแกอุปนิสัยแหงเวไนยสัตวผูตองการการบวช ความจริง ประโยชนเหลาน้ันลวนรวมลงไดในประโยชนอันเดียวคือ อนุ- ปาทาปรินิพพาน กลาวคือ ทีแรกการจะมีโอกาสไดรับประโยชน ขอน้ีดวยดีมีอุปสรรคนอย กุลบุตรพึงเปนผูต้ังอยูในเพศนักบวช กอน เพราะเหตุน้ัน จึงทรงนับการบวชน้ีน่ีแหละวาเปนมรดก อยางหนึ่งของพระองค อน่ึง เม่ือบวชแลว ก็ไมควรพอใจอยูดวย ความเปนนักบวชน้ันเทานั้น ยังมีกิจท่ีผูเปนนักบวชตองทํา คือ ประพฤติตามธรรมวินัย ถามวา เพื่อประโยชนอะไร ตอบวา เพ่ือ ความเปนทายาทรับมรดกท่ีสูงสงกวาการบวชน้ัน คือโพธิปกขิย- ธรรม ๓๗ ประการ ก็โพธิปกขิยธรรมที่จะไดรับน้ัน มีประโยชน อะไร? ตอบวา มีประโยชนคือเปนเหตุใหแจงพระนิพพาน คือ อนุปาทาปรินิพพานน้ี ซ่ึงมีความดับทุกขเปนอานิสงส ฉะน้ีแล เพราะฉะน้ัน พระเถระจึงถวายวิสัชชนาประโยชนของการบวช อันถึงยอด วา “ทุกขน้ีพึงดับไปเสีย ทุกขอื่นก็ไมพึงเกิดข้ึน, ก็แล อนุปาทาปรินิพพานเปนประโยชนอยางย่ิงของพวก อาตมภาพ” ดังนี้.

๗๖ วรรคท่ี ๑, มหาวรรค   คาํ วา ทกุ ขน้ีพึงดบั ไปเสยี ความวา ทุกขนี้ คอื อปุ าทาน ขนั ธ ทมี่ อี ยใู นอตั ภาพปจจุบันน้ี ซ่ึงสําหรับพระอรหันตผปู ราศจาก ตัณหาแลวโดยประการท้ังปวง ก็เปนเพียงขันธท่ีเหลืออยู, พึงดับ ไปเสีย คือพึงส้ินสุดไปเม่ือถึงคราวจุติ โดยประการที่หมดความ เปนปจจัยแกปฏิสนธิในภพใหม. คําวา ทุกขอื่นก็ไมพึงเกิดขึ้น ความวา ทุกขอื่น คือ อุปาทานขันธที่จะมีตอไปในโลกหนาก็ไมพึงเกิดข้ึน เพราะหมด เหตุ. คําวา อนุปาทาปรินิพพาน กอนอื่น พึงทราบวา พระผู มีพระภาคตรัสเรียกพระนิพพานโดยโวหาร โดยช่ือตาง ๆ กัน โดยปริยายตาง ๆ กัน เชน ท่ีมาคูกัน วา สอุปาทิเสสนิพพานกับ อนุปาทิเสสนิพพาน เปนตน ในบรรดาช่ือเหลานั้น มีอรรถาธิบายวาอุปาทานขันธ ๕ ช่ือวา อุปาทิ เพราะเปนส่ิงท่ีตัณหายึดมั่นโดยความเปนผล ของตน, อุปาทานขันธ ๕ ท่ีชื่อวา อุปาทิ น้ันน่ันแหละ เปนสวน ที่เหลือ (จากตัณหาท่ีละไดหมดแลว) เพราะเหตุน้ันจึงช่ือวา อุปาทิเสส. พระนิพพานช่ือวา สอุปาทิเสสนิพพาน เพราะเปน ความดับคอื ความเกิดขึน้ อีกตอไปไมไ ดแ หงตัณหานั้น โดยประการ ที่ยังมีอุปาทิคืออุปาทานขันธ ๕ น้ัน เปนสวนท่ีเหลืออยู ความวา เปนความดับตัณหาแหงพระอรหันตผูยังดาํ รงชีวิตอยูในอัตภาพ ปจจุบันนี้.