✍️ ตำราแผนนวดของไทย ในศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) เล่ม ๑

ตำราแผนนวดไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วดั โพธ)ิ์ เลม 1 ปถ วีธาตพุ ิการ (ตอ ) ๒๐. เยื่อในสมองศีรษะ ถาพิการ ใหเจ็บกระบาล ศีรษะดังจะแตก ใหตามัวหูตึง ปากและ จมูกใหชักขึ้นเฟดไป ใหลิ้นกระดางคางแข็ง และลักษณะดังนี้เดิม เม่ือจะเปนเพราะโทษ แหงลมปะกัง ใหปวดหัวเปนกำลงั ถาแกมิฟงตาย ปต ฆาต (ปดตะคาด) น. ๑. เสนท่ีมีจุดเริ่มตนบริเวณขอบเชิงกรานดานหนา แลนถึงตาตุม เสนดานบนจะแลนไป ทางดานหลัง ขึ้นขางกระดูกสันหลัง (ถัดออกมาจากเสนรัตตฆาต) ถึงบริเวณตนคอ ทา ยทอย ขนึ้ ศรี ษะ แลวลงมาที่แขน เสน ทีอ่ ยูดา นขวา เรียก เสน ปต ฆาตขวา เสน ท่ีอยดู า น ซาย เรียก เสนปตฆาตซาย สวนเสนดานลางจะเร่ิมจากบริเวณหนาขา แลนลงมาถึงตาตุม ดานใน เรียก เสนปตฆาตใน สวนดานนอกเริ่มจากบริเวณสะโพก แลนลงมาถึงตาตุมดาน ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยนอก เรียก เสนปตฆาตนอก. ๒. โรคลมชนิดหนึ่งผูปวยมักจะมีอาการปวดเม่ือยตามแนว เสนปตฆาต เคลอื่ นไหวไมส ะดวก ดังคมั ภีรแ ผนนวด [๒/๙๖] ตอนหนงึ่ วา “... ชือ่ วาลมปต ฆาฏก็วาผูน้ันมักนั่งนัก ลุกนั่งมิไดก็ดี ใหแกเสนเอนท้ัง ๒ แลแกเสนแถวหลังท้ัง ๒ แล แกเสนบั้นเอวทั้ง ๒ ขาง ช่ือวาลมแถกกลออมนั้น ใหแกหัวเหนาแลทอง แลรอบสดือ แลบ้ันเอวแลสันหลังน้ันคลายแล...”. ลมปตฆาต ก็เรียก, เขียนวา ปตคาด ปฏฆาต ปตะฆาฎ หรอื ปต ฆาฏ ก็ม.ี แผนนวด น. ภาพแสดงเสนตางๆบนรางกาย พรอมทั้งจุดหรือตำแหนงบนเสน สำหรับใชในการนวด ถาเปนภาพแสดงตำแหนงเสนและจุดดานหนาของรางกายมนุษย เรียก แผนหงาย ถาเปน ภาพแสดงตำแหนงเสนและจุดดานหลังของรางกายมนุษย เรียก แผนคว่ำ ภาพแสดงแผน นวดเหลาน้ีพบในศิลาจารึกตำรายาในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) หมวดวิชา หัตถศาสตร , แผนหมอนวด หรอื แผนการนวด กเ็ รยี ก. ฝก น. ส่ิงหุม ถุง อาจเปนส่ิงหุมเมล็ดของพืชบางอยาง โดยมากรูปยาวๆ กลมบาง แบนบาง เชน ฝค นู ฝก เพกา ฝก มะรมุ , หรอื ถุงหุมอวยั วะหรือของเหลวบางอยางของรา งกาย เชน ถุง อณั ฑะ ถุงนำ้ ด.ี พุทธยกั ษ ในทีน้ีหมายถึงลมชนิดหนึ่ง มีอาการใหชักกระสับกระสาย ใหขบฟน เหลือกตา ใหมือกำ เทา งอ ปากเบยี้ ว จกั ษแุ หก แยกแขงแยกขา ไมม ีสติ ลมจำพวกน้ีรกั ษายาก เปน ปจ ฉมิ ทีส่ ุด โรค การรักษาใหพิจารณาทวารหนัก ทวารเบา ถายังอุนอยูใหแกตอไป ประการหน่ึง ใหดู ผิวเนือ้ นว้ิ มือกดลง แลว ยกข้นึ ดูหาโลหิตมไิ ด รอยนว้ิ ทกี่ ดยกขนึ้ เปนรอยเขยี ว ซดี ฟองดนั บวม น. จุดนวดบนเสน อทิ า ใชแกไ สเลื่อน หรือไขดันบวม. มุตกดิ , มุตรก ิจฉ น.โรคชนิดหนึง่ เกดิ กับผหู ญงิ ผูปว ยมกั มรี ะดูขาว ปสสาวะขนุ ขน บางคร้งั บรเิ วณขอบทวาร (มดุ -ตะ-กิด) เบาอาจเปนเม็ดหรือแผล คัน เปอย แสบ เหม็นคาว มีอาการแสบอก กินอาหารไมรูรส ปวดหลัง เสียวมดลูก เปนตน ตำราการแพทยแผนไทยหลายเลมแบงมุตกิดออกเปน ๔ จำพวก คือ ๑.) ปสสาวะเปนช้ำเลือดมีกล่ินเหมือนปลาเนา ๒) ปสสาวะเปนเลือดจางๆ สี เหมือนน้ำชานหมาก ๓) ปสสาวะเปนหนองจางๆ เหมือนนำ้ ซาวขาว และ ๔) ปส สาวะเปน เมอื กหยดลงเหมอื นนำ้ มกู ไหล, เขยี นวา มุตรกฤต มตุ ระกฤต หรือ มตุ รกฤจฉ กม็ ี. 187

ชุดตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ มตุ ฆาต, มุตตฆาตํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยน. โรคชนิดหนึ่งที่ทำใหเกิดความผิดปรกติของน้ำปสสาวะ ตำราการแพทยแผนไทยวาเกิด (มุดตะคาด) จากการกระทบกระท่ัง เชน จากอุบัติเหตุ เพศสัมพันธ ผูปวยมีอาการปวดมากเวลาถาย ปสสาวะ ปสสาวะกะปริบกะปรอย ปวดขัดบริเวณสีขาง จุกเสียดบริเวณหนาอก อาเจียน มหาสันนิบาต เปนลมเปลา เบื่ออาหาร เปนตน ดังคัมภีรมุจฉาปกขันทิกา [๒/๒๙๖] ตอนหนึ่งวา รัตตฆาต “...มุตรฆาฎ ๔ ประการ วาเม่ือจะถายปศสาวะออกมานั้น ใหปวด ใหขัดเจบเปนกำลัง (รัดตะคาด) ใหโลหิตช้ำเปน หนองขนขุนดำดุจน้ำครามน้ัน ช่ือมุตรฆาฎ อันน้ีเกิดดวยกระทบชอกช้ำ รัตนคุณ จ่งึ สำแดงโทษเปนดังนี้ กระทำใหข ัดราวคา งดจุ เสนปตฆาฎ แลใหเ สยี ดแทงในอก จะไหวไป รดิ สดี วง มามิสะดวก บริโภคอาหารมิไดใหอาเจียนเปนลมเปลา รูมิถึงวาเปนเมดยอดภายใน...”. เขยี นวา มตุ รฆาฏ หรอื มุตระฆาฎ ก็มี. ฤดู ๓ น. สันนบิ าตท่ีมีอาการรุนแรงอนั เกดิ จากกองธาตทุ ง้ั ๔ รวมกันกระทำใหเ กิดโทษ, สนั นิบาต กองใหญ ก็เรยี ก. น. ๑.เสนเลือดแดงใหญบริเวณขาหนีบเสนขางขวา เรียก รัตตฆาตขวา เสนขางซาย เรียก รัตตฆาตซาย. ๒. เสนบริวารของเสนอิทา และเสนปงคลา แลนจากบริเวณขอบกระดูกเชิง กราน ตรงข้ึนไปถึงบริเวณตนคอ มี ๒ เสน แนบขนานไปกับกระดูกสันหลัง เสนขางขวา เรยี ก รตั ตฆาตขวา เสนขางซาย เรยี ก รตั ตฆาตซา ย, รตั ฆาต หรือ รัตฆาฏ ก็เรียก. ลมทท่ี ำใหมือตาย และเหนบ็ ชา แกโ ดยกดจุดท่ีทรวงอกตำ่ จากไหปลาราลงมา น.โรคกลุมหน่ึง เกิดไดกับอวัยวะตางๆ ของรางกาย เชน ตา จมูก ลำไส ทวารหนัก ตำรา การแพทยแผนไทยวามี ๑๘ ชนิด แตละชนิดมีอาการและช่ือเรียกแตกตางกันไป บางชนิด อาจมีติ่งหรือกอนเนื้อเกิดข้ึนที่อวัยวะน้ัน เชน ริดสีดวงตา ริดสีดวงทวารหนัก ดังตำรายา ศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๒๖๔] ตอนหนึ่งวา “...ลำดับนี้จะกลาวดวย นัยหน่ึงใหม วาดวยลักษณะหฤศโรค กลาวคือริดสีดวงอันบังเกิดเน่ืองมาแตกุมารโรคอัน อาจารยในกอนสืบๆ กันมา รจนาลงไวในคัมภีรทั้งหลายตางๆ น้ันมากกวามากนัก เหลือท่ี จะกำหนด ในที่น้ีจะยกวาแตที่ทานสงเคราะหไวเปนหมวด แลวมีนามบัญญัติสมมติวา คัมภรี รดิ สดี วงตา งๆ ๑๘ จำพวก คือรดิ สดี วงอนั ช่อื วา ปาลตญิ าณะโรค, วิตานะโรค, ฆานะ โรค, พริณะโรค, โรหนิ โี รค, วิชิกามะโรค, อรุ ะปศโรค, อันตะรศิ โรค, อนั ตคุณโรค, ตาระสกะ โรค, อัคนีโชตโรค, วาตะสุตะโรค, อระวัณณโรค, สักเคระโรค, สุวิชิกาโรค, สกะถานะโรค, บานทะโรค, สุกระโรค, ริดสีดวงทั้ง ๑๘ จำพวก ซึ่งวามาท้ังน้ี พึงรูตามในคัมภีรทานกลาว ไว. ..”. หฤศโรค ก็เรยี ก, เขยี นวา ฤศดวง หรอื ฤษดวง กม็ .ี น. การกำหนดฤดูกาลในรอบ ๑ ปเปน ๓ ฤดู ฤดูละ ๔ เดือน ตามหลกั วิชาการการแพทย แผนไทยไดแ ก คมิ หันตฤดู (ฤดูรอ น) นับตง้ั แตแรม ๑ คำ่ เดือน ๔ ถงึ ข้นึ ๑๕ ค่ำ เดือน ๘ วสันตฤดู (ฤดูฝน) นับตง้ั แตแ รม ๑ คำ่ เดอื น ๘ ถึง ข้นึ ๑๕ ค่ำ เดอื น ๑๒ และเหมันตฤดู (ฤดูหนาว) นบั ตง้ั แตแรม ๑ ค่ำเดือน ๑๒ ถงึ ข้ึน ๑๕ ค่ำ เดอื น ๔ ฤดเู ปน ท่ีต้ังแหง การเกิด โรคอันเกิดจากสมุฏฐานตางๆ ที่ประจำในแตละฤดู เชน คิมหันตฤดู มักทำใหเกิดความเจ็บ ปวยเนือ่ งจากสมฏุ ฐานเตโช 188

ตำราแผนนวดไทย ในศลิ าจารึกวัดพระเชตพุ นวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) เลม 1 ฤดู ๔ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยน. การกำหนดฤดกู าลในรอบ ๑ ปเปน ๔ ฤดู ฤดลู ะ ๓ เดอื น ตามหลักวิชาการแพทยแ ผน ไทย ซึง่ อาจกำหนดไวต างกนั ตำราเวชศึกษาแบงเปน ฤดูท่ี ๑ นบั ต้งั แตแ รม ๑ คำ่ เดือน ๔ ฤดู ๖ ถึงข้นึ ๑๕ ค่ำ เดอื น ๗ ฤดูท่ี ๒ นบั ต้งั แตแรม ๑ คำ่ เดือน ๗ ถงึ ขนึ้ ๑๕ คำ่ เดือน ๑๐ ฤดู ที่ ๓ นับตงั้ แตแ รม ๑ คำ่ เดอื น ๑๐ ถึงข้ึน ๑๕ คำ่ เดอื นอาย และฤดทู ี่ ๔ นับตง้ั แตแ รม ๑ ลงฝก คำ่ เดอื นอาย ถงึ ข้นึ ๑๕ ค่ำ เดอื น ๔ สว นคัมภีรธ าตวุ ิวรณ แบง เปน คิมหนั ตฤดู นบั ตง้ั แต ลมกาฬสงิ คลี เดือน ๕ ถึงเดือน ๗ วสันตฤดู นับตั้งแตเดือน ๘ ถึงเดือน ๑๐ วสันตเหมันตฤดู นับตั้งแต ลมกุมภัณฑยกั ษ เดือน ๑๑ ถึงเดือน อาย และเหมันตคิมหันตฤดู นับต้ังแตเดือนยี่ ถึงเดือน ๔ ฤดูเปนที่ต้ัง (-กุมพนั ทะยกั ) แหงการเกิดโรคอันเกิดจากสมุฏฐานตาง ๆ ที่ประจำในแตละฤดู เชน วสันตเหมันตฤดู มัก ลมชวิ หาสดม, ทำใหเกดิ ความเจ็บปว ยเน่อื งจากสมฏุ ฐานอาโป. ลมชิวหาสดมภ น. การกำหนดฤดูกาลในรอบ ๑ ป เปน ๖ ฤดู ฤดลู ะ ๒ เดอื นตามหลักวชิ าการแพทยแ ผน (-ชิวหาสะดม) ไทย ไดแ ก ฤดูท่ี ๑ (คมิ หนั ตฤด)ู นับต้ังตาแรม ๑ คำ่ เดือน ๔ ถึงขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๖ ฤดูที่ ลมดูดสะบัก ๒ (วสันตฤด)ู นบั ต้ังแตแรม ๑ ค่ำ เดอื น ๖ ถงึ ๑๕ คำ่ เดือน ๘ ฤดูท่ี ๓ (วัสสานฤดู) นับต้งั แตแรม ๑ คำ่ เดอื น ๘ ถึงขนึ้ ๑๕ คำ่ เดือน ๑๐ ฤดทู ี่ ๔ (สารทฤด)ู นบั ต้ังแตแ รม ๑ ค่ำ เดอื น ๑๐ ถึงขนึ้ ๑๕ คำ่ เดอื น ๑๒ ฤดูที่ ๕ (เหมนั ตฤด)ู นบั ต้ังแตแรม ๑ ค่ำ เดอื น ๑๒ ถึง ข้ึน ๑๕ ค่ำ เดือนย่ี และฤดูที่ ๖ (ศิศิรฤดู) นับต้ังแตแรม ๑ ค่ำ เดือน ๒ ถึงขึ้น ๑๕ ค่ำ เดือน ๔ ฤดูเปนที่ต้ังแหงการเกิดโรค อันเกิดจากสมุฏฐานตางๆ ที่ประจำในแตละฤดู เชน วัสสานฤดู มักทำใหเกิดความเจบ็ ปวยอนั เน่อื งมาจากลมและเสมหะ น. โรคเกิดเพราะเสน เลอื่ นลงสถู งุ อัณฑะทำใหถ งุ อัณฑะโต เรยี กวา กระษยั ลงฝก. น.โรคลมอนั มีพษิ ชนิดหนงึ่ ผูป ว ยมหี นา และขอบตาเขยี ว ใจสนั่ ผวิ หนงั ผดุ เปนวงสดี ำ สีแดง หรือสเี หลอื ง โบราณวา ถา รักษาไมไ ดภายใน ๓ วนั อาจถงึ แกความตายได ดังคัมภีรช วดาร [๔๑/๓๐๕] ตอนหน่ึงวา “...ลมกาฬสิงคลีนั้น ถาจับใหหนา เขียวใหขอบตาเขียว ลางก็จับ หัวใจใหใจส่ัน ลางที่ใหถอนหายใจฮึดฮัด ลางทีใหด้ินดุจตีปลา ใหผุดเปนวงดำ วงแดง วง เหลือง วงขาว เทา ใบพทุ รา เทาแวนนำ้ ออ ย กำหนด ๓ วัน...”. น. โรคลมมีพิษชนิดหน่ึง ผูปวยมีอาการชักมือกำเทางอ หมดสติ โบราณวาถารักษาไมได ภายใน ๑๑ วัน อาจถึงแกความตาย ดังคัมภีรชวดาร [๔๑/๓๐๕] ตอนหน่ึงวา “...ลมกุม ภัณฑยักษนั้น ถาลมไขลงดุจอยางสันนิบาต เม่ือจับน้ันใหชักมือกำชักเทางอ มิไดลมปฤดี มเิ รียกมิรสู มปฤดเี ลย กำหนด ๑๑ วนั ...”. น. โรคลมอนั มพี ิษชนิดหนง่ึ ผปู วยมอี าการหาว เรอ คล่ืนเหียน ขากรรไกรแข็งอา แลวหบุ ไม ลง พูดไมชัด ลิ้นกระดางคางแข็ง มักเกิดแทรกลมอัมพาต หากรุนแรงจะทำใหไมรูสึกตัว ปลกุ ไมต ่ืน กำหนด ๓ วนั ๗ วนั ดังคมั ภีรชวดาร [๑๔/๔๒๙] ตอนหน่ึงวา “...ลมชวิ หาสดม เม่ือแรกจับใหหาวใหเรอแลใหเหียน แลขากรรไกรแข็งอาขบลงมิได ใหนิ่งแนไปมิรูสึก ปลุก มติ นื่ กำหนด ๓ วนั ๗ วัน...”. น. อาการปวดเมื่อยบริเวณสะบัก บา และไหลขางซาย เชน จากการนอนตะแคงดานซาย นานๆ ทำใหเ ลือดลมตามแนวเสน อิทา และเสนกาลทารีเดนิ ไมสะดวก. 189

ชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ ลมตตยิ าวโิ รธ ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยน. โรคลมอันมีพิษชนิดหนึ่ง ผูปวยมีอาการมือเทาเย็น มีลมเปนกอน กลิ้งอยูในชองทอง (-ตะตยิ าวโิ รด) ทำใหปวดมาก บางคร้ังปวดต้ังแตปลายเทา ถงึ หัวใจ หมดสติ เปนตน ดังคมั ภรี ชวดาร [๔๑/ ลมทักขิณโรธ ๓๐๕] ตอนหน่ึงวา “...ลมตตยิ าวโิ รธน้ัน ใหมือใหเทาเยน็ เปนลูกกลิ้งอยูใ นทอ งใหจ ุกรอ งดัง (-ทกั ขินะโรด) สตั วต อดสัตวกดั บางทีปวดแตแ มเทาขึน้ มาจนถึงหวั ใจ นิ่งแนไ ปดุจดงั พิษงูเหา ...”. ลมบาทจติ ร น. โรคลมอันมีพิษชนิดหน่ึงมักเกิดตอเน่ืองจากโรคอ่ืน โบราณวาเปนลมในกองไข ผูปวยมี (ลมบาดทะจติ ) อาการมือเทาเย็น ตามัว ล้ินกระดางคางแข็ง ดังคัมภีรชวดาร [๔๑/๓๐๕] ตอนหนึ่งวา ลมประกัง “...ลมทักขิณโรธ เปนไขอ นั ใดๆ กอน ใหมอื ใหเทา เยน็ ให จกั ษมวั หา มมิให วางยาผายใหจ ับ (ประกัง) ด้ินรน ยดุ มิไดอ ยู เจรจามิได ลิน้ กระดางคางแขงแพทยจ ะแก ๆ ใหจงด.ี ..” ลมปต ฆาต น. โรคลมมีพิษชนิดหนึ่ง ผูปวยมีไขสูง เพอ ชัก เปนตน โบราณวาถารักษาไมไดภายใน ๑ ๐ วัน อาจถึงแกความตาย ดังคัมภีรชวดาร [๔๑/๓๐๖] ตอนหน่ึงวา “...ลมบาทจิตต เม่ือ ลมเปลีย่ วดำ ลม ไขลงดุจอยา สันนบิ าต แรกจับใหล ะเมอเพอ พกวาน่นั วานท่ี ำอาการดจุ ปศ าจเขา อยู ลางที วาบา สนั นิบาตก็ถูก เพราะเหตุจติ ตระสำ่ ระสาย กำหนด ๑๐ วัน...”.,เขยี นวา บาทจติ ร กม็ .ี ลมพหิ น. โรคชนิดหน่ึง ผูปวยมีอาการปวดศีรษะมาก อาจจะปวดขางเดียวหรือ ๒ ขางก็ได ลมเพรำพะวาตา บางตำราวามักเปนเวลาเชา ผูปวยอาจมีอาการอื่นรวมดวย เชน ตาพรา วิงเวียน อาเจียน, ลมพทุ ธยกั ษ, ลมตะกัง หรอื สันนบิ าตลมปะกัง ก็เรยี ก. ลมพุทยกั ษ โรคลมชนิดหน่ึง ผูปวยมักมีอาการปวดเมื่อยตามแนวเสนปตฆาต เคล่ือนไหวไมสะดวก (-พุดทะยัก) ดังคัมภีรแผนนวด [๒/๙๖] ตอนหน่ึงวา “...ช่ือลมปตฆาฎก็วาผูนั้นมักนั่งนัก ลุกนั่งมิไดก็ดี ใหแกเสนเอนท้ัง ๒ แลแกเสนแถวหลังท้ัง ๒ แลแกเสนบ้ันเอวท้ัง ๒ ขาง ชื่อวาลมแถกกล 190 ออมนัน้ ใหแ กหัวเหนาแลทองแลรอบสดือ แลบ้นั เอวแลสนั หลังนั้นคลายแล...”. ลมปตฆาต กเ็ รียก, เขียนวา ปต คาด ปฏฆาต ปตะฆาฏ หรือ ปต ฆาฏ กม็ ี. น. โรคลมชนิดหน่ึง ตำราการแพทยแผนไทยบางเลมวา เกิดจากการกระทบกับความเย็น มากจนเปน ตะครวิ ผปู ว ยมีอาการกลา มเนอื้ เกรง็ อยา งรนุ แรง กระตกุ ทำใหเจ็บปวดบริเวณ ที่เปนมาก มักแกโดยการนวดจุดบริเวณใตตาตุมดานใน หรืออาจรักษาดวยยาสังขวิไชย หรือยาทำลายพระสเุ มร,ุ ลมเกีย่ วดำ ลมเกล่ียวดำ เปลี่ยวดำ หรือ ลมเปร้ียวดำ ก็เรยี ก. น. โรคชนิดหน่ึง ผูปวยจะมีอาการปวดมากตามกระดูกสันสันหลัง ดังคัมภีรแผนนวด [๒/ ๗๘] ตอนหนึ่งวา “...เสนน้ีชื่อปงคลามันกลายเปนลมพหิเม่ือแรกจับดังพิศมงูทับสมิงคลา ขบยอมขึ้นตามกระดกู สนั หลังท้งั ซายขวา...”, พหิวาตา หรอื พหวิ าตาหทัย ก็เรียก. ในทนี ห้ี มายถงึ ลมชนิดหน่ึง มอี าการใหใจหมุนด่งั กังหัน ใหเ หนอ่ื ย น. โรคลมชนิดหน่ึงผูปวยมักมีอาการชัก กระสับกระสาย ขบฟนตาเหลือก ตาเบิกกวาง ปากเบี้ยว มือกำเทางอ แยกแขงแยกขา ไมม ีสติ เปน ตน ดังคมั ภีรชวดาร [๑๔/๔๓๒] ตอน หน่ึงวา “...ลมพุทธยักษชักกระสับกระสาย ใหขบฟนเหลือกตาใหมือกำเทางอปากเบ้ียว จักษุแหก แยกแขงแยกขาหาสมปฤดีมิได ลมจำพวกเหลาน้ีเยียวยายากนัก เปนปจฉิมท่ีสุด โรคแลว พจิ ารณาดทู วารหนักทวารเบา ถายังอุน อยูใ หแ กตอ ไป ประการหน่ึงใหด ผู ิวเนอื้ นิว้ มือกดลงแลวยกข้ึนดูหาโลหิตมิได รอยน้ิวกดแลวยกข้ึนเปนรอยเขียวซีด อาการตัดแล...”. ลมสนั นบิ าตพุทธยักษ กเ็ รียก.

ลมมหาสดมภํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทย ตำราแผนนวดไทย ในศิลาจารึกวดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วดั โพธ)์ิ เลม 1 ลมมีพษิ น.โรคลมอันมีพิษชนิดหนึ่ง ผูปวยมีอาการหาวนอนมาก จิตใจสับสนหมดสติ ดังคัมภีร ลมราทยักษ ชวดาร [๔๑/๓๐๕] ตอนหน่งึ วา “...ลมมหาสดมจบั นน้ั ใหหาวนอนเปนกำลงั ใหหวาดหว่ัน ลมอัษฎากาศ ไหวอยูแตใ นใจ ใหน อนน่ิงแน ใหมริ สู กึ กายแล...”. ลมอนิ ทรธนู น. โรคลมกลุมหนึ่ง ผูปวยมีอาการรุนแรงมากนอยตามชนิดของโรคลมน้ันๆ อาจรักษาได (-อนิ ทะน)ู หรือรักษายาก เชน ลมอินทรธนู ลมกุมภัณฑยักษ หากเปนลมท่ีมีอาการรุนแรงรักษายาก เรียก ลมอันมีพิษ หรือ ลมมีพิษมาก ดังคัมภีรชวดาร [๔๑/๓๐๔-๓๐๕] ตอนหนึ่งวา ลมอีงุม อแี อน “...อนั วาลมอนั มพี ิษนนั้ มีหกจำพวก...นอกกวา ลม ๖ จำพวก นก้ี ็มี คือ ลมอนิ ทรธนู ๑ คือ วาโยกำเรบิ ลมกมุ ภณั ฑยักษ ๑ คือ ลมอศั ข ๑ ลมราทธยกั ษ ๑ ลมบาทจิตต ๑ ลมพทุ ธยกั ษ ๑ แล ลม จำพวกเหลานี้ บังเกิดแก มนุษยผูใด มนุษยผูนั้น ตกเขาอยูในเนื้อมือพระยามัจจุราช เยยี วยาปนอันยากนัก...”. ลมรา ย ก็เรียก น.โรคลมชนิดหนึ่ง ผูปวยมีอาการเปนไขตัวรอน ชัก มือเทากำงอ ลิ้นกระดางคางแข็ง คอแข็ง ตาเหลือง เปนตน ดังคัมภีรแผนนวด [๒/๙๒] ตอนหนึ่งวา “...ลมจำพวกหนึ่งชื่อ ราทยักษจับยอมใหชักท่ัวท้ังกายใหยักไปมาใหสะบัดตนคอแลปากใหแกตนคางแลกระบอก จกั ษุจงไดร สู กึ ตวั แล...”. ลมราชยกั ษ หรอื ราทยักษวาโย ก็เรียก. น. โรคชนิดหน่ึง ผูปวยมักมีอาการชาท้ังตัวขยับแขนขาไมได เชื่อมมึน เปนตน ตำราการ แพทยแผนไทยวาเกิดจากความผิดปรกติของลมในเสนอัษฎากาศ ดังคำอธิบายภาพแผน นวด [๔/๙๙] ตอนหนงึ่ วา “...อศั ฎากาศจบั หาสติมไิ ด เขมน ทว่ั กายชาไปท้งั ตวั ใหแ สยง...”. น. โรคลมมีพิษชนิดหนึ่ง ผูปวยมีอาการเหมือนไขรากสาด ผิวหนังตั้งแตบริเวณชายโครงถึง หนาผากเปนวงๆ สะดือเปนสีดำ สีแดง สีเขียว หรือสีเหลือง มีอาการเพอ เปนตน โบราณ วาผูหญิงท่ีเปนดานซายหรือผูชายท่ีเปนดานขวา อาการจะรุนแรง รักษาไมหาย ดังคัมภีร ชวดาร [๔๑/๓๐๕] ตอนหนึ่งวา “...ลมอินทรธนู เมื่อลมไขเหมือนลากสาก เปนวง ลอม สะดือดำ สะดือแดง สะดือเขียว สะดือเหลือง เทาวงน้ำออยงบ แตชายโครงตลอดจนหนา ผาก พิษน้ันใหอ้ืออึงคะนึงอยูในใจ ใหเพอพกดังผีเขาอยู ถาหญิงเปนซายชายเปนขวา อาการตดั ...”. น.โรคลมอันมีพิษชนิดหน่ึง ผูปวยมีอาการชักตัวงอหลังแอน โบราณวาถาชักจนหลังหัก ก็ จะถึงแกความตาย ดังคัมภีรชวดาร [๔๑/๓๐๕-๓๐๖] ตอนหนึ่งวา “...ลมอีงุมอีแอนน้ัน เมื่อลมไขเหมือนสันนิบาต เม่ือจับน้ันอีงุมงอไปขางหนา อีแอนงมไปขางหลัง ถาลั่นเสียง เผาะเม่อื ใดตายเมอื่ นัน้ ...”. วาโยกำเรบิ แรง เพราะอาหารอนั ชุม มัน ใหเกิดโรคผอมเหลอื ง มกั คร้นั ตัวหายใจส้ัน ในทอง ใหร อ งลน่ั อยโู ครก ๆ แดกขนึ้ ลง หนงึ่ เลาใหห าวเรอ ทงั้ หนาตาวิงเวยี นวง อาหารอนั บรรจง ที่จะกินบรูรส หูหนักปากเหม็นหวาน บังเกิดกาลเลือดไหลหยด โสตฆานโอษฐออกหมด โทษวาโยเขาย่ำยี 191

ชุดตำราภูมปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ วาโยธาตพุ ิการ ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยวาโยพิการนั้น ใหหูตึงเปนกำเนิด น้ำหนวกอันไหลเหม็น ไมเห็นไฟนัยนตาฟาง เม่ือยมือ และเมื่อยเทา สันหลังฟกก็ดูพาง ฝเอ็นกำเริบลาง บางก็อวกอาเจียนลม บางลงจนสิ้นแรง วาโยธาตุสมถุ าน อาหารแดงในอาจม สิ้นไสก็เพ่ือลม ในลำไสจะหนีกาย คร้ันหนวงดวยคุณยา ท่ีลงมาคอย หางหาย กลับรากลำบากกาย เปนดังน้ีดวยแรงกรรม อาการท่ีกลาวมา เจ็ดวันวาจงควรจำ วาโยหยอ น ยายากจะยายำ โทษนี้แทกำหนดตาย วิหกวาตพคั , ธาตุลม มี ๖ ประการ คอื วิหควาตพคั , ๑. อุทธังคมาวาตา คือลมพัดขึ้นเบื้องบน นับตั้งแตปลายเทา บางทานกลาววา พัดตั้งแต วหิ ควาตภักดิ์ กระเพาะอาหารถึงลำคอ ไดแ ก เรอ เปน ตน สัตถกวาตะ ๒. อโธคมาวาตา คือลมพัดลงเบื้องต่ำ นับแตศีรษะถึงปลายเทา บางทานกลาววา สนั นิบาต พัดต้ังแตลำไสน อ ยถงึ ทวารหนัก ไดแ ก ผายลม เปน ตน สลกั เพชร ๓. กจุ ฉิสยาวาตา คือลมพนั ในทอง แตพ ัดนอกลำไส สวงิ สวาย ๔. โกฐฐาสยาวาตา คอื ลมพดั ในลำไสและกระเพาะอาหาร ๔. อังคมังคานุสารีวาตา คือลมพัดท่ัวสรีระกาย แพทยไทยเช่ือวาหมายถึงระบบไหลเวียน ของโลหติ ๕. อสั สาสะปสสาสะวาตา คอื ลมหายใจเขา ออก จักกลาววาโยไซร เม่ือหยอนไปใหโทษมา สิบสามตามสังขยา คือวาตาวิบัติไป มักถอนใจ ใหญนักหาวเรอมักผายลมใน เปนลมทนทองให กระบัดไปรอนหนาวนา ใหรอนในทรวงอก กายสั่นงกเทาหัตถา ลมแลนท่ัวกายา เทาหัตถานั้นตายไป ลมพัดตองดวงจิต ลมทำพิษให คล่งั ไคล สบิ สามโทษนใี้ ห วาโยไซรร ูผ อนหยอนลง น. เสนท่ีมีทางเดินเริ่มจากมุมขอบสะบักดานใน แลนไปตามสะบักบนถึงขอไหล ทำหนาท่ี ยึดหัวไหล ถาถูกกระทบอยา งแรง ทำใหห ัวไหลหลดุ อยตู รงหัวดมุ ไหล. น. ที่ต้ังหรือท่ีแรกเกิดของโรคอันเกิดจากลมแบงออกเปน ๓ อยาง ไดแก หทัยวาตะ(ลมใน หวั ใจอันทำใหห วั ใจทำงานเปน ปรกต)ิ สัตถกวาตะ (ลมทีท่ ำใหเกิดอาการเสยี ดแทงตามสวน ตางๆ ของรางกาย) และสมุ นาวาตะ (ลมในเสน อนั ทำใหเกิดอาการปวดเมื่อย) น. ๑.ความเจ็บปว ยอนั เกดิ จากกองสมฏุ ฐานปตตะ วาตะ และเสมหะ รว มกันกระทำใหเกิด โทษเต็มกำลัง ในวันท่ี ๓๐ ของการเจ็บปวย ๒.ไขประเภทหน่ึง ผูปวยมีอาการส่ันเทิ้ม ชัก กระตกุ และเพอ เชน ไขสนั นิบาตลูกนก ไขสนั นบิ าตหนาเพลิง. น. โครงสรางของกระดูกบริเวณขอบางขอ ท่ีเมื่อสวมเขาดวยกันแลวทำใหเคลื่อนไหวได เชน ขอตอขอบกระดูกเชิงกรานตรงสะโพกกับหัวกระดูกตนขาทำใหขากางออกได เรียก ตะโพกสลักเพชร, ขอตอขากรรไกรบนและลาง ทำใหอาปาก และกินอาหารได เรียกขา กรรไกรสลักเพชร ก.อาการที่รูส กึ ใจหววิ วิงเวียน คลน่ื ไส ตาพราจะเปน ลม 192

ตำราแผนนวดไทย ในศิลาจารกึ วดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธิ์) เลม 1 สัณฑฆาตํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยน. ๑. เสนที่มีจุดเริ่มตนบริเวณขอบเชิงกรานดานหนา แลนถึงตาตุม เสนดานบนจะแลนไป ทางดานหลัง ขึ้นขางกระดูกสันหลัง ถึงบริเวณตนคอ ทายทอย ข้ึนศีรษะ แลวลงมาที่แขน สมฏุ ฐานปตตะ เสนที่อยูดานขวา เรียกเสนสันฑฆาตขวา เสนท่ีอยูดานซาย เรียก เสนสันฑฆาตซาย สมฏุ ฐานวาตะ ๒.โรคเกี่ยวกับเสนชนิดหน่ึง ทำใหมีอาการจุกเสียดหนาอก ดังคำอธิบายภาพแผนนวด สมุฏฐานเสมหะ [๔/๑๑๙] ตอนหนึ่งวา “...๓. เสน น้ี สนั ทฆาตขวา แกย อกอก สลกั อก ๗. เสน น้ี สนั ทฆาต เสโท ซาย แกเจ็บดังเปนหนอง...”. ๓.โรคชนิดหน่ึงเกิดจากการกระทบกระแทกชอกซ้ำอยางแรง เสน เชน ตกตนไม ถูกทุบถองโบยตี ทำใหเกิดเลือดออก เปนล่ิม เปนกอนแหง หรือเนาเสียอยู ภายใน เรียก โลหิตตองพิฆาต ในสตรี อาการอาจรุนแรงหากเกิดขณะมีระดู แบงเปน เสนกาลทารี, ๔ ชนดิ ตามความรุนแรงของโรค ไดแก เอกสันฑฆาต โทสันฑฆาต ตรสี ันฑฆาต และอาสันฑ เสน กาลธารี ฆาต (-กาละทาร)ี น. ท่ีตั้งหรือที่แรกเกิดของโรคอันเกิดจากดี แบงออกเปน ๓ อยาง ไดแก พัทธะปตตะ (น้ำดีที่อยูในฝกหรือในถุงน้ำดี) อพัทธะปตตะ (น้ำดีท่ีอยูนอกฝกหรือนอกถุงน้ำดี) และ กำเดา (เปลวแหง ความรอ น หรือความรอนทไ่ี ดจ ากการเผาผลาญในรางกาย). น. ที่ตั้งหรือที่แรกเกิดของโรคอันเกิดจากลม แบงออกเปน ๓ อยาง ไดแก หทัยวาตะ (ลมในหัวใจ อันทำใหหัวใจทำงานเปนปรกติ) สัตถกวาตะ (ลมที่ทำใหเกิดอาการเสียดแทง ตามสวนตา งๆ ของรางกาย) และสุมนาวาตะ (ลมในเสน อนั ทำใหเ กิดอาการปวดเมอ่ื ย) น. ที่ตั้งหรือท่ีแรกเกิดของโรคอันเกิดจากเสลด แบงออกเปน ๓ อยาง ไดแก ศอเสมหะ (เสมหะในลำคอ) อรุ ะเสมหะ (เสมหะในอก) และคูถเสมหะ (เสมหะในสว งทวาร). น. เหง่อื เปน องคประกอบ ๑ ใน ๑๒ สิง่ ของธาตนุ ้ำ น. สิ่งที่มีลักษณะเปนแนว ไมกำหนดความยาว แนวท่ีมีลักษณะของธาตุดินจะจับตองได เชน เสน เลอื ด เสน เอน็ เสนประสาท ในแนวเหลานอี้ าจเปน ทางขับเคลอื่ นของธาตุน้ำ ธาตุ ไฟ หรือธาตุลม. คัมภีรแผนนวดในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลท่ี ๕ วามี ๗๒,๐๐๐ เสน ดังที่กลาวไวในคัมภีรแผนนวด [๒/๙๓] ตอนหน่ึงวา “...แลวจึ่งมีเอนเก่ียวกระหวัดอยู ในนาถีน้ันเปน อันมากถึง ๗๒๐๐๐ เสน...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๔/๗๙] ตอนหนึ่งวา “...เสนเอ็นยอมเปนรู ลมเลือดชูใหฟูฟอน กำเริบมักรุมรอนใหศุขทุก ๆ ราตรี เม่อื สบายเลอื ดลมเสมอ จงึ ราเรอกระเษมสียงั หะทยั ใหเ ปรมปรี เพราะเสน เอน็ ไมก อการ...” แตในคัมภีรโรคนิทาน ตามตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลท่ี ๕ วามี ๒,๗๐๐ เสน ดังที่ กลาวไว [๒/๓๔๘] ตอนหน่งึ วา “...สว นวา เสนประธาน ๑๐ เสน มีบรวิ าร ๒๗๐๐ เสน น้นั ก็ หวาดไหวไปส้ินทั้งนั้น ที่กลาก็กลาที่แขงก็แขงที่ตั้งดานก็ตั้งดานที่ขอดก็ขอดเขาเปนกอน เปนเถาไป เปนเหตุแตจะใหโทษนักถาพรอมกันทั้ง ๒๗๐๐ เสนแลวก็ตายแล ถาเปนแต ๒ ๓ ๔ เสนยงั แกไดแล...”, เอน็ หรือเสน เอน็ ก็เรยี ก. น. เสน ประธานเสนหนึง่ ในเสน ประธานสิบ มีทางเดินเร่ิมจากบริเวณสะดอื แลว แยกออกเปน ๔ เสน ๒ เสนบนแลนขึน้ ไปตามชายโครงทั้ง ๒ ขา ง แลวไปสะบักใน กำดน และศีรษะ แลว วกกลับมาตนแขนลงมาตามแนวหลังแขนท้ังสอง และ แยกออกไปตามน้ิวมือท้ัง ๒ ขาง สวน ๒ เสนลางแลนลงไปตามหนาแขงจนถึงขอเทา แลวแตกออกไปตามนิ้วเทาทั้ง ๒ ขาง 193

ชดุ ตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ เสนกาลทารี, ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยดงั คมั ภรี แ ผนนวด [๒/๙๓] ตอนหนงึ่ วา “...เอนเสน หนึ่ง ชอื่ วา กาลทารนี ัน้ แลน ออกมาแต เสน กาลธารี นาภี แลวแตกออกเปน ๔ เสน สองเสนน้ันแลนข้ึนไปโดยท้ังสองแลว ไปเอาลำแขนท้ัง ๒ (-กาละทารี) (ตอ ) ตลอดลงไปถงึ นว้ิ มือทง้ั ๑๐ นนั้ แล เสน นัน้ เลาแลน ลงไปตนขาทงั้ ๒ ลงไปตามลำแคงท้ัง ๒ เสนจนั ทภสู ัง, ตลอดลงไปถึงนิ้วเทาทั้ง ๑๐ นั้นแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๙๑] เสนจันทะภูสัง) ตอนหน่ึงวา “...ในเสนเอ็นชื่อทารี อาจารยทานพรรณนา แลนออกมาแตนาพี กลับ เสนทวารี, แตกแยกเปนสี่ สองเสนนี้ผานข้ึนไปตามโครงสุดขางละเสน รอยข้ึนเปนสบักใน ท้ังซายขวา เสน ทะวารี ตามนิสัย แลนข้ึนไปกำดนครัน ตลอดเศียรเวียนกระหลบแลนทวนทบจรจัล โดยหลังแขน เสน ประธานสบิ ทั้งสองนน้ั ออกไปงนั ทีข่ อมือแตกแยกเปนหาแถวตามแนวนิ้วใหย ดึ ถือ สองขา งทกุ นิ้วมือให ยึดถอื ทำตา ง ๆ สองเสน เบอ้ื งใตนน้ั แลนผกผันลงเบ้ืองลางตามหนาขาสองขา งวางลงไปหนา แขงพลัน หยุดพอเพียงขอทาว แตกออกเหลาละหาอัน เอ็นหนึ่งท้ังหาน้ัน ทั้งสองขาง ดงั กลา วมา...”, เสน ฆานทารี เสน กาลทวารี หรอื เสนทารี กเ็ รยี ก. น. เสนประธานเสนหนึ่งในเสนประธานสิบ มีทางเดินเร่ิมจากบริเวณสะดือ แลนขึ้นไปราว นมขางซาย ผานไปท่ีคอ คาง และไปส้ินสุดที่หูขางซาย ดังคำอธิบายภาพแผนนวด [๔/๓] ตอนหนึ่งวา “...๑ ๒. จันทะภูสงั รากโสตซาย...” หรือคัมภีรแผนนวด [๒/๙๔] ตอนหนงึ่ วา “...เอนเสนหน่งึ วาลาวุสงั น้นั แลนออกมาแตนาภี ขน้ึ ไปราวนมซาย แลนไปขา งซายแลวไปหู ซายออกเปนรากหูซายนั้นแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๙๕] ตอนหน่ึงวา “...หน่ึงเสนอุรัง ภูสำพวังน้ันก็วา สัมปะสาโสนามปรากฎช่ือวาเปนสามอยาง เสนน้ีแลน ออกมา แตนาภีวิถีทาง ข้ึนไปไมขัดขวาง ตามราวนมเบื้องซายหมาย ไปเนาเอาขางซาย หมายหูซายดังอธิบาย เปนรากโสตประสาทหมาย ดังบรรยายฉน้ิมา...”, เสนลาวุสัง เสน อุรงั เสน ภูสำพวัง หรือ เสนสัมปะสาโส ก็เรียก. น.เสนประธานเสนหน่ึงในเสนประธานสิบมีทางเดินเริ่มจากบริเวณสะดือ แลนลงไปตนขา ขวา แขง ขวาดา นใน ผานฝาเทา โคนนว้ิ เทา ขวาทัง้ ๕ น้วิ แลวกลับยอนขึ้นมาตามหนาแขง ขวา ขึน้ ไปนมขางขวา ไปใตค าง ลอดขากรรไกรขางขวา แลว ไปสน้ิ สดุ ทต่ี าขางขวาดงั คมั ภรี  แผนนวด [๒/๙๔] ตอนหนึ่งวา “...เอนเสนหน่ึงช่ือวาทวารีนั้นแลนออกมาจากนาภีแลว ตลอดลงไปเอาเทาขวาแลวกลับข้ึนมาตามแคงผานขึ้นไปตามนมขวา แลนเขาไปใตคางขวา แลว แตกออก เปนรากจกั ขุขวาแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉนั ท ๑๑ [๓๕/๙๓] ตอนหนึง่ วา “...หนึ่งเสนทะวาคะตา บางตำรากลาวพิปลาย ทะวารีกำหนดหมาย บางอธิบายทะ วาระจันทร เสนน้ีมีนามสาม ตามผูแพทยเคยสำคัญวิถีดำเนินน้ัน เสนเดียวกันอยากังขา แลน ออกแตน าภี ขางขวานีแ้ ลน ลงมา ตามแนวแหงขาขวา สูห นา แขง จนฝาทาวตลอดนว้ิ ทงั้ หาน้ิว พลิ้วกลับข้ึนตามแขงเขา หนาขาข้ึนไปเอาชายโครงสุดจนเตานม ข้ึนคางแลนตลอด เขา เอาลกู ตาโดยนยิ ม เปนรากจกั ษสุ ม ใหก รอกกลบั หลบั ลมื แล เปนเสน จกั ษุขวา...”, เสน ทะวาคะตา เสนทะวาระจนั ทร หรอื เสน รากตาขวา กเ็ รยี ก. น. แนวหลักในการขับเคลื่อนธาตุท้ัง ๔ ในรางกาย ๑๐ แนว ทุกแนวมีจุดเร่ิมตนบริเวณ รอบๆ สะดือ แลวแยกกันไปตามสวนตางๆ ของรางกาย ไปส้ินสุดท่ีอวัยวะตางๆ ประกอบ ดวย เสน อิทา เสน ปงคลา เสนสมุ นา เสนกาลทารี เสนสหัศรงั สี เสนทวารี เสน จนั ทะภูสัง 194

ตำราแผนนวดไทย ในศลิ าจารึกวดั พระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วัดโพธ์ิ) เลม 1 เสนประธานสิบํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยเสนรุชำ (สุตัง) เสนสุขุมัง และเสนสิขินี ในหลักวิชานวดไทยจัดวาเสนประธานสิบมีความ (ตอ) สำคัญมากกวาเสนอื่นๆ ในรางกาย ดังคัมภีรแผนนวด [๒/๙๓] ตอนหนึ่งวา “...แลมีเอน เสนปงคลา, ๑๐ เสน เปนประธานแกเ อนทง้ั หลายแล...”, เสนสบิ หรอื เอน็ ๑๐ ประการ กเ็ รยี ก เสนปง คะลา น. เสนประธานเสนหน่ึงในเสนประธานสิบ มีทางเดินเร่ิมจากบริเวณสะดือ แลนลงไป บริเวณหัวหนาวแลวแลนไปตามตนขาขางขวา แลวเลี้ยวข้ึนไปแนบแนวกระดูกสันหลังดาน เสนมตุ ฆาตขวา ขวา แลนข้ึนไปบนศีรษะแลวกลับลงมาส้ินสุดท่ีจมูกดานขวา มีลมประจำเสนชื่อสูรยกาลา, เสน มุตฆาตซาย สูญทกลา, ศุญทะกาลา. ดังคัมภีรแผนนวด [๒/๙๓] ตอนหน่ึงวา “...เอนเสนหนึ่งชื่อวา เสนรชุ ำ, เสน รทุ งั ปง คลานนั้ แลน ออกมาแตน าภีแลว ลงไปเอาตนขาเบื้องขวา แลว เกยี่ วกระหวัดไปเอาสนั หลัง แฝงแนบขึน้ ไปตามกระดกู สันหลงั เบ้ืองขวา แลว แลนข้ึนไปเก่ยี วเอาศศี ะแลวลงมาเอานาสิก เสนสหสั สรังสี ขวาอยูประจำลมอันช่ือวาสูญทกลาอยูเบ้ืองขวาน้ันแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๘๓] ตอนหนึ่งวา “...เสนปงคะบาเบ้ืองขวาไป ปงคะลาทีฆายาว กลาว ดงั เสนอิทาไซ จากครรภาขวาไป แลนลงในหัวเหนาขา เล้ียวลอดตลอดหลังสุดศรีสังลงนาศา ประจำลม สูรยกาลา ซกี ขางขวาเปนสำคัญ...”. น. เสนท่ีมีทางเดินจากทองนอย บริเวณอุงเชิงกรานดานขวา แลนไปท่ีปลายองคชาต ปรากฏในตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามวา ใชนวดแกปสสาวะกะปริบ กะปรอย น. เสนท่ีมีทางเดินจากทองนอย บริเวณอุงเชิงกรานดานซาย แลนไปท่ีทวารหนักปรากฏใน ตำรายาศลิ าจารกึ ในวดั พระเชตุพนวมิ ลมังคลารามวา ใชนวดแกปส สาวะบอ ย. น. เสนประธานเสน หน่งึ ในเสน ประธานสบิ มีทางเดินเร่มิ จากบรเิ วณสะดอื แลน ข้ึนไปราวนม ขา งขวา ผานไปทคี่ อ คาง และไปสนิ้ สุดท่หี ูขางขวา ดังคำอธิบายภาพแผนนวด [๔/๓] ตอน หน่ึงวา “...๕. รุชำ รากโสตขวา...” หรือคัมภีรแผนนวด [๒/๙๔] ตอนหน่ึงวา “...เอนเสน หน่ึงชอื่ วาอุลังกนนั้ ออกมาแตน าภขี างขวาข้ึนไปราวนมขวาแลน เขา ไป ใตคางแลวออก เปน รากหูขวาแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๙๕] ตอนหน่ึงวา “...หน่ึงโสตเสน ช่ือสุขุม อุสะมานามกรแท ออกจากนาภีแผ ข้ึนไปจับราวนมขวา ข้ึนไปราวฅอคาง วางไป เอาหูขวานา เปนรากโสตประสาทหนา...”, เสนสุตัง เสนอุลลังกะ หรือ เสนสุขุมอุสะมา ก็ เรยี ก. น. เสน ประธานเสนหนงึ่ ในเสนประธานสบิ มีทางเดินเริม่ จากบริเวณสะดือ แลน ลงไปตนขา ซา ย แขง ซา ยดา นใน ผา นฝา เทา โคนนว้ิ เทาซา ยทงั้ ๕ นิ้ว แลว กลับยอ นข้ึนมาตามหนา แขง ซาย ขึ้นไปหัวนมซาย ไปใตคาง ลอดขากรรไกรขา งซา ยแลว ไปส้ินสุดทีต่ าขางซา ย ดงั คมั ภรี  แผนนวด [๒/๙๔] ตอนหนึ่งวา “...เอนเสนหนึ่งชอื่ สหัศรังสนี ั้น แลนออกมาแตนาภีนั้นแลว ก็แลนลงไปตามตนขาไปตลอดเทาท้ัง ๒ ขาง ซายแลวก็กลับยอนข้ึนมาตามแคงซาย แลว ขึ้นไปเอาหัวนมซายแลวแลนเขาไปใตคาง แลวขึ้นไปแตกออกเปนรากจักษุเบ้ืองซายแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๙๓] ตอนหนึ่งวา “...หนึ่งหัสรังสีเอ็น อันเสนน้ี ทานพิปรายในอุทรขางซายหมาย แลนลงไปโดยตนขา ตลอดลงฝาเทาเลา แลนผานเอาน้ิว บาทา ตนนิ้วส้ินทั้งหา ยอนข้ึนมาขางซายพลัน ตลอดทอดเตานมซาย แลนผันผายขางฅอ 195

ชุดตำราภูมปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ เสนสหัสสรงั สี (ตอ ) นัน้ ลอดขากนั ไกลพลนั สดุ เสน นั้นเปนรากตา บังคับใหก ลบั กรอกหลับลืมออกเปนธรรมดา ประจำตาขา งซายหนา...”, เสนหสั รังสี เสนรากตาซาย หรือเสน รากจักษุ กเ็ รยี ก เสน สิขินี น. เสน ประธานเสนหนงึ่ ในเสน ประธานสิบ มีทางเดินเรมิ่ จากใตสะดอื แลนลงไปที่หัวหนาว ทวารเบา และสน้ิ สุดทอี่ วัยวะเพศ ดงั อธิบายภาพแผนนวด [๔/๓] ตอนหน่ึงวา “...๖. สิขินี ทวารเบา...” หรือคัมภีรแผนนวด [๒/๙๔] ตอนหน่ึงวา “...เอนเสนหน่ึงช่ือวาคิชน้ัน ออกแตนาภแี ลนไปเอาหัวเหนาลงไปลำลึงนน้ั แล...”และ “...เอนชอื่ สิกขินี แลนแตนาภีออก ไปเบ้อื งองคชาตแล...” หรอื ตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๙๖] ตอนหนง่ึ วา “...หน่ึงเสน อันช่ือวารัตคีนีหนานามพิปราย สังคินีก็บรรยาย เสนเดียวหมายมีสองนาม เสนน้ีแลนออก ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยมาแตนาภีใตสูญงาม ตลอดตรงไมเข็ดขาม เปนลึงคะชาติมุตมัก...”, เสนนี้ในผูหญิงเรียก เสนสิขินี ในผูชายเรียก เสนคิช, เสนสิกขินี เสนสิกขิณี เสยคิช เสนคิชฌะ เสนรัตคีนี หรือ เสน สงั คนิ ี กเ็ รียก. เสน สขุ ุมัง น. เสนประธานเสนหนึ่งในเสนประธานสิบ มีทางเดินเริ่มจากบริเวณสะดือ แลนไปสิ้นสุดที่ ทวารหนกั ดังคำอธิบายภาพแผนนวด [๔/๓] ตอนหนง่ึ วา “...๑๓. สขุ มุ ัง รากทวารหนกั ...” หรือคัมภีรแผนนวด [๒/๙๔] ตอนหนึ่งวา “...เอนเสนหนึ่งชื่อนันทกระหวัดนั้นออกมาแต นาภีน้ันไปเก่ียวเอาปากเภาะทวารคูธทวารมูตรนั้นแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๙๗] ตอนหนึ่งวา “...หนึ่งเสนกังขุงนั้น แลนจรจัลจากนาภี กระหวัดรอบทวานมี คตู มกั คะพนักงาน...”, เสนนันทกระหวดั เสน กขุ ุง หรือ เสน กงั ขุง ก็เรยี ก. เสนสมุ นา น. เสนประธานเสนหน่ึงในเสนประธานสิบมีทางเดินเริ่มจากบริเวณสะดือ แลวแลนตรงข้ึน (-สมุ มะนา) ไปในทรวงอก ขั้วหัวใจ ขึ้นไปตามลำคอ ส้ินสุดท่ีโคนลิ้น ดังคัมภีรแผนนวด [๒/๙๓] ตอน หน่ึงวา “...เอนเสนหน่ึงช่ือวาสุมนาน้ันแลนมาแตนาภีแลว ก็เขาไปในพายในอกตามลำฅอ ขึ้นไปเปนล้ินแล...” หรือตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ [๓๕/๘๔] ตอนหน่ึงวา “...สุมะนา พลัน ทอ่ี ยสู ุมะนานน้ั ตรงกลางสูญนะนาภี แลนเลยตรงขึน้ ไป ขว้ั หัวใจอุระน้ี แนบฅอหอย วิถีตลอดลิน้ สิ้นทุกเสน...”, เสนสมุ ะนา หรือ เสนสุสมุ นา ก็เรยี ก. เสน อัษฏากาศ น. เสนในรางกายท่ีทำงานสัมพันธกับเสนสุมนา มีทางเดินอยูระหวางข้ัวหัวใจ ตำราการ แพทยแ ผนไทยแบง เปน ๒ สว น สว นบนไปท่ศี ีรษะ เรียก เสนอษั ฎากาศบน กับสว นลางไป ทแี่ ขนทง้ั ๒ ขา ง เรยี ก เสน อัษฎากาศลาง เสนอทิ า น.เสนประธานเสนหน่ึงในเสนประธานสิบ มีทางเดินเริ่มจากบริเวณสะดือแลนลงไปบริเวณ หัวหนาว แลวแลนไปตามตนขาขางซายจนถึงหัวเขา แลวเลี้ยวขึ้นไปแนบแนวกระดูกสัน หลังดานซาย แลนขึ้นบนศีรษะ แลวกลับลงมาส้ินสุดที่จมูกดานซาย มีลมประจำเสนชื่อ จนั ทกระลา จนั ทกลา หรอื จันทะกาลา ดังคมั ภีรแผนนวด [๒/๙๓] ตอนหนง่ึ วา “...เอนเสน หนึง่ ช่ือวา อิทานน้ั แลน ออกมาแตนาภแี ลวไปเอาหวั เหนา ไปเอาตน ขาเบ้ืองซา ยแลว ไปเอา สันหลัง แนบขึ้นไปตามกระดูกสันหลังซายแลว แลนผานกระหวัดข้ึนไปบนศีศะแลวกลับลง มาเอานาสิกซายอยูประจำลมจมูกอันวาจันทกลาเบ้ืองซายนั้นแล...” หรือตำราโรคนิทาน คำฉันท ๑๑ [๓๕/๗๙] ตอนหน่ึงวา “...เกิดเปนเสนอิทา ใหศิลานกำเริบราญ เสนนี้ วิถีผานแตนาภีพาดหัวเหนา แลนตลอดลงตนขา เลี้ยวตลอดนาสันหลังกลาวแนบกระดูก 196

เสน อิทา (ตอ)ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทย ตำราแผนนวดไทย ในศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมงั คลาราม (วดั โพธ)ิ์ เลม 1 ไสเ ลือ่ น โสภะโรค สันหลังราว ผานข้ึนไปจนสุดเศียรแลวเกี่ยวเล้ียวตลบลง นาศิกตรงซายจำเนียร ประจำลม สูญทกลา สถติ เสถียร จันทะกาลา ทกุ ราตรี...”. (สนู ทะกะลา) น. โรคท่ีลำไสออกไปจากชองทอง ไดแก ลงมาที่ถุงอัณฑะ (ในผูชาย) ท่ีแคมใหญ (ในผู หทัยวาต หญิง) หรือเลื่อนลงมาทางหนา ขา หรอื เลือ่ นออกไปทางหนา ทอง สะดอื หรอื เลอื่ นผานกระ บงั ลมเขา ไปในชอ งอก (อ.hernia) องคสตู ร โรคตัวเหลือง น. ลมประจำเสนปง คลา, สรู ยก าลา กเ็ รียก. โรคลมชนิดหนึ่ง ผูปวยมักจะมีอาการมึนตึง ไมคอยพูดคุยใจลอยบอย ๆ ชอบอยูคนเดียว ใจนอย โกรธงา ย เบ่ืออาหาร บางครง้ั หัวเราะ บางครงั้ รอ งไห ถา จะรักษาใหร กั ษาเมือ่ เริ่มมี อาการ หากท้ิงไวนานจะรักษายาก ดังตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๓๒๔] ตอนหน่ึงวา “...ในที่น้ีจะวาแตลมอันชื่อวาหทัยวาตนั้นกอนเปนปฐม อันบังเกิด ขึ้นแกบุคคลผูใด มักกระทำใหมึนตึง มิใครจะเจรจา ใหหนักปาก ใหใจนั้นลอยอยูเปนนิจ มักจะอยูท่ีสงัดแตผูเดียวใหใจนอยมักโกรธ มิไดรูสึกอยากอาหารใหอิ่มไป บางทีกระทำให หัวเราะระริกซิกซ้ี บางทีกระทำใหรองไห ดุจดังคนกำพราหาคณาญาติมิได ถาจะแกใหแก แตยังมึนตึงอยูนั้น คร้ันแกเขามักกลายเปนดังโรค สมมติวาลมบาดทะจิตเปนอสาทยโรค แพทยจะรกั ษาเปนอนั ยากยง่ิ นกั ...”. น. โรคทางเดินปสสาวะและอวัยวะสืบพันธุกลุมหนึ่งเกิดกับผูชาย ผูปวยมีอาการแตกตาง กันไปตามฤดูที่ปวย ตำราการแพทยแผนไทยแบงเปน ๔ ประเภท ไดแก ๑) ผูท่ีปวย ในฤดูรอน อัณฑะขางขวาจะบวมแดง ปวดแสบปวดรอนเสียดแทงราวไปถึงราวขาง มีเลือดไหลซมึ ในชองปสสาวะทำใหมอี าการปวดแสบรอ นมาก ปสสาวะขดั ทองผกู มากอาจ มีอาการปวดเสียวลงไปตามเทา ถานอนลงกลามเน้ือจะกระตุกเตนเบาๆ เปนตน ๒) ผูที่ปวยในฤดูฝนจะมีอาการเจ็บและปวดบริเวณหนาอก กระดูกสันหลัง บาท้ัง ๒ ขาง ราวไปถึงราวนมและขาทั้ง ๒ ขาง ปวดแสบปวดรอนเวลาถายปสสาวะ ครั่นเนื้อครั่นตัว วิงเวียน ถายอจุ จาระเปน มูกเลือดและอาจชักได ๓) ผูท ปี่ ว ยในฤดหู นาว จะมอี าการปวดใน องคชาติ ปสสาวะหยดยอ ย เจ็บเอว กินไมได ถา เปนนานจะทำใหองคชาตขาด และตายได และ ๔) ผูท่ีปวยในฤดูแหงสันนิบาต จะมีอัณฑะบวมและผิวเปนสีดำ ปวดแสบปวดรอน ถายปสสาวะไมออก หรือปสสาวะเปนเลือดปนหนองปวดเสียดตามราวขางและหนาอก กินขาวไมได คอแหงเปนตน ดังตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๑๔๓] ตอนหน่ึงวา “...องคสูตรเกิดในคิมหนั ตฤดนู ัน้ เมอ่ื จะบงั เกิดในอัณฑะขางขวานั้น ฟกแดงดังผลตำลึงสุก ใหแสบใหรอน เปนกำลัง และมักใหโลหิตหยดลงตามชองปสสาวะ ใหปวดใหรอน แลวแลนไปตามเสนตามเอ็นท้ังปวง จับเอาสองราวขางใหเสียดแทง และให อุจจาระผูกเปนพรรดึก และใหข ัดปสสาวะมไิ ดสะดวก โทษทัง้ นีเ้ กิดเพอ่ื โลหติ ๓ สว น วาโย ระคน ๒ สวน ฯ...องคสูตรอันบังเกิดในวสันตฤดู คือ เดือน ๘ เดือน ๙ เดือน ๑๐ เปน คำรบ ๒ มีอาการและประเภท กระทำใหเจ็บอดและขาท้ัง ๒ ขาง ใหเจ็บเสียวข้ึนมาตาม 197

ชดุ ตำราภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ องคสูตร ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยกระดูกสันหลัง กระวัดมาราวนม แลนลงไปปลายเทาท้ัง ๒ ใหขบตอดดุจมดตะนอยตอย ใหสะทานหนาวสะทานรอน ใหวิงเวียน ไปปสสาวะใหแสบรอนในองคชาต ไปอุจจาระให อชิรณธาตุ เปนมูกเลือดสดออกมา โทษทั้งนี้เกิดเพื่อวาโย ๓ สวน เพื่อโลหิตสวน ๑ บังเกิดแตลำไส... อตสิ าร องคสูตรอันบังเกิดในเหมันตฤดู คือ เดือน ๑๑ เดือน ๑๒ เดือน ๑ นั้น เปนคำรบ ๓ มี อสรุ นิ ทัณญาธาตุ อาการและประเภทกระทำเม่ือจะบังเกิดนั้นใหปวดในองคชาตใหปสสาวะเล็ดออกมาแลว ใหเจ็บเอวเปนกำลัง บริโภคอาหารมิได โทษบังเกิดเพ่ือเสมหะ ๓ สวน เพ่ือโลหิต ๒ สวน 198 คร้ันแกเขากระทำใหไสแกออกขาดออกมา...องคสูตรอันบังเกิดในกองสันนิบาตฤดู คือ เดือน ๒ เดอื น ๓ เดือน ๔ น้ัน เปน คำรบ ๔ มอี าการและประเภทเมื่อจะบังเกดิ น้ัน กระทำ ใหผ ิวอณั ฑะดำ และใหอัณฑะนัน้ บวมข้ึน มพี ษิ ใหแ สบรอนเปนกำลัง และใหข ัด ใหป สสาวะ เปนบุพโพโลหิตเจือกันออกมา และใหแสบตามชองปสสาวะและใหเสียดสองราวขาว และ หนา อกขึน้ มาตามเกลยี วปต คาด ใหจบั เปน เพลา บรโิ ภคอาหารมิได ใหอาเจยี นเปนลมเปลา ใหคอตัน ใหค อแหง ใหน้ำลายเหนียว ใหตกเสมหะโลหิตทางทวารหนัก ดุจเปน บิด ใหร อ น ในอก ใหส วงิ สวายเปนกำลงั โทษท้งั นเ้ี กิดในกองสันนิบาตฤดูทั้ง ๓ นั้น ประชมุ พรอมกนั หา กำหนดมไิ ด...” โรคชนดิ หนึ่ง ซ่ึงมสี าเหตุการเกดิ โรคมาจากการรบั ประทานอาหารท่ีไมถ ูกกบั ธาตุ น.โรคท่ีผปู วยมีอาการทอ งเสยี อยา งรนุ แรง ถายอุจจาระเปน น้ำ เปน มกู เปน เลอื ด อุจจาระ มีกล่ินผิดปรกติ ตำราการแพทยแ ผนไทยแบง เปน ๒ ประเภท คือ โบราณกรรมอติสาร และ ปจจุบนั กรรมอติสาร ดงั ตำรายาศลิ าจารึกในวัดพระเชตพุ นวมิ ลมังคลาราม [๔/๑๕๖] ตอน หนึ่งวา “...จะกลาวลักษณะอติสารวรรค วาดวยอติสารอันเปนโบราณกรรม ๕ ปจจุบัน กรรม ๖ เปน ๑๑ วรรค...”. นอกจากนี้ ในบางตำรายังพบ ปกวาตอติสาร ซึ่งไมไดระบุวา เปนโบราณกรรมอติสาร หรือปจ จุบันกรรมอตสิ าร. กองธาตุผดิ ปกติแบง ออกเปน ๔ ประการ แตล ะประการ มีอาการดังน้ี ๑. สมาธาตุ ลักษณะสมาธาตุน้ัน ยิ่งไปดวยสรรพธาตุ มีอาการทำใหเจ็บเปนเพลา (เวลา) บางทีกระทำใหตัวรอน เทาเย็น บางทีใหสวิงสวาย ใหเจ็บในอก รับประทานอาหารไมมีรส บางทีใหมึนใหมัว โทษทั้งน้ีเปนเพราะเสมหะสมุฏฐาน ปตตะสมุฏฐาน และวาตะสมุฏฐาน ประชมุ พรอมกนั ในกองปถ วธี าตุทง้ั 20 ประการ ใหเ ปนวสี ตปิ ถ วี ๒. มนั ทรธาตุ ลกั ษณะมนั ทรธาตนุ ้ันยงิ่ ไปดวยเสมหะมกี ำลัง คอื ไฟธาตหุ ยอน เผาอาหาร มิไดยอย กระทำใหลงไปวันละ 3-4 เวลา ใหสวิงสวาย ถอยแรงย่ิงนัก กระทำใหทองขึ้น มิรูวาย อุจจาระเปนเมือกมันเปนเปลวหยาบละเอียดระคนกัน ใหปวดมวนทองมากโทษ ท้งั นเ้ี กดิ แตก องทวาทศอาโปใหเ ปน เหตุ ๓. วิสมาธาตุ ลักษณะวิสมาธาตุนั้นยิ่งไปดวยวาโยมีกำลัง กระทำใหทองลั่นอยูเปนนิจ บางวนั ก็ผูก บางวนั กล็ ง บางวนั ใหอยากอาหาร บางวันใหค ับทอง แนนอกคับใจ ไฟธาตมุ ไิ ด เสมอ (วาโยเดินมสิ ะดวกโทษทั้งน้ีเกดิ แตกองวาโยใหเ ปนเหตุ) ๔. กติกธาตุ ลักษณะกติกธาตุนั้นย่ิงไปดวยสรรพพิษท้ังปวง มีพิษดี พิษเสมหะ พิษวาตะ เปนอาทิ พษิ อันแสบเปนที่สดุ คือไฟธาตุนัน้ แรง เผาอาหารฉบั พลันยิง่ นัก กระทำใหจบั

ตำราแผนนวดไทย ในศิลาจารึกวัดพระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วดั โพธ)์ิ เลม 1 อสรุ นิ ทณั ญาธาตุํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทยเชือ่ มมวั กลางวันกลางคนื ไมไดเวน เวลา ใหปวดศีรษะ ผิวเนือ้ และตาแดง อจุ จาระปสสาวะ (ตอ) เดนิ ไมส ะดวก ผูกเปนพรรดึก พษิ ทั้งน้ีเกดิ แกก องจตกุ าลเตโชใหเปน เหตุ อโธคมาวาตา น.ลมพัดตั้งแตศีรษะถึงปลายเทา บางตำราวาพัดตั้งแตลำไสนอยถึงทวารหนัก เชน ลมท่ี อคั มุขี เกิดจากการผายลม อโธคมาวาตาเปนประกอบ ๑ ใน ๖ ชนดิ ของธาตุลม อณั ฑพฤกษ โรคลมมพี ิษชนดิ หน่งึ เปนไดท ัง้ เดก็ และผูใหญ มีอาการใหด น้ิ ใหร อง แลว ชกั ใหหมดสติ อัมพฤกษ ชื่อโรคลมชนิดหนง่ึ มอี าการอวัยวะเพศชายตายแขง็ เคล่อื นไหวไมได น. ๑. เสนเหนือสะดือที่ตอเนื่องจากเสนสุมนา การทำงานและความผิดปรกติของเสนนี้จะ อมั พาต สัมพันธกับเสนสุมนา ดังคัมภีรธาตุวิภังค [๑/๑๔๙] ตอนหนึ่งวา “...ที่จะเปนโทษหนักนั้น แตเสนอันช่ือสุมนา อำมพฤก เสนสุมนาน้ันผูกดวงใจมีแตจะใหสวิง ใหสวาย ทุรนทุราย อาโปธาตสุ มุฐาน หวิ โหยหาแรงมไิ ด อันวา เสน อัมพฤกษน นั้ มแี ตจ ะใหก ระสบั กระสาย ใหรอนใหเ ย็นใหเ มือ่ ย อาโปพกิ าร ใหเสียวไปทุกเสนทุกเอ็นทั่วทั้งตัวต้ังแตศีศะตลอดลงไปถึงท่ีสุดจนเทา บางทีใหเจ็บเปน เวลา...” ๒. ลมท่ีพัดจากปลายเทาข้ึนไปท่ัวตัว ทำใหอวัยวะตางๆ ออนแรงเคลื่อนไหวไม อาโปหยอ น สะดวก ดังคัมภีรสรรพลักษณะสรรพคุณ [๒/๓๘๒] ตอนหน่ึงวา “...โกฎกระดูกแกลมอำ มพฤกกระทำใหคลื่นเหียนใหจุกเสียดใหหูตึงใหตามืด...”. ๓. โรคชนิดหนึ่ง ผูปวยมีอาการ อวยั วะบางสวน เชน แขน ขา ออ นแรง เปน โรคท่ีคลายคลงึ กบั อมั พาตแตอ าการนอยกวา . น. ๑. ลมทีพ่ ัดจากปลายเทา ข้นึ ไปทัว่ ตัว ทำใหอ วยั วะบางสวน เชน แขนขาตาย ล้นิ กระดา ง คางแข็ง. ๒.โรคชนดิ หน่งึ ผูปวยมอี าการอวัยวะบางสว น เชน แขนขาตาย ไมม คี วามรูส กึ ดัง คัมภีรสรรพลักษณะสรรพคุณ [๒/๓๗๙] ตอนหน่ึงวา “...เปลือกมะรุมแกลมอำมพาต ให มือตายเทาตายหูตึงล้ินกระดางคางแขง...”, เขียนวา อัมพาธิ อำมพาด อำมพาต อำมพาธ อำมพาธิ หรือ อำมะพาธ กม็ ี. (ส.อม+ วาต). ที่เกิดแหงโรคตามอาการของธาตุน้ำ อันมีอยูในรางกาย ซึ่งผันแปรผิดปกติไปตางๆ ดูเพิ่ม เติมที่ ธาตุ และสมฏุ ฐาน อาโปธาตพุ กิ าร คอื ดีพิการมักขึ้งโกรธ มกั ใหสะดุงตกใจใหหวาด คือเสมหะพิการ กนิ อาหาร ไมรูจักรส คือหนองพิการมักใหไอเปนโลหิต คือโลหิตพิการ ใหเพอพกใหรอน คือเหง่ือ พกิ าร มกั ใหซบู ผอม คือมันขน พิการ มกั ใหปวดศรี ษะ ใหเจบ็ จักษุ ใหขาสัน่ ไป จักษนุ ัน้ เปน ดังเย่ือลำไย คือมันเหลวพิการ ใหแลนออกท่ัวตัว ใหจักษุเหลือง ตัวเหลือง มูตรแลคูถ เหลือง ลางทไี ขส ูง ใหอ าเจียน กลายเปนปวงลม คอื เขฬะพกิ าร ใหป ากเปอ ยคอเปอ ย ลางที เปนยอดเปนเม็ดข้ึนในคอ ลางทีเปนไขมักปากแหง คือน้ำมูกพิการ ใหปวดศีรษะเปนหวัด ใหปวดสมอง ใหน้ำมูกตก จักษุมัว ใหเวียนศีรษะ คือไขขอพิการ ใหเม่ือยทุกขอทุกกระดูก ใหขดั ใหต ึงทุกขอ คือมตู รพกิ าร ใหป ส สาวะแดง ขัดปสสาวะ ปสสาวะเปนโลหติ เจ็บปวด อาโปธาตุหยอน อาการสิบเอ็ดให ดีพลุงไซรและเสมหะ บุพโพก็ลามไหล โลหิตไซรบังเกิด มา ขนชันท่ัวกายา เกิดน้ำตาใหลามไหล เสโทและน้ำเบา เขฬะเลาเกิดมาไป กำเดามักตก ไหล มกั เปนไขเกิดพกิ าร 199

ชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนรุ กั ษ อจุ จาระธาตพุ กิ าร น. อาการที่ธาตุทั้ง ๔ ของรางกายกำเริบ หยอน หรือพิการ ทำใหเกิดความผิดปรกติทาง อุจจาระ คือ สีขาว สีดำ หรือสีแดง มีกล่ินหญาเนา กลิ่นขาวบูด กลิ่นปลาเนา หรือกลิ่น อุจจาระมกี ลน่ิ ราย ซากศพ และมีลักษณะเปนเมือก เปนมัน เปนเปลว หรือเปนไต นอกจากนี้ อาจถาย อทุ ธงั คมาวาตา อุจจาระบอ ย เกิดอุจจาระลามก เปน ตน . ดู อุจจาระธาตุลามกประกอบ (อุดทังคะมาวาตา) อาการของธาตุที่ผิดปกติ ทำใหอุจจาระกล่ินเหม็นผิดปกติ เชน กล่ินเหมือนหญาเนา อธุ รวาตา เน่ืองจากธาตุไฟพิการ กล่ินเหมือนขาวบูด เนื่องจากกองวาโยธาตุพิการ กล่ินเหมือน (ลมอุทรวาต) ปลาเนา เกิดแตก องอาโปสมุฏฐาน น. ลมพัดตั้งแตปลายเทาถึงศีรษะ บางตำราวาพัดตั้งแตกระเพาะอาหารถึงลำคอแลวออก ทางปาก เชน ลมทเี่ กดิ จากการเรอ อุทธงั คมาวาตาเปนองคประกอบ ๑ ใน ๖ ชนดิ ของธาตุ ลม. ช่ือโรคลมชนิดหน่ึง เปนโรคลมประจำวันของเด็กที่เกิดวันอังคาร เปนโรคลมท่ีติดมากับเด็ก ต้ังแตแรกเกิด เรียกวา ลมกำเนิด มีอาการรองไหในเวลาเย็นเปนนิจ(ทุกวัน) ต้ังแตอยูใน เรือนไฟจนถงึ อายุ ๓ เดอื น อาการของโรคกจ็ ะหายไปเอง หรือรอ งไห อาการเชน น้ีพ้นื บา น รองไห ๓ เดือน เปนเด็กเลี้ยงยาก เมื่อมีอาการลมจะบังคับข้ึนในทอง ทำใหทองข้ึน จับ เช่ือมมัวและหอบเปนตน ถาอายุเกิน ๓ เดือนขึ้นไปแลว ยังรักษาไมหาย จะมีอาการซูบ หอม ทองขึ้น อาเจียน จุก เสียด ในที่สุดจะชักมือกำเทางอ ตาชอนขึ้นสูง เรียกวา โรค ตะบองราหูบา ง ตะพ้นั ไฟบาง ดูเพ่ิมเติมท่ี แมซ าง ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทย 200

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิม ัปญญาการแพท ์ยแผนไทย ตำราแผนนวดไทย ในศลิ าจารกึ วัดพระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธิ์) เลม 1 บรรณานุกรม กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก. พจนานุกรม ศัพทแพทยและเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. พิมพครั้งท่ี ๓. กรุงเทพฯ : สำนักกิจการโรงพิมพ องคการสงเคราะหทหารผานศึก ในพระบรมราชูปภมั ภ, ๒๕๕๖. กลุมงานฝกอบรมและพัฒนาบุคลากรดานการแพทยแผนไทย สถาบันการแพทยแผนไทย กรมพัฒนาการแพทย แผนไทยและการแพทยท างเลอื ก. ตำราการนวดไทยเพือ่ สุขภาพ 150 ช่วั โมง แบบท่ัวไป. พมิ พค ร้งั ที่ ๑. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พอ งคการสงเคราะหท หารผา นศึก ในพระบรมราชปู ภัมภ, ๒๕๕๓. คณะแพทยแผนโบราณทาพระจันทร ชมรมพัฒนาการสาธารณสุขแบบแผนไทย. ตำรายาวัดโพธิ์ กดจุด นวดไทย ฤๅษีบำบดั โรค, ๒๕๐๕ โครงการประสานงานพัฒนาเครือขายสมุนไพร (ปพส.). ตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) พระนคร. นนทบุร,ี ๒๕๓๗. นันทวนั บณุ ยะประภัศร, บรรณาธิการ. ศพั ทแ พทยไ ทย. กรงุ เทพฯ : บริษทั ประชาชน จำกดั , ๒๕๓๕. สมาคมแพทยแผนไทยแหง ประเทศไทย. คูม ือการนวดไทย แบบมาตรฐาน. นนทบุร.ี สำนักคุมครองภูมิปญญาการแพทยแผนไทย กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก. ตำรา แผนปลิงของไทย. พิมพครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพองคการสงเคราะหทหารผานศึก ในพระบรม ราชูปภมั ภ, ๒๕๕๔. สำนักคุมครองภูมิปญญาการแพทยแผนไทย กรมพัฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก. คัมภีร ธาตุพระนารายณ ฉบับใบลาน (ตำราพระโอสถพระนารายณ). พิมพคร้ังท่ี ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ องคการสงเคราะหท หารผานศกึ ในพระบรมราชูปภัมภ, ๒๕๕๕. 201

ชดุ ตำราภูมิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ 202 สํานักคุ้มครองภมู ิปัญญาการแพทย์แผนไทย

สํานักคุ้มครองภมู ิปัญญาการแพทย์แผนไทย ตำราแผนนวดไทย ในศิลาจารกึ วัดพระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม (วัดโพธิ์) เลม 1 203

ชดุ ตำราภูมิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ 204 สํานักคุ้มครองภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย