เด็กข้ามชาติ เกิด อยู่ โต อย่างไร

เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร เฉลมิ พล แจม่ จนั ทร์ กญั ญา อภิพรชัยสกลุ ภายใตโ้ ครงการ “ประชากรเด็กข้ามชาติ: การเลยี้ งดู การเข้าถงึ บริการสขุ ภาพ และการศึกษาในพ้ืนที่เขตเศรษฐกจิ พิเศษชายแดน อำ� เภอแม่สอด จงั หวัดตาก” โดย สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวิทยาลยั มหดิ ล สนบั สนนุ โดย ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการวจิ ยั (สกว.)

เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร ข้อมลู ทางบรรณานกุ รม เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร / เฉลมิ พล แจม่ จนั ทร์ และ กญั ญา อภพิ รชยั สกลุ . -- พมิ พค์ รงั้ ท่ี 1. -- นครปฐม: สถาบันวิจยั ประชากร และสงั คม มหาวิทยาลยั มหิดล, 2562. (เอกสารทางวิชาการ/สถาบันวจิ ัยประชากรและสงั คม มหาวิทยาลัยมหิดล; หมายเลข 501) ISBN 978-616-443-370-0 1. เด็ก - - การย้ายถน่ิ . 2. เดก็ - - การเล้ียงด.ู 3. พัฒนาการของเด็ก. 4. เดก็ -- สขุ ภาพ และอนามยั . 5. เดก็ กบั การศกึ ษา. 6. คนตา่ งดา้ ว. 7. แรงงานตา่ งดา้ ว. 8. เขตเศรษฐกจิ -- ไทย. I. เฉลมิ พล แจม่ จนั ทร.์ II. กญั ญา อภพิ รชยั สกลุ . III. มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล. สถาบนั วจิ ยั ประชากร และสังคม. IV. ช่ือชุด. HB1951 ด819 2562 จำ� นวนพมิ พ ์ 300 เลม่ พิมพ์คร้งั ที่ 1 พฤศจกิ ายน 2562 ปกและรูปเล่ม สุรศกั ด์ิ เพญ็ ใหม่ จัดพมิ พโ์ ดย สถาบันวจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล 999 ถนนพทุ ธมณฑล 4 ตำ� บลศาลายา อ�ำเภอพุทธมณฑล จังหวดั นครปฐม โทรศพั ท์ 0-2441-0201-4 โทรสาร 0-441-9333 website: http://www.ipsr.mahidol.ac.th พมิ พ์ท ี่ บรษิ ัท อมรินทร์พร้นิ ติ้ง แอนด์ พบั ลิชชิ่ง จ�ำกัด (มหาชน) 378 ถนนชัยพฤกษ์ แขวงตลิง่ ชนั เขตตล่ิงชัน กรุงเทพฯ 10170 โทรศพั ท์: +66 (0) 2422-9999



“เด็กข้ามชาติ: เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร” ผู้ทรงคณุ วฒุ ิและบรรณาธกิ าร ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร.อภิชาติ จำ� รสั ฤทธริ งค์ ทีป่ รึกษาอาวุโส สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล รองศาสตราจารย์ ดร.วาทินี บญุ ชะลักษี ท่ปี รกึ ษาวิทยาลยั ศาสนศึกษา มหาวิทยาลยั มหิดล คณะผู้เขยี น ผชู้ ว่ ยศาสตราจารย์ ดร.เฉลมิ พล แจม่ จันทร์ นางสาวกญั ญา อภิพรชยั สกุล นักปฏบิ ัติการวิจยั ผชู้ ำ� นาญการพเิ ศษ สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวิทยาลัยมหดิ ล สนับสนุนโดย สำ� นกั งานกองทนุ สนับสนุนการวิจัย (สกว.) ชั้น 14 อาคาร เอส เอ็ม ทาวเวอร์ 979/17-21 ถนนพหลโยธิน แขวงสามเสนใน เขตพญาไท กรงุ เทพฯ 10400 โทรศัพท์: +66 (0) 2278-8200 โทรสาร: +66 (0) 2298-0476

คำ�นำ� หนังสือ เด็กข้ามชาติ: เกิด อยู่ โต อย่างไร เป็นอีกหน่ึงผลงานของทีมวิจัย สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวยิ าลยั มหดิ ล ซง่ึ จะใหข้ อ้ คน้ พบทเี่ กยี่ วขอ้ งกบั ความ เปน็ อยขู่ องเดก็ ขา้ มชาตแิ ละครอบครวั ทเี่ ขา้ มาอาศยั อยใู่ นประเทศไทย สำ� หรบั เดก็ ขา้ มชาติ ได้รับรู้ถึงการเล้ียงดู การเข้าถึงการศึกษา และการเข้าถึงบริการสุขภาพ นอกจากน้ี ยงั ทำ� ใหท้ ราบถงึ หนว่ ยงานภาครฐั ทมี่ นี โยบายหรอื มาตรการอยา่ งไรในการจดั การและแกไ้ ข ปัญหาตา่ งๆ ท่ีอาจเกิดขึ้น พรอ้ มทั้งให้ข้อเสนอแนะเชงิ นโยบายเพ่ือนำ� ไปพฒั นาคณุ ภาพ ชีวติ ของกลุ่มประชากรขา้ มชาติอกี ด้วย สถาบนั วจิ ัยประชากรและสังคม มหาวทิ ยาลยั มหิดล เป็นสถาบันทผี่ ลิตผลงานทาง วชิ าการทม่ี คี ณุ ภาพและเปน็ ประโยชนม์ าอยา่ งตอ่ เนอ่ื ง สถาบนั ฯ หวงั เปน็ อยา่ งยงิ่ วา่ หนงั สอื เล่มน้ีจะเป็นผลงานวิจัยท่ีจะเป็นส่วนหน่ึงที่ช่วยในการขับเคลื่อนงานในกลุ่มประชากร ข้ามชาติตอ่ ไป รองศาสตราจารย์ ดร.รศรินทร์ เกรย์ ผอู้ �ำนวยการ สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหดิ ล เด็กขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อย่างไร I

คำ�นิยม กระผมรสู้ กึ ยนิ ดอี ยา่ งยง่ิ ทไ่ี ดร้ บั การขอใหเ้ ขยี นคำ� นยิ มในหนงั สอื เรอื่ ง “เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร” ซง่ึ เขยี นขน้ึ โดย ดร.เฉลมิ พล แจม่ จนั ทร์ และ คณุ กญั ญา อภพิ รชยั สกลุ หนงั สอื ทม่ี คี ณุ คา่ ยง่ิ เลม่ นี้ ไดบ้ รรยายใหเ้ หน็ แบบแผนการเลย้ี งดบู ตุ รของครอบครวั แรงงาน ข้ามชาติ รวมทั้งการเข้าถึงบริการสุขภาพ และการศึกษาของประชากรเด็กข้ามชาติ ในพนื้ ทเี่ ขตเศรษฐกจิ พเิ ศษชายแดน อำ� เภอแมส่ อด จงั หวดั ตาก หนงั สอื เลม่ นไี้ ดแ้ สดงผล ของการศึกษาอย่างครบถ้วนในการประเมินแนวโน้มและผลกระทบจากการพัฒนาพ้ืนที่ เขตเศรษฐกิจพิเศษชายแดนของอ�ำเภอแม่สอดแห่งนี้ ที่มีต่อสถานการณ์ประชากร เด็กข้ามชาติท่ีเกิดและเติบโตในพื้นที่ การศึกษาได้แสดงรายละเอียดในด้านจ�ำนวน แบบแผนการเล้ียงดูและการเข้าถึงบริการสุขภาพและการศึกษา และจากการวิเคราะห์ ข้อมูลทั้งหมด ผู้เขียนได้ให้ข้อเสนอแนะท่ีเป็นประโยชน์ต่อการพัฒนาและจัดการพื้นท่ี เขตเศรษฐกิจพิเศษชายแดนให้รัดกุมย่ิงข้ึน โดยค�ำนึงถึงสิทธิและการคุ้มครองประชากร เด็กขา้ มชาตอิ ยา่ งเหมาะสม II เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร

กระผมจึงขอขอบคุณผู้เขียนทั้งสองเป็นอย่างมากท่ีได้นิพนธ์หนังสือเล่มนี้ข้ึนมา อันเป็นประโยชน์อย่างย่ิงแก่นักวิชาการทางสังคมศาสตร์ของประเทศในทุกๆ สาขา ตลอดจนนสิ ติ นกั ศกึ ษา นกั วจิ ยั ผปู้ ฏบิ ตั งิ านโครงการตา่ งๆ ทเี่ กยี่ วขอ้ งกบั ผยู้ า้ ยถน่ิ และ ผู้ก�ำหนดนโยบายการพัฒนาประเทศ และนโยบายการดูแลผู้ย้ายถ่ินโดยตรง โดยมี เป้าหมายสูงสุด นอกจากจะลดความเหลื่อมล�้ำในสังคมลงแล้ว คือการสร้างเสริม คุณภาพชีวิตของผู้ย้ายถ่ินทุกรูปแบบ ตามเป้าหมายการพัฒนาอย่างย่ังยืนขององค์การ สหประชาชาติ ทถี่ อื วา่ ผยู้ า้ ยถนิ่ ไมว่ า่ ภายในประเทศหรอื ระหวา่ งประเทศกบั ประชากรของ ประเทศนน้ั ตอ้ งมคี ณุ ภาพชวี ติ ทด่ี ตี ามตวั ชว้ี ดั ของการพฒั นาอยา่ งยงั่ ยนื โดยเทา่ เทยี มกนั หนังสือเล่มนี้ยังได้ให้ข้อมูลเชิงประจักษ์ที่ส�ำคัญ ในความพยายามของรัฐบาลไทย ที่น่าช่ืนชมในการเอาใจใส่ดูแลประชากรแม้เป็นชาวต่างชาติเป็นอย่างดี และในอนาคต ในสถานการณก์ ารเกดิ ทลี่ ดลงอยา่ งรวดเรว็ ภายในประเทศไทยจนเปน็ วกิ ฤตอยใู่ นปจั จบุ นั เด็กที่เกิดในประเทศไทยเหล่านี้ก็คงจะต้องได้รับสัญชาติไทยตามเง่ือนไขต่างๆ ในที่สุด หนังสือเล่มนี้จึงเป็นข้อมูลส�ำคัญอย่างยิ่งอีกแหล่งหน่ึง ส�ำหรับการอ้างอิงและการวาง นโยบายเพื่ออนาคตและความมงั่ คงทางประชากรของประเทศไทย ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร.อภิชาติ จ�ำรสั ฤทธริ งค์ ที่ปรึกษาอาวโุ ส สถาบนั วิจยั ประชากรและสงั คม มหาวิทยาลยั มหดิ ล เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร III

คำ�นิยม ลกู คนขา้ มชาตใิ นบรบิ ทน้ี เปน็ สว่ นหนง่ึ จากผลงานวจิ ยั เกย่ี วกบั ประชากรเดก็ ขา้ มชาติ กบั การเลย้ี งดู การเขา้ ถงึ บรกิ ารสขุ ภาพและการศกึ ษาในพน้ื ทเี่ ขตเศรษฐกจิ พเิ ศษชายแดน อ�ำเภอแม่สอด จังหวัดตาก ซ่ึงศึกษาโดย ดร.เฉลิมพล แจ่มจันทร์ และคุณกัญญา อภพิ รชยั สกลุ เนอื้ หาในเลม่ นจี้ ะใหค้ ำ� ตอบทช่ี ดั เจนแกผ่ ทู้ เ่ี คยสงสยั หรอื ตงั้ คำ� ถามวา่ ทำ� ไม ประเทศไทยถึงมีเด็กข้ามฃาติเกิดขึ้นเป็นจ�ำนวนมาก แล้วเด็กข้ามชาติเหล่านี้จะอยู่กัน อยา่ งไรในประเทศไทย จะเตบิ โตและเขา้ มาใชช้ วี ติ อยใู่ นประเทศไทยแบบถาวร หรอื อยไู่ ป จนตลอดชีวิต อยู่จนช่ัวลูกชั่วหลาน จะเป็นภาระหรือเป็นปัญหาให้กับคนไทยในประเทศ มากน้อยเพียงใด รัฐมีนโยบายหรือมาตรการอย่างไรในการจัดการและแก้ไขปัญหาต่างๆ ที่อาจเกิดขึ้น เพราะท่ีผ่านมาจ�ำนวนคนข้ามชาติโดยเฉพาะจากพม่าเข้ามาเป็นแรงงาน ในประเทศไทยนับล้านคน กระจายอยู่ในพ้ืนท่ีเกือบทุกจังหวัดของประเทศ และการที่ให้ ลกู หลานเขา้ มาอยดู่ ว้ ยมากๆ อยนู่ านๆ หรอื อยไู่ ปจนตลอดชวี ติ จะทำ� ใหค้ นไทยเสยี เปรยี บ หรือไม่อย่างไร IV เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร

ข้อมูลและเนื้อหาในเล่มน้ี จะให้ค�ำตอบเหล่าน้ีได้ อาจจะไม่ใช่ทุกค�ำตอบ แต่ผู้อ่าน จะไดเ้ หน็ ภาพและขอ้ มลู เชงิ ประจกั ษ์ เขา้ ใจถงึ สภาพความเปน็ จรงิ และขอ้ เทจ็ จรงิ ทเ่ี กดิ กบั เดก็ ขา้ มชาตเิ หลา่ น้ี โดยมพี นื้ ทอี่ ำ� เภอแมส่ อด จงั หวดั ตาก ซงึ่ เปน็ พน้ื ทเ่ี ขตเศรษฐกจิ พเิ ศษ ชายแดน เปน็ ตัวแทนที่สะทอ้ นภาพและปญั หาตา่ งๆทเี่ กิดข้นึ ท�ำให้ผไู้ ด้อา่ นทราบถึงชีวิต ความเปน็ อยขู่ องคนขา้ มชาตซิ งึ่ เขา้ มารบั จา้ งเปน็ แรงงานและครอบครวั ของคนขา้ มชาตไิ ดด้ ขี น้ึ รวมท้ังทราบถึงลูกหลานท่ีเกิดและเติบโตในประเทศไทยว่าอยู่กันอย่างไร ได้รับสิทธ์ิ ขน้ั พน้ื ฐานและบรกิ ารอะไรบา้ ง รฐั จะทำ� อยา่ งไรเพอื่ ใหเ้ ดก็ ขา้ มชาตทิ จี่ ะอยใู่ นประเทศไทย ต่อไปเหล่าน้ีเป็นคนท่ีมีคุณภาพ เป็นแรงงานที่มีศักยภาพ และเป็นประโยชน์ต่อ ประเทศไทยต่อไปในอนาคต หนังสือเล่มน้ีเป็นหนังสืออีกเล่มหน่ึงที่ทรงคุณค่าน่าอ่านท่ีขอแนะน�ำให้อ่าน เพราะให้ความรู้บนพ้ืนฐานข้อเท็จจริง ได้ผลจากการศึกษาวิจัยรองรับเนื้อหาที่น�ำเสนอ เปรียบเสมือนกุญแจที่ไขข้อข้องใจและให้ค�ำตอบจากค�ำถามต่างๆ ที่เกิดข้ึนในใจของ คนไทยหลายๆคน เก่ยี วกบั คนขา้ มชาตแิ ละลูกคนขา้ มชาติทเ่ี ข้ามาอยใู่ นประเทศไทย รองศาสตราจารย์ ดร.วาทินี บุณชะลกั ษี ที่ปรกึ ษาวิทยาลยั ศาสนศกึ ษา มหาวิทยาลยั มหิดล เด็กข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร V

กติ ตกิ รรมประกาศ เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร เปน็ หนงั สอื ทรี่ วบรวมองคค์ วามรแู้ ละขอ้ คน้ พบ เกย่ี วกบั เดก็ ขา้ มชาติ เพอ่ื ใหผ้ อู้ า่ นทราบถงึ การเลย้ี งดู การเขา้ ถงึ บรกิ ารสขุ ภาพ และการ ศกึ ษาของประชากรเดก็ ขา้ มชาตอิ ายุ 0-14 ปี ในครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ โดยเปน็ ขอ้ มลู ท่ีได้จากครอบครัวเด็กข้ามชาติ มุมมองของประชากรข้ามชาติ รวมถึงผู้แทนหน่วยงาน ภาคสว่ นท่ีเกยี่ วข้องในพ้ืนท่ี ทีมผู้วิจัยสถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิยาลัยมหิดล ภายใต้โครงการวิจัย “ประชากรเด็กข้ามชาติ: การเลี้ยงดูการเข้าถึงบริการสุขภาพและการศึกษาในพ้ืนที่เขต เศรษฐกิจพเิ ศษชายแดน อำ� เภอแมส่ อด จังหวัดตาก” ใครข่ อขอบคณุ การสนบั สนนุ จาก สำ� นักงานกองทนุ สนบั สนุนการวิจัย (สกว.) ทใี่ หก้ ารสนบั สนนุ ทนุ สำ� หรับงานวจิ ัยน้ี โครงการจะสำ� เรจ็ ไมไ่ ดเ้ ลยหากไมไ่ ดร้ บั ความรว่ มมอื จากครอบครวั ประชากรขา้ มชาติ ทุกครอบครัวที่เป็นตัวอย่างในการศึกษา หน่วยงานทุกภาคส่วนที่เก่ียวข้องในพ้ืนที่ ทรี่ ว่ มใหข้ อ้ มลู ทเี่ ปน็ ประโยชนต์ อ่ งานวจิ ยั ทมี วจิ ยั ขอขอบคณุ ทกุ ทา่ นทร่ี ว่ มเปน็ สว่ นหนง่ึ ของงานวจิ ยั เป็นอย่างยง่ิ VI เด็กข้ามชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร

ทสี่ ำ� คญั ทมี วจิ ยั ใครข่ อขอบคณุ ทมี งานภาคสนามในพนื้ ท่ี คณุ ธญั ยธรณ์ พงษธ์ รจริ พชั ร ผปู้ ระสานงานโครงการ คณุ สายทพิ ย์ ยศดี เจา้ หนา้ ทภี่ าคสนาม มลู นธิ ศิ ภุ นมิ ติ แหง่ ประเทศไทย และผู้ควบคุมงานสนามรวมถึงพนักงานสัมภาษณ์ทุกคน คุณพงษ์ศักด์ิ หมื่นศักดา คุณภัทราพร ตาสิงห์ นักวิจัยร่วม ขอขอบคุณ ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร.อภิชาติ จ�ำรัสฤทธริ งค์ และรองศาสตราจารย์ ดร.วาทนิ ี บณุ ชะลกั ษี ผทู้ รงคณุ วฒุ ิทใ่ี ห้ขอ้ คิดเห็น และข้อเสนอแนะท่ีเป็นประโยชน์อย่างยิ่งต่อโครงการวิจัยและหนังสือเล่มน้ี ท้ายท่ีสุด ขอขอบคุณสถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล ที่ให้การสนับสนุน งานวิจยั นี้ ทีมวิจัยหวังเป็นอย่างยิ่งว่า หนังสือเล่มน้ีจะเป็นประโยชน์ต่อผู้อ่าน และถูกน�ำไปใช้ ในทุกภาคส่วนทีเ่ กย่ี วข้องใหเ้ กิดคุณประโยชน์ต่อไป คณะผขู้ ียน ตลุ าคม 2562 เด็กขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร VII

สรุปเนื้อหา หนงั สอื ฉบบั น้ี รวบรวมองคค์ วามรแู้ ละขอ้ คน้ พบเกย่ี วกบั เดก็ ขา้ มชาตจิ ากประเทศเพอ่ื นบา้ น ท่ีอาศัยอยู่ในพ้ืนท่ีอ�ำเภอแม่สอด จังหวัดตาก จากโครงการวิจัย “ประชากรเด็กข้ามชาติ: การเลย้ี งดกู ารเขา้ ถงึ บรกิ ารสขุ ภาพและการศกึ ษาในพนื้ ทเ่ี ขตเศรษฐกจิ พเิ ศษชายแดน อำ� เภอ แมส่ อด จงั หวดั ตาก” ภายใตก้ ารสนบั สนนุ จากสำ� นกั งานกองทนุ สนบั สนนุ การวจิ ยั (สกว.) โดยโครงการวจิ ยั ดงั กลา่ วมวี ตั ถปุ ระสงคห์ ลกั เพอ่ื ศกึ ษาการเลย้ี งดกู ารเขา้ ถงึ บรกิ ารสขุ ภาพ และการศกึ ษาของประชากรเดก็ ขา้ มชาตอิ ายุ 0-14 ปี ในครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ พน้ื ทเ่ี ขต เศรษฐกจิ พเิ ศษชายแดนอำ� เภอแมส่ อด จงั หวดั ตาก เพอ่ื คาดการณแ์ นวโนม้ ผลกระทบจากการ พฒั นาพนื้ ทเี่ ปน็ เขตเศรษฐกจิ พเิ ศษทจ่ี ะมตี อ่ สถานการณเ์ ดก็ ขา้ มชาติ โดยประเมนิ จากการ รบั รแู้ ละมมุ มองของประชากรขา้ มชาติ รวมถงึ ผแู้ ทนหนว่ ยงานภาคสว่ นทเี่ กยี่ วขอ้ งในพน้ื ท่ี และเพอื่ ใหข้ อ้ เสนอแนะทจ่ี ะเปน็ ประโยชนต์ อ่ การพฒั นาและจดั การพน้ื ทเี่ ขตเศรษฐกจิ พเิ ศษ ทคี่ ำ� นงึ ถงึ การพฒั นาทรพั ยากรมนษุ ยป์ ระชากรเดก็ ขา้ มชาตอิ ยา่ งเหมาะสม วธิ กี ารศกึ ษาใน พนื้ ที่ ประกอบดว้ ย 2 สว่ น ไดแ้ ก่ การศกึ ษาเชงิ ปรมิ าณ โดยการสำ� รวจเกบ็ ขอ้ มลู ครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ ดว้ ยแบบสอบถามอยา่ งมโี ครงสรา้ งจำ� นวน 402 ครอบครวั ซงึ่ มเี ดก็ ขา้ มชาติ ช่วงอายุ 0-14 ปีในการดูแล รวม 803 คน และการศึกษาเชิงคุณภาพกับตัวแทนกลุ่ม หน่วยงาน และองค์กรท่ีเกี่ยวข้อง ท้ังในภาครัฐ ภาคธุรกิจเอกชน องค์กรพัฒนาเอกชน ผนู้ ำ� ชมุ ชน และกลมุ่ พอ่ แมข่ า้ มชาตจิ ำ� นวนรวม 64 ราย เกย่ี วกบั ขอ้ คน้ พบทส่ี ำ� คญั ในจำ� นวนเดก็ ขา้ มชาติ 803 คนทเี่ ปน็ กลมุ่ ตวั อยา่ ง ประมาณ 3 ใน 4 เกิดในประเทศไทย โดยมีการเข้าถึงการจดทะเบียนการเกิดอยู่ที่ร้อยละ 73.7 หลงั จากมอี ายุ 15 ปขี น้ึ ไป ประมาณรอ้ ยละ 71.5 ของเดก็ ขา้ มชาตทิ งั้ หมด ครอบครวั มแี ผนท่ี อยากจะใหอ้ าศยั อยใู่ นประเทศไทยตอ่ ไป ในดา้ นการศกึ ษา เดก็ ขา้ มชาตทิ เ่ี กดิ ในชว่ งหลงั มี โอกาสและการเขา้ ถงึ การศกึ ษาทคี่ อ่ นขา้ งดกี วา่ เดก็ ขา้ มชาตทิ เี่ กดิ ในชว่ งกอ่ น โดยมสี ดั สว่ นท่ี เขา้ ศกึ ษาในโรงเรยี นไทยเพม่ิ ขน้ึ มากกวา่ การเขา้ ศกึ ษาในศนู ยเ์ รยี นรขู้ ององคก์ รพฒั นาเอกชน VIII เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร

ในพื้นท่ี อยา่ งไรก็ตาม เด็กขา้ มชาติจ�ำนวนมากไม่มหี ลักประกันทางสขุ ภาพ ในการเข้าถึง การศกึ ษาและการมหี ลกั ประกนั ทางสขุ ภาพของเดก็ ขา้ มชาติ 4 ปจั จยั ทม่ี อี ทิ ธพิ ลเชงิ บวกทสี่ ำ� คญั ไดแ้ ก่ การไดร้ บั การจดทะเบยี นการเกดิ แผนของครอบครวั ในการใหเ้ ดก็ ขา้ มชาตอิ าศยั อยใู่ น อำ� เภอแมส่ อด หรอื ในประเทศไทยหลงั จากอายุ 15 ปขี นึ้ ไป การรบั รขู้ องผดู้ แู ลหลกั เกย่ี วกบั สิทธิในการเข้าถึงการศึกษาและการซ้ือบัตรประกันสุขภาพส�ำหรับเด็กข้ามชาติ และความ สามารถในการใชภ้ าษาไทยของผดู้ แู ลหลกั เกยี่ วกบั การพฒั นาพนื้ ทเี่ ปน็ เขตเศรษฐกจิ พเิ ศษ ของอ�ำเภอแม่สอด ในภาพรวมยังมีความคืบหน้าไม่มาก แต่ในระยะยาวคาดว่าจะน�ำไปสู่ การจา้ งงานและการไหลเขา้ มาของแรงงานขา้ มชาตเิ พม่ิ ขน้ึ ในพนื้ ท่ี ซงึ่ จะสง่ ผลทำ� ใหจ้ ำ� นวน เดก็ ขา้ มชาติ มแี นวโนม้ เพม่ิ ขนึ้ ตามไปดว้ ย จากนโยบายการขอสญั ชาตขิ องไทยทเ่ี ปดิ กวา้ ง มากขนึ้ ครอบครวั แรงงานขา้ มชาตทิ มี่ บี ตุ รในประเทศไทย คาดวา่ จะมแี นวโนม้ เลยี้ งดบู ตุ รใน ประเทศไทยเพมิ่ มากขน้ึ และสง่ เสรมิ ใหบ้ ตุ รเขา้ รบั การศกึ ษาในระบบการเรยี นการสอนของไทย เพม่ิ มากขน้ึ อยา่ งไรกต็ าม เดก็ ทศ่ี กึ ษาในศนู ยเ์ รยี นรมู้ ขี อ้ ไดเ้ ปรยี บมากกวา่ ในดา้ นภาษาและ ทกั ษะพหวุ ฒั นธรรม สำ� หรบั ผลกระทบตอ่ การเขา้ ถงึ บรกิ ารสขุ ภาพ ยงั ไมม่ คี วามชดั เจนมาก ขอ้ เสนอแนะเชงิ นโยบายทส่ี ำ� คญั ในการสง่ เสรมิ การเขา้ ถงึ การศกึ ษาและการมหี ลกั ประกนั ทางสุขภาพของเด็กข้ามชาติ ประกอบด้วย การมุ่งเน้นให้ความส�ำคัญ การเข้าถึงการ จดทะเบยี นการเกดิ การสง่ เสรมิ ใหค้ วามรแู้ กค่ รอบครวั แรงงานขา้ มชาตเิ รอ่ื งสทิ ธขิ องเดก็ ขา้ มชาติ การลดข้อจ�ำกัดด้านภาษาให้กับครอบครัวข้ามชาติที่สื่อสารภาษาไทยไม่ได้ และการสร้าง ความตระหนักถึงความส�ำคัญของการศึกษาและการมีหลักประกันสุขภาพให้กับครอบครัว แรงงานขา้ มชาติ ในดา้ นการศกึ ษา หนว่ ยงานทเ่ี กย่ี วขอ้ งในพนื้ ทคี่ วรพจิ ารณากำ� หนดแผนความ ตอ้ งการทช่ี ดั เจนในการใชป้ ระโยชนจ์ ากเดก็ ขา้ มชาตทิ เ่ี กดิ และไดร้ บั การศกึ ษาในประเทศไทย ในระยะยาวทส่ี ามารถเปน็ ฟนั เฟอื งสำ� คญั ตอ่ การพฒั นาพนื้ ท่ี ภายใตบ้ รบิ ทการเปน็ เขตเศรษฐกจิ พิเศษ ส่งเสริมการจัดการเรียนการสอนเพ่ือเพิ่มความสามารถของนักเรียนด้านภาษาท่ี หลากหลาย (multilingual skill) และทกั ษะพหวุ ฒั นธรรม (multiculturalism skill), ควรมกี าร จดั ทำ� หรอื ใหข้ อ้ มลู เกยี่ วกบั education pathway แกเ่ ดก็ ขา้ มชาตทิ เ่ี กดิ ในไทย ในดา้ นสขุ ภาพ ควรสนบั สนนุ และสง่ เสรมิ ความเขม้ แขง็ การทำ� งานในลกั ษณะ school health ทม่ี กี ารดำ� เนนิ งาน ในพน้ื ทใี่ หม้ คี วามตอ่ เนอ่ื ง, การจดั ระบบประกนั สขุ ภาพใหก้ บั เดก็ ขา้ มชาตขิ องประเทศไทย ควรมลี กั ษณะทยี่ ดื หยนุ่ ตามบรบิ ทในพนื้ ทแี่ ละความตอ้ งการของประชากรขา้ มชาตมิ ากขนึ้ เด็กข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร IX

Summary This book provides summary and synthesis of findings from a research project titled “Migrant Children Population: Contexts of Parenting, Access to Health Services and Education in Special Economic Zones (SEZ) Mae Sot, Tak Province” conducted in 2018 with support from the Thailand Research Fund (TRF). That research project was aimed to investigate child rearing practices, access to health services and education of migrant children (aged 0-14 years) who were born to cross-border migrant families residing in Mae Sot District Special Economic Zone (SEZ), Tak province. Anticipated impacts of the SEZ development on childrearing practices, access to health and education of migrant children was also assessed in order to provide policy recommendations for inclusive development of the area that would not leave anyone behind. Research methodology used in field studies included both quantitative approach – conducting structured questionnaire survey with 402 migrant families covering totally 803 migrant children aged 0-14 years - and qualitative approach – conducting focus group discussion and in-depth interviews with totally 65 representatives of migrant parents, relevant local public authorities and private, non-governmental and community organizations. Key findings are as follows: Among totally 803 migrant children, about three- quarters were born in Thailand of which around 73.7 percent was registered the birth. After age 15, about 71.5 percent of the children was planned by the family to be living in Thailand. Regarding to education, younger migrant children at the present seemed better accessing to education than the elder ones. Proportion of the younger migrant children studying in Thai schools as compared to studying in the NGO’s learning centers was also found larger. Regarding to health insurance, a large X เดก็ ข้ามชาต:ิ เกิด อยู่ โต อย่างไร

number of migrant children were not covered by any. In terms of accessibility to Thai education and health insurance of migrant children, 4 factors that were significantly influencing included: having birth registration, future plan of the family for the child (whether to be in Thailand after age 15), perception of the caretaker about child’s rights to education and health insurance and Thai language ability of the caretaker. The special economic zone development in Mae Sot was not much progressed at the time of field study, but in the long run expected to bring more number of migrant workers as well as migrant children into the area. Due to a more-opened policy on the application for Thai nationality, there seems more likeliness that migrant families would raise their children in Thailand and send them to a Thai school rather than send them back to the family in the country of origin. Education provided by the NGO’s learning centers in the area, somehow, to some extents was seen more advantageous than education in Thai schools in terms of multi-lingual and multiculturalism skills training. Expected impacts of the SEZ on migrant health was, however, not so obvious. Policy recommendations to enhance better access to Thai education and health insurance of migrant children emphasize the importance of access to birth registration, provision of knowledge about child’s rights to migrant families, support to mitigate language barriers, and building awareness of migrant families about the importance of education and health insurance of migrant children. Local authorities should consider the possible benefits that migrant children could contribute to the SEZ development in the future in order to design a long-term plan of human capital development to support better access to education and health for them. The provision of education should prioritize multilingual and multiculturalism skills training. Information about possible educational pathway should be provided for migrant students. About health, the initiative among relevant local authorities and organizations in the area on “school health” should be continuously implemented and supported. เด็กข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร XI

สารบัญ หน้า คำ� น�ำ I คำ� นยิ มผทู้ รงคุณวฒุ ิ II คำ� นำ� ทมี วิจัย VI สรุปเนื้อหา VIII Summary X 1 บทน�ำ โหมโรง: ทำ� ไมต้อง “เดก็ ข้ามชาต”ิ (ในแมส่ อด) 1 ด�ำเนนิ การศกึ ษาอยา่ งไร 8 จริยธรรมการวจิ ัย 11 นิยามศัพท์เฉพาะ 11 2 ท�ำความรู้จกั เดก็ ข้ามชาติและครอบครวั 15 สถานการณ์ประชากรเดก็ ข้ามชาติ (ในแมส่ อด) 22 ครอบครวั เดก็ ข้ามชาติ 29 ผู้ดแู ลหลักเด็กข้ามชาต ิ 37 3 เด็กข้ามชาต:ิ (แผน) การเลย้ี งดโู ดยครอบครวั 39 (แผน) การเล้ยี งด ู 40 เดก็ ข้ามชาติ กล่มุ อายุ 0–5 ปี 42 เดก็ ข้ามชาติ กลุ่มอายุ 6–11 ป ี 44 เด็กข้ามชาติกลุ่มอายุ 12–14 ป ี ประเด็นและขอ้ สงั เกตุที่นา่ สนใจ XII เด็กข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร

4 เด็กขา้ มชาติ: การศกึ ษา หน้า สถานการณท์ ่ัวไป ปจั จยั กำ� หนด...การเข้าถงึ การศึกษา 53 65 5 เด็กขา้ มชาต:ิ หลักประกนั ทางสุขภาพ 73 สถานการณ์ทว่ั ไป 79 ปัจจัยกำ� หนด...การเข้าถึงหลักประกันทางสุขภาพ 83 87 6 เด็กข้ามชาต:ิ การจดทะเบียนเกิด เส้นทางการเข้าถึง/ไม่เข้าถงึ สถานการณ์ทั่วไป 7 เม่ือแมส่ อดถกู พฒั นาเป็นเขตเศรษฐกิจพเิ ศษ...ผลกระทบ? 91 การเปลยี่ นแปลง 97 แนวโน้มผลกระทบ 98 ในภาพรวม 103 จำ� นวนเด็กขา้ มชาต ิ 104 ตอ่ การเขา้ ถงึ การศึกษา 108 ตอ่ การเขา้ ถึงบริการสุขภาพ 112 ตอ่ การเข้าถึงการจดทะเบียนการเกดิ 113 ผลกระทบทางสังคมในมติ อิ ืน่ ๆ 8 ขอ้ เสนอแนะ 119 การส่งเสรมิ การเขา้ ถงึ การศึกษาและหลักประกันทางสขุ ภาพ 121 การดูแลเด็กขา้ มชาตใิ นพืน้ ทอี่ �ำเภอแม่สอด 126 130 บรรณานุกรม 136 ภาคผนวก ดชั นคี ้นคำ� เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร XIII

สารบัญภาพ ภาพ 1.1 สดั ส่วนประชากรตามชว่ งวัยของประเทศไทย ปี 2553-2583 หน้า ภาพ 2.1 เพศ อายุ สถานท่เี กดิ ของเดก็ ข้ามชาติ ภาพ 2.2 การจดทะเบียนเกิดของเด็กขา้ มชาต ิ 3 ภาพ 2.3 ขอ้ มูลสขุ ภาพของเดก็ ขา้ มชาต ิ 19 ภาพ 2.4 แผนการอยู่อาศยั ของเด็กข้ามชาต ิ 20 ภาพ 2.5 ชาติพันธุ์ ครอบครวั เดก็ ข้ามชาต ิ 21 ภาพ 2.6 ศาสนา ครอบครัวเด็กขา้ มชาติ 21 ภาพ 2.7 ขนาดครอบครัวเดก็ ข้ามชาต ิ 22 ภาพ 2.8 ระยะเวลาท่ีอาศัยอยู่ในประเทศไทย ครอบครัวเดก็ ขา้ มชาติ 23 ภาพ 2.9 วธิ ีการย้ายถ่ินและจ�ำนวนการยา้ ยถิน่ ครอบครัวเดก็ ขา้ มชาต ิ 24 ภาพ 2.10 แผนการยา้ ยถน่ิ ครอบครวั เด็กข้ามชาติ 25 ภาพ 2.11 การติดตอ่ กลับประเทศตน้ ทาง ครอบครัวเดก็ ขา้ มชาติ 26 ภาพ 2.12 เพศ อายุ การศกึ ษา ผดู้ ูแลหลกั 27 ภาพ 2.13 อาชพี ผดู้ ูแลหลกั 28 ภาพ 2.14 การมีเอกสารอนุญาตใหอ้ ยู่ในประเทศไทย ผดู้ ูแลหลัก 30 ภาพ 2.15 การมใี บอนุญาตทำ� งานทีย่ งั ไม่หมดอายุ ผ้ดู ูแลหลัก 31 ภาพ 2.16 การหลกั ประกนั ทางสขุ ภาพ ผดู้ ูแลหลกั 32 ภาพ 2.17 ความสามารถในการใช้ภาษาไทย ผู้ดูแลหลกั 33 34 35 XIV เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร

ภาพ 3.1 แผนการเล้ียงดเู ด็กอายุ 0-5 ปี หน้า ภาพ 3.2 แผนการเลย้ี งเด็กอายุ 6-11 ปี ภาพ 3.3 แผนการเล้ยี งเดก็ อายุ 12-14 ปี 46 ภาพ 4.1 สถานภาพการศึกษาของเด็กขา้ มชาติ อายุ 0-5 ปี รายอายุ 48 ภาพ 5.1 การมีหลักประกันทางสขุ ภาพของกลมุ่ ตวั อยา่ งเดก็ ข้ามชาต ิ 50 (อายุ 0-14 ป)ี 66 ภาพ 7.1 การวางผงั เมอื งเฉพาะเขตเศรษฐกจิ พิเศษ 78 จงั หวดั ตาก (กระทรวงมหาดไทย, 2558) 97 เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร XV

1 บทนำ�

โหมโรง: ทำ�ไมต้อง “เดก็ ข้ามชาต”ิ (ในแม่สอด) การศกึ ษาในประเดน็ ทเี่ กยี่ วขอ้ งกบั กลมุ่ ประชากรขา้ มชาตทิ ยี่ า้ ยถน่ิ ฐานเขา้ มาอาศยั อยู่ และทำ� งานในประเทศไทยจากประเทศเพอื่ นบา้ นเปน็ เรอ่ื งทม่ี คี วามสำ� คญั และไดร้ บั ความสนใจ เพมิ่ มากขนึ้ ในปจั จบุ นั สบื เนอื่ งจากบรบิ ทและสถานการณข์ องประเทศ ทก่ี ำ� ลงั เปลยี่ นแปลง ไปในหลายด้าน ท้ังการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างประชากรสู่สังคมผู้สูงอายุ ที่อาจน�ำไปสู่ การขาดแคลนประชากรและวยั แรงงานในอนาคต ซงึ่ ทำ� ใหม้ แี นวโนม้ ความตอ้ งการแรงงาน จากประเทศเพอื่ นบา้ นทย่ี งั สงู การพฒั นาความรว่ มมอื ภายในภมู ภิ าคสกู่ ารเปน็ ประชาคม เศรษฐกิจอาเซียน ซ่ึงมีหมุดหลักเริ่มต้นท่ีชัดเจน ในปี พ.ศ. 2558 อันจะน�ำไปสู่การ พัฒนาความร่วมมือภายในภูมิภาค ท้ังทางเศรษฐกิจและทางสังคม การเคล่ือนย้ายของ ประชากรระหวา่ งประเทศ โดยเฉพาะกลมุ่ วยั แรงงาน และกลมุ่ ผตู้ ดิ ตามตา่ งๆ ในภมู ภิ าค ที่จะมแี นวโน้มเพ่ิมมากข้นึ และมลี ักษณะรูปแบบท่ีซับซอ้ นและหลากหลายขนึ้ เชน่ กัน เด็กข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร 001

ปัจจุบันจ�ำนวนแรงงานข้ามชาติที่ย้ายถิ่นฐานเข้ามาอาศัยและท�ำงานในประเทศไทย จากประเทศเพ่ือนบ้าน รวมถึงกลุ่มผู้ติดตามซึ่งจ�ำนวนมากเป็นประชากรเด็กข้ามชาติ ยงั คงไมท่ ราบชดั ถงึ จำ� นวนทแี่ ทจ้ รงิ งานศกึ ษาของสถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คมทที่ ำ� การ คาดประมาณจ�ำนวนประชากรข้ามชาติ 3 สัญชาติท่ีอาศัยอยู่ในประเทศไทยในปี 2558 คาดวา่ มจี ำ� นวนทงั้ สน้ิ ประมาณ 4.5 ลา้ นคน โดยในจำ� นวนนี้ 3.5 ลา้ นคนเปน็ ประชากร วัยแรงงาน ในขณะท่ีอีกประมาณ 1 ล้านคน เป็นกลุ่มผู้ติดตาม (Vapattanawong et al. 2016) อย่างไรก็ตาม ตัวเลขการจดทะเบียนแรงงานข้ามชาติและผู้ติดตาม ณ ศูนย์บริการจดทะเบียนแรงงานต่างด้าวแบบเบ็ดเสร็จ (One Stop Service Center: OSSC) ในปี พ.ศ. 2559 พบว่า มีการรายงานอย่ทู ี่ 1.2 ล้านคน ซ่งึ ในจ�ำนวนนี้มเี พียง ประมาณ 24,000 คน ที่เป็นกลุ่มผู้ติดตามและกลุ่มประชากรเด็กข้ามชาติ จ�ำนวน การจดทะเบียนของกลุ่มผู้ติดตามและกลุ่มประชากรเด็กข้ามชาติน้ี ลดลงอย่างมากจาก ตัวเลขทมี่ กี ารรายงานจากการจดทะเบยี น ในปี พ.ศ. 2557 และ 2558 ซง่ึ มจี ำ� นวน 93,000 คน และ 39,000 คน ตามลำ� ดบั (Chamchan & Apipornchaisakul, 2016) จำ� นวนแรงงานขา้ มชาติ 3 สญั ชาติ ทไี่ ดผ้ า่ น กระบวนการพสิ จู นส์ ญั ชาติ (Nationality Verification: NV) รวมกบั จำ� นวนแรงงานขา้ มชาติ ที่เข้ามาท�ำงานภายใต้บันทึกข้อตกลงความร่วมมือ (MOU) ระหว่างประเทศไทยและ 3 ประเทศเพอื่ นบา้ น ในปี พ.ศ. 2560 มกี ารรายงานตวั เลขอยทู่ ี่ 0.9 และ 0.44 ลา้ นคน ตามลำ� ดบั (Office of Foreign Workers Administration, 2017) ซงึ่ เมอ่ื รวมกบั จำ� นวน แรงงานขา้ มชาตทิ ไี่ ดด้ ำ� เนนิ การจดทะเบยี น ณ ศนู ยจ์ ดทะเบยี นแรงงานตา่ งดา้ วแบบเบด็ เสรจ็ (OSSC) จะไดต้ วั เลขประชากรขา้ มชาตริ วมอยทู่ โ่ี ดยประมาณ 2.55 ลา้ นคน เทา่ นน้ั แสดง ใหเ้ หน็ วา่ ประชากรขา้ มชาตทิ ง้ั กลมุ่ ทเ่ี ปน็ แรงงานและกลมุ่ ทเ่ี ปน็ ผตู้ ดิ ตาม ซงึ่ สว่ นใหญเ่ ปน็ ประชากรเดก็ ทอี่ าศยั อยใู่ นประเทศไทยโดยไมม่ เี อกสาร นา่ จะยงั มอี ยเู่ ปน็ จำ� นวนมาก ประชากรข้ามชาติย้ายถิ่นฐานเข้ามาอยู่อาศัยและท�ำงานในประเทศไทย เป็นเรื่อง ท่ีมีความส�ำคัญและได้รับความสนใจเพิ่มมากข้ึนในปัจจุบัน สืบเน่ืองจากบริบทและ สถานการณข์ องประเทศ ทก่ี ำ� ลงั เปลย่ี นแปลงในหลายดา้ น จากสถานการณป์ ระชากรไทย 002 เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร

17.77ในปัจจุบันพบว่ามีสัดส่วนของอายุของประชากรวัยเด็ก (อายุต�่ำกว่า 15 ปี) ในปี 2561 32.18มสี ดั สว่ นลดลงจากรอ้ ยละ 17.25 ของประชากรทงั้ หมด เหลอื รอ้ ยละ 12.71 ในปี 2583 สว่ นประชากรวยั แรงงาน (อายุ 15 – 59 ป)ี มกี ารเปลยี่ นแปลงอยา่ งนา่ สนใจ (อตั ราการ เปลยี่ นแปลง = -15.17 %) กลา่ วคอื ในปี 2583 ลดลงเหลอื รอ้ ยละ 55.12 จาก รอ้ ยละ 64.98 ในปี 2561 อีกราว 20 ปีข้างหน้า ผู้ท่ีอยู่ในวัยก�ำลังแรงงานในประเทศไทย จะมสี ดั สว่ นเปน็ ครงึ่ หนง่ึ ของประชากรทง้ั หมดในประเทศ และสดั สว่ นประชากรวยั สงู อายุ จะมกี ารเพม่ิ ขน้ึ อยา่ งมากเปน็ รอ้ ยละ 32.18 สง่ ผลใหป้ ระเทศไทยอยใู่ นสงั คมสงู วยั ระดบั สดุ ยอด (Super-aged society) (รูป 1) 100% 80% 60% 40% 20% 0% ภาพ 1.1 สัดสว่ นประชากรตามชว่ งวยั ของประเทศไทย ปี 2553-2583 แหลง่ ข้อมูล : ประมวลผลจากข้อมูลการคาดประมาณประชากรของประเทศไทย พ.ศ. 2553-2583 ปรับประชากรกลางปี พ.ศ. 2557) เดก็ ข้ามชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร 003 64.98 55.12 17.25 12.71 2553 2554 2555 2556 2557 2558 2559 2560 2561 2562 2563 2564 2565 2566 2567 2568 2569 2570 2571 2572 2573 2574 2575 2576 2577 2578 2579 2580 2581 2582 2583

จากบริบทและสถานการณ์ของประเทศข้างต้น สะท้อนให้เห็นว่าประเทศไทยก�ำลัง เกดิ การเปลย่ี นแปลงในหลายดา้ น ทงั้ การเปลยี่ นแปลงโครงสรา้ งประชากรสสู่ งั คมผสู้ งู อายุ ท่ีอาจน�ำไปสู่การขาดแคลนประชากรและวัยแรงงานในอนาคต ซ่ึงท�ำให้มีแนวโน้มความ ต้องการแรงงานจากประเทศเพื่อนบ้านที่ยังสูง การพัฒนาความร่วมมือภายในภูมิภาค สู่การเป็นประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน ซ่ึงมีหมุดหลักเริ่มต้นท่ีชัดเจนในปี พ.ศ. 2558 (กรมอาเซยี น, 2555) อนั จะนำ� ไปสกู่ ารพฒั นาความรว่ มมอื ภายในภมู ภิ าค ทงั้ ทางเศรษฐกจิ และทางสังคม การเคลื่อนย้ายของประชากรระหว่างประเทศ โดยเฉพาะกลุ่มวัยแรงงาน และกลุ่มผู้ติดตามต่างๆ ในภูมิภาคที่จะมีแนวโน้มเพ่ิมมากขึ้น และมีลักษณะรูปแบบที่ ซบั ซ้อนและหลากหลายขนึ้ เชน่ กนั ข้อจ�ำกัดของข้อมูลพ้ืนฐานเกี่ยวกับประชากรเด็กข้ามชาติในประเทศ โดยเฉพาะ จ�ำนวนและการกระจายตัวของประชากรเด็กท่ีไม่มีตัวเลขท่ีชัดเจน ท�ำให้ประชากรกลุ่ม นี้มีความเปราะบางและความเสี่ยงในหลายด้าน โดยเฉพาะในการเข้าถึงสิทธิขั้นพ้ืนฐาน สิทธิมนุษยชนและสิทธิเด็กที่ส�ำคัญในหลายเร่ือง เช่น การเข้าถึงการจดทะเบียนการ เกิดส�ำหรับเด็กข้ามชาติท่ีเกิดในประเทศไทยซ่ึงเป็นใบเบิกทางท่ีส�ำคัญต่อการเข้าถึงสิทธิ ขั้นพื้นฐานอื่นๆ ที่จ�ำเป็น โดยเฉพาะการเข้าถึงการศึกษาและการเข้าถึงบริการสุขภาพ ท่ีจ�ำเป็น นอกจากน้ี ยังมีความเส่ียงในเร่ืองของการถูกใช้แรงงานเป็นแรงงานเด็ก และ การตกเป็นเหยื่อของการค้ามนุษย์ด้วยเช่นกัน หากพิจารณาในมุมมองด้านการปกป้อง คุ้มครองสทิ ธมิ นษุ ยชนและสทิ ธิเดก็ รวมถึงมมุ มองในดา้ นการลงทนุ ในการพัฒนามนษุ ย์ ซ่ึงประชากรเด็กข้ามชาติถือเป็นทรัพยากรที่มีความส�ำคัญและสามารถมีบทบาทในการ พัฒนาประเทศ ทั้งต่อประเทศต้นทางและประเทศปลายทาง การให้ความส�ำคัญกับการ ศึกษาวิจัยในประชากรกลุ่มนี้เพ่ือก�ำหนดนโยบายและแนวทางที่เหมาะสมในการปกป้อง คมุ้ ครองสทิ ธิ์ สง่ เสรมิ การเขา้ ถงึ บรกิ ารและสทิ ธขิ น้ั พน้ื ฐานทจ่ี ำ� เปน็ ของเดก็ ขา้ มชาติ และ คุ้มครองจากความเส่ียงและความเปราะบางจึงเป็นเร่ืองที่ประเทศไทยควรต้องตระหนัก และไมค่ วรมองขา้ ม 004 เด็กขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อย่างไร

จากการศึกษาโดยสถาบันวิจัยประชากรและสังคม ร่วมกับ มูลนิธิศุภนิมิตแห่ง ประเทศไทยในปี 2559 (Chamchan et al. 2016) ได้ส�ำรวจประชากรเด็กข้ามชาติ (อายุ 0-14 ปี) ในพื้นท่ี 3 จังหวัดของประเทศไทยที่มีการอาศัยอยู่ของแรงงานข้ามชาติ และกลมุ่ ผตู้ ดิ ตามในจำ� นวนทส่ี งู ซงึ่ ไดแ้ ก่ พนื้ ทจ่ี งั หวดั ตาก (อำ� เภอแมส่ อด) จงั หวดั ชมุ พร และจังหวัดระนอง ในภาพรวมพบว่าเด็กข้ามชาติส่วนใหญ่ ประมาณ 3 ใน 4 เกิดใน ประเทศไทย อกี 1 ใน 4 เกดิ ในประเทศตน้ ทางและอพยพตามพอ่ แมท่ เี่ ปน็ แรงงานขา้ มชาติ เข้ามาในประเทศไทย ในจ�ำนวนน้ี สัดส่วนของเด็กที่ได้รับการจดทะเบียนการเกิดยังอยู่ ในสัดส่วนที่ต�่ำกว่าท่ีควรจะเป็น โดยเฉล่ียในแต่ละพื้นท่ีอยู่ท่ีประมาณร้อยละ 70-80 ซึ่งหมายความว่ามีเด็กจ�ำนวนมากที่ไม่มีเอกสารส�ำคัญ ในการยืนยันสถานะบุคคลและ ตวั ตน ซงึ่ ในระยะยาวอาจสง่ ผลตอ่ การเขา้ ถงึ บรกิ ารและสทิ ธใิ นดา้ นตา่ งๆ โดยเฉพาะ ดา้ น สุขภาพและการศึกษา ในด้านสุขภาพ พบว่า เพียงประมาณหน่ึงในสี่ของเด็กข้ามชาติที่ มีบัตรประกันสุขภาพ หมายความว่าอีกประมาณ 3 ใน 4 หากจ�ำเป็นต้องได้รับบริการ สขุ ภาพทจี่ ำ� เปน็ ในทน่ี ร้ี วมถงึ การไดร้ บั วคั ซนี ในแตล่ ะชว่ งอายทุ เ่ี หมาะสม ซง่ึ มคี วามสำ� คญั มากส�ำหรับเด็กปฐมวัย ครอบครัวของประชากรข้ามชาติจะต้องรับผิดชอบค่าใช้จ่ายเอง ซึ่งมีโอกาสสูงท่ีเด็กจะไม่เข้าถึงบริการสุขภาพและการได้รับวัคซีนป้องกันโรคท่ีจ�ำเป็น ในด้านการศึกษากลุ่มเด็กข้ามชาติอายุ 7-14 ปี ซึ่งเป็นช่วงวัยที่ควรเข้าถึงการศึกษา ข้ันพ้ืนฐาน ประมาณ 4 ใน 5 ของเด็กสามารถเข้าถึงการศึกษาหรือก�ำลังเรียนอยู่ใน สถานศกึ ษาซง่ึ ถอื เปน็ ตวั เลขทด่ี กี วา่ ตวั เลขทร่ี ายงานจากการศกึ ษาของ Save The Children ท่ีคาดว่าประมาณร้อยละ 60 ของเด็กข้ามชาติไม่ได้เข้าเรียนหรือไม่สามารถเข้าถึง การศกึ ษาได้ (Save the Children, 2014) อยา่ งไรกต็ ามการเขา้ ถงึ การศกึ ษาของเดก็ ขา้ มชาติ โดยส่วนใหญ่เป็นการเรียนท่ีศูนย์เรียนรู้ หรือ learning center ท่ีจัดข้ึนโดยองค์กร พัฒนาเอกชนต่างๆ ซึ่งมีความหลากหลายในเร่ืองหลักสูตรและภาษาที่ใช้ในการเรียน การสอน มากกว่าเปน็ การศกึ ษาในโรงเรยี นท่มี ีการจัดการศกึ ษาดว้ ยหลักสตู รของไทย เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร 005

ปจั จยั สำ� คญั หนงึ่ ทม่ี ผี ลตอ่ การไมเ่ ขา้ เรยี นหรอื ศกึ ษาในโรงเรยี นไทยของเดก็ ขา้ มชาติ เกย่ี วขอ้ งกบั การเลย้ี งดเู ดก็ ขา้ มชาตขิ องพอ่ แมแ่ รงงานขา้ มชาติ ซงึ่ จากการศกึ ษาทผ่ี า่ นมา (สุรีย์พร พันพ่ึง และคณะ 2557, Chamchan et al. 2016) พบว่า เด็กข้ามชาติ จ�ำนวนมากท่ีเกิดในประเทศไทยเมื่อมีอายุได้ประมาณ 3-4 ปี จะถูกส่งกลับไปเล้ียงดู โดยครอบครัวในประเทศต้นทาง จนมีอายุประมาณหนึ่งที่สามารถดูแลตนเองหรือช่วย ครอบครัวท�ำงานได้ก็จะถูกส่งกลับมาอยู่กับครอบครัวพ่อแม่ในประเทศไทย หรือ ในอีก ลกั ษณะหนง่ึ เดก็ อาจจะถกู เลย้ี งดใู นประเทศไทยจนมอี ายเุ ขา้ สวู่ ยั เรยี น กจ็ ะถกู สง่ กลบั ไป อยูป่ ระเทศตน้ ทาง ซงึ่ ท�ำให้พ่อแม่สว่ นใหญไ่ มต่ อ้ งการท่ีจะส่งลูกเขา้ เรยี นในโรงเรียนไทย ทม่ี กี ารจดั การเรยี นการสอนตามหลกั สตู รของไทยและใชภ้ าษาไทยเปน็ หลกั จะเหน็ ไดว้ า่ การเล้ียงดู ระหว่างการเล้ียงดูในประเทศต้นทางและในประเทศไทยเป็นปัจจัยท่ีมี ความสัมพันธ์ต่อการตัดสินใจส่งบุตรหลานเข้าเรียนในโรงเรียนไทยหรือในศูนย์เรียนรู้ หรือการไมไ่ ด้รบั การศึกษาเลยของเดก็ ขา้ มชาติ พน้ื ทอ่ี ำ� เภอแมส่ อด จงั หวดั ตาก เปน็ พนื้ ทช่ี ายแดนทม่ี ลี กั ษณะพเิ ศษ มคี วามหลากหลาย ทางวฒั นธรรม เศรษฐกจิ และสงั คม มที ง้ั คนพนื้ เมอื ง มกี ลมุ่ ชาตพิ นั ธท์ุ อ้ งถน่ิ กลมุ่ ผลู้ ภ้ี ยั รวมถึงกลุ่มประชากรข้ามชาติที่อพยพมาจากประเทศเพ่ือนบ้าน ทั้งท่ีมาในลักษณะอยู่ อาศัยระยะยาว อยู่อาศัยระยะส้ันเพื่อท่ีจะเคล่ือนย้ายไปสู่จังหวัดอ่ืนภายในประเทศไทย รวมถึงกลุ่มท่ีมีการเคลื่อนย้ายไปกลับระหว่างประเทศไทยและประเทศเพ่ือนบ้าน อาศัย และใช้ชีวิตอยู่ร่วมกัน ท�ำให้พ้ืนท่ีอ�ำเภอแม่สอดมีทั้งโอกาสและความท้าทายในหลาย เรอ่ื งเกีย่ วกบั การจดั การและดแู ลกล่มุ ประชากรขา้ มชาตใิ นพนื้ ที่ ซง่ึ ที่ผ่านมาพน้ื ท่อี �ำเภอ แมส่ อดกเ็ ปน็ พน้ื ทที่ ม่ี คี วามนา่ สนใจจากความพยายามขององคก์ รหนว่ ยงานตา่ งๆ ในพนื้ ท่ี ท่ีได้พัฒนานโยบายและรูปแบบในการจัดการดูแลกลุ่มแรงงานข้ามชาติ รวมถึงกลุ่ม เด็กข้ามชาติในหลายเร่ืองท่ีมีความส�ำคัญ จนได้รับการยกย่องเป็น “แม่สอดโมเดล” ในหลายเร่ือง เช่น โมเดลในการจัดการแรงงานข้ามชาติในพื้นที่ โมเดลในการส่งเสริม การเข้าถงึ การจดทะเบียนการเกดิ และการสง่ เสรมิ การเขา้ ถงึ การศึกษาของเด็กข้ามชาติ เป็นตน้ 006 เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร

ทผี่ า่ นมาการศกึ ษาเกย่ี วกบั ประชากรขา้ มชาตใิ นประเทศไทย คอ่ นขา้ งใหค้ วามสำ� คญั กบั กลมุ่ ทอ่ี ยใู่ นวยั กำ� ลงั แรงงานหรอื กลมุ่ แรงงานขา้ มชาติ เนอ่ื งจากเปน็ กลมุ่ ทม่ี ขี นาดใหญ่ และมีบทบาทเก่ียวข้องโดยตรงกับการย้ายถิ่นข้ามชาติเข้ามาอยู่อาศัยและท�ำงานใน ประเทศไทย ในขณะท่ีการศึกษาเกี่ยวกับประชากรข้ามชาติกลุ่มเด็กที่เกิดหรือติดตาม พ่อแม่ซึ่งเป็นแรงงานข้ามชาติมาอาศัยอยู่ในประเทศไทย ยังมีอยู่ค่อนข้างน้อยและจ�ำกัด หากพจิ ารณาตามแนวทางการบรหิ ารจดั การแรงงานขา้ มชาตขิ องประเทศไทย ซงึ่ กำ� หนด ระยะเวลาจ�ำนวนปีท่ีแรงงานข้ามชาติสามารถท�ำงานในประเทศไทยได้ตามใบอนุญาตใน การท�ำงานหรือ work permit ท่ีก�ำหนดเป็นระยะเวลาสูงสุดเพียง 4 ปี ประชากรเด็ก ข้ามชาตทิ ยี่ ้ายถิน่ ติดตามพอ่ แมแ่ รงงานหรือเกิดคลอดและเติบโตในประเทศไทย น่าจะมี จ�ำนวนไม่มาก อยา่ งไรกต็ ามในสภาพความเปน็ จรงิ งานศกึ ษาจำ� นวนหนึ่งท่ีมกี ารส�ำรวจ ภาคสนามในช่วงที่ผ่านมา พบว่า แรงงานข้ามชาติจ�ำนวนมากที่อาศัยอยู่ในประเทศไทย โดยเฉพาะในพน้ื ทช่ี ายแดนรอยตอ่ กบั ประเทศเพอื่ นบา้ น มรี ะยะเวลาในการขา้ มชาตแิ ละ อาศัยอยู่ในประเทศไทยระยะเวลาโดยเฉล่ียนานหลายปี บางงานศึกษาระยะเวลาของ การอาศยั อยใู่ นประเทศ เฉลย่ี แลว้ ยาวนานเปน็ 10 ปี (อภชิ าติ จำ� รสั ฤทธริ งค์ และคณะ, 2557) ในระหวา่ งที่อาศยั ทำ� งานอยู่ในประเทศไทย แรงงานข้ามชาติจ�ำนวนมากแต่งงาน สรา้ งครอบครวั และมบี ตุ รทเี่ กดิ และเตบิ โตอยใู่ นประเทศ จากขอ้ เทจ็ จรงิ ตรงนท้ี ำ� ใหเ้ ชอ่ื ไดว้ า่ จ�ำนวนประชากรเด็กข้ามชาติที่อาศัยอยู่ในประเทศ น่าจะมีตัวเลขท่ีสูงอยู่พอสมควร ซ่งึ ยังไมม่ ีแหลง่ ข้อมูลทส่ี ามารถยืนยนั จำ� นวนท่แี น่ชัดได้ หนังสือฉบบั นี้รวบรวมและน�ำเสนอข้อค้นพบจากการศกึ ษาในขอบเขตทเ่ี กย่ี วขอ้ งกบั การเลี้ยงดู การเข้าถึงบรกิ ารสุขภาพและการศกึ ษาของประชากรเดก็ ขา้ มชาติ (0-14 ป)ี ในครอบครัวแรงงานข้ามชาติ แนวโน้มผลกระทบจากการพัฒนาพ้ืนที่เป็นเขตเศรษฐกิจ พิเศษ อ�ำเภอแม่สอด จังหวัดตาก ที่อาจมีต่อสถานการณ์ประชากรเด็กข้ามชาติในพื้นท่ี โดยเฉพาะเกย่ี วกบั การเลย้ี งดู การเขา้ ถงึ บรกิ ารสขุ ภาพและการศกึ ษา และขอ้ เสนอแนะ ทีเ่ ป็นประโยชนต์ อ่ การพัฒนาและจัดการพื้นที่เขตเศรษฐกจิ พิเศษชายแดนที่ค�ำนึงถงึ การ พฒั นาทรพั ยากรมนษุ ย์ประชากรเด็กขา้ มชาตอิ ย่างเหมาะสม เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร 007

ข้อค้นพบที่รวบรวมและน�ำเสนอมาจากการศึกษาซ่ึงด�ำเนินการศึกษาในลักษณะ การวิจยั เชงิ บกุ เบิก (exploratory research) ในพ้นื ทอ่ี ำ� เภอแมส่ อด เนื่องดว้ ยประชากร ทศี่ กึ ษา ไดแ้ ก่ ครอบครวั แรงงานขา้ มชาตแิ ละประชากรเดก็ ขา้ มชาติ เป็นกลุม่ ประชากร ท่ียังเข้าถึงได้ยาก และยังมีการศึกษาที่เก่ียวข้องในเชิงลึกค่อนข้างน้อย ในส่วนการ คาดการณ์แนวโน้ม ผลกระทบจากการพัฒนาพ้ืนที่เป็นเขตเศรษฐกิจพิเศษของอ�ำเภอ แม่สอด จังหวัดตาก ท่อี าจจะมตี อ่ สถานการณป์ ระชากรเดก็ ข้ามชาติ โดยเฉพาะในด้าน การเล้ียงดู การเข้าถึงบริการสุขภาพ และการศึกษา เป็นการประเมินจากการรับรู้และ มมุ มองของครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ รวมถงึ ผแู้ ทนภาคสว่ นตา่ งๆ ในพนื้ ทอี่ ำ� เภอแมส่ อด ท่ีเกีย่ วขอ้ ง ดำ�เนนิ การศกึ ษาอยา่ งไร งานศกึ ษาทอี่ า้ งองิ ในหนงั สอื ฉบบั นใ้ี ชร้ ะเบยี บวธิ วี จิ ยั แบบผสมผสาน (Mixed methods) ประกอบด้วย การทบทวนเอกสารและวรรณกรรมที่เก่ียวข้อง การวิจัยเชิงปริมาณ และ การวจิ ยั เชงิ คณุ ภาพ การทบทวนเอกสารและวรรณกรรมท่ีเกย่ี วขอ้ ง (Documentary research) เป็นการทบทวนและสังเคราะห์สถานการณ์ประชากรเด็กข้ามชาติในประเทศไทย ในภาพรวมและในบรบิ ทพนื้ ทอ่ี ำ� เภอแมส่ อดจากรายงานและผลการศกึ ษาทม่ี เี กยี่ วกบั การ คาดประมาณจ�ำนวนและการกระจายตัวของประชากรเด็ก ลักษณะทางประชากรและ เศรษฐกิจสังคมของครอบครัวแรงงานข้ามชาติและเด็กข้ามชาติ การเกิดและการเข้าถึง การจดทะเบยี นการเกดิ การเลยี้ งดเู ดก็ ขา้ มชาตโิ ดยครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ การเขา้ ถงึ การศกึ ษาและรปู แบบของการศกึ ษาทไี่ ดร้ บั การเขา้ ถงึ หลกั ประกนั ทางสขุ ภาพและบรกิ าร สขุ ภาพทจี่ ำ� เปน็ ความเปราะบางและสภาพปญั หาของกลมุ่ ประชากรเดก็ ขา้ มชาติ นอกจากนี้ เพ่ือทบทวนการด�ำเนินงานตามนโยบายการพัฒนาพื้นท่ีเขตเศรษฐกิจพิเศษชายแดน 008 เดก็ ข้ามชาต:ิ เกิด อยู่ โต อย่างไร

อ�ำเภอแม่สอด ในประเด็นที่เกี่ยวข้องกับการบริหารจัดการกลุ่มแรงงานข้ามชาติในพ้ืนที่ เพื่อพิจารณาแนวโน้มการเปล่ียนแปลงเชิงบริบทท่ีจะมีผลกระทบต่อสถานการณ์แรงงาน ข้ามชาติ ครอบครัวแรงงานข้ามชาติและประชากรเด็กข้ามชาติในพ้ืนที่ รวมถึงทิศทาง การด�ำเนนิ งานทีเ่ ก่ียวขอ้ งของหน่วยงานตา่ งๆ โดยเฉพาะในงานด้านการจดทะเบยี นและ ใหใ้ บอนญุ าตในการท�ำงาน ดา้ นสุขภาพ และด้านการศึกษา การศกึ ษาเชิงปริมาณ (Quantitative research) การศึกษาเชิงปริมาณเป็นการลงพื้นท่ีเก็บข้อมูลภาคสนามกับครอบครัวแรงงาน ข้ามชาติในพ้ืนที่อ�ำเภอแม่สอด การด�ำเนินงานเพื่อบรรลุวัตถุประสงค์ของการวิจัย โดยดำ� เนนิ การสำ� รวจเกบ็ ขอ้ มลู ครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ ในพนื้ ทดี่ ว้ ยแบบสอบถามอยา่ ง มโี ครงสรา้ ง (structured questionnaire) โดยพนกั งานสมั ภาษณ์ ซงึ่ มปี ระเดน็ ขอ้ คำ� ถาม หลักๆ ได้แก่ ข้อมูลพ้ืนฐานครอบครัวแรงงานข้ามชาติและสมาชิก เช่น เพศ อายุ การท�ำงานและประเภทงาน การมีเอกสารประจ�ำตัว ประวัติการย้ายถิ่นและลักษณะ การอยู่อาศัยในประเทศไทย เป็นต้น ข้อมูลเชิงลึกของสมาชิกที่เป็นประชากรข้ามชาติ เด็กอายุ 0-14 ปี เช่น สถานทเ่ี กิด การได้รับเอกสารรบั รองและการจดทะเบยี นการเกิด การได้รับวัคซีน หลักประกันสุขภาพ การศึกษา การเล้ียงดูในช่วงอายุที่ผ่านมาและ แผนการเล้ียงดูของครอบครัวแรงงานจนเติบโตเป็นผู้ใหญ่อายุ 15 ปีข้ึนไป นอกจากนี้ ยงั มขี อ้ คำ� ถามเก่ียวกบั ขอ้ มลู บตุ รของแรงงานข้ามชาติอายุ 0-14 ปี ทีอ่ าศยั ณ ประเทศ ต้นทาง ความรู้และทัศนคติของครอบครัวแรงงานข้ามชาติท่ีมีเก่ียวกับสิทธิพ้ืนฐานที่ เด็กขา้ มชาตพิ งึ ได้รับอกี ดว้ ย การคำ� นวณตวั อยา่ งในพน้ื ที่ ใชว้ ธิ กี ารคำ� นวณดว้ ยสตู รยามาเน่ (Yamane’s formula) ซงึ่ ไดจ้ ำ� นวนตวั อยา่ งทเี่ หมาะสมประมาณ 250 ถงึ 400 คน เพอ่ื เปน็ ตวั แทนกลมุ่ เปา้ หมาย ในการศกึ ษาจงึ กำ� หนดการสำ� รวจจำ� นวน 400 ครอบครวั การเกบ็ ขอ้ มลู ภาคสนามกระทำ� โดยผคู้ วบคมุ งานสนามและพนกั งานสมั ภาษณ์ ทสี่ ามารถสอื่ สารภาษาเมยี นมาได้ โดยผา่ น การอบรมใหม้ คี วามเขา้ ใจเนอื้ หาทง้ั หมดของคำ� ถามทอี่ ยใู่ นแบบสอบถามอยา่ งถถ่ี ว้ น เด็กข้ามชาต:ิ เกิด อยู่ โต อย่างไร 009

การศกึ ษาเชงิ คณุ ภาพ (Qualitative research) การศกึ ษาเชงิ คณุ ภาพเปน็ การลงพน้ื ทเี่ กบ็ ขอ้ มลู ภาคสนามกบั ตวั แทนกลมุ่ หนว่ ยงาน และองค์กรที่เกี่ยวข้องในพื้นที่อ�ำเภอแม่สอด ใช้วิธีการเก็บข้อมูลด้วยการอภิปรายกลุ่ม (focus group discussion: FGD) และการสัมภาษณเ์ ชิงลึก (in-depth interview: IDI) กับกลุ่มตัวอยา่ ง 1) การอภิปรายกลมุ่ กบั ตวั แทนครอบครวั แรงงานข้ามชาติ 4 กลมุ่ ๆ ละ 8-10 คน จ�ำแนกเป็นกลุ่มครอบครัวที่มีเด็กข้ามชาติ อายุ 0-4 ปี กลุ่มครอบครัวท่ีมีเด็กข้ามชาติ อายุ 5-14 ปี การแบ่งกลุ่มผู้ปกครองหรือผู้ดูแลหลักของเด็กข้ามชาติตามอายุของ เด็กข้ามชาติ ในส่วนนี้ไม่เก่ียวข้องกับการแบ่งกลุ่มอายุของเด็กข้ามชาติในการวิเคราะห์ ขอ้ มลู จากการศกึ ษาเชงิ ปรมิ าณ การศกึ ษาเชงิ คณุ ภาพ จดุ ประสงคห์ ลกั เพอ่ื ประเมนิ การรบั รู้ และมมุ มองของผดู้ แู ลหลกั เกย่ี วกบั การพฒั นาพน้ื ทเี่ ปน็ เขตเศรษฐกจิ พเิ ศษของอำ� เภอแมส่ อด และผลกระทบทจี่ ะมตี อ่ การเลย้ี งดเู ดก็ ขา้ มชาติ การเขา้ ถงึ การศกึ ษา และบรกิ ารสขุ ภาพ 2) การสัมภาษณ์เชิงลึก กับตัวแทนจากหน่วยงานและองค์กรในพื้นท่ีที่มีบทบาท เกย่ี วขอ้ งกบั การดำ� เนนิ การบรหิ ารจดั การแรงงานขา้ มชาตแิ ละประชากรกลมุ่ ตดิ ตาม โดย เฉพาะเดก็ ข้ามชาติ เชน่ คณะกรรมการนโยบายเขตพัฒนาเศรษฐกิจพิเศษตาก (ทีด่ แู ล พ้ืนที่อ�ำเภอแม่สอด) ส�ำนักงานทะเบียนราษฎร โรงพยาบาลอ�ำเภอ สาธารณสุขอ�ำเภอ สำ� นกั งานเขตพนื้ ทกี่ ารศกึ ษา โรงเรยี น ศนู ยเ์ รยี นรู้ และสถานบรกิ ารทางสขุ ภาพทด่ี ำ� เนนิ การโดยองค์กรพัฒนาเอกชน องค์กรพัฒนาเอกชน องค์กรชุมชน (community-based organization: CBO) หรอื ผนู้ ำ� ชมุ ชนไทยและผนู้ ำ� ชมุ ชนแรงงานขา้ มชาติ รวมถงึ ตวั แทน ผปู้ ระกอบการหรอื สถานประกอบการภาคเอกชน โดยในการเกบ็ ขอ้ มลู ดว้ ยการสมั ภาษณ์ เชงิ ลกึ ใชแ้ นวคำ� ถาม (guideline of questions) ถกู พฒั นาขนึ้ จากการทบทวนวรรณกรรม ในประเด็นต่างๆ เช่น พันธกิจและบทบาทของหน่วยงานและองค์กรที่เก่ียวข้องกับกลุ่ม ข้ามชาติในพื้นที่รวมถึงประชากรเด็ก มุมมองและความคาดหวังเกี่ยวกับสถานการณ์ ปัจจุบันของเด็กข้ามชาติในพ้ืนที่ การคาดการณ์ผลกระทบจากการพัฒนาพ้ืนท่ีเป็น 010 เด็กข้ามชาต:ิ เกิด อยู่ โต อย่างไร

เขตเศรษฐกิจพิเศษของอ�ำเภอแม่สอด ที่จะมีต่อการเปลี่ยนแปลงเก่ียวกับสถานการณ์ เดก็ ขา้ มชาตใิ นเรอ่ื งจำ� นวน การเลยี้ งดขู องครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ สขุ ภาพ การศกึ ษา การเข้าถงึ สทิ ธิและบรกิ ารพน้ื ฐานทจี่ �ำเปน็ ปัญหาอุปสรรค และข้อเสนอแนะ จรยิ ธรรมการวจิ ยั เครื่องมือทุกชุดที่ใช้ในการศึกษา ได้ผ่านการพิจารณาจากคณะกรรมการจริยธรรม การวิจัยในคน สถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล เลขท่ี COA. No. 2018/10-307 นยิ ามศพั ทเ์ ฉพาะ • ประชากรเดก็ ขา้ มชาติ ในทนี่ ี้ หมายถงึ ประชากรเดก็ อายรุ ะหวา่ ง 0-14 ปี ทไี่ มม่ ี สญั ชาตไิ ทยอาศยั อยใู่ นพนื้ ทอ่ี ำ� เภอแมส่ อด จงั หวดั ตาก กบั ครอบครวั ทเี่ ปน็ แรงงานขา้ มชาติ ย้ายถิ่นจากประเทศเพ่ือนบ้าน โดยเฉพาะเมียนมา ซึ่งอาจจะเกิด หรือ ไม่ได้เกิดใน ประเทศไทย แต่ไม่รวมกลุ่มเด็กที่อาศัยอยู่ในประเทศเมียนมาข้ามพรมแดนเข้ามาศึกษา หรอื รบั บรกิ ารทางสขุ ภาพในประเทศไทย และไมร่ วมกลมุ่ เดก็ ขา้ มชาตทิ ไ่ี มไ่ ดอ้ าศยั อยรู่ ว่ ม กบั ครอบครวั แตอ่ าศยั อยใู่ นทพี่ กั พงิ ชวั่ คราว (shelter) ขององคก์ รพฒั นาเอกชนในพนื้ ที่ เด็กข้ามชาติที่เปน็ เด็กกำ� พรา้ หรือถูกทอดทง้ิ • ครอบครวั แรงงานขา้ มชาติ หมายถงึ ครอบครวั แรงงานทไี่ มม่ สี ญั ชาตไิ ทย ยา้ ยถนิ่ จากประเทศเพื่อนบ้าน โดยเฉพาะเมียนมา เข้ามาอาศัยและท�ำงานอยู่ในพ้ืนที่อ�ำเภอ แม่สอด จังหวัดตาก เป็นระยะเวลาอย่างน้อย 3 เดือน โดยรวมทั้งกลุ่มที่มีเอกสารและ ไม่มเี อกสารตรวจคนเข้าเมืองและใบอนุญาตท�ำงาน เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร 011

• การเลี้ยงดูเดก็ ขา้ มชาติ ในการศกึ ษาน้ี ครอบคลมุ 4 ประเดน็ ท่สี �ำคญั ไดแ้ ก่ 1) สถานที่ในการเลี้ยงดู หมายถึง สถานท่ีท่ีครอบครัวแรงงานข้ามชาติเลี้ยงดู เดก็ ขา้ มชาติในแตล่ ะชว่ งอายุ จำ� แนกเปน็ ในอำ� เภอแมส่ อด 2) ผู้ดูแลหลักในการเล้ียงดู หมายถึง ผู้ท่ีมีบทบาทหลักในการเล้ียงดูเด็กข้ามชาติ ในแตล่ ะชว่ งอายุ จำ� แนกเปน็ พอ่ และแมด่ แู ลรว่ มกนั พอ่ ดแู ลเปน็ หลกั แมด่ แู ล เปน็ หลกั ป่ยู ่าตายายดแู ลเป็นหลกั ญาตหิ รอื บุคคลอื่นๆ ดแู ลเปน็ หลกั 3) การได้รับการศึกษา หมายถึง สถานภาพการศึกษาของเด็กข้ามชาติในแต่ละ ช่วงอายุ จ�ำแนกเป็น ไม่ได้รับการศึกษาหรือไม่ได้ก�ำลังเรียน ได้รับการศึกษา หรอื เรยี นในประเทศตน้ ทาง ไดร้ บั การศกึ ษาหรอื เรยี นในไทยในศนู ยเ์ รยี นรขู้ อง องค์กรพัฒนาเอกชน  ได้รับการศึกษาหรอื เรียนในโรงเรยี นไทย 4) การมีหลักประกนั ทางสขุ ภาพ หมายถงึ การมปี ระกันสขุ ภาพทีส่ ามารถช่วยให้ เด็กข้ามชาติสามารถเข้าถึงบริการสุขภาพที่จ�ำเป็น เมื่อเจ็บป่วยโดยได้รับการ คุ้มครองและชว่ ยเหลือคา่ ใช้จา่ ยในการรักษา หรือรับบริการสุขภาพนน้ั เกย่ี วกบั การเลยี้ งดทู ง้ั 4 ประเดน็ น้ี ครอบคลมุ ชว่ งอายขุ องเดก็ ขา้ มชาตติ ง้ั แตแ่ รกเกดิ ถึง 14 ปี ในบางช่วงอายุที่เกินกว่าอายุ ณ ปัจจุบันของเด็กข้ามชาติ การเก็บข้อมูล ในเรอ่ื งนม้ี ลี กั ษณะเปน็ การสอบถาม \"แผนการ\" ของครอบครวั แรงงานขา้ มชาตทิ มี่ ตี อ่ การ เลย้ี งดเู ดก็ ขา้ มชาติ ในบางครงั้ ในการกลา่ วถงึ จงึ อาจใชค้ ำ� วา่ \"การเลยี้ งดแู ละแผนการเลย้ี งด\"ู ควบคกู่ นั • การเขา้ ถงึ การศกึ ษา หมายถงึ สถานภาพการศกึ ษาของเดก็ ขา้ มชาตริ ะหวา่ งทอ่ี าศยั อยู่ในประเทศไทย จ�ำแนกเป็น ไม่ได้รับการศึกษาหรือไม่ได้ก�ำลังเรียน ได้รับการศึกษา หรือเรียนในไทยในศูนย์เรียนรู้ (ส่วนใหญ่ด�ำเนินการโดยองค์กรพัฒนาเอกชนในพ้ืนท่ี) และไดร้ บั การศึกษาหรือเรียนในโรงเรยี นไทย 012 เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร

• การเข้าถึงบริการสุขภาพ หมายถึง ความสามารถในการเข้าถึงบริการสุขภาพ ทจี่ ำ� เปน็ ของประชากรเดก็ ขา้ มชาติ ซง่ึ ครอบคลมุ ทงั้ บรกิ ารสขุ ภาพในดา้ นการสง่ เสรมิ และ ป้องกันสุขภาพ บริการการรักษาสุขภาพและการฟื้นฟูท่ีจ�ำเป็นเม่ือเจ็บป่วย โดยในการ ศกึ ษาน้ี ประเมินจากการมหี รอื ไมม่ ปี ระกนั สขุ ภาพของเดก็ ขา้ มชาติ • ผลกระทบจากการพัฒนาพื้นท่เี ป็นเขตเศรษฐกิจพเิ ศษ ในการศึกษานี้ หมายถึง การรับรู้และมุมมองของครอบครัวแรงงานข้ามชาติ รวมถึง ผู้แทนภาคส่วนต่างๆ ต่อ การพฒั นาพน้ื ทอ่ี ำ� เภอแมส่ อดเปน็ เขตเศรษฐกจิ พเิ ศษ ทมี่ แี นวโนม้ หรอื อาจจะมผี ลกระทบตอ่ สถานการณป์ ระชากรเดก็ ขา้ มชาตใิ นพน้ื ที่ โดยเฉพาะในดา้ นการเลย้ี งดู การเขา้ ถงึ บรกิ าร สขุ ภาพและการศึกษา เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร 013

2 ทำ� ความรจู้ ัก เด็กขา้ มชาติ และครอบครัว

สถานการณ์ประชากร: เด็กขา้ มชาติ (ในแมส่ อด) อ�ำเภอแม่สอด จังหวัดตาก เป็นพ้ืนท่ีที่มีความหลากหลายของประชากรข้ามชาติทาง เช้ือชาติและกลุ่มชาติพันธุ์ ส่งผลต่อความหลากหลายของครอบครัวแรงงานข้ามชาติและ เดก็ ขา้ มชาตทิ อ่ี าศยั อยใู่ นพน้ื ท่ี ประกอบดว้ ยกลมุ่ ทมี่ ชี าตพิ นั ธพ์ุ มา่ กะเหรยี่ ง มอญ ไทใหญ่ หรอื บงั คลาเทศซงึ่ สว่ นใหญเ่ ปน็ ชาวมสุ ลมิ ครอบครวั ประชากรขา้ มชาติ สว่ นหนง่ึ เปน็ กลมุ่ ผู้พลัดถิ่นจากประเทศเมียนมาที่หลบหนีเข้าเมืองมาต้ังแต่ในอดีต ซึ่งได้รับการส�ำรวจ จัดท�ำทะเบียนประวัติและก�ำหนดให้มีเลขประจ�ำตัว 13 หลัก (ข้ึนต้นด้วยเลข 6) ขณะท่ี อกี สว่ นเปน็ กล่มุ ที่หลบหนีเขา้ เมอื งไม่มีเอกสาร หรือย้ายถิน่ เข้ามาทำ� งานอย่างถกู ต้องตาม กฎหมายในช่วงไมน่ านมานี้ ซ่ึงทำ� ให้เดก็ ขา้ มชาตทิ ีอ่ าศัยในพน้ื ท่มี ที งั้ กลุม่ ทเ่ี กิดและเตบิ โต ในประเทศไทย และกลมุ่ ทเี่ กดิ ในประเทศเมยี นมา โดยยา้ ยถน่ิ ฐานตามพอ่ แมท่ เ่ี ขา้ มาทำ� งาน ในประเทศไทย เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร 015

เด็กข้ามชาติที่เกิดจากพ่อแม่ซ่ึงเข้ามาท�ำงานในประเทศไทยไม่ถูกต้องตามกฎหมาย แต่ได้ด�ำเนินการจดทะเบียนประวัติ หรืออย่างน้อยมีหลักฐานการจดทะเบียนประวัติเพื่อ ไดร้ บั อนญุ าตอยอู่ าศยั ชว่ั คราว เมอื่ เกดิ ในไทยแลว้ จดทะเบยี นการเกดิ จะไดร้ บั เลขประจำ� ตวั 13 หลกั ทข่ี น้ึ ตน้ ดว้ ยเลข 00 สำ� หรบั กลมุ่ ทเี่ กดิ จากพอ่ แมซ่ ง่ึ เขา้ มาทำ� งานในประเทศโดยไมม่ ี เอกสารหรอื หลกั ฐานแสดงตวั ตน เมอ่ื เกดิ ในไทยและจดทะเบยี นการเกดิ จะไดเ้ ลขประจำ� ตวั 13 หลกั ข้ึนตน้ ด้วยเลข 0 ซง่ึ แสดงถงึ การเป็นบคุ คลผูไ้ มม่ สี ถานะทางทะเบียน ในการก�ำหนดตัวเลขแรกของเลขประจําตัว 13 หลัก นายทะเบียนผู้ด�ำเนินการ จดทะเบียนจะยึดสถานะของพ่อหรือแม่ท่ีดีท่ีสุดส�ำหรับเด็กข้ามชาติ ส�ำหรับเด็กข้ามชาติ จ�ำนวนหน่ึงท่ีเกิดในประเทศเพื่อนบ้านและย้ายถ่ินฐานตามพ่อแม่ท่ีเข้ามาท�ำงานใน ประเทศไทย ซงึ่ ไมม่ เี อกสารหรอื หลกั ฐานแสดงตวั รวมถงึ เดก็ ขา้ มชาตทิ เี่ กดิ ในประเทศไทย แตไ่ มไ่ ดด้ ำ� เนนิ การจดทะเบยี นการเกดิ ทถี่ กู ตอ้ ง หากเขา้ รบั การศกึ ษาในโรงเรยี นรฐั ไทยและ ไดร้ บั การสำ� รวจจดั ทำ� ทะเบยี นประวตั จิ ะไดร้ บั บตั รประจำ� ตวั ซง่ึ มอี ายบุ ตั ร 10 ปี มเี ลขประจำ� ตวั ข้ึนต้นด้วยเลข 0 ซ่ึงหมายถึงบุคคลผู้ไม่มีสถานะทางทะเบียน การได้รับบัตรดังกล่าว มปี ระโยชนต์ อ่ เดก็ และครอบครวั ในการแสดงตวั ตนทสี่ ามารถเชอื่ มโยงไปยงั ขอ้ มลู ทะเบยี น ประวัติของตัวเด็กหรือนักเรียนได้ และมีประโยชน์ต่อโรงเรียนในการขอรับงบประมาณ สนบั สนุนการศึกษารายหวั อย่างไรกต็ าม ในทางกฎหมาย ยังไม่ไดเ้ ปน็ เอกสารที่แสดงถึง การไดร้ บั อนญุ าตให้พำ� นักอยใู่ นประเทศไทยอยา่ งถกู ตอ้ ง เด็กข้ามชาติที่อาจจะเกิดในประเทศไทยแต่ไม่ได้ท�ำการจดทะเบียนการเกิด (ซ่ึงเป็น กล่มุ ทีม่ ีความเสยี่ งตอ่ การตกเป็น “คนไรร้ ัฐ” เนื่องจากไม่มีเอกสารหลกั ฐานแสดงการเกิด หรอื มตี วั ตน) หรอื เกดิ ในประเทศเพอื่ นบา้ นแลว้ ขา้ มแดนเขา้ มา ไมไ่ ดเ้ ขา้ เรยี นในสถานศกึ ษาของ ไทยหรอื ศนู ยเ์ รยี นรทู้ ไี่ ดร้ บั การสำ� รวจทำ� ทะเบยี นประวตั แิ ละออกบตั รประจำ� ตวั ให้ ซง่ึ ถอื เปน็ กลมุ่ เดก็ ขา้ มชาตไิ มม่ เี อกสาร หรอื undocumented migrant children ในพน้ื ทแี่ มส่ อดคาดวา่ มีอยเู่ ป็นจำ� นวนพอสมควร 016 เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร

ส�ำหรับการคาดประมาณจ�ำนวนเด็กข้ามชาติท้ังหมดในพ้ืนที่อ�ำเภอแม่สอด อ้างอิง ข้อมูลสถิติของ ศูนย์ประสานงานการจัดการศึกษาเด็กต่างด้าว หรือ Migrant Education Coordinating Center (MECC) ภายใต้การดูแลของส�ำนักงานเขตพื้นที่การศึกษา ประถมศึกษาตาก (สพป.) ท่ี 2 และข้อมูลจากการสัมภาษณ์ผู้แทนหน่วยงานท่ีเก่ียวข้อง คาดวา่ จำ� นวนเดก็ ขา้ มชาติ เฉพาะในวยั เรยี นทอี่ ายุ 5-6 ปี ขน้ึ ไป มจี ำ� นวนรวมกวา่ 30,000 คน ในจ�ำนวนน้ี เป็นกลุ่มท่ีก�ำลังศึกษาอยู่ในศูนย์เรียนรู้ขององค์กรพัฒนาเอกชนที่ขึ้นอยู่กับ MECC ประมาณ 13,000 คน ส่วนหน่ึงเป็นกลุ่มที่พักอาศัยอยู่ใน shelter และเรียนใน ศูนย์เรียนรู้ภายใต้การดูแลขององค์กรพัฒนาเอกชน หรือองค์กรทางศาสนาท่ีไม่มีพ่อแม่ เนอื่ งจากถกู ทอดทงิ้ พอ่ แมเ่ สยี ชวี ติ หรอื ครอบครวั อาศยั อยใู่ นประเทศเมยี นมา ในโรงเรยี นไทย ประมาณ 10,000 คน ซ่ึงส่วนหนึ่งอาจเป็นกลุ่มที่มีการเดินทางไป-กลับข้ามแดนเพื่อมา ศึกษาในประเทศไทย และท่อี ยู่นอกระบบการศกึ ษา คาดว่ามอี ีกประมาณ 10,000 คน ด้านสถานท่ีเกิด เด็กข้ามชาติจ�ำนวนหนึ่งเป็นกลุ่มที่เกิดในประเทศไทยและถูกเลี้ยงดู ในประเทศไทย ขณะที่อีกจ�ำนวนหน่ึงเกิดในประเทศเมียนมาและติดตามพ่อแม่ท่ีเข้ามา ท�ำงาน เหตุผลหลักท่ีพ่อแม่ข้ามชาติตัดสินใจเล้ียงดูบุตรในประเทศ ได้แก่ ความต้องการ ในการทจ่ี ะดแู ลและเปน็ ผเู้ ลยี้ งดบู ตุ รดว้ ยตนเอง รวมถงึ ปจั จยั ความตอ้ งการอยากใหบ้ ตุ รได้ มโี อกาสเรยี นหนงั สอื ในประเทศไทย ไมว่ า่ จะเปน็ ในโรงเรยี นไทยหรอื ศนู ยเ์ รยี นรขู้ ององคก์ ร พฒั นาเอกชน ซงึ่ พอ่ แมข่ า้ มชาตสิ ว่ นใหญค่ าดหวงั วา่ จะชว่ ยใหบ้ ตุ รสามารถเขา้ ใจและสอ่ื สาร ภาษาไทยได้ จ�ำนวนหนึ่งมีความเห็นว่าโอกาสทางการศึกษาและการเข้าถึงบริการสุขภาพ ในประเทศไทยน้ันดีกว่าในประเทศเมียนมา ซ่ึงในระยะยาวการอยู่อาศัยและเติบโตใน ประเทศไทย นา่ จะสามารถชว่ ยเพม่ิ โอกาสในการมงี านทำ� ในประเทศไทยทด่ี กี วา่ ในประเทศ ของตน ส�ำหรับครอบครัวแรงงานข้ามชาติจ�ำนวนหน่ึง เงื่อนไขท่ีครอบครัวไม่มีญาติอยู่ใน ประเทศตน้ ทาง หรอื ไม่สามารถเดินทางกลบั ไปใช้ชวี ติ ในประเทศตน้ ทางได้และจำ� เป็นตอ้ ง อาศัยอยู่ในประเทศไทยเป็นระยะยาวหรือเป็นการถาวร การเลี้ยงและดูแลบุตรที่เป็น เด็กข้ามชาติในประเทศไทย จึงเป็นสถานการณ์ท่ีเลือกไม่ได้ แม้พ่อแม่และสมาชิก ในครอบครวั จะไม่มเี อกสารทางกฎหมายที่ถกู ต้องในการอยอู่ าศยั และทำ� งาน เด็กข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร 017

ในขณะเดียวกัน มีเด็กข้ามชาติจ�ำนวนหนึ่งซึ่งเกิดและได้รับการจดทะเบียนการเกิด ในประเทศไทย แตพ่ อ่ แมต่ ดั สนิ ใจสง่ ลกู กลบั ไปเลย้ี งดใู นประเทศตน้ ทาง เหตผุ ลหลกั มาจาก การทพี่ อ่ แมต่ อ้ งทำ� งานเพอ่ื มรี ายได้ จงึ ไมม่ เี วลาและความสามารถทจ่ี ะดแู ลเลย้ี งดบู ตุ รไดเ้ ตม็ ที่ จึงส่งกลับไปให้ญาติหรือครอบครัวท่ียังมีอยู่ในประเทศต้นทางช่วยดูแล โดยส่วนใหญ่ ทพ่ี บเปน็ กลมุ่ เดก็ ขา้ มชาตทิ พี่ อ่ แมท่ ำ� งานในภาคการเกษตร หรอื รบั จา้ งทวั่ ไปทไ่ี ดร้ บั คา่ จา้ ง เป็นอัตรารายวัน มีรายได้ไม่แน่นอนจากการท่ีมีงานท�ำไม่ต่อเนื่อง เป็นกลุ่มท่ีมีท่ีพักอาศัย ไมแ่ นน่ อนและมแี นวโนม้ ในการยา้ ยทอี่ ยคู่ อ่ นขา้ งบอ่ ย ซงึ่ ทำ� ใหก้ ารเลย้ี งดบู ตุ รเปน็ ไปไดย้ าก และไม่สะดวก จากการศึกษาเชิงปริมาณด้วยการส�ำรวจครัวเรือนประชากรข้ามชาติในพื้นที โดยได้ ขอ้ มูลเด็กขา้ มชาติ ตัวอยา่ งจ�ำนวน 803 คน จาก 402 ครอบครวั ตัวอยา่ ง พบวา่ สัดส่วน มีเด็กชายและเด็กหญิงใกล้เคียงกัน ในด้านอายุ การศึกษานี้แบ่งกลุ่มอายุเด็กข้ามชาติ ออกเป็น 3 กลุ่มอายุคือ 1) ก่อนวัยเรียน อายุ 0–5 ปี 2) ประถมศึกษาตอนต้น อายุ 6–11 ปี และ 3) ประถมศกึ ษาตอนปลาย อายุ 12–14 ปี จากการสำ� รวจ พบเดก็ สว่ นใหญ่ อยู่ในช่วงอายุ 6–11 ปี รองลงมาคือ ในช่วงอายุ 0–5 ปี และ ในช่วงอายุ 12–14 ปี ตามล�ำดับ โดยมีอายุเฉล่ียอยู่ที่ 7.23 ปี ด้านสถานที่เกิดของเด็กข้ามชาติการพบว่าเด็ก ส่วนใหญ่ กวา่ รอ้ ยละ 75 เกดิ ในประเทศไทย 018 เด็กขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร

เพศ 12-14 ปี อายุ 20.4 0-5 ปี เด็กหญิง เด็กชาย 43.1 36.5 50.3 49.7 6-11 ปี สถานทีเ่ กดิ ไม่ได้เกดิ ในไทย ไม่ตอบ 0.7 เกิดในไทย 23.0 76.2 ภาพ 2.1 เพศ อายุ สถานทเ่ี กิด ของเด็กข้ามชาติ ส�ำหรับการจดทะเบียนการเกิด เด็กข้ามชาติท่ีไม่ได้เกิดในไทยจ�ำนวน 185 คน ในจำ� นวนน้ี พบว่า คร่ึงหน่ึงได้จดทะเบียนการเกิด ส่วนเด็กข้ามชาติท่ีเกิดในไทยจ�ำนวน 612 คน ในจำ� นวนนี้ พบวา่ สว่ นใหญก่ วา่ รอ้ ยละ 70 ไดจ้ ดทะเบยี นการเกดิ ในภาพรวม เด็กข้ามชาติทั้งหมด ทั้งท่ีเกิดและไม่ได้เกิดในไทยจ�ำนวน 803 คน พบว่าส่วนใหญ่ ได้จดทะเบยี นการเกดิ เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อย่างไร 019

การจดทะเบียนเกดิ เ ิกดในไทย ไม่ไดจ้ ดทะเบียน/ 26.3 ไมท่ ราบ จดทะเบยี น 73.7 ไ ่มไ ้ดเ ิกดในไทย ไมไ่ ดจ้ ดทะเบียน 46.5 จดทะเบยี น 53.5 ท้ัง ่ทีเ ิกดและไม่ได้ ไมไ่ ดจ้ ดทะเบียน/ 31.5 เ ิกดในไทย ไม่ทราบ จดทะเบียน 68.5 0 10 20 30 40 50 60 70 80 ภาพ 2.2 การจดทะเบียนเกิด ของเดก็ ข้ามชาติ ข้อมูลด้านสุขภาพของเด็กข้ามชาติ พบว่า เกี่ยวกับโรคเร้ือรังหรือโรคประจ�ำตัวแต่ กำ� เนดิ พบนอ้ ยมาก โดยพบเพยี งรอ้ ยละ 0.7 เทา่ นนั้ เชน่ เดยี วกบั ความพกิ ารของเดก็ ขา้ มชาติ พบน้อยมากเช่นเดียวกัน เพียงร้อยละ 0.3 เท่านั้น ส�ำหรับการมีปัญหาการเรียนรู้ หรอื พฒั นาการล่าชา้ พบไมม่ ากนกั เพียงร้อยละ 1.5 เท่านนั้ 020 เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร

การ ีม ัปญหา ไมท่ ราบ 2.6 การเ ีรยน ู้ร ไมม่ ี 95.9 /พัฒนาการล่าช้า มี 1.5 ไมม่ ี 99.6 การ ีม มี 0.4 ความพิการ ไมม่ ี 99.3 มี 0.7 การมีโรคเรื้อรัง/ โรคประจำ�ตัว 0 20 40 60 80 100 แต่กำ�เ ินด ภาพ 2.3 ขอ้ มูลสขุ ภาพ ของเดก็ ขา้ มชาติ เกยี่ วกบั แผนของครอบครวั ในเรอ่ื งสถานทอ่ี าศยั ของเดก็ ขา้ มชาตหิ ลงั จากอายุ 15 ปี ขนึ้ ไป พบวา่ ครอบครวั เดก็ ขา้ มชาตสิ ว่ นใหญ่ มแี ผนทจ่ี ะใหเ้ ดก็ ขา้ มชาตอิ าศยั อยใู่ นอำ� เภอ แม่สอดประเทศไทยถึงร้อยละ 70 รองลงมาคืออยู่ในเมียนมา นอกจากนี้พบว่ากว่า ร้อยละ 10 ยงั ไมไ่ ด้มกี ารวางแผนเก่ยี วกบั สถานที่อาศัยของเดก็ ข้ามชาติ 80 71.5 แผนเกีย่ วกับสถานท่ี อาศยั ของเด็ก 70 60 (หลังจากอายุ 15 ปีข้ึนไป) 50 40 30 20 17.1 11.5 10 0 ในเมยี นมา ยงั ไมไ่ ดว้ างแผน ในแมส่ อด/ในประเทศไทย ภาพ 2.4 แผนการอยู่อาศัยของเดก็ ข้ามชาติ เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร 021

ครอบครวั เดก็ ขา้ มชาติ จากการเก็บข้อมูลเชิงปริมาณจากครอบครัวประชากรข้ามชาติ จ�ำนวน 402 ครอบครัว ในด้านคุณลักษณะท่ัวไป พบว่า ครอบครัวเด็กข้ามชาติส่วนใหญ่ประมาณ ร้อยละ 60 มีชาติพันธุ์เป็นพม่า รองลงมาร้อยละ 20 เป็นชาติพันธุ์กระเหรี่ยง และ ชาติพันธุ์บังคลาเทศ มอญ พบบ้างไม่ถึงร้อยละ 10 ส�ำหรับชาติพันธุ์อ่ืนๆ (พะโอ ฉาน ยะไข่ คาญา) พบว่ามบี า้ งเลก็ น้อย ชาติพนั ธุ์ n=402 70 60 59.2 50 พม่า ร้อยละ 40 30 20.4 20 10 6.7 9.0 2.5 0 2.2 กระเหรยี่ ง มอญ อื่นๆ พะโอ บงั คลาเทศ ภาพ 2.5 ชาตพิ ันธุ์ ครอบครัวเด็กขา้ มชาติ ครอบครัวเด็กข้ามชาติส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธ ถึงกว่าร้อยละ 80 รองลงมาคือ มสุ ลิม ครสิ ต์ และศาสนาฮนิ ดู ตามลำ� ดับ 022 เด็กขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร

ศาสนา n=402 ร้อยละ 90 82.1 1.2 80 10.0 6.7 ฮนิ ดู 70 60 50 40 30 20 10 0 พุทธ มสุ ลมิ คริสต์ ภาพ 2.6 ศาสนา ครอบครัวเด็กข้ามชาติ ส�ำหรับขนาดของครอบครัว พบว่า ครอบครัวเด็กข้ามชาติมีจ�ำนวนสมาชิก ในครอบครวั เฉลย่ี 4.6 คน มจี ำ� นวนเดก็ ขา้ มชาตใิ นครอบครวั ทอี่ ายุ 0–14 ปี เฉลย่ี อยทู่ ่ี 2 คน ครอบครัวเด็กข้ามชาติ พบว่า มีรายได้เฉลี่ยต่อคนต่อเดือนค่อนข้างอยู่ที่ 2,170 บาท เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร 023

ขนาดครอบครวั (คน) n=402 5 4.6 4.5 4 3.5 3 ร้อยละ 2.5 2 2 1.5 1 0.5 0 จำ�นวนเด็ก 0-14 ปี ขนาดครอบครัว ภาพ 2.7 ขนาดครอบครัวเดก็ ข้ามชาติ เกย่ี วกบั ปจั จยั การยา้ ยถนิ่ ของครอบครวั ขา้ มชาติ การศกึ ษานพ้ี บวา่ ครอบครวั สว่ นใหญ่ มรี ะยะเวลารวมอยอู่ าศยั ในประเทศไทย ตงั้ แตย่ า้ ยมาครงั้ แรกอยทู่ ี่ 5-9 ปี (รอ้ ยละ 30.6) รองลงมาคอื อยู่ 10-14 ป,ี 15-19 ป,ี 0-4 ปี และ 20 ปขี นึ้ ไป ตามลำ� ดบั เฉลย่ี ระยะเวลา ทีอ่ ยู่อาศยั ในประเทศไทยต้ังแตย่ ้ายมาครง้ั แรกอยู่ที่ 12.3 ปี 024 เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร

ระยะเวลาท่อี าศัยอยูใ่ นประเทศไทย ตัง้ แต่ยา้ ยมาคร้งั แรก 20 ปขี ึ้นไป 12.2 เฉล่ยี 15-19 ปี 16.7 12.3 ปี 10-14 ปี 28.1 5-9 ปี 30.6 0-4 ปี 12.4 0 5 10 15 20 25 30 35 ภาพ 2.8 ระยะเวลาท่อี าศยั อยใู่ นประเทศไทย ครอบครัวเดก็ ขา้ มชาติ ส�ำหรับวิธีการในการย้ายเข้ามาประเทศไทย พบว่า ส่วนใหญ่กว่าร้อยละ 68 ได้รับการช่วยเหลอื จากเพอื่ นหรือญาติ รองลงมาคือการยา้ ยมาด้วยตัวเอง ร้อยละ 21.6 ส่วนการย้ายถิ่นภายในประเทศไทย พบว่า ครอบครัวเด็กข้ามชาติเม่ือย้ายมาอยู่แล้ว สว่ นใหญจ่ ะไมย่ า้ ยไปไหน หากยา้ ยพบวา่ สว่ นใหญเ่ คยยา้ ยถนิ่ ภายในประเทศไทย 1 ครงั้ รองลงมาคือ เคยย้ายถิ่นภายในประเทศไทย 2 คร้ัง และเคยย้ายมากว่า 2 คร้ังข้ึนไป ตามลำ� ดับ เด็กขา้ มชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร 025

้รอยละ อ่นื ๆ ไม่ทราบ 10.2 n=402 ไมต่ อบ 21.6 68.2 วิธีการย้าย ่ิถน ความชว่ ยเหลอื จากญาติ เพื่อน นายหนา้ มาดว้ ยตัวเอง 0 10 20 30 40 50 60 70 เคยยา้ ยมากกวา่ 11.2 n=402 2 ครั้ง 13.2 ร้อยละ เคยยา้ ย 2 ครง้ั จำ�นวนครั้งในการ ้ยาย ิถ่น เคยย้าย 1 ครัง้ 14.7 ไม่เคยย้าย 60.9 0 10 20 30 40 50 60 70 ภาพ 2.9 วธิ ีการยา้ ยถนิ่ และจำ� นวนการย้ายถ่นิ ครอบครวั เด็กขา้ มชาติ ส�ำหรับแผนอนาคตในอีก 5 ปี ข้างหน้าจะย้ายไปอยู่ที่อ่ืนหรือไม่ พบว่า ส่วนใหญ่ กว่าร้อยละ 70 จะไม่ย้ายไปอยู่ที่อ่ืน รองลงมาคือ ยังไม่แน่ใจว่าจะย้ายหรือไม่ ส�ำหรับ ครอบครวั ทจี่ ะยา้ ย พบวา่ มบี า้ งเลก็ นอ้ ยประมาณรอ้ ยละ 11 สำ� หรบั แผนในการยา้ ยกลบั ประเทศต้นทางไม่ว่าจะย้ายกลับในระยะยาวหรือย้ายกลับถาวร พบว่า เกือบคร่ึงหนึ่ง ไมม่ แี ผนกลับประเทศ สำ� หรบั ครอบครวั ท่มี แี ผนย้ายกลบั ประเทศ พบว่า กวา่ ร้อยละ 10 มแี ผนจะยา้ ยกลบั ภายใน 3-5 ปีนี้ 026 เดก็ ข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร

้รอยละ ไม่แน่ใจ 18.7 n=402 แผนในการย้ายในอีก 5 ีปข้างหน้า ยา้ ย 11.2 ไมย่ ้าย 70.1 0 20 40 60 80 ยังไม่มแี ผน 38.6 ้รอยละ ไมม่ ีแผนกลบั 11.4 44.8 ประเทศ n=402 แผนในการย้าย ิ่ถนกลับประเทศ ภายใน 3-5 ปีน้ี ภายใน 2 ปนี ี้ 5.2 0 10 20 30 40 50 ภาพ 2.10 แผนการยา้ ยถนิ่ ครอบครัวเด็กข้ามชาติ ส�ำหรับการติดต่อส่ือสารกับครอบครัวในประเทศต้นทาง ในรอบปีท่ีผ่านมา พบว่า ร้อยละ 34.6 ไม่มีญาติอยู่ฝั่งเมียนมาเลยไม่ได้ติดต่อกลับ ส�ำหรับครอบครัวที่มีญาติ อยู่ฝั่งเมียนมา การติดต่อสื่อสารกับครอบครัวในประเทศต้นทาง โดยส่วนใหญ่จะติดต่อ กลับไป 1-2 ครัง้ /เดือน ร้อยละ 22.4 รองลงมา คอื มากกวา่ 3 เดอื นคร้ังรอ้ ยละ 20.6 และอกี 1-2 ครง้ั ตอ่ 3 เดอื น พบรอ้ ยละ 11.4 สว่ นการตดิ ตอ่ ทกุ วนั หรอื 1-2 ครงั้ ตอ่ สปั ดาห์ พบรอ้ ยละ 10.9 เดก็ ขา้ มชาต:ิ เกิด อยู่ โต อยา่ งไร 027

การติดตอ่ กบั ครอบครวั ในประเทศต้นทาง มากกว่า n=402 3 เดือนคร้ัง 20.6 1-2 ครงั้ ต่อ 11.4 3 เดือน ร้อยละ 1-2 ครง้ั 22.4 ตอ่ เดือน ทกุ วันหรือ 10.9 1-2 คร้งั ตอ่ สปั ดาห์ ไมม่ ีญาต/ิ 34.6 ไม่ได้ติดตอ่ 10 20 30 40 0 ภาพ 2.11 การติดต่อกลบั ประเทศต้นทาง ครอบครัวเดก็ ขา้ มชาติ 028 เด็กข้ามชาต:ิ เกดิ อยู่ โต อยา่ งไร