ชาดก เรื่องโปรด The Favorite Jakatas

www.kalyanamitra.org

ชาดกเรื่องโปรด The Favorite Jataka 1 www.kalyanamitra.org

ชาดกเรือ่ งโปรด The Favorite Jakatas ISBN : 978-616-91637-5-6 ISBN : 978-616-91637-5-6 เรียบเรยี ง : สิรปิ ุณฺโณ Researched : Siripunno ตรวจทานภาษาอังกฤษ : English editor : ดร.อภริ ภรณ วาสวกุล Dr.Apiraporn Vasavakul ภาพประกอบ: ศริ ิชนา สวางเนตร Illustrated : Sirichana Rina EZ ออกแบบปก-เลม : Graphic Design : วทิ ยา สุทธศิ รีโยธิน Wittaya Suttisriyothin พมิ พค รั้งท่ี ๑ : พ.ศ.๒๕๕๘ First Edition : 2015 ลขิ สทิ ธิ์ และจัดพมิ พโ ดย : Copyright & Published by : สมาคมสมาธิเพื่อการพฒั นาศีลธรรมโลก The Meditation for world moral โทร.๐๓๘-๔๒๐๐๒๔๓ development association พมิ พท ่ี : Tel.038-420243 บริษทั พิมพดี จาํ กดั Printed in Thailand by : โทร. ๐๒-๔๑๐-๕๔๐๑-๗ Pimdee Co.,Ltd. Tel : 02-401-9401-7 ขอ มลู ทางบรรณานกุ รมของสํานกั หอสมดุ แหงชาติ National Library of Thailand Cataloging in Publication Data ชาดกเรอื่ งโปรด The Favorite Jatakas — ชลบรุ ี:สมาคมสมาธเิ พอื่ การพฒั นาศลี ธรรมโลก,๒๕๕๘.๑๒๘หนา ๑. ธรรมะ. ๒. ชาดก ไทย-องั กฤษ ๓.ขอ มูลชาดก I. สริ ิปุณโฺ ณ เรยี บเรยี ง II.ศริ ิชนา สวางเนตร, ผูว าดภาพประกอบ III. ช่อื เรื่อง ISBN : 978-616-91637-5-6 2 www.kalyanamitra.org

Contents สารบัญ Preface 5 คํานาํ Padakusalamanava-Jataka. 9 ปทกสุ ลมาณวชาดก วา ดว ยภยั ทีเ่ กิดแตที่พ่งึ อาศยั 56 สรุปเรอื่ งยอ 58 ขอคิดจากชาดก 63 ความสัมพนั ธของชาดกท้งั ๔ เร่อื ง Valahassa -Jataka 65 วลาหกัสสชาดก วาดวยความสวัสดี 78 สรุปเร่อื งยอและขอ คดิ จากชาดก Ghatasana -Jataka 81 ฆตาสนชาดก วา ดว ยภยั ทเ่ี กิดจากทพี่ ่ึง 88 สรุปเรอ่ื งยอและขอคิดจากชาดก Dummedha -Jataka 91 ทุมเมธชาดก คนโงไ ดย ศกไ็ มเกิดประโยชน 102 สรุปเรอื่ งยอ และขอคิดจากชาดก Appendix ภาคผนวก 108 แผนภูมิชาดกทง้ั หมด ๕๔๗ เรอ่ื ง 3 Sponsoring Contributors 129 รายนามเจาภาพ www.kalyanamitra.org

Preface The original favorite Jatakas have gone through quite a number of editions before coming up with this final version. Though the four Jatakas in this book may belong to different categories; the Lord Buddha’s reasons for teaching may vary; and though the consequences from listening to the Dhamma may not be the same. This is a learning method via analysis and linking: one of the effective ways for readers to understand and memorize the essence of those stories. In the first Jatakas, the Bodhisatta was once reborn as The Yakka’s Son (Padakusalamanava Jataka) and as The Flying Horse (Valahassa-Jataka) respectively. As there appears to have Yakka in both these two stories, There also appears a certain degree of miracles in the other two Jatakas i.e. The Great Talking Bird (Ghatasana-Jataka) and The Clever Flying Elephant (Dummedha-Jataka). I sincerely believe the readers will have a good time reading this book as well as gaining some useful moral values while also enjoying its literary style. May you be enlightened with the Lord Buddha’s Dhamma. Siripunno ([email protected]) December, 2558 B.E 4 www.kalyanamitra.org

คาํ นาํ ชาดกเรอ่ื งโปรดเลม น้ี ไดท าํ การปรบั ปรงุ แกไ ขตน ฉบบั อยหู ลายครง้ั กวา จะเปน รูปเลมดังทปี่ รากฏ ทง้ั สเ่ี รอ่ื ง มที อ งนทิ านทเ่ี ปน ไปในแนวทางเดยี วกนั แมจ ะอยตู า งหมวด ตา งนบิ าต เหตทุ ท่ี รงปรารภตา งกนั หรอื แมแ ตผ ลการฟง ธรรมจะแตกตา งกนั เปน วธิ กี ารเรยี นแบบวเิ คราะห เชอ่ื มโยง เพอ่ื ชว ยในการจดจาํ เรอ่ื งราว และสาระตา งๆ ไดดยี ิ่งขึน้ พระโพธิสตั ว ลกู นางยกั ษิณี นกั สะกดรอยเทา (ปทกุสลมาณวชาดก) มา บนิ พดู ได (วลาหกัสสชาดก) ทง้ั สองเรื่องมยี ักษิณีปรากฏอยูใ นทอ งเร่อื ง สวนเรื่องอื่นๆ ก็ออกจะอภินิหารอยูมากสําหรับยุคนี้ พญานกพูดได (ฆตาสนชาดก), ชางแสนรูเหาะได (ทุมเมธชาดก) หวังวา ผูอ า นจะไดร ับขอ คิด คตธิ รรม ความสนกุ สนานเพลิดเพลิน ในเนื้อหา และสาระ รวมถงึ ภาษาทใ่ี ชด ว ยไปในตัว ขอแสงสวางแหงธรรมะของพระสัมมาสัมพุทธเจา จงบงั เกิดในดวงใจของทกุ ๆทา นเทอญ สิริปณุ ฺโณ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๕๕๘ 5 www.kalyanamitra.org

6 www.kalyanamitra.org

ปทกสุ ลมาณวชาดก Padakusalamanava-Jataka. “............ธรรมดาวาพระราชาเปนท่ีพ่งึ ของมหาชน ภยั เกิดข้นึ แลว แกทา นทั้งหลาย แตพระราชาพระองคน ้นั เอง.......” 7 www.kalyanamitra.org

Padakusalamanava-Jataka.1 “O Patala, by Ganges,” etc.—This story the Master dwelling at Jetavana told concerning a certain boy. He was, they say, the son of a householder at Savatthi, just seven years old, and skilled in recognizing footsteps. Now his father being minded to prove him went without his knowing it to a friend’s house. The boy, without even asking where his father had gone, by tracing his footsteps, came and stood before him. So his father one day asked him saying, “When I went off without telling you, how did you know where I was gone?” “My dear father, I recognized your footsteps. I am skilled in this way.” Then his father, to prove him, went out of his house after the early meal, and going into his next-door neighbour’s house, from it passed into another, and from this third house again returned to his own home, and thence made his way to the North gate, and passing out by it made a circuit of the city from right to left. And coming to Jetavana he saluted the Master and sat down to listen to the Law. 1http://www.sacred-texts.com/bud/j3/j3133.htm 8 www.kalyanamitra.org

ปทกุสลมาณวชาดก 2 วา ดว ยภยั ทเ่ี กดิ แตท พ่ี ง่ึ อาศยั สถานทต่ี รสั ชาดก พระเชตวนั มหาวหิ าร นครสาวตั ถี แควน โกศล สาเหตทุ ต่ี รสั ชาดก พระศาสดา ทรงปรารภเด็กคนหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ มีคําเริ่มตนวา พหสุ สฺ ตุ ํ ดงั น.้ี ไดย นิ วา เดก็ คนนน้ั เปน บตุ รของกุ ม พ3ี ในนครสาวตั ถี เปน ผฉู ลาด ในการสงั เกตรอยเทา เมอ่ื มอี ายเุ พยี งเจด็ ขวบเทา นน้ั .ครง้ั นน้ั บดิ าของเขาคดิ วา จกั ทดลองลกู คนน้ี จงึ ไดไ ปเรอื นของเพอ่ื น โดยทเ่ี ดก็ นน้ั ไมร เู ลย เดก็ นน้ั กม็ ไิ ด ถามทไ่ี ปของบดิ า เดนิ ไปโดยสงั เกตรอยเทา ของบดิ า ไดไ ปยนื อยทู อ่ี ยขู องบดิ า. อยมู าวนั หนง่ึ บดิ าไดถ ามบตุ รนน้ั วา “ลกู รกั เมอ่ื พอ ไปกไ็ ปโดยมใิ หเ จา รู แตเ จา รทู ไ่ี ปของพอ ไดอ ยา งไร ?” เขากลา วตอบบดิ าวา “พอ จา ฉนั จาํ รอยเทา ของพอ ได ฉนั ฉลาดในการ สงั เกตรอยเทา .” ลาํ ดบั นน้ั บดิ าของเขาตอ งการจะทดลองอกี เมอ่ื บรโิ ภคอาหารเชา แลว ออกจากเรอื นไปยงั เรอื นของผทู ค่ี นุ เคยซง่ึ อยตู ดิ ๆ กนั แลว ออกจากเรอื นนน้ั ไปยงั เรอื นท่ี ๓ ออกจากเรอื นท่ี ๓ มายงั ประตเู รอื นของตนอกี แลว ออกจาก ประตเู รอื นของตนไปยงั ประตเู มอื งทศิ เหนอื ออกประตนู น้ั ออ มเมอื งไปทาง ซา ย ไปถงึ พระเชตวนั วหิ าร ถวายบงั คมพระศาสดาแลว นง่ั ฟง ธรรมอย.ู 2ชาตกฏั ฐกถา อรรถกถาชาดก นวกนบิ าตชาดก, ล.๕๙, น.๖๖๑, มมร. 3เศรษฐี 9 www.kalyanamitra.org

The boy asked where his father was, and when they said, “We do not know,” by tracing his father’s steps, and starting from the next-door neighbour’s house he went by the same road by which his father had travelled to Jetavana, and after saluting the Master stood in the presence of his father, and when asked by him, how he knew that he had come here, he said, “I recognized your footsteps and following in your track came hither.” The Master asked, “Lay Brother, what are you saying?” He answered, “Your Reverence, this boy is skilled in knowing footsteps. To test him I came hither in such and such a manner. Not finding me at home, by following in my footsteps, he arrived here.” “There is no marvel,” said the Master, “in recognizing steps upon the ground. Sages of old recognized steps in the air,” and on being asked, he told a story of the past. 10 www.kalyanamitra.org

เด็กนอยถามเพ่ือนบานวา “พอฉันไปไหน” เมื่อไดรับคําตอบวา “ไมทราบ” จึงไดสังเกตรอยเทา ของบดิ า ตง้ั ตน แตเ รือนของผทู ีค่ นุ เคยซ่ึงอยตู ดิ ๆ กนั ไป ตามทางทีบ่ ิดาไปนั่นแหละ จนถึงพระเชตวนั วหิ าร ถวายบังคมพระศาสดา แลวไปยืนอยูใกล ๆ บิดา เมื่อบิดาถามวา “ลูกรัก เจารูวาพอ มาในท่ีน้ีหรือ ?” เขาตอบวา “ฉนั จาํ รอยเทาพอ จึงไดต ามมาโดยสงั เกตรอยเทา.” พระศาสดาตรัสถามวา “พดู อะไรกนั อบุ าสก ?” เม่ือกุฏมพกี ราบทูลวา “ขาแตพระองคผ ูเ จริญ เดก็ คนน้ฉี ลาดสังเกต รอยเทา ขา พระองคท ดลองเด็กน้จี งึ ไดมาโดยวธิ ีน้ี แลเดก็ น้ีครน้ั ไมเ ห็น ขาพระองคใ นเรอื น ไดม าโดยสังเกตรอยเทาขา พระองค” พระศาสดา จงึ ตรัสวา “อบุ าสก การจาํ รอยเทา บนพ้ืนดินได ไมนา อัศจรรย บัณฑิตในกาลกอน จํารอยเทา ในอากาศได” เมอ่ื ไดรบั ทลู อาราธนา จึงทรงนาํ ปทกสุ ลมาณวชาดก มาตรัสเลา ดงั น้ี :- 11 www.kalyanamitra.org

Once upon a time in the reign of Brahmadatta, king of Benares, his queen-consort after falling into sin was questioned by the king, and taking an oath she said, “If I have sinned against you, I shall become a female Yakkha with a face like a horse.” After her death she became a horse-faced Yakkha and dwelt in a rock-cave in a vast forest at the foot of a mountain, and used to catch and devour the men that frequented the road leading from the East to the Western border. After serving Vessavana4 three years, it is said, she got leave to eat people in a certain space, thirty leagues long by five leagues broad. Now one day a rich, wealthy, handsome brahmin, accompanied by a large suite, ascended that road. (The Yakkha, on seeing him, with a loud laugh rushed upon him, and his attendants all fled. With the speed of the wind) she seized the brahmin and threw him on her back, and in entering the cave, through coming into contact with the man, under the influence of passion she conceived an affection for him, and instead of devouring him she made him her husband, and they lived harmoniously together. 4The lord of Yakkhas. 12 www.kalyanamitra.org

เน้ือหาชาดก ในอดีตกาลคร้งั พระเจา พรหมทัตครองกรงุ พาราณสี พระอัครมเหสี ของพระองคป ระพฤตนิ อกใจ แตก ็ไมสารภาพ ทนสาบานวา “ถาหมอมฉัน ประพฤตินอกใจจริง ขอใหหมอมฉัน เปนยักษิณีมีหนาเหมือนมา.” เมื่อพระนางส้ินพระชนม จึงไดเกิดเปนยักษิณีมีหนาเหมือนมา ที่เชิงเขาแหงหนึ่งในคูหาแหงหนึ่ง จับมนุษยท่ีเดินผานไปมาในดงใหญ จากตนดงถึงปลายดงเปนอาหาร เพราะเหตุท่ี ไดรับใชทาวเวสวัณ(ผูปกครองยักษ) อยู ๓ ป จึงได รับพรใหจับมนุษยกินได ในทางยาว ๓๐ โยชน กวาง ๕ โยชน. อยมู าวนั หน่ึง จับพราหมณรูปงามคนหนง่ึ ได พากลับที่พกั ในถํ้าคูหา เมอื่ ไดถ กู ตอ งกบั บรุ ษุ เขา กเ็ กดิ ความสเิ นหา จงึ มไิ ดเ คย้ี วกนิ แตก ลบั เอาไวเ ปน สามขี องตน แลว ทัง้ ๒ ตางก็อยูรวมกนั ต้งั แตน ้ันมา 13 www.kalyanamitra.org

And thenceforth the Yakkha whenever she captured men, also took their clothes and rice and oil and the like, and serving him with various dainty food she herself would eat man’s flesh. And whenever she went away, for fear of his escaping, she closed the mouth of the cave with a huge stone before leaving. And while they were thus living amicably together, the Bodhisatta passing from his former existence was conceived in the womb of the Yakkha by the brahmin. After ten months she gave birth to a son, and filled with love for the brahmin and her child, she fed them both. By and bye when the boy was grown up, she put him also inside the cave with his father, and closed the door. Now one day the Bodhisatta knowing she had gone away removed the stone and let his father out. And when she asked on her return who had removed the stone, he said, “I did, mother: we cannot sit in darkness.” And through love for her child she did not say another word. Now one day the Bodhisatta asked his father, saying, “Dear father, your mouth is different from my mother’s; what is the reason?” “My son, your mother is a Yakkha and lives on man’s flesh, but you and I are men.” “If so, why do we live here? Come, we will go to the haunts of men.” “My dear boy, if we shall try to escape, your mother will kill us both.” 14 www.kalyanamitra.org

นางยกั ษณิ กี เ็ ทย่ี วจบั มนษุ ย ถอื เอาผา ขา วสารและ นาํ้ มนั เปน ตน มาปรงุ เปน อาหารมรี สเลศิ ตา ง ๆ ใหส ามี ตนเองเคย้ี วกนิ เนอื้ มนษุ ย เวลาทนี่ างจะไปไหน นางไดเ อาหนิ แผน ใหญป ด ประตถู าํ้ กอ น แลว จงึ ไปเพราะกลวั พราหมณผ สู ามี จะหนี พระโพธสิ ตั วไ ดจุติมาถอื ปฏสิ นธิในครรภข องนางยกั ษณิ ีนัน้ ตอ มา นางยกั ษณิ กี ค็ ลอดบตุ ร และไดเ ลย้ี งดคู นทง้ั สอง เปน อยา งดี ดว ยความสเิ นหา ตอมาเมื่อบุตรเจริญวัยแลว นางยักษิณีไดใหบุตรเขาไปภายในถ้ํา พรอมกบั บดิ า แลวปด ประตเู สีย ครน้ั วนั หนงึ่ พระโพธสิ ตั วร วู า นางยกั ษณิ นี น้ั ไปแลว จงึ ไดเ อาศลิ าออก พาบดิ าไปขา งนอก นางยกั ษณิ มี าถามวา “ใครเอาศลิ าออก” เมอื่ พระโพธสิ ตั ว ตอบวา “ฉนั เอาออกจะ แม ฉันไมส ามารถนั่งอยใู นที่มดื ” นางก็มไิ ดว า อะไร เพราะรกั บุตร. อยมู าวนั หนงึ่ พระโพธสิ ตั วถ ามบดิ าวา “พอ จา เหตไุ รหนา ของแมฉ นั จงึ ไมเ หมอื นหนา ของพอ .” พราหมณผ เู ปน บดิ ากลา ววา “ลกู รกั แมข องเจา เปน ยกั ษณิ ที กี่ นิ เนอ้ื มนษุ ย เราสองพอ ลูกนเ้ี ปน มนษุ ย. ” พระโพธสิ ตั วกลาววา “พอจา ถาเชน น้นั เราจะอยูใ นท่ีนี้ทาํ ไม ไปเถดิ พอเราไปแดนมนษุ ยกนั เถิด.” พราหมณผเู ปน บดิ ากลา ววา “ลกู รกั ถาเราหนี แมข องเจา กจ็ ักฆาเรา ทง้ั สองเสีย” 15 www.kalyanamitra.org

The Bodhisatta reassured his father and said, “Do not be afraid, dear father; that you shall return to the haunts of men shall be my charge.” And next day when his mother had gone away, he took his father and fled. When the Yakkha returned and missed them, she rushed forward with the swiftness of the wind and caught them and said, “O brahmin, why do you run away? Is there anything that you want here?” “My dear,” he said, “do not be angry with me. Your son carried me off with him.” And without another word, owing to her love for her child, she comforted them and making for her place of abode she brought them back after a flight of some days. The Bodhisatta thought, ‘My mother must have a limited sphere of action. Suppose I were to ask her the limits of space over which her authority extends. Then I will escape by going beyond this.’ So one day sitting respectfully near his mother he said, “My dear, that which belongs to a mother comes to the children; tell me now what is the boundary of our ground.” She told him all the landmarks, mountains and such like in all directions, and pointed out to her son the space, thirty leagues long and five leagues broad, and said, “Consider it to be so much, my son.” 16 www.kalyanamitra.org

พระโพธสิ ัตวพ ูดเอาใจบิดาวา “อยากลัวเลยพอ ฉันรับภาระพาพอ ไป ใหถงึ แดนมนษุ ย.” ครน้ั วนั รงุ ขึ้น เม่อื มารดาไปแลว ไดพาบิดาหนี นางยกั ษิณกี ลับมา ไมเห็นคนท้งั ๒ นนั้ จงึ วง่ิ ไปเร็วอยา งลม จับคนท้งั ๒ น้นั ไดแ ลวกลา ววา “พราหมณ ทา นหนี ทําไม ทานอยูท ี่น้ีขาดแคลนอะไรหรือ ?” เมอื่ พราหมณก ลา ววา “นอ งรกั เธออยา โกรธพเี่ ลย ลกู ของเธอพาพห่ี น”ี นางก็มิไดวาอะไรแกเขาเพราะความสิเนหาในบุตร ปลอบโยนคน ทง้ั สอง ใหเบาใจแลว พาไปยังท่ีอยูของตน. ในวันท่ี ๓ นางยักษิณกี ็ไดนาํ คน ทงั้ สอง ซ่ึงหนีไปอยอู ยา งน้นั กลับมาอีก. พระโพธสิ ตั วค ดิ วา ‘แมข องเราคงจะมที ที่ เี่ ปน เขตกาํ หนดไว ทาํ อยา งไร เราจึงจะถามถงึ แดนท่ีอยใู นอาณาเขตของแมน ีไ้ ด เม่ือถามไดเ ราจกั หนไี ปให เลยเขตแดนนั้น.’ วันหนงึ่ พระโพธิสตั วกอดมารดานั่งลง ณ ทคี่ วรแหง หนึง่ แลวกลาว วา “แมจ า ธรรมดาของท่เี ปนของแมย อ มตกอยแู กลกู ขอแมไ ดโปรดบอก เขตกาํ หนดพื้นดินที่เปน ของแมแกฉ นั ” นางยักษิณบี อกท่ีซง่ึ ยาว ๓๐ โยชน กวา ง ๕ โยชน มีภเู ขาเปน ตน เปน เครอื่ งหมายในทศิ ทง้ั ปวงแกบ ตุ ร แลว กลา ววา “ลกู รกั เจา จงกาํ หนดทนี่ ้ี ซ่ึงมอี ยเู พยี งเทา นี้ไว” 17 www.kalyanamitra.org

After the lapse of two or three days, when his mother had gone to the forest, he put his father on his shoulder and rushing on with the swiftness of the wind, by the hint given him by his mother, he reached the bank of the river that was the limit. The mother too, when on her return she missed them, pursued after them. The Bodhisatta carried his father into the middle of the river, and she came and stood on the river bank, and when she saw that they had passed beyond the limits of her sphere, she stopped where she was, and cried, “My dear child, come here with your father. What is my offence? In what respect do not things go well with you? Come back, my lord.” Thus did she beseech her child and husband. So the brahmin crossed the river. She prayed to her child also, and said, “Dear son, do not act after this sort: come back again.” “Mother, we are men: you are a Yakkha. We cannot always abide with you.” “And will you not return?” “No, mother.” “Then if you refuse to return—as it is painful to live in the world of men, and they who know not any craft cannot live—I am skilled in the lore of the philosopher’s stone: by its power, one can follow after the lapse of twelve years in the steps of those that have gone away. This will prove a livelihood to you. Take, my child, this invaluable charm.” And though overcome by such great sorrow, through love of her child, she gave him the charm. 18 www.kalyanamitra.org

ครนั้ ลว งไปได ๒ หรือ ๓ วนั เมือ่ มารดาไปดงแลว พระโพธสิ ตั วได แบกบดิ าขน้ึ คอวง่ิ ไปโดยเรว็ อยา งลม ตามสญั ญาทม่ี ารดาใหไ ว ถงึ ฝง แมน าํ้ อนั เปน เขตกําหนด นางยักษิณกี ลบั มาเม่ือไมเ ห็นคนท้ัง ๒ ก็ออกติดตาม พระโพธสิ ตั วพาบดิ าไปถงึ กลางแมน ํ้า นางยกั ษณิ ีไปยืนอยทู ีร่ มิ ฝง แมน้ํา รวู า คนทัง้ ๒ ลวงเลยเขตแดนของตนไปแลว จึงยืนอยทู ี่น้ันเอง วิงวอนบตุ ร และสามวี า “ลูกรกั เจา จงพาพอ กลับมา แมมคี วามผิดอะไรหรือ ? อะไร ๆ ไมสมบูรณแ กพวกทานเพราะอาศัยเราหรอื ? กลับมาเถิดผวั รกั ” ลําดับนั้น พราหมณไดขา มแมนา้ํ ไปแลว นางยักษิณวี งิ วอนบุตรวา “ลกู รัก เจาอยา ไดทาํ อยางนี้ เจา จงกลบั มาเถิด.” พระโพธิสตั วก ลาววา “แม ฉันและพอเปนมนษุ ย แมเปนยกั ษณิ ี ฉนั ไมอาจอยใู นสํานักของแมไดต ลอดกาล ฉะน้นั ฉนั กบั พอจักไมกลับ.” นางยกั ษิณถี ามวา “เจา จกั ไมกลับหรอื ลูกรัก.” พระโพธิสัตวต อบวา “ใช ลูกจะไมก ลับหรอกแม ” นางยกั ษณิ ีกลาววา “ลกู รัก ถาเจาจกั ไมก ลบั กต็ ามเถิด ขนึ้ ชือ่ วา ชวี ิต ในโลกนี้เปน ของยาก คนที่ไมร ศู ิลปวทิ ยา ไมอาจทจ่ี ะดํารงชีพอยไู ด แมร ูวิชา อยางหน่ึงชือ่ จนิ ดามณี ดวยอานภุ าพของวิชาน้ี อาจที่จะติดตามรอยเทาของ ผทู หี่ ายไปแลวส้นิ ๑๒ ปเ ปน ทส่ี ุด วชิ านีจ้ กั เปน เครือ่ งเลย้ี งชวี ิตเจา ลกู รัก เจา จงเรยี นมนตอนั หาคา มไิ ดน ้ีไว” กลาววาแลว ท้ัง ๆ ท่ีถูกความทกุ ขเหน็ ปานนนั้ ครอบงํา นางกไ็ ดส อนมนตใ ห ดวยความรกั ลกู . 19 www.kalyanamitra.org

The Bodhisatta, still standing in the river, folded his hands tortoise-wise and took the charm, and saluting his mother cried, “Good-bye, mother.” The Yakkha said, “If you do not return, my son, I cannot live,” and she smote upon her breast, and straightway in sorrow for her son her heart was broken and she fell down dead on the spot. The Bodhisatta, when he knew his mother was dead, called to his father and went and made a funeral pile and burned her body. After extinguishing the flames, he made offerings of various coloured flowers, and with weeping and lamentation returned with his father to Benares. It was told the king, “A youth skilled in tracking footsteps is standing at the door.” And when the king bade him enter, he came in and saluted the king. “My friend,” he said, “do you know any craft?” “My lord, following on the track of one who has stolen any property twelve years ago, I can catch him.” “Then enter my service,” said the king. “I will serve you for a thousand pieces of money daily.” “Very well, friend, you shall serve me.” And the king had him paid a thousand pieces of money daily. 20 www.kalyanamitra.org

พระโพธสิ ตั วย นื อยใู นแมน าํ้ นน่ั เอง ไหวม ารดาแลว ประณม5 มอื เรยี น มนต ครน้ั เรยี นไดแ ลว ไดไ หวม ารดาอกี แลว กลา ววา “แม ขอแมจ งไปเถดิ ” นางยกั ษณิ ีกลา ววา “ลูกรกั เมอื่ เจาและพอ ของเจา ไมกลบั ชีวิตของ แมกจ็ ักไมมี” ครั้นกลาวแลว นางยกั ษณิ ไี ดทบุ หนา อกของตนเอง. ทันใดน้ันหทยั ของนางไดแตกทําลาย เพราะความเศราโศกถงึ บุตร. นางตายแลว ลม ลงไป ในที่น้ันนั่นเอง. ขณะนั้นพระโพธสิ ตั วทราบวามารดาตาย จึงเรยี กบิดาไปใกลมารดา แลว ทําเชิงตะกอนเผาศพมารดา ครน้ั เผาเสรจ็ แลว ไดบูชาดวยดอกไมน านา ชนิด พลางรองไหครา่ํ ครวญพาบิดาไปนครพาราณสี ยืนอยทู ่ีประตูพระราช นิเวศน ใหกราบทูลแดพ ระเจาพาราณสีวา “มมี าณพผฉู ลาดสงั เกตรอยเทา มายนื อยทู พ่ี ระทวารขอเขา เฝา ” เมอื่ ได รบั เชอ้ื เชญิ วา ถา เชน นนั้ จงเขา มาเถดิ ไดเ ขา ไปถวายบงั คมพระเจา พาราณสี เมื่อพระองคตรสั ถามวา “น่ีแนะ เจา เจารูศลิ ปวทิ ยาอะไร ?” จึงกราบทูลวา “ขาแตพระองค ขาพระองคร วู ิชาท่ีสามารถไปตาม รอยเทา แลวจบั คนทล่ี ักสง่ิ ของไปแลวนานถึง ๑๒ ปได. ” พระเจาพาราณสีตรัสวา “ถา เชน นัน้ ทา นจงรบั ราชการอยูกบั เรา.” พระโพธสิ ัตวกราบทลู วา “เมือ่ ขา พระองคไ ดรับพระราชทานทรัพย วันละพัน จงึ จะขอรบั ราชการ” พระเจา พาราณสตี รสั วา “ ดีแลวพอ เจาจงรับราชการเถดิ ” พระเจาพาราณสรี ับสง่ั ใหพระราชทานทรพั ยว ันละพันทุกวันแลว . 5น. การนอ มไหว. (ส.). 21 www.kalyanamitra.org

Now one day the family priest said to the king, “My lord, because this youth does nothing by the power of his art, we do not know whether he has any skill or not: we will now test him.” The king readily agreed, and the pair gave notice to the keepers of the various treasures, and taking the most valuable jewels descended from the terrace, and after groping their way three times round the palace, they placed a ladder on the top of the wall and by means of it descended to the outside. Then they entered the Hall of Justice, and after sitting there they returned and again placing the ladder on the wall descended by it into the city. Coming to the edge of a tank they thrice marched solemnly round it, and then dropped their treasure in the tank, and climbed back to the terrace. Next day there was a great outcry and men said, “Treasure has been stolen from the palace.” The king pretending ignorance summoned the Bodhisatta and said, “Friend, much valuable treasure has been stolen from the palace: we must trace it.” “My lord, for one who is able to follow the traces of robbers and recover treasure stolen twelve years ago, there is nothing marvellous in his recovering stolen property after a single day and night. I will recover it; do not be troubled.” “Then recover it, friend.” “Very well, my lord,” he said, and went and saluting his mother’s memory he repeated the spell, still standing on the terrace, and said, “My lord, the steps of two thieves are to be seen.” 22 www.kalyanamitra.org

อยูม าวนั หนึง่ ปุโรหิตกราบทลู พระเจาพาราณสวี า “ขา แตพ ระมหาราช เจา เราทง้ั หลายไมร ูวา มาณพนน้ั จะมศี ิลปะน้ันหรอื ไมม ี เพราะเขายังมไิ ด ทาํ กรรมอยางใดอยา งหนง่ึ ดวยอานุภาพของศิลปวทิ ยา ควรจักทดลอง มาณพนนั้ กอน” พระราชารับส่ังวา “ดแี ลว” ทง้ั ๒ คนจงึ ใหสัญญาแกเจาพนกั งาน รักษารัตนะ แลวถือเอาแกวดวงสําคัญลงจากปราสาทเดินวนเวียนภายใน พระราชนิเวศน ๓ ครั้ง แลวพาดบันไดลงขางนอกปลายกําแพง เขาไป ศาลยุติธรรม นง่ั ในศาลนนั้ แลว เดนิ กลบั มาพาดบนั ได ลงภายในพระราชนเิ วศน ทางปลายกาํ แพง เดนิ ไปยงั ฝง สระโบกขรณภี ายในพระราชวงั เวยี นสระโบกขรณี ๓ รอบ แลว ลงไปวางสง่ิ ของไวใ นสระโบกขรณี แลว จงึ ไปขน้ึ ปราสาท. วันรุงข้ึนไดเกิดโกลาหลกันวา ไดยนิ วา ‘พวกโจรลักแกว ไปจาก พระราชนเิ วศน’ พระราชาทําเปนทรงทราบ รับสั่งใหเ รียกพระโพธิสัตว มาแลว ตรสั วา “นีแ่ นะเจา แกวมีคามาก ถกู โจรลกั ไปจากพระราชนเิ วศน เอาเถิดเจา ควรตดิ ตามแกวน้ันมาใหไ ด. ” พระโพธสิ ตั วกราบทูลวา “ขา แตม หาราชเจา สิ่งของที่โจรลกั ไปแลว นานถึง ๑๒ ป ขาพระองคย ังสามารถตดิ ตามรอยเทา โจรนําคืนมาไดอ ยา ง ไมน า แปลก ส่งิ ของทถี่ ูกลักไปเมื่อคนื นี้ ขา พระองคจ กั สามารถนํามาได ในวนั น้แี น ขอพระองคอ ยาไดทรงปริวติ ก6 ถึงสิง่ ของน้นั เลย” พระราชารับสัง่ วา “น่ีแนะ เจา ถาเชนนั้น เจา จงนาํ มาเถิด” พระโพธิสัตวกราบทูลวา “ดีแลว พระเจาขา” แลวยืนขึ้นที่ทอง พระโรงไหวมารดารา ยมนตจินดามณี แลว กราบทลู วา “รอยเทาของโจร ๒ คนปรากฏพระเจาขา ” 6[ปะ-ร-ิ ว-ิ ตก] (มค. ปรวิ ติ กกฺ ) น. การตรกึ ตรอง ความเปน ทกุ ขท รมานใจ. 23 www.kalyanamitra.org

And following in the steps of the king and the priest, he entered the royal closet, and issuing thence he descended from the terrace, and after thrice making a circuit of the palace he drew near the wall. Standing on it he said, “My lord, starting in this place from the wall I see footsteps in the air: bring me a ladder.” And having had a ladder placed for him against the wall, he descended by it, and still following in their track he came to the Hall of Justice. Then returning to the palace he had the ladder planted against the wall, and descending by it he came to the tank. 24 www.kalyanamitra.org

แลวตามรอยเทาของพระราชาและปุโรหิตเขา ไปยงั หองสริ มิ งคล ออกจาก หอ งนน้ั ลงจากปราสาทวนเวียนอยใู น พระราชนเิ วศน ๓ ครง้ั ยนื บนกําแพง แลวกลา ววา “ขา แตพระมหาราชเจา พนจากกาํ แพงในท่นี ไ้ี ปแลว รอยเทาปรากฏ ในอากาศ ขอพระองคจงพระราชทานบนั ได” แลวใหพ าดบันไดลงทางปลาย กําแพง ไปศาลยุติธรรมตามรอยเทา นั่นแหละ แลว เดนิ กลบั มายงั พระราช นเิ วศนอกี ใหพ าดบันไดแลว ลงทางปลายกําแพงไปสระโบกขรณี 25 www.kalyanamitra.org

After thrice marching round it he said, “My lord, the thieves went down into this tank,” and taking out the treasure, as if he had deposited it there himself, he gave it to the king and said, “My lord, these two thieves are men of distinction: by this way they climbed up into the palace.” The people snapped their fingers in a high state of delight, and there was a great waving of cloths. The king thought, “This youth, me thinks, by following in their steps knows the place where the thieves put the treasure, but the thieves he cannot catch.” Then he said, “You at once brought us the property carried off by the thieves, but will you be able to catch the thieves and bring them to us?” “My lord, the thieves are here: they are not far off.” “Who are they?” “Great king, let anyone that likes be the thief. From the time you recovered your treasure, why should you want the thieves? Do not ask about that.” “Friend, I pay you daily a thousand pieces of money: bring the thieves to me.” “Sire, when the treasure is recovered, what need of the thieves?” “It is better, friend, for us to catch the thieves than to recover the treasure.” “Then, sire, I will not tell you, ‘So and so are the thieves,’ but I will tell you a thing that happened long ago. If you are wise, you will know what it means.” And herewith he told an old tale. 26 www.kalyanamitra.org

เดนิ เวยี นขวาสระโบกขรณนี ี้ ๓ ครง้ั แลว กราบทลู วา “ขา แตพ ระมหาราชเจา พวกโจรลงสระโบกขรณนี ”ี้ แลว ลงไปนาํ สง่ิ ของซงึ่ ดจุ ตนวางไวเ องมาถวาย พระเจา พาราณสี แลว กราบทลู วา “ขา แตพ ระมหาราชเจา โจร ๒ คนนเ้ี ปน มหาโจรทพี่ ระองคท รงรจู กั ดี จงึ ไดข น้ึ พระราชนเิ วศนต ามทางน”้ี มหาชน พากนั ชน่ื ชมยนิ ดตี า งกป็ รบมอื กนั ยก ใหญบ างพวกกย็ กผา ขน้ึ โบก. พระราชาทรงพระดาํ รวิ า ‘มาณพนเี้ ดนิ ไปโดยสงั เกตรอยเทา เหน็ จะรู แตต าํ แหนง สงิ่ ของทพ่ี วกโจรวางไวเ ทา นนั้ แตไ มอ าจจบั โจรไดท น่ี น้ั ’ พระราชาจงึ ไดต รสั กะพระโพธสิ ตั วว า “เจา นาํ สง่ิ ของทพ่ี วกโจรลกั ไป มาใหเ ราได แตไ มอ าจจบั พวกโจรมาใหเ ราได” พระโพธสิ ตั วก ราบทลู วา “ขา แตพ ระมหาราชเจา พวกโจรอยใู นทนี่ ี้ แหละมไิ ดอ ยไู กลเลย” พระราชามพี ระดาํ รสั วา “ใครเปน โจร ใครเปน โจร ?” พระโพธสิ ตั วก ราบทลู วา “ขา แตม หาราชเจา ผใู ดยอ มอยากไดอ ยู ผนู น้ั แหละเปน โจร เมอ่ื ไดส งิ่ ของของพระองคม าแลว จะประโยชนอ ะไรดว ยพวกโจร อกี เลา ขอพระองคอ ยา ไดถ ามถงึ เลย.” พระราชามีรบั สงั่ วา “น่แี นะเจา เราใหท รพั ยแกเจา วนั ละพันทกุ วนั เจา จงจบั พวกโจรมาใหเ รา.” พระโพธสิ ตั วก ราบทลู วา “ขา แตม หาราชเจา ทรพั ยท ห่ี ายไปพระองค กไ็ ดแ ลว จะมปี ระโยชนอ ะไรดว ยพวกโจรอกี เลย.” พระราชามรี บั สงั่ วา “นแ่ี นะ เจา เราไดพ วกโจรเหมาะกวา ไดท รพั ย” พระโพธิสัตวกราบทูลวา “ขาแตพระมหาราชเจา ถาเชนน้ัน ขา พระองคจ กั ไมก ราบทลู แดพ ระองคว า คนเหลา นเ้ี ปน โจร แตจ กั นาํ เรอื่ งทเี่ ปน ไปแลว ในอดตี มากราบทลู พระองค ถา พระองคท รงพระปรชี ากจ็ ะทรงทราบ เรอ่ื งนน้ั ” ครนั้ กราบทลู ดงั นแี้ ลว ไดน าํ เอาเรอื่ งในอดตี มาสาธก ดงั ตอ ไปนี้ :- 27 www.kalyanamitra.org

1) Once upon a time, sire, a certain dancer named Patala lived not far from Benares, in a village on the river’s bank. One day he went into Benares with his wife and after gaining money by his singing and dancing, at the end of the fete he procured some rice and strong drink. On his way to his own village he came to the bank of the river, and sat down watching the freshly flowing stream, to drink his strong drink. When he was drunk and unconscious of his weakness, he said, “I will fasten my big lute about my neck and go down into the river.” And he took his wife by the hand and went down into the river. The water entered into the holes of the lute, and then the weight of his lute made him begin to sink. But when his wife saw he was sinking, she let go of him and went up out of the river and stood upon the bank. The dancer Patala now rises and now sinks, and his belly became swollen from swallowing the water. So his wife thought, ‘My husband will now die: I will beg of him one song, and by singing this in the midst of the people, I shall earn my living.’ And saying, “My lord, you are sinking in the water: give me just one song, and I will earn my living by it,” she spoke this stanza: 28 www.kalyanamitra.org

๑) ขา แตม หาราชเจา ในอดตี กาล มมี าณพนกั ฟอ นคนหนง่ึ ชอื่ ปาฎลี อยใู นบา น นอ ยรมิ ฝง แมน า้ํ ไมไ กลพระนครพาราณสนี กั วนั หนง่ึ มกี ารมหรสพ เขาพา ภรรยาไปพระนครพาราณสี ฟอ นราํ ขบั รอ งไดท รพั ย ครน้ั เลกิ การมหรสพแลว ไดซ อ้ื สรุ าอาหารเปน จาํ นวนมาก เดนิ กลบั บา นของตน ถงึ ฝง แมน าํ้ เหน็ นา้ํ ใหมก าํ ลงั ไหลมา จงึ นง่ั บรโิ ภคอาหารดมื่ สรุ า เมาจนไมร กู าํ ลงั ของตน เอาพณิ ใหญผ กู คอแลว ลงนา้ํ จบั มอื ภรรยาพดู วา “เรา ไปกนั เถดิ ” แลว วา ยขา มแมน า้ํ ไป นาํ้ ไดเ ขา ไปตามชอ งพณิ . ครานนั้ พณิ นน้ั ได ถว งเขาจมลงในนาํ้ . ฝา ยภรยิ าของเขารวู า สามจี มนา้ํ จงึ สลดั เขาขนึ้ ไปยนื อยบู นฝง . มาณพ นกั ฟอ นจมนาํ้ ผลบุ โผล ๆอยู ดม่ื นา้ํ เขา ไปจนเตม็ ทอ ง ลาํ ดบั นนั้ ภรรยาของเขาจงึ คดิ วา ‘สามขี องเราจกั ตายในบดั น้ี เราจกั ขอ เพลงขับไวสักบทหน่งึ เอาไวข ับ ในทามกลางบรษิ ทั เล้ยี งชีพ’ คดิ ดงั น้แี ลว จึงไดก ลาววา “พี่ พ่กี าํ ลงั จะจมน้าํ ขอทานจงใหเ พลงขบั แกฉ ันบทหนง่ึ ฉนั จกั เลย้ี งชพี ดว ยเพลงขบั นนั้ ” แลว กลา วคาถาวา :- 29 www.kalyanamitra.org

O Patala, by Ganges swept away, Famous in dance and, skilled in roundelay, Patala, all hail! as thou art borne along, Sing me, I pray, some little snatch of song. Then the dancer Patala said, “My dear, how shall I give you a little song? The water that has been the salvation of the people is killing me,” and he spoke a stanza: Wherewith are sprinkled fainting souls in pain, I straight am killed. My refuge proved my bane. The Bodhisatta in explanation of this stanza said: “Sire, even as water is the refuge of the people, so also is it with kings. If danger arises from them, who shall avert that danger? This, sire, is a secret matter. I have told a story intelligible to the wise: understand it, sire.” 30 www.kalyanamitra.org

แมนํ้าคงคาพดั เอามาณพชื่อปาฏลี ผูคงแกเรียน มีถอยคําไพเราะใหลอยไป พจี่ าผถู กู น้าํ พดั ไป ขอความเจริญจงมแี กพี่ ขอพี่จงใหเพลงขับบทนอย ๆ แกฉนั สกั บทหนงึ่ เถดิ . ลาํ ดบั นัน้ ปาฏลนี ักฟอนไดกลา วกะภรรยาวา “นองรักพี่จักใหเพลง ขับแกเ จา อยา งไรได นาํ้ ซง่ึ เปนทีพ่ ่งึ อาศัยของมหาชน บัดน้กี ําลงั จักฆาพ่ีอยู แลว” แลวกลาวคาถาวา :- ชนทงั้ หลายยอ มรดผทู ี่ ไดร บั ความทกุ ขด ว ยนาํ้ ใด ชนท้ังหลายยอมรดผูท่ี เรารอ นดว ยนา้ํ ใด เราจักตายในทามกลางน้ํานน้ั ภยั เกิดแตทีพ่ ่ึงอาศัยแลว. พระโพธสิ ตั วแ สดงคาถานแี้ ลว กราบทลู วา “ขา แตม หาราชเจา นา้ํ เปน ทพ่ี งึ่ ของมหาชนฉนั ใด แมพ ระราชาทง้ั หลาย กเ็ ปน ทพ่ี ง่ึ ของมหาชนฉนั นนั้ เมอื่ ภยั เกดิ แตส าํ นกั ของพระราชาเหลา นน้ั แลว ใครจกั ปอ งกนั ภยั นน้ั ได” ดงั นแ้ี ลว กราบทลู อกี วา “ขา แตม หาราชเจา . เรอ่ื งโจรลกั พระราชทรพั ยน เ้ี ปน เรอื่ งลบั แตข า พระองคก ราบทูลอยา งทบี่ ัณฑติ จะรไู ด ขอพระองคจ งทรงทราบเถิด พระพทุ ธเจา ขา ” 31 www.kalyanamitra.org

“Friend, I understand not a hidden story like this. Catch the thieves and bring them to me.” Then the Bodhisatta said, “Hear then this, sire, and understand.” And he told yet another tale. 2) “My lord, formerly in a village outside the city gates of Benares, a potter used to fetch clay for his pottery, and constantly getting it in the same place he dug a deep pit inside a mountain-cave. Now one day while he was getting the clay, an unseasonable storm-cloud sprang up, and let fall a heavy rain, and the flood overwhelmed and threw down the side of the pit, and the man’s head was broken by it. Loudly lamenting he spoke this stanza: That by which seeds do grow, man to sustain, Has crushed my head. My refuge proved my bane. 32 www.kalyanamitra.org

พระราชาตรัสวา “น่แี นะ เจา เราจะรูเร่ืองลี้ลบั เหน็ ปานนี้ไดอ ยา งไร เจา จงจบั โจรมาใหเ ราเถดิ ” ลําดับนน้ั พระมหาสัตวไ ดก ราบทูลพระราชาวา “ขา แตมหาราชเจา ถา เชน นนั้ พระองคท รงสดบั เรอื่ งนแี้ ลว จะทรงทราบ แลว นาํ เรอ่ื งมาเลา ถวาย อีกเรือ่ งหนึ่งดังตอไปนี้ “ :- ๒) ขาแตพระองค ในกาลกอนท่บี านใกลประตูพระนครพาราณสีน้ี มีชา งหมอ คนหน่งึ เมือ่ จะนาํ ดินเหนยี วมาเพ่อื ตอ งการปน ภาชนะ ไดข ดุ เอา ดนิ เหนยี วในทแี่ หง เดยี วนน่ั เอามาเปน นจิ จนเปน หลมุ ใหญภ ายในเปน เงอื้ ม7 อยมู าวนั หนงึ่ เมอ่ื ชา งหมอ นน้ั กาํ ลงั ขดุ เอาดนิ เหนยี ว เมฆกอ นใหญต งั้ เคา ขน้ึ ในเวลาไมใ ชฤ ดฝู น ใหฝ นตกลงมาหา ใหญ นาํ้ ไหลทว มหลมุ พงั ทะลายลงไปทบั ศรี ษะนายชา งหมอ นน้ั แตก นายชา ง หมอ รอ งคราํ่ ครวญอยู กลา วคาถาวา :- พืชทั้งหลายงอกงามขนึ้ ไดบ นแผนดนิ ใด สัตวทั้งหลายดาํ รงอยูไดบนแผนดนิ ใด แผน ดนิ นัน้ กพ็ งั ทับศีรษะของเราแตก ภัยเกิดขึ้นแตท พี่ ่ึงอาศยั แลว . 7น.เพงิ , หนิ หรือดิน ที่มขี างบนชะโงกออกมา 33 www.kalyanamitra.org

“For even as the mighty earth, sire, which is the refuge of the people, broke the potter’s head, even so when a king, who like the mighty earth is the refuge of the whole world, rises up and plays the thief, who shall avert the danger? Can you, sire, recognize the thief hidden under the guise of this story?” “Friend, we do not want any hidden meaning. Say, “Here is the thief,” and catch him and hand him over to me.” Still shielding the king and without saying in words, “Thou art the thief,” he told yet another story. 3) In this very city, sire, a certain man’s house was on fire. He ordered another man to go into the house and bring out his property. When this man had entered the house and was bringing out his goods, the door was shut. Blinded with smoke and unable to find his way out and tormented by the rising flame, he remained inside lamenting, and spoke this stanza: That which destroys the cold, and parches grain, Consumes my limbs. My refuge proves my bane. 34 www.kalyanamitra.org

พระมหาสตั วก ราบทลู ตอ ไปวา “ขา แตพ ระองค แผน ดนิ ใหญเ ปน ทพ่ี งึ่ อาศยั ของมหาชน ไดท าํ ลายศรี ษะของนายชา งหมอ ฉนั ใด เมอื่ พระราชา ผเู ปน จอมแหง นรชน เปน ทพี่ ง่ึ อาศยั แหง สตั วโลกทงั้ หมดเสมอดว ยแผน ดนิ ใหญ มากระทาํ โจรกรรมอยา งน้ี ใครเลา จกั ปอ งกนั ได ขา แตม หาราชเจา พระองคส ามารถทจี่ ะทรงทราบตวั โจรทขี่ า พระองคก ราบทลู ปกปด ไวไ ดด ว ย อปุ มาอยา งน.ี้ ” พระเจา พาราณสีตรสั วา “น่ีแนะ เจา เหตุท่เี ราจะปกปดนั้นไมมี เจา จง จบั โจรใหแ กเราโดยช้ีวา คนนแ้ี หละ เปน โจรอยา งนี้ ” พระโพธสิ ัตวเ มือ่ จะรักษาพระเกียรตคิ ุณพระราชา จึงมิไดก ลาววา พระองคเ ปนโจร ไดน าํ ตวั อยางมากราบทูลถวายอกี เรือ่ งหน่ึงวา :- ๓) ขา แตม หาราชเจา ในกาลกอ น เมอ่ื ไฟไหมบ า นของบรุ ษุ คนหนงึ่ ในพระนคร นแี้ หละ เขาใชค น ๆ หนง่ึ วา เจา จงเขา ไปขา งในขนสง่ิ ของออก เมอ่ื คนนน้ั กาํ ลงั เขา ไปขนของอยปู ระตเู รอื นปด . เขาตามดื เพราะถกู ควนั หาทางออกไมไ ด เกดิ ทกุ ขข นึ้ เพราะความรอ น ยนื คราํ่ ครวญอยขู า งใน กลา วคาถาวา :- ชนท้ังหลายหุงอาหารดว ยไฟใด 35 บรรเทาความหนาวดว ยไฟใด ไฟน้ันกม็ าไหมตวั เรา ภยั เกิดขนึ้ แตท่พี ่ึงอาศัยแลว . www.kalyanamitra.org

“A man, O king, who like fire was the refuge of the people, stole the bundle of jewels. Do not ask me about the thief.” “Friend, just bring me the thief.” Without telling the king that he was a thief, he told yet another story. 4) Once, sire, in this very city a man ate to excess and was unable to digest his food. Maddened with pain and lamenting he spoke this stanza: Food on which countless brahmins life sustain Killed me outright My refuge proved my bane. “One, who like rice, sire, was the refuge of the people, stole the property. When that is recovered, why ask about the thief ?” 36 www.kalyanamitra.org

พระมหาสัตวกราบทลู ตอไปวา “ขา แตม หาราชเจา มนุษยคนหนง่ึ เปนท่ีพง่ึ อาศัยของมหาชน ราวกะวา ไฟเปน ท่ีพงึ่ อาศยั ฉะน้นั ไดล กั สิง่ ของ คือรัตนะไป ขอพระองคอ ยา ตรสั ถามถงึ โจรกะขาพระองคเลย” พระราชาตรสั วา “นี่แนะเจา เจา จงบอกโจรใหแ กเราเถิด” พระโพธสิ ตั วม ไิ ดก ราบทลู พระราชาวา พระองคเ ปน โจร ไดน าํ ตวั อยา ง มาถวาย อกี เร่อื งหนงึ่ วา :- ๔) ขา แตพ ระองค ในกาลกอ นบรุ ษุ คนหนงึ่ ในพระนครนแี้ หละบรโิ ภคอาหาร มากเกนิ ไป ไมอ าจยอ ยได ไดร บั ทกุ ขเวทนา คราํ่ ครวญอยู กลา วคาถาวา :- พราหมณและกษตั รยิ ท ง้ั หลาย เปน จาํ นวนมาก เลี้ยงชีพดวยขาวสุกใด ขาวสุกน้ันเราบริโภคแลวก็มาทํา เราใหถึงความพินาศ ภัยเกิดขน้ึ แตท ีพ่ ่งึ อาศัยแลว. พระมหาสัตวกราบทูลตอ เมอื่ ได ไปวา “ขา แตมหาราชเจา คนคน หนึง่ เปน ทพี่ ่ึงอาศัยของมหาชน เหมือนขา วสกุ ไดล กั สิ่งของไป สิ่งของนั้นคืนมาแลว พระองคจะถามถงึ โจรทําไม” 37 www.kalyanamitra.org

“Friend, if you can, bring me the thief.” To make the king comprehend, he told yet another story. 5) Formerly, sire, in this very city a wind arose and broke a certain man’s limbs. Lamenting he spoke this stanza: Wind that in June wise men by prayer would gain, My limbs doth break. My refuge proved my bane. “Thus, sire, did danger arise from my refuge. Understand this story.” “Friend, bring me the thief.” To make the king understand, he told him yet another story. 38 www.kalyanamitra.org

พระราชาตรัสวา “น่แี นะเจา เมอื่ เจาสามารถกจ็ งนําโจรมาใหเรา” พระโพธิสัตวไดนาํ ตัวอยางมากราบทลู อีกเรอื่ งหนึ่งวา :- ๕) ขา แตม หาราชเจา ในกาลกอ นลมไดต ้งั ข้ึนพดั ประหารรา งกายของคน คนหนงึ่ ในพระนครนีแ้ หละ คนคนนั้นครํ่าครวญอยู กลาวคาถาวา :- บณั ฑติ ทงั้ หลายยอ มปรารถนาลม ในเดือนทายแหงฤดูรอน ลมนั้นมาพัดประหารรางกายเรา ภัยเกิดข้ึนแตท่ีพึ่งอาศัยแลว. พระมหาสัตวก ราบทูลตอ ไปวา “ขา แตมหาราชเจา ภัยเกิดข้นึ แตท่พี ่ึง อาศยั ประการดงั นี้ ขอพระองคจ งทราบเรือ่ งนี้เถดิ .” พระราชาตรสั วา “นี่แนะเจา เจาจงจบั โจรเถอะ.” เพอ่ื ทจี่ ะใหพระราชาทรง ทราบพระโพธิสตั วไดนําตัวอยางมากราบทลู อีกเรอื่ งหนึง่ วา :- 39 www.kalyanamitra.org

6) Once upon a time, sire, on the side of the Himalayas grew a tree with forked branches, the dwelling-place of countless birds. Two of its boughs rubbed against one another. Hence arose smoke, and sparks of fire were let fall. On seeing this the chief bird uttered this stanza: Flame issues from the tree where we have lain: Scatter, ye birds. Our refuge proves our bane. “For just as, sire, the tree is the refuge of birds, so is the king the refuge of his people. Should he play the thief, who shall avert the danger? Take note of this, sire.” “Friend, only bring me the thief.” Then he told the king yet another story. 40 www.kalyanamitra.org

๖) ขา แตพระมหาราชเจา ในอดตี กาล ในหมิ วนั ตประเทศ มตี น ไมใ หญ สมบรู ณดว ยกง่ิ และคา คบ เปนท่อี ยูอาศยั ของนกหลายพันตวั ก่งิ สองกงิ่ ของ ตน ไมน นั้ เสียดกนั จนมีควนั เกดิ ขึ้น แลวเช้อื ไฟหลนลง นกนายฝูงเหน็ ดังนน้ั จึงกลาวคาถาวา :- น ก ท้ั ง ห ล า ย พ า กั น อาศยั ตน ไมใ ดทง่ี อกแตแ ผน ดนิ ตนไมนั้นก็พนไฟออกมา นกทั้งหลายเห็นดังน้ัน ก็พา กันหลบหนีไป ภยั เกดิ ข้นึ แตท พ่ี ่ึงอาศัยแลว . พระมหาสัตวก ราบทลู ตอไปวา “ขา แตพระองค ตนไมเ ปนท่ีพ่ึงอาศัย ของนกทั้งหลายฉนั ใด พระราชากเ็ ปนทีพ่ ่ึงอาศยั ของมหาชนฉันนน้ั เม่ือ พระราชานน้ั กระทําโจรกรรมใครเลา จะปองกันได ขอพระองคจงทรงทราบ เถิดพระพุทธเจา ขา ” พระราชาตรัสวา “นี่แนะเจา เจาจงจบั โจรใหแกเ ราเถดิ ” ลาํ ดบั นน้ั พระโพธสิ ตั วไ ดน าํ ตวั อยา งมากราบทลู พระราชาอกี เรอ่ื งหนงึ่ วา :- 41 www.kalyanamitra.org

7) In a village of Benares, sire, on the western side of a gentleman’s house was a river full of savage crocodiles, and in this family was an only son, who on the death of his father watched over his mother. His mother against his will brought home a gentleman’s daughter as his wife. At first she showed affection for her mother-in-law, but afterwards when blest with numerous sons and daughters of her own, she wished to get rid of her. Her own mother also lived in the same house. In her husband’s presence she found all manner of fault with her mother- in-law, to prejudice him against her, saying, “I cannot possibly support your mother: you must kill her.” And when he answered, “Murder is a serious matter: how am I to kill her?” she said, “When she has fallen asleep, we will take her, bed and all, and throw her into the crocodile river. Then the crocodiles will make an end of her.” “And where is your mother?” he said. “She sleeps in the same room as your mother.” “Then go and set a mark on the bed on which she lies, by fastening a rope on it.” She did so, and said, “I have put a mark on it.” The husband said, “Excuse me a moment; let the people go to bed first.” And he lay down pretending to go to sleep, and then went and fastened the rope on his mother-in-law’s bed. 42 www.kalyanamitra.org

๗) ขาแตมหาราชเจา ที่บานของชาวกาสีตาํ บลหนง่ึ มีแมน ้าํ ที่มจี ระเข อยดู า นหลงั ของตระกลู ๆ หนง่ึ และตระกลู นนั้ มบี ตุ รคนเดยี วเทา นน้ั เมอ่ื บดิ า ของเขาตายเขาไดป ฏิบัติมารดา มารดาไดนํากลุ ธิดาคนหน่ึงมาใหเขาโดยท่ี เขาไมปรารถนาเลย ตอนแรก ๆ นางกลุ ธดิ านน้ั กร็ กั ใครแ มผ วั ดี ภายหลงั เจรญิ ดว ยบตุ รและ ธดิ า จงึ อยากจะขบั ไลแ มผ วั เสยี แมม ารดาของนางกอ็ ยใู นเรอื นนนั้ เหมอื นกนั คร้งั น้ัน นางกลาวโทษแมผ วั มปี ระการตาง ๆ ตอ หนา สามี แลวกลาว วา “ฉนั ไมอาจทจี่ ะเลี้ยงดูมารดาของพไี่ ด จงฆา มารดาของพเี่ สีย” เมอ่ื สามกี ลา ววา “การฆา มนษุ ยเ ปน กรรมหนกั ฉนั จกั ฆา แมไ ดอ ยา งไร” จึงกลา ววา “ในเวลาทีแ่ กหลบั เราชว ยกันพาแกไปท้งั เตยี งทีเดียว โยนลงแมน ้าํ ทม่ี ีจระเข แลว จระเขกจ็ กั ฮุบแกไปกนิ ” สามีถามวา “มารดาของเธอนอนทไ่ี หน” นางตอบวา “นอนอยใู กล ๆ กับมารดาพน่ี น่ั แหละ” สามีกลาววา “ถา เชน น้นั เธอจงไปเอาเชอื กผูกเตยี งท่มี ารดาของฉัน นอน ทําเครอ่ื งหมายไว” ครานน้ั นางไดกระทาํ เชน น้นั แลว บอกวา “ฉันไดก ระทาํ เครื่องหมาย ไวแลว ” สามีกลาววา “รอสกั หนอ ยใหค นทัง้ หลายหลบั เสียกอ น” ตนเอง ก็นอนทาํ เปน หลบั แลว ไปแกเชอื กนัน้ มาผกู ทเี่ ตียงของมารดาภรรยา 43 www.kalyanamitra.org

Then he woke his wife, and they went together and lifting her up, bed and all, threw her into the river. And the crocodiles there killed and ate her. Next day she found out what had happened to her own mother and said, “My lord, my mother is dead, now let us kill yours.” “Very well then,” he said, “we will make a funeral pile in the cemetery, and cast her into the fire and kill her.” So the man and his wife took her while she was asleep to the cemetery, and deposited her there. Then the husband said to his wife, “Have you brought any fire?” “I have forgotten it, my lord.” “Then go and fetch it.” “I dare not go, my lord, and if you go, I dare not stay here: we will go together.” When they were gone, the old woman was awakened by the cold wind, and finding it was a cemetery, she thought, “They wish to kill me: they are gone to fetch fire. They do not know how strong I am.” 44 www.kalyanamitra.org

ปลกุ ภรรยาขน้ึ แลว ทงั้ สองคนกไ็ ปชว ยกนั ยกขน้ึ ทง้ั เตยี งทเี ดยี ว โยนลงไปใน นาํ้ จระเขท ัง้ หลายไดย ้อื แยงกันเค้ยี วกนิ มารดาของหญิงนัน้ ในแมนํ้าน้ัน. วันรุงขึ้น นางรวู ามารดาถูกเปล่ียนตวั จงึ กลาววา “พ่ี มารดาของฉันถกู ฆาแลว ตอ ไปนพี้ ่จี งฆามารดาของพ่”ี เมอื่ สามีตอบวา “ถาเชนน้ันตกลง จงึ กลาววา เราชวยกนั ทําเชงิ ตะกอนในปา ชา แลว จับแกใสเ ขา ไปในไฟใหต าย” ลาํ ดบั นน้ั คนทง้ั สองได นํามารดาผูกําลังหลับอยูไป วางไวท ่ปี า ชา สามีกลาวกะภรรยาท่ี ปา ชานัน้ วา “เธอนาํ ไฟมาแลว หรือ ?” ภรรยาตอบวา “ไมได นาํ มาเพราะลมื ” สามกี ลาววา “ถาเชน นนั้ เธอจงไปนาํ มา” ภรรยากลาววา “ฉนั ไม อาจไปคนเดียว แมเม่อื พไ่ี ปฉนั ก็ไมอ าจอยคู นเดยี ว เราไปกนั ทัง้ สองคนเถดิ ” เมือ่ ผวั เมยี ๒ คนไปกันแลว หญิงแกต น่ื ขึ้นเพราะลมหนาว รูวา ทน่ี ั่น เปน ปา ชา จงึ ใครค รวญดวู า ผวั เมยี ๒ คนนี้ คงจะประสงคจ ะฆา เรา มนั คงไป เพ่ือเอาไฟมาเผาเปน แนค ิดวา ‘มันไมรูกําลงั ของเราดังนี้’ 45 www.kalyanamitra.org

And she stretched a corpse on the bed and covered it over with a cloth, and ran away and hid herself in a mountain cave in that same place. The husband and wife brought the fire and taking the corpse to be the old woman they burned it and went away. A certain robber had left his bundle in this mountain cave and coming back to fetch it he saw the old woman and thought, ‘This must be a Yakkha: my bundle is possessed by goblins,’ and he fetched a devil-doctor. The doctor uttered a spell and entered the cave. Then she said to him, “I am no Yakkha: come, we will enjoy this treasure together.” “How is this to be believed?” “Place your tongue on my tongue.” He did so, and she bit a piece off his tongue and let it drop to the ground. The devil-doctor thought, ‘This is certainly a Yakkha,’ and he cried aloud and fled away, with the blood dripping from his tongue. Next day the old woman put on a clean undergarment and took the bundle of all sorts of jewels and went home. The daughter-in-law on seeing her asked, “Where, mother, did you get this?” “My dear, all that are burned on a wooden pile in this cemetery receive the same.” “My dear mother, can I too get this?” “If you become like me, you will.” So without saying a word to her husband, in her desire for a lot of ornaments to wear, she went there and burned herself. 46 www.kalyanamitra.org

แลว จงึ ไดเ อาซากศพศพหนึง่ ขน้ึ นอนบนเตียง เอาผา เกา คลมุ ขา งบน แลว ตนเองหนเี ขา ถ้ําท่ีเรน ลับใกลปา ชานั้นแหละ ผัวเมีย ๒ คนนาํ ไฟมาแลว เผาซากศพดวยเขา ใจวา เปน หญงิ แก แลว หลีกไป. กค็ รง้ั นนั้ ในถา้ํ ทเี่ รน ลบั นน้ั โจรคนหนง่ึ เอาสง่ิ ของไปเกบ็ ไวก อ น โจร นน้ั คิดวา ‘เราจักไปเอาส่งิ ของน้นั ’ จึงไดม าเห็นหญิงแกเ ขาใจวาเปน ยักษณิ ี ตนหนงึ่ สิง่ ของของเราเกดิ มีอมนุษยหวงแหนเสียแลว จึงไดไปนาํ หมอผี มาคนหนง่ึ คร้นั หมอผีเดินรา ยมนตเขาไปในถํา้ หญงิ แกจ ึงกลา วกะหมอผนี ้นั วา “ฉันไมใชยักษิณที านจงมาเถดิ เราทั้งสองจักบรโิ ภคทรพั ยน”ี้ หมอผพี ดู วา “เราจะเชอ่ื ไดอยางไร ?” หญงิ แกพ ดู วา “ทา นจงเอาลิน้ ของทานวางบนลิน้ ของเรา” หมอผไี ดก ระทาํ อยา งนนั้ ทนั ใดนน้ั หญงิ แกไ ดก ดั ลน้ิ ของหมอผขี าดตก ไป หมอผมี โี ลหติ ไหลจากลน้ิ คดิ วา ‘หญงิ แกน เี้ ปน ยกั ษณิ แี น’ จงึ รอ งวงิ่ หนไี ป ฝา ยหญงิ แกน นั้ ครน้ั วนั รงุ ขนึ้ กน็ งุ ผา เนอื้ เลย่ี นถอื เอาสงิ่ ของคอื รตั นะ ตาง ๆ ไปเรอื น ลําดบั นน้ั หญิงลูกสะใภเห็นดังน้ันจงึ ถามวา “แมจา แมไ ดส ิ่งของน้ี ท่ีไหน ?” หญงิ แกต อบวา “ลูก คนทีถ่ กู เผาบนเชิงตะกอนไมใ นปาชานน่ั ยอ ม ไดท รัพยส่ิงของเหน็ ปานนี”้ หญิงลกู สะใภถามวา “แมจา ถาเชนน้นั อยา งฉันนี้อาจที่จะไดไ หม ?” หญงิ แกตอบวา “ถา จักเปน อยางเราก็จกั ได” คร้ังนั้นดว ยความโลภในส่ิงของเครอ่ื งประดบั นางมไิ ดบ อกแกส ามี แลว เผาตนในปา ชานนั้ . 47 www.kalyanamitra.org

Her husband next day missed her and said, “My dear mother, at this time of day is not your daughter-in-law coming?” Then she reproached him saying, “Fie! you bad man, how do the dead come back?” And she uttered this stanza: A maiden fair, with wreath upon her head, Fragrant with sandal oil, by me was led A happy bride within my home to reign: She drove me forth. My refuge proved my bane. “As the daughter-in-law, sire, is to the mother-in-law, so is the king a refuge to his people. If danger arises thence, what can one do? take note of this, sire.” “Friend, I do not understand the things you tell me: only bring me the thief.” He thought, ‘I will shield the king,’ and he told yet another story. 48 www.kalyanamitra.org

ครั้นในวันรุงข้ึนสามีไมเห็นภรรยากลับมา จึงพูดกะมารดา วา “แม ก็แมมาในเวลาน้ี แตล ูกสะใภท ําไมจึงไมมา.” หญงิ แกไ ดฟ งดงั นัน้ จึงดลุ กู ชายวา “เฮยไอค นเลว! ขนึ้ ช่อื วาคนที่ตาย แลวจะมาไดอ ยา งไร” แลวกลาวคาถาวา :- เรานําหญิงใดผูมีความโสมนัสทัดระเบียบดอกไม มีกายประพรมดวยจันทนเหลืองมา หญิงนั้นขับไลเราออกจากเรือน ภัยเกิดแตท่ีพ่ึงอาศัยแลว. พระมหาสัตวก ราบทูลตอไปวา “ขาแตม หาราชเจา พระราชาเปน ที่พึ่งของมหาชน เหมือนหญิงสะใภเปนท่ีพ่ึงของแมผัว เม่ือภัยเกิดแต พระราชานน้ั แลว ใครอาจจะทาํ อะไรได ขอพระองคจ งทรงทราบเถดิ พระเจา ขา ” พระราชาไดทรงสดับดังนี้แลวตรัสวา “น่ีแนะเจา เหตุการณที่เจา นํามาเลาน้เี ราไมร ู เจา จงมอบโจรใหเถิด” พระโพธสิ ตั วค ดิ วา ‘เราจกั รักษาเกยี รติคณุ พระราชา’ จึงไดนําเรอื่ ง มากราบทลู อีกเร่ืองหน่ึงวา :- 49 www.kalyanamitra.org