สมุดภาพกระทรวงมหาดไทยเล่ม 1

๑๓๐กระทรวงมหาดไทยสมุดภาพ ปี ๑๒๔๓๕ - ๒๕๖๕ เลม่ MINISTRY OF INTERIOR 130Th aNNIvERSaRY PhOTO aLBUM 1892-2022 Volume I กระทรวงมหาดไทย : ผ้จู ัดพิมพ์ เอนก นาวกิ มลู l ธงชัย ลขิ ิตพรสวรรค์ : บรรณาธกิ าร



๑๓๐กระทรวงมหาดไทยสมุดภาพ ปี ๑๒๔๓๕ - ๒๕๖๕ เลม่ MINISTRY OF INTERIOR 130th anniversary PHOTO ALBUM 1892-2022 Volume I

ชอื่ หนังสอื สมุดภาพ ๑๓๐ ปี กระทรวงมหาดไทย ๒๔๓๕ - ๒๕๖๕ เล่ม ๑ ผ้จู ัดพมิ พ์ กระทรวงมหาดไทย พิมพค์ ร้ังท่ี ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๕๖๕ ที่ปรกึ ษา นายอนันต์ อนันตกูล ผู้เคยด�ำรงตำ� แหนง่ ปลดั กระทรวงมหาดไทย นายอารยี ์ วงศอ์ ารยะ ผเู้ คยด�ำรงตำ� แหน่งปลดั กระทรวงมหาดไทย นายสทุ ธพิ งษ์ จุลเจริญ ปลดั กระทรวงมหาดไทย นายชยาวุธ จันทร รองปลัดกระทรวงมหาดไทย นายชยั วัฒน์ ชื่นโกสุม รองปลดั กระทรวงมหาดไทย นายอรรษิษฐ์ สมั พันธรัตน์ รองปลดั กระทรวงมหาดไทย นายนิรตั น์ พงษ์สิทธิถาวร รองปลัดกระทรวงมหาดไทย บรรณาธกิ าร นายเอนก นาวกิ มูล นายธงชัย ลิขิตพรสวรรค์ กองบรรณาธิการกระทรวงมหาดไทย นายบญุ ธรรม ถาวรทัศนกิจ นางสาวดารา รกั ษาชาติ จดั พมิ พโ์ ดย นางชลัยรตั น์ ทรพั ย์ประชา กระทรวงมหาดไทย นายวรี ะ แสงจนั ทร์ นางสาวกฤตติกา หงสห์ นิ กองบรรณาธกิ าร นายพนิ ยั อนันตพงศ์ นางวรรณา นาวกิ มลู นายสปุ รดี ์ิ ณ นคร นางสาวโชติรส เกตุแก้ว นายวุฒิพงศ์ ทา้ วฬา ถา่ ยภาพ นายพิชญ์ เยาว์ภริ มย์ เทคโนโลยีสารสนเทศ นายชนนิ ทร์ อนิ ทรพ์ ทิ ักษ์ ศลิ ปกรรม นางสาวทิษฏยา นาคเนยี ม พิสจู น์อกั ษร นางสาววรรณววิ ัฒน์ รัตนลมั ภ์ นายวสนั ต์ พร้อมมติ รญาติ ด�ำเนนิ การพิมพ์ ห้างหุ้นส่วนจำ� กัด สำ� นกั พิมพต์ น้ ฉบบั (๒๐๑๘) ๘ ซอยงามวงศว์ าน ๒๓ แยก ๑๘ ต�ำบลบางเขน อ�ำเภอเมอื ง จงั หวดั นนทบรุ ี ๑๑๐๐๐ พิมพ์ที่ บริษัทพมิ พด์ ี จ�ำกัด ๓๐/๒ ถนนเจษฎาวถิ ี ต�ำบลโคกขาม อำ� เภอเมอื งสมทุ รสาคร จงั หวัดสมุทรสาคร ๗๔๐๐๐ โทร. ๐-๒๔๐๑-๙๔๐๑ จ�ำนวนหนา้ ๒๕๒ หน้า จำ� นวนพิมพ์ ๕,๐๐๐ เล่ม ISBN 978-974-458-730-5 © สงวนลขิ สทิ ธติ์ ามพระราชบญั ญตั ลิ ขิ สทิ ธิ์ (ฉบับแกไ้ ขปรับปรุง) พ.ศ. ๒๕๕๘ Printed in Thailand ๒๐๒๑ 2I2

สารบญั ค�ำนยิ ม ๔ ค�ำน�ำ ๕ ประวัติกระทรวงมหาดไทย ๙ ๑ พระมหากษัตริยก์ ับกระทรวงมหาดไทย ๑๕ ประชุมขา้ หลวงเทศาภิบาล ๑๘ รชั กาลที่ ๙ เสดจ็ ฯ กระทรวงมหาดไทย ครบ ๖๐ ปี ๒๘ รัชกาลท่ี ๙ กับพระราชกรณียกจิ ในหวั เมอื ง ๓๔ รัชกาลที่ ๙ เสดจ็ ฯ พระราชทานพระพุทธนวราชบพติ ร ๔๔ รชั กาลที่ ๑๐ เสด็จฯ พระราชทานธงลูกเสือชาวบา้ น ๕๐ รชั กาลท่ี ๑๐ เสด็จฯ พระราชทานพระพทุ ธนวราชบพิตร ๕๒ ๒ สถานที่ ศาลากลางจังหวัดต่างๆ ๕๕ ศาลากลางจังหวดั ๕๖ ๓ ภารกิจและหน้าท่ขี องกระทรวงมหาดไทย ๙๑ การตรวจราชการท้องท ี่ ๙๒ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดำ� รงราชานภุ าพ ๙๒ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระนครสวรรคว์ รพนิ ิต ๙๖ พลโท บัญญัติ เทพหัสดนิ ณ อยธุ ยา ๑๐๐ พลเอก เดช เดชประดิยุทธ ์ ๑๐๒ นายถวลิ สุนทรศารทลู ๑๐๖ นายชสู ง่า ฤทธปิ ระศาสน์ ๑๐๙ นายช�ำนาญ ยุวบูรณ์ ๑๑๐ กิจกรรมท้องถน่ิ สมั พนั ธ์ ๑๑๒ ขุดบึงพลาญชยั จังหวัดรอ้ ยเอ็ด ๑๑๒ เดนิ ขบวนเรียกรอ้ งขอคนื ดินแดน จงั หวัดลำ� พนู ๑๑๖ งานพธิ ฉี ลองรฐั ธรรมนญู จงั หวัดล�ำพูน ๑๑๙ งานพธิ ฉี ลองรฐั ธรรมนญู จังหวัดตราด ๑๒๒ งานพิธีฉลองรัฐธรรมนูญ จังหวัดตาก ๑๒๔ พิธีวางศลิ าฤกษ์ศาลากลางจังหวัดยะลา ๑๒๙ พธิ สี มโภชเสาหลักเมืองจงั หวัดปัตตาน ี ๑๓๖ สักการะพระธาตุชอ่ แฮ จงั หวดั แพร ่ ๑๔๐ พิธีเปิดตลาดสดเทศบาลเมอื งบางบัวทอง ๑๔๒ งานประเพณีอุม้ พระด�ำน้�ำ จังหวดั เพชรบูรณ ์ ๑๔๔ ประชุมและอบรม ๑๕๐ ๔ บคุ ลากรสำ� คญั ของกระทรวงมหาดไทย ๑๖๖ ๕ ส่ิงของท่รี ะลึกซ่งึ เกยี่ วข้องกบั กระทรวงมหาดไทย ๒๑๐ ๖ เอกสารและสงิ่ พมิ พ์ ๒๓๗ ภาคผนวก ๒๔๗ ทำ� เนียบเสนาบดีและรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย ๒๔๙ ทำ� เนยี บปลดั ทลู ฉลองและปลัดกระทรวงมหาดไทย ๒๕๑ 3I3

คำ�นยิ ม ในวาระครบ ๑๓๐ ปแี หง่ การสถาปนากระทรวงมหาดไทย วนั ศกุ ร์ที่ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๕๖๕ นบั เปน็ เรอื่ งนา่ ยนิ ดแี ละนา่ ภาคภมู ใิ จเปน็ อยา่ งยงิ่ ทก่ี ระทรวงมหาดไทยดำ� รงความเปน็ องคก์ รหลกั ในการบรหิ ารราชการ แผน่ ดิน พรอ้ มท้ังไดป้ ฏิบตั หิ นา้ ที่ในการบำ� บดั ทุกข์ บ�ำรุงสขุ ใหแ้ ก่พี่นอ้ งประชาชนอยา่ งเขม้ แข็งตอ่ เน่ืองมาเปน็ เวลานาน ตามทก่ี ระทรวงมหาดไทยไดจ้ ดั พมิ พห์ นงั สอื ในวาระสำ� คญั ยงิ่ ครงั้ น้ี จำ� นวน ๒ เรอื่ ง ไดแ้ ก่ หนงั สอื สมดุ ภาพ ๑๓๐ ปี กระทรวงมหาดไทย และหนังสือการตรวจราชการมณฑลเทศาภิบาล เพื่อแสดงให้เห็นถึงประวัติ ความเปน็ มาและภารกจิ ของกระทรวงมหาดไทยตง้ั แตอ่ ดตี จนถงึ ปจั จบุ นั อกี ทง้ั ทราบถงึ ความมงุ่ มนั่ ตง้ั ใจ ไมย่ อ่ ทอ้ ต่อปัญหาอุปสรรค ความยากล�ำบากของคนมหาดไทยท่ีปฏิบัติหน้าท่ีเพ่ือพ่ีน้องประชาชนอย่างเต็มก�ำลัง ความสามารถตลอดมา กระผมขอขอบคุณและขอแสดงความช่ืนชมคณะท�ำงานจัดพิมพ์หนังสือดังกล่าวทุกท่านที่ได้สละเวลา และทมุ่ เทกำ� ลงั กาย กำ� ลงั ใจดำ� เนนิ การจนสำ� เรจ็ ลลุ ว่ งดว้ ยดี ซง่ึ ถอื เปน็ เอกสารขอ้ มลู สำ� คญั ทจี่ ะใชอ้ า้ งองิ คน้ ควา้ ส�ำหรับผูท้ สี่ นใจศึกษาประวตั ศิ าสตรข์ องกระทรวงมหาดไทยอย่างครบถว้ นสมบรู ณ์ต่อไป พลเอก (อนพุ งษ์ เผา่ จินดา) รฐั มนตรวี า่ การกระทรวงมหาดไทย วันศกุ รท์ ี่ ๔ มนี าคม พ.ศ. ๒๕๖๕ 4I4

คำ�นำ� เรื่องการฉลองอายขุ องบุคคล สถานที่ หรอื สงิ่ ใดสิ่งหนึ่งนน้ั นิยม ยึดเอา ๑ รอบนักษัตร คือครบ ๑๒ ปี เป็นอย่างธรรมเนียมไทย หรือ ๑ ทศวรรษ คอื ครบ ๑๐ ปี เปน็ อยา่ งธรรมเนยี มสากล เชน่ การฉลอง ๙๖ ปี แหง่ การสถาปนาหนว่ ยงานของรฐั อาทิ กระทรวง กรม หรอื การฉลอง ๕๐ ปแี ห่งการก่อต้งั หนว่ ยงานเอกชน อาทิ บริษัทจ�ำกัด สมาคม กระทรวงมหาดไทยสถิตสถาวรเป็นเสาหลักของราชการไทย มาเนน่ิ นานครบ ๑๓๐ ปใี น พ.ศ. ๒๕๖๕ น้ี นบั เปน็ เรอื่ งทนี่ า่ ยนิ ดยี ง่ิ สมควร แก่การจัดงานฉลอง ประกอบพิธีทางศาสนา และบ�ำเพ็ญสาธารณกุศล รวมทง้ั งานอนื่ ๆ อนั เปน็ หติ านหุ ติ ประโยชน์ กระทรวงมหาดไทยไดจ้ ดั งาน ฉลองในลักษณะนี้มาหลายคราว ครั้งแรกเม่ือกระทรวงมหาดไทยมีอายุ ครบ ๖๐ ปีใน พ.ศ. ๒๔๙๕ ผ้บู งั คบั บัญชากระทรวงมหาดไทยสมัยนน้ั คอื พลตรี บญั ญตั ิ เทพหสั ดนิ ณ อยธุ ยา รฐั มนตรวี า่ การกระทรวงฯ และพระยา รามราชภกั ดี (หมอ่ มหลวงสวสั ด์ิ อศิ รางกรู ) ปลดั กระทรวงฯ ไดก้ ราบบงั คม ทลู เชญิ พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ทรงเปดิ งานเมอื่ วนั ท่ี ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๕ และได้จัดพิมพ์หนังสือชื่อ ‘อนุสรณ์เน่ืองในงานฉลองวันท่ีระลึก สถาปนากระทรวงมหาดไทย ครบรอบ ๖๐ ปบี ริบูรณ’์ จ�ำนวน ๑,๐๐๐ เลม่ พ.ศ. ๒๕๐๗ ซึง่ เปน็ วาระทก่ี ระทรวงมหาดไทยมอี ายคุ รบ ๖ รอบ หรือ ๗๒ ปี ก็เกิดเหตุขัดข้อง มิอาจจัดงานฉลองเป็นการใหญ่และพิมพ์ หนงั สอื ทร่ี ะลกึ ได้ เนอ่ื งจากทางราชการไมม่ งี บประมาณ จงึ ไดแ้ ตป่ ระกอบ พธิ ีบ�ำเพ็ญกุศลทางศาสนา ต่อมาในปีรุ่งข้ึน คือ พ.ศ. ๒๕๐๘ นายถวิล สุนทรศารทูล ปลัด กระทรวงมหาดไทย ได้รื้อฟื้นความคิดเกี่ยวกับการจัดท�ำหนังสือที่ระลึก ซ่ึงจะประมวลเรื่องราวและประสบการณ์ของนักปกครองผู้ปฏิบัติราชการ ในหวั เรอื่ งวา่ ‘ประวตั มิ หาดไทย’ เพอ่ื ใหเ้ ปน็ นทิ ศั นอทุ าหรณแ์ กข่ า้ ราชการ ในปัจจุบัน การจัดพิมพ์หนังสือเล่มนี้ได้ใช้วิธีระดมทุนด้วยการให้บริษัทห้างร้านมาโฆษณาประชาสัมพันธ์ใน หนงั สอื โดยมคี ณะกรรมการดา้ นโฆษณาเปน็ นกั ธรุ กจิ และพอ่ คา้ หนงั สอื ดงั กลา่ วมชี อ่ื วา่ ‘ทรี่ ะลกึ คลา้ ยวนั สถาปนา กระทรวงมหาดไทย ๑ เมษายน ๒๕๐๘’ หนา ๕๗๔ หนา้ (ไมน่ บั รวมหน้าโฆษณา) ประธานคณะกรรมการจัดทำ� คอื นายประเสริฐ กาญจนดลุ ผตู้ รวจราชการกระทรวงมหาดไทย สำ� หรบั วาระครบ ๗ รอบของกระทรวงมหาดไทยซึ่งตรงกับ พ.ศ. ๒๕๑๙ น้นั ไมป่ รากฏหลกั ฐานว่ามี การพมิ พห์ นงั สอื ทรี่ ะลกึ ขนึ้ ไดส้ อบถามทา่ นผรู้ แู้ ละเอตทคั คะทางหนงั สอื เกา่ กไ็ มม่ ใี ครเคยพบเหน็ จงึ สนั นษิ ฐาน ว่าคงเป็นเพราะเกิดเหตุวนุ่ วายทางการเมอื ง ทำ� ใหต้ อ้ งงดจดั กิจกรรมในปีดังกล่าว และมาเรม่ิ จดั อีกครงั้ หน่งึ ใน วาระครบ ๑๐๐ ปี กระทรวงมหาดไทย พ.ศ. ๒๕๓๕ โดยเริ่มตงั้ แต่ พ.ศ. ๒๕๓๓ สมัยทน่ี ายอนันต์ อนันตกูล 5I5

เป็นปลดั กระทรวงมหาดไทย ตอ่ เนอื่ งมาจนถงึ พ.ศ.๒๕๓๔ ซง่ึ พลเอก อิสระพงศ์ หนนุ ภักดี เป็นรฐั มนตรีว่าการ กระทรวงมหาดไทย ได้จัดพมิ พ์หนังสือชอื่ ‘๑๐๐ ปีมหาดไทย’ บรรณาธกิ ารประกอบด้วยนายสชุ าญ พงษเ์ หนอื นายประมวล รจุ นเสรี และนายมนุชญ์ วฒั นโกเมร หนังสือหนา ๔๖๒ หน้า จ�ำนวนพมิ พ์ ๑๐,๐๐๐ เลม่ และแบ่ง เรือ่ งราวในเลม่ ออกเป็น ๓ สว่ น ไดแ้ ก่ ประวัติศาสตร์มหาดไทย บทความวชิ าการ และมหาดไทยในอนาคต พ.ศ. ๒๕๕๕ กระทรวงมหาดไทยได้จัดงานฉลองในวาระครบ ๑๐ รอบ และพิมพ์หนังสือท่ีระลึกช่ือว่า ‘๑๒๐ ปีกระทรวงมหาดไทย’ ในสมัยท่ีนายจารุพงศ์ เรืองสุวรรณ เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงฯ และ นายวิบูลย์ สงวนพงศ์ เป็นปลัดกระทรวงฯ บรรณาธิการ คือ นายชวน ศิรินันท์พร หนังสือหนา ๓๓๐ หน้า จำ� นวนพมิ พ์ ๕,๐๐๐ เลม่ เนอื้ หาประกอบดว้ ย ๕ สว่ น ไดแ้ ก่ รำ� ลกึ ประวตั ศิ าสตรก์ ระทรวงมหาดไทย พระประวตั ิ สมเด็จฯ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ แนะน�ำหนว่ ยงานของกระทรวงมหาดไทย วิวัฒนาการศาลากลางจังหวดั และ ๑๑ องค์ความรู้: คนมหาดไทยกับการบ�ำบัดทุกข์บ�ำรุงสุข ทั้งน้ีนับเป็นคร้ังแรกที่มีการน�ำภาพถ่ายของ ศาลากลางจังหวัดมาตีพิมพ์และส่วนใหญ่เป็นภาพศาลากลางหลังเดิม ก่อนพัฒนามาเป็นศาลากลางจังหวัด หลงั ปัจจุบนั ในปจั จุบนั พ.ศ. ๒๕๖๕ กระทรวงมหาดไทยจะมีอายคุ รบ ๑๓๐ ปี จงึ สมควรจดั งานฉลองเป็นการพิเศษ คณะกรรมการจัดงานพิจารณาแลว้ เหน็ วา่ หนังสอื ทรี่ ะลึกทไ่ี ด้จดั พิมพ์มาโดยตลอดน้นั มุ่งส�ำหรบั อา่ นเอาความ แตม่ หี นงั สอื อกี ประเภทหนงึ่ ซง่ึ ไมค่ อ่ ยมใี ครจดั พมิ พเ์ พราะทำ� ไดย้ ากคอื หนงั สอื ประเภทสมดุ ภาพ (photo book) กวา่ จะรวบรวมภาพถา่ ยเกา่ มาไดน้ น้ั ตอ้ งทมุ่ เทเวลาและแรงกาย คณะกรรมการจดั งานจงึ ลงมตใิ หจ้ ดั พมิ พห์ นงั สอื ช่ือ ‘สมดุ ภาพ ๑๓๐ ปี กระทรวงมหาดไทย เลม่ ๑’ และ ‘การตรวจราชการมณฑลเทศาภิบาล’ เล่มแรก เป็นหนังสือประมวลภาพถ่ายเก่าตั้งแต่คร้ังรัชกาลที่ ๕ จนถึงประมาณ พ.ศ. ๒๕๒๐ เป็นภาพถ่ายขาว-ด�ำอัน ทรงคณุ คา่ ทางประวตั ศิ าสตรแ์ ละยงั ไมเ่ คยรวบรวมเปน็ หลกั ฐานไวใ้ หป้ รากฏ ในเลม่ จำ� แนกภาพเปน็ กลมุ่ ๆ ดงั นี้ เรอื่ งพระมหากษตั รยิ ก์ บั กระทรวงมหาดไทย สถานท่ี ศาลากลางจงั หวดั ภารกจิ และหนา้ ทข่ี องกระทรวงมหาดไทย บคุ ลากรของกระทรวงมหาดไทย สิง่ ของทร่ี ะลึกซง่ึ เก่ียวขอ้ งกับกระทรวงมหาดไทย และเอกสารกับสิง่ พมิ พ์ สว่ นเลม่ ทสี่ องจะเปน็ หนงั สอื รวบรวมรายงานการตรวจราชการของขา้ หลวงเมอื งตา่ ง ๆ ทมี่ มี ายงั เสนาบดี กระทรวงมหาดไทยแลว้ กระทรวงฯนำ� ขน้ึ ทลู เกลา้ ฯถวายพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั จำ� นวน๑๕ แฟม้ หนังสือเล่มนี้สะท้อนภาพการปฏิบัติงานของปูชนียบุคคลรุ่นบุกเบิกของชาวมหาดไทยว่ามีความเปล่ียนแปลง และแตกต่างอยา่ งไรกบั รุ่นปจั จบุ ันได้เปน็ อยา่ งดี กระทรวงมหาดไทยหวงั วา่ ‘สมดุ ภาพ ๑๓๐ ปี กระทรวงมหาดไทย เลม่ ๑’ นจ้ี ะยงั ประโยชนแ์ กน่ กั ปกครอง ใหร้ ะลกึ ถงึ เรอ่ื งราวความเปน็ มาและชวี ติ ของคนมหาดไทย ผมู้ คี วามปลม้ื ใจอนั เนอ่ื งมาแตป่ ฏบิ ตั ริ าชการไดส้ ำ� เรจ็ สมความมงุ่ หมาย ช่วยแก้ไขปัญหานานัปการของบ้านเมือง และเป็นเครื่องเตอื นใจใหค้ ดิ ถึงประชาชนเป็นหลัก เพือ่ ทจ่ี ะ “บําบัดทุกข์ บาํ รุงสขุ ” (นายสุทธิพงษ์ จุลเจรญิ ) ปลัดกระทรวงมหาดไทย วนั ศกุ ร์ที่ ๒๕ กมุ ภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๕ 6I6

7I7

8I8

ประวตั ิกระทรวงมหาดไทย โดย นายพินยั อนันตพงศ์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรง จดั ตงั้ กรมนคราทร (พ.ศ. ๒๔๖๘) โอนแผนกราชทณั ฑ์ ประกาศแก้ไขระเบียบการปกครองแผ่นดิน เมื่อวันท่ี ๑ จากกระทรวงยตุ ธิ รรมมาสงั กดั กรมพลำ� ภงั (พ.ศ. ๒๔๖๙) เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๕ เพอ่ื จัดตง้ั กระทรวงแบบใหม่และผู้ จัดตงั้ กรมตรวจคนเข้าเมอื ง (พ.ศ. ๒๔๗๐) ดำ� รงตำ� แหนง่ เสนาบดี โดยจดั สรรอำ� นาจหนา้ ทแี่ ละความ รบั ผดิ ชอบของแตล่ ะกระทรวงใหเ้ ปน็ สดั สว่ นไมซ่ ำ้� ซอ้ นกนั ส�ำหรับการปกครองส่วนภูมิภาค กระทรวง และทรงแต่งต้ังให้สมเด็จฯ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ มหาดไทยได้สถาปนา “ระบบเทศาภิบาล” โดยแบ่งการ ดำ� รงตำ� แหนง่ เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย ปกครองออกเป็นระดับหมู่บ้าน ต�ำบล อ�ำเภอ เมือง (จังหวัด) และมณฑล ขึ้นมาแทนท่ีการปกครองหัวเมือง อ�ำนาจหน้าที่ของกระทรวงมหาดไทยสมัยแรก แบบโบราณได้ส�ำเร็จ ท�ำให้ประชาชนได้รับการ “บ�ำบัด ปรากฏตามประกาศจัดปันหน้าท่ีระหว่างกระทรวง ทกุ ข์ บำ� รงุ สขุ ” อยา่ งทวั่ ถงึ บา้ นเมอื งมคี วามเจรญิ กา้ วหนา้ มหาดไทยกับกระทรวงกลาโหม พ.ศ. ๒๔๓๗ ระบุวา่ และประเทศมคี วามม่นั คงมาตามล�ำดบั “...เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย มหี นา้ ที่รักษาการเพ่ือ ทจี่ ะบำ� รงุ รกั ษาความสงบเรยี บรอ้ ยและใหม้ คี วามเจรญิ หลังการปฏิวัติเปล่ียนแปลงการปกครอง พ.ศ. ในเมอื งตา่ ง ๆ ...” รวมทง้ั ไดร้ บั มอบหมายใหร้ บั ผดิ ชอบ ๒๔๗๕ ไดม้ กี ารประกาศใชพ้ ระราชบญั ญตั วิ า่ ดว้ ยระเบยี บ บงั คบั บญั ชาและปกครองหวั เมอื งทว่ั ประเทศ เพอ่ื ปฏริ ปู ราชการบริหารแห่งราชอาณาจักรสยาม พุทธศักราช และวางรากฐานการปกครองทดี่ งึ อำ� นาจเขา้ สสู่ ว่ นกลาง ๒๔๗๖ ซงึ่ แบง่ การบรหิ ารราชการแผน่ ดนิ ออกเปน็ ๓ สว่ น มีเอกภาพในการบังคับบัญชาท่ีสามารถขยายกิจการ คือ (๑) ราชการบริหารส่วนกลาง (๒) ราชการบริหาร ของหน่วยงานในส่วนกลางให้กว้างขวางออกไปอย่าง ส่วนภูมิภาค และ (๓) ราชการบริหารส่วนท้องถ่ิน และ มีประสิทธภิ าพ ประกาศใช้พระราชบญั ญตั ปิ รบั ปรงุ กระทรวง ทบวง กรม พ.ศ. ๒๔๗๖ ซ่งึ กำ� หนดให้กระทรวงมหาดไทย “มีอ�ำนาจ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดำ� รงราชานภุ าพทรงปรบั ปรงุ และหน้าท่ีเกี่ยวกับการรักษาความสงบเรียบร้อยภายใน แก้ไขราชการกระทรวงมหาดไทยให้เหมาะสมและ ราชอาณาจักร การสาธารณสุขและสาธารณปู การ กบั การ ก้าวหน้าข้ึนตามล�ำดับ ทรงจัดแบ่งหน้าที่ราชการใน ปกครองทอ้ งท”่ี โดยจดั สว่ นราชการแยกเปน็ (๑) สำ� นกั งาน กระทรวงออกเป็น ๑๒ กรม คอื (๑) กรมมหาดไทยกลาง เลขานุการรัฐมนตรี (๒) สำ� นกั งานปลัดกระทรวง (๓) กรม (๒) กรมมหาดไทยฝา่ ยเหนอื (๓) กรมพล�ำภัง (๔) กรม ตำ� รวจ (๔) กรมมหาดไทย (๕) กรมโยธาเทศบาล (๖) กรม ส�ำรวจ (๕) กรมปลัดบัญชี (๖) กรมทะเบียน (๗) กรม ราชทณั ฑ์ (๗) กรมสาธารณสุข และ (๘) กรมอัยการ ต�ำรวจภธู ร (๘) กรมต�ำรวจภบู าล (๙) กรมพยาบาล (๑๐) กรมปา่ ไม้ (๑๑) กรมราชโลหกจิ ภมู วิ ทิ ยาหรอื กรมแร่ และ หลังจากน้ันกระทรวงมหาดไทยมีการปรับเปลี่ยน (๑๒) กรมสรรพากรนอก ซง่ึ หลายกรมควรเปน็ หนา้ ทข่ี อง อำ� นาจหนา้ ทต่ี ลอดจนปรบั ปรงุ การจดั สว่ นราชการตลอดมา กระทรวงอนื่ ๆ แตก่ ระทรวงมหาดไทยไดร้ บั มอบหมายให้ เพ่ือให้เหมาะสมสอดคล้องกับภารกิจที่เปลี่ยนแปลง ริเร่ิมจดั ทำ� ขึ้นก่อน เมอื่ ไดจ้ ัดตัง้ ขนึ้ สำ� เร็จและดำ� เนินการ ไปตามสภาพทางการเมือง เศรษฐกิจและสังคมของ เรยี บรอ้ ยแลว้ กโ็ อนไปใหก้ ระทรวงทกี่ รมนนั้ ๆ ควรสงั กดั ประเทศ โดยมวี วิ ฒั นาการการแบง่ สว่ นราชการระดบั กรม ไปตามล�ำดับ เมื่อพ้นสมัยของพระองค์แล้ว ก็ได้มีการ ดงั น้ี ปรับเปล่ียนการจดั สว่ นราชการอกี หลายครงั้ ดังนี้ จดั ตัง้ กรมสาธารณสขุ (พ.ศ. ๒๔๖๑) รวมกระทรวงมหาดไทย - พ.ศ. ๒๔๘๓ จัดตงั้ กรมการอินโดจนี เนื่องจาก กบั กระทรวงนครบาลเปน็ กระทรวงเดยี วกนั (พ.ศ. ๒๔๖๕) เกิดวกิ ฤตการณ์ กรณีเรียกรอ้ งดนิ แดนคนื จากฝรัง่ เศส จัดต้ังกรมบัญชาการกระทรวงมหาดไทย (พ.ศ. ๒๔๖๖) - พ.ศ. ๒๔๘๔ ยุบกรมการอินโดจีน ย้ายกรม ประชาสงเคราะหจ์ ากสำ� นกั นายกรฐั มนตรแี ละยา้ ยกรม ทด่ี นิ จากกระทรวงเกษตราธกิ ารมาสงั กดั กระทรวงมหาดไทย 9I9

- พ.ศ. ๒๔๘๕ แยกกรมประชาสงเคราะห์และ ของกรมการปกครอง ออกไปจัดต้ังเป็นกรมส่งเสริมการ กรมสาธารณสุขออกจากกระทรวงมหาดไทยไปสังกัด ปกครองทอ้ งถน่ิ และกรมปอ้ งกนั และบรรเทาสาธารณภยั กระทรวงสาธารณสุข ย้ายกรมราชทัณฑ์ไปสังกัดกระทรวงยุติธรรม และย้าย - พ.ศ. ๒๔๘๗ ย้ายกรมประชาสงเคราะห์จาก ส�ำนักงานเร่งรัดพัฒนาชนบทออกไปจัดต้ังเป็นกรม กระทรวงสาธารณสุข กลับมาสังกัดกระทรวงมหาดไทย ทางหลวงชนบท กระทรวงคมนาคม และย้ายกรมโยธาเทศบาลไปสังกัดส�ำนักนายกรัฐมนตรี ตามพระราชบัญญัติปรับปรงุ กระทรวง ทบวง กรม แต่ในปีเดียวกันก็ย้ายกลับมาสังกัดกระทรวงมหาดไทย พ.ศ. ๒๕๔๕ ก�ำหนดให้กระทรวงมหาดไทย “มีอ�ำนาจ ตามเดิม รวมท้ังได้โอนกิจการป้องกันภัยฝ่ายพลเรือน หน้าท่ีเกี่ยวกับการบ�ำบัดทุกข์บ�ำรุงสุข การรักษาความ ทางอากาศจากฝ่ายทหาร มาจัดต้ังเป็นกรมป้องกันภัย สงบเรียบร้อยของประชาชน การอ�ำนวยความเป็นธรรม ทางอากาศ ต่อมาเม่ือภาวะสงครามยุติลง จึงได้ยุบกรม ของสังคม การส่งเสริมและพัฒนาการเมืองการปกครอง ปอ้ งกนั ภยั ทางอากาศใน พ.ศ. ๒๔๘๙ การพัฒนาการบริหารราชการส่วนภูมิภาค การปกครอง - พ.ศ. ๒๔๙๕ จัดต้ังกรมปอ้ งกนั สาธารณภยั แต่ ท้องที่ การส่งเสริมการปกครองท้องถ่ินและพัฒนา ต้ังอยไู่ ม่นานกถ็ ูกยุบเลกิ ไปใน พ.ศ. ๒๕๐๑ ชุมชน การทะเบียนราษฎร ความมั่นคงภายใน กิจการ - พ.ศ. ๒๕๐๕ แยกงานจากกรมมหาดไทย จดั ตงั้ สาธารณภัยและการพัฒนาเมือง และราชการอ่ืนตาม เป็นกรมการพัฒนาชุมชน และเปลี่ยนชื่อกรมมหาดไทย ท่ีมีกฎหมายก�ำหนดให้เป็นอ�ำนาจหน้าท่ีของกระทรวง เปน็ กรมการปกครอง รวมทงั้ แยกงานดา้ นผงั เมอื งและผงั มหาดไทย หรอื สว่ นราชการท่ีสงั กดั กระทรวงมหาดไทย” ชนบทออกจากกรมโยธาเทศบาล จดั ตงั้ เปน็ สำ� นกั ผงั เมอื ง ปจั จบุ ันมีสว่ นราชการ ดังนี้ (๑) ส�ำนักงานรัฐมนตรี (๒) - พ.ศ ๒๕๐๘ จดั ตงั้ สำ� นกั งานเรง่ รดั พฒั นาชนบท สำ� นกั งานปลดั กระทรวง (๓) กรมการปกครอง (๔) กรม - พ.ศ. ๒๕๑๕ เปลี่ยนชื่อกรมโยธาเทศบาลเป็น การพัฒนาชุมชน (๕) กรมท่ีดิน (๖) กรมป้องกันและ กรมโยธาธกิ ารและจดั ตงั้ สำ� นกั นโยบายและแผนมหาดไทย บรรเทาสาธารณภัย (๗) กรมโยธาธกิ ารและผังเมือง (๘) - พ.ศ. ๒๕๓๓ จัดตัง้ สำ� นักงานประกนั สงั คม กรมสง่ เสริมการปกครองท้องถิ่น - พ.ศ. ๒๕๓๔ โอนกรมอัยการไปจัดตั้งเป็น ส�ำหรับการบริหารราชการส่วนภูมิภาค นับต้ังแต่ ส�ำนักงานอัยการสูงสุด อยู่ภายใต้การก�ำกับดูแลของ พ.ศ. ๒๔๗๖ จนถงึ ปจั จบุ นั สว่ นใหญ่จดั ระเบียบบรหิ าร นายกรัฐมนตรี ราชการแบ่งออกเปน็ ๒ ระดบั คือ ระดับจังหวัดและระดบั - พ.ศ. ๒๕๓๕ ยุบส�ำนักนโยบายและแผน อำ� เภอ โดยมผี วู้ า่ ราชการจงั หวัดและนายอำ� เภอซึง่ สังกดั มหาดไทย ยบุ กรมแรงงาน จัดต้งั กรมพฒั นาฝีมอื แรงงาน กระทรวงมหาดไทย มีอ�ำนาจหน้าที่เป็นหัวหน้าปกครอง และกรมสวัสดกิ ารและคุ้มครองแรงงาน บงั คบั บญั ชาขา้ ราชการและรบั ผดิ ชอบงานบรหิ ารราชการ - พ.ศ. ๒๕๓๖ แยกกรมพัฒนาฝีมือแรงงาน ตลอดจนมีอ�ำนาจและหน้าท่ีควบคุมดูแลการบริหาร กรมประชาสงเคราะห์ กรมสวสั ดกิ ารและคมุ้ ครองแรงงาน ราชการส่วนท้องถ่ินในเขตพื้นท่ีรับผิดชอบตามกฎหมาย และส�ำนักงานประกันสังคม ไปจัดต้ังเป็นกระทรวง ในระดบั จงั หวดั และอำ� เภอตามลำ� ดบั ไดจ้ ดั ใหม้ กี ารบรหิ าร แรงงานและสวสั ดิการสงั คม ระดับภาคเพยี งระยะเวลาส้นั ๆ ระหวา่ ง พ.ศ. ๒๔๙๕ – - พ.ศ. ๒๕๓๗ เปลยี่ นสำ� นกั ผงั เมอื งเปน็ กรมการ ๒๔๙๙ โดยผู้ว่าราชการภาค สังกัดกระทรวงมหาดไทย ผงั เมือง เช่นเดยี วกัน - พ.ศ. ๒๕๔๑ โอนกรมต�ำรวจไปจัดตั้งเป็น ปัจจุบันกระทรวงมหาดไทยมีรัฐวิสาหกิจในสังกัด ส�ำนักงานต�ำรวจแห่งชาติ อยู่ในบังคับบัญชาของนายก รวม ๖ แหง่ คอื การไฟฟา้ นครหลวง การไฟฟา้ สว่ นภมู ภิ าค รัฐมนตรี การประปานครหลวง การประปาส่วนภูมิภาค องค์การ - พ.ศ. ๒๕๔๕ รวมกรมโยธาธิการกับกรมการ ตลาด และองคก์ ารจดั การนำ้� เสีย ผงั เมอื ง เปน็ กรมโยธาธกิ ารและผงั เมอื ง แยกงานบางสว่ น 10 I 10

11 I 11

12 I 12

13 I 13

เอกสารประวัติศาสตร์ สถาปนากระทรวงมหาดไทย เม่ือวันที่ ๑ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๓๕ จากหนงั สอื ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ท่ี ๙ แผน่ ท่ี ๔ ลงวันท่ี ๒๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๕ สมบตั ิของห้องสมดุ ส�ำนกั พมิ พ์ต้นฉบบั 14 I 14

พระมหากษัตริย์กับกระทรวงมหาดไทย ๑1 “...เพราะความเห็นซง่ึ เปน็ ขอ้ สำ� คัญในราชการดงั กล่าวมาน้ี จงึ ได้คดิ เหน็ วา่ การปกครอง บ้านเมืองของเราซ่ึงได้จัดมาแล้วแต่ก่อนน้ัน ยังไม่เป็นการเรียบร้อยสมควรแก่เวลา ดว้ ยประการตา่ ง ๆ อนั ทราบอยดู่ ว้ ยกนั โดยมากแลว้ นนั้ จงึ ไดค้ ดิ แบง่ ปนั พระราชอาณาเขต เป็นมณฑล ให้มีข้าหลวงผู้ใหญ่ ซ่ึงเป็นผู้มีสติปัญญาและเป็นท่ีไว้วางใจ เป็นผู้มี ความปรารถนาท่ีจะให้ความคิดอันน้ีส�ำเร็จได้ตลอด โดยความจงรักภักดีต่อเจ้าและ รักใคร่ต่อชาติและประเทศบ้านเมืองของตัว เป็นผู้บังคับบัญชาผู้ว่าราชการเมือง และ ผู้ว่าราชการเมืองบังคับบัญชากรมการอ�ำเภอ ก�ำนันลงไปเป็นชั้น ๆ เพ่ือจะให้เป็นผู้มี หนา้ ทค่ี ดิ อา่ นตรวจตราจดั การปกครองและบำ� รงุ รกั ษาราษฎร ใหท้ ว่ั ถงึ โดยการรวดเรว็ ขน้ึ กว่าแต่กอ่ น...” พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีถึงกรมหม่ืนด�ำรงราชานุภาพ วา่ ด้วยเร่อื งการจดั ตง้ั มณฑล ลงวนั ท่ี ๑๘ มกราคม พ.ศ. ๒๔๓๘ ทีม่ า : เอกสารราชการมณฑลนครศรธี รรมราช ในสมยั ทีเ่ จ้าพระยายมราช (ป้ัน สขุ มุ ) เป็นขา้ หลวง เทศาภบิ าล ร.ศ. ๑๑๕ - ๑๒๕ (พ.ศ. ๒๔๓๙ - ๒๔๔๙) พมิ พใ์ นงานพระราชทานเพลงิ ศพหมอ่ มประยรู โสณกลุ ณ อยธุ ยา เมอื่ วนั ที่ ๒๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๒๐ หนา้ ๓ - ๔ 15 I 15

16 I 16

ภาพประวัติศาสตร์ พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า เจ้าอยู่หัว ทรงฉายพร้อมสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์ วโรปการ เสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ในงานประจ�ำปี วัดเบญจมบพิตร พ.ศ. ๒๔๔๗ และทรงมีพระราชด�ำรัสว่า “มือซ้ายขวามา ถา่ ยรปู ด้วยกนั ” (ภาพจากหอสมุดดำ� รงราชานุภาพ กรมศิลปากร) 17 I 17

ประชมุ ข้าหลวงเทศาภบิ าล 18 I 18

พระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ ัว พร้อมด้วยเสนาบดี และขา้ หลวงเทศาภบิ าล ในคราวประชมุ เทศาภบิ าล ณ พระราชวังบางปะอิน พระนครศรีอยธุ ยา เม่ือ พ.ศ. ๒๔๔๖ (ภาพจากส�ำนักหอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ) 19 I 19

สมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาด�ำรงราชานภุ าพ เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย พร้อมดว้ ยเสนาบดีขา้ หลวงเทศาภบิ าล ในคราวประชมุ เทศาภบิ าล เมือ่ พ.ศ. ๒๔๔๕ (ภาพจากส�ำนกั หอจดหมายเหตุแห่งชาติ) 20 I 20

21 I 21

พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ขณะดำ� รงพระอสิ รยิ ยศเปน็ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช พรอ้ มดว้ ยเสนาบดี และขา้ หลวงเทศาภบิ าล ในคราวประชมุ เทศาภบิ าล ณ พระบรมมหาราชวงั (ถา่ ยบริเวณเฉลียงหนา้ พระอโุ บสถวัดพระศรีรตั นศาสดาราม) เม่อื พ.ศ. ๒๔๔๘ (ภาพจากนายวสันต์ วรรณวโรทร) 22 I 22

23 I 23

พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว พรอ้ มด้วยเสนาบดี ขา้ หลวงเทศาภิบาล ในคราวประชุมเทศาภิบาล ณ พระทีน่ ั่งอมั พรสถาน พระราชวังดสุ ติ เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๕๑ (ภาพจากสำ� นกั หอจดหมายเหตุแห่งชาต)ิ 24 I 24

25 I 25

สมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำ�รงราชานภุ าพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย และขา้ หลวงเทศาภิบาล ในคราวประชุมเทศาภบิ าล ณ พระบรมมหาราชวงั (ถ่ายภายในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม) เมือ่ พ.ศ. ๒๔๔๑ (ภาพจากสำ�นักหอจดหมายเหตุแห่งชาต)ิ 26 I 26

27 I 27

รัชกาลที่ ๙ เสด็จฯ กระทรวงมหาดไทย ครบ ๖๐ ปี พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร ประทบั รถยนตพ์ ระทน่ี งั่ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ มายงั กระทรวงมหาดไทย ถนนอษั ฎางค์ เนอื่ งในโอกาสวนั สถาปนากระทรวงมหาดไทยครบ ๖๐ ปี เมอ่ื วนั ท่ี ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๕ (ภาพจากนายสืบกุล ศรณั พฤฒ)ิ 28 I 28

พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงรับการแสดงความเคารพจากคณะ ขา้ ราชการกระทรวงมหาดไทย เน่ืองในโอกาสวนั สถาปนากระทรวงมหาดไทยครบ ๖๐ ปี (ภาพจากนายสืบกลุ ศรัณพฤฒ)ิ 29 I 29

พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู ิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร เสด็จฯ ออกมขุ หนา้ ศาลาว่าการกระทรวง มหาดไทย รัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทยกราบบังคมทูลถวายรายงาน เนื่องในโอกาสวันสถาปนากระทรวงมหาดไทย ครบ ๖๐ ปี เม่ือวนั ท่ี ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๕ (ภาพจากนายสืบกุล ศรณั พฤฒ)ิ 30 I 30

พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู ิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงมีพระราชดำ� รัสตอบขา้ ราชการ กระทรวงมหาดไทย เนอ่ื งในโอกาสวนั สถาปนากระทรวงมหาดไทยครบ ๖๐ ปี (ภาพจากนายสบื กุล ศรัณพฤฒิ) 31 I 31

พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร พระราชทานพระบรมราชวโรกาสใหข้ า้ ราชการ กระทรวงมหาดไทยเขา้ เฝ้าฯ เนื่องในโอกาสวนั สถาปนากระทรวงมหาดไทยครบ ๖๐ ปี (ภาพจากนายสืบกลุ ศรัณพฤฒิ) 32 I 32

33 I 33

รัชกาลท่ี ๙ กับพระราชกรณียกิจในหวั เมอื ง ภาพหนา้ ๓๔-๓๗ พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร พรอ้ มดว้ ยสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรม ราชนิ นี าถ พระบรมราชชนนพี นั ปหี ลวง ประทบั รถไฟพระทน่ี ง่ั เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ มายงั จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา ทรงประกอบ พระราชพธิ บี วงสรวงสงั เวยอดีตพระมหากษัตรยิ าธริ าช ณ พลบั พลาตรีมุข พระราชวังโบราณ และพระราชทานผา้ พระกฐนิ ตน้ ณ วัดสุวรรณดาราราม และวดั นิเวศธรรมประวัติ เมอ่ื วันที่ ๕ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๙๖ (ภาพจากบุตรและธดิ าของนายถวิล สนุ ทรศารทูล) 34 I 34

ภาพบนและล่าง บรรยากาศการเสด็จพระราชด�ำเนินมาทรงประกอบพระราชพิธีบวงสรวงสังเวยอดตี พระมหากษัตริยาธริ าช ณ พลบั พลาตรีมขุ พระราชวงั โบราณ จงั หวดั พระนครศรอี ยุธยา เมอ่ื วันที่ ๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๖ (ภาพจากบุตรและธิดาของนายถวลิ สุนทรศารทลู ) 35 I 35

36 I 36

ภาพบนและล่าง บรรยากาศการเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ มาพระราชทานผ้าพระกฐนิ ตน้ ณ วดั สุวรรณดาราราม และวัดนิเวศธรรมประวัติ ภายหลัง ทรงประกอบพระราชพธิ บี วงสรวงสังเวยอดีตพระมหากษัตรยิ าธิราช ณ พระราชวงั โบราณ จงั หวัดพระนครศรีอยธุ ยา เมอ่ื วันที่ ๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๙๖ (ภาพจากบตุ รและธิดาของนายถวลิ สุนทรศารทลู ) 37 I 37

พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชนิ นี าถ พระบรมราชชนนพี นั ปหี ลวง เสดจ็ ฯ ขนึ้ ยงั ศาลากลางจงั หวดั นครนายก และทรงมพี ระราชดำ� รสั พระราชทาน แก่ราษฎรชาวเมอื งนครนายกที่มาเขา้ เฝ้าฯ รบั เสดจ็ (ภาพจากนายสืบกลุ ศรัณพฤฒิ) 38 I 38

พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธเิ บศร มหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชมหาราช บรมนาถบพติ ร ทรงมพี ระราชปฏสิ นั ถารกับราษฎรชาวเมอื ง นครนายกที่น�ำส่ิงของมาทลู เกลา้ ฯ ถวายในคราวเสดจ็ ฯ เยย่ี มราษฎร ณ สนามหน้าศาลากลางจงั หวัดนครนายก (ภาพจากนายสืบกลุ ศรณั พฤฒ)ิ 39 I 39

บรรยากาศการเขา้ เฝา้ ฯ รบั เสดจ็ ณ ศาลากลางจังหวัดนครนายก เมอ่ื วนั ท่ี ๑๘ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๙๘ (ภาพจากนายสบื กุล ศรณั พฤฒ)ิ 40 I 40

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรม ราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปี หลวง ทรงมีพระราชปฏิสันถาร กั บ ร า ษ ฎ ร ช า ว เ มื อ ง น ค ร น า ย ก ในคราวเสดจ็ ฯ เยีย่ มราษฎรจังหวัด นครนายก (ภาพจากนายสบื กุล ศรัณพฤฒิ) 41 I 41

42 I 42

ภาพหนา้ ซ้ายและขวา พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรม ราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จพระราชดำ�เนินเยือนจังหวัดเชียงราย เม่ือวันท่ี ๑๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๐๕ โดยมีนายชสู งา่ ฤทธิประศาสน์ เปน็ ผตู้ อ้ นรบั ในการน้ีทรงมีพระราชกระแสวา่ “ขอบใจ ใหร้ ะมัดระวังการแทรกซมึ ให้ทำ�นุบำ�รงุ บา้ นเมืองและประชาชนให้มีความก้าวหนา้ ผาสุก” (ภาพจากนายเชิดวทิ ย์ ฤทธปิ ระศาสน)์ 43 I 43

รัชกาลท่ี ๙ เสดจ็ ฯ พระราชทานพระพุทธนวราชบพิตร พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระสุหร่ายพระพุทธนวราชบพิตร ประจ�ำจงั หวดั อุทัยธานี ณ พลบั พลาพิธีสนามหนา้ ศาลากลางจังหวดั อุทยั ธานี เมอ่ื วันที่ ๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ (ภาพจากส�ำนกั งานเทศบาลเมอื งอทุ ัยธาน)ี 44 I 44

พระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกาธิเบศร มหาภมู พิ ลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร พระราชทานพระพทุ ธนวราชบพติ รแก่จังหวดั อทุ ัยธานี โดยมนี ายสง่า จันทรสิงหะ ผวู้ า่ ราชการจงั หวดั เปน็ ผูร้ บั พระราชทาน เมอื่ วันท่ี ๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ (ภาพจากส�ำนกั งานเทศบาลเมืองอุทยั ธาน)ี 45 I 45

ภาพหนา้ ซา้ ยและขวา พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร พร้อมด้วยพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้า เจ้าอยู่หัว (เม่ือคร้ังด�ำรงพระราชอิสริยยศ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าวชิราลงกรณ) เสด็จพระราชด�ำเนินเยี่ยมราษฎร ชาวอทุ ยั ธานที มี่ าเขา้ เฝ้าฯ ในคราวพระราชทานพระพทุ ธนวราชบพติ ร ประจำ� จังหวดั อทุ ัยธานี ณ ศาลากลางจงั หวัดอทุ ัยธานี เมอื่ วนั ท่ี ๖ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๕๑๒ (ภาพจากสำ� นกั งานเทศบาลเมืองอทุ ัยธานี) 46 I 46

47 I 47

48 I 48