«Интернаука» № 6(229)

Журнал «Интернаука» № 6 (229), 2022 г. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ис- Фикримизча, саноат шахарларида чиқиндини лоҳотлар билан биргаликда аҳолини тоза ичимлик қайта ишлаш ва ундан саноат тармоқлари учун хо- суви билан таъминлаш ишлари ҳам амалга ошири- машё ишлаб чиқариш, қаттиқ маиший чиқиндилар- либ келмоқда. Бу борада кўплаб аҳоли яшаш дан органик ўғитлар ишлаб чиқиш, коммунал хиз- пунктларида тоза ичимлик сув иншоотлари аҳоли- мат кўрсатиш соҳасида банд бўлган ходимларнинг нинг эҳтиёжини қондириш учун барпо этилиб ке- меҳнатини рағбатлантириш мақсадга мувофиқдир. линмоқда. Аммо кейинги йилларда аҳолининг кўпай- Ушбу тадбирларни амалга оширилиши натижасида иши, янги уй-жойлар қурилиши, аҳоли яшаш жойла- янги иш ўринлари яратилади, экологик ва санита- рининг кенгайиши инсонларнинг тоза ичимлик суви- рия муҳитини яхшиланади, аҳоли саломатлигини га бўлган талабини янада оширмоқда ҳамда сув ин- мустаҳкамлаш каби ишлар амалга оширилади. шоотларини модернизация қилишни тақозо эт- моқда. Бу борада қарорда кўзда тутилган дастур ва Бугунги кунда коммунал хизматлар орасида лойиҳалар ижроси амалга оширилмоқда. Хусусан, аҳолини ичимлик суви ҳамда канализация тизими 2017-2021 йилларда 26 та ичимлик суви таъминоти билан таъминланганлик даражаси анча пастлиги, бу объектини қуриш ва реконструкция қилиш, 302 соҳада кўплаб ишларни, янги инновацион лойиҳа- километрдан иборат сув ўтказиш тармоқларини ларни амалга оширишни талаб этмоқда. барпо этиш бўйича йирик лойиҳаларни амалга ошириш кўзда тутилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Уй-жой коммунал хизмат кўрсатиш вазирлиги маълумотларига кўра, Ушбу муаммоларни бартараф этиш учун Ўзбе- республика аҳолисининг 17 фоизи, вилоятлар мар- кистон Республикаси Давлат бюджети ва бир қатор казларида яшовчи аҳолининг 67 фоизи канализа- ташкилотлар томонидан 1.7 триллон сўм сармоя цияга уланган бўлиб, уларнинг 23 фоизи таъмирга ажратилган. Сармояларни мақсадли йўналтириш муҳтождир. Ўзбекистонда аҳоли истеъмоли учун учун тизимда кўп қаватли уйлар учун алоҳида иси- бир кунда 4 миллион куб метр ичимлик суви ишлаб тиш таъминоти тизимини ўрнатиш, кадрларни қай- чиқарилади. Маълум ҳудудларда график асосида, та тайёрлаш, меҳнат ресурсларидан самарали фой- масалан, куннинг маълум қисмларида сув берила- даланиш, иситиш қурилмаларини замонавий техни- ди, айрим жойлар эса 8 соат, баъзи ҳудудлар эса 24 калар билан таъминлаш ва иссиқ сув тўлов тизими- соат ичимлик суви билан таъминланади. ни такомиллаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Прези- Кейинги йилларда мамлакатимизда аҳоли хари- денти Шавкат Мирзиёев 2019 йил 5 сентябр куни дининг ошиши, халқ фаровонлигининг юксалиши аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш бўйича қувонарли ҳолатдир, аммо истеъмол жараёнидан устувор вазифаларга бағишланган йиғилишда мамла- сўнг вужудга келадиган маиший чиқиндилар катимизда 2030 йилгача сув таъминотини шаҳарларда ҳажмининг ошиб бориши коммунал соҳанинг дол- 98, қишлоқларда 85 фоизга етказиш кўзда тутилган. зарб масалаларидан биридир. Канализация тармоқлари эса кейинги ўн йил- Коммунал хизмати, йўл қурилиши, чиқинди- ликда 31 фоизга етказиш белгиланган. ларни қайта ишлаш каби соҳаларда инфратузилма лойиҳаларини амалга оширишда давлат-хусусий Охирги йилларда иқтисодиёти ривожланган сектор ҳамкорлиги механизмини қўллаш бўйича мамлакатлар амалиётида миллий иқтисодиётнинг бугунги ҳолат ва ривожланиш истиқболлари муҳим тармоқ ва соҳаларида молиялаштиришнинг самара- аҳамият касб этмоқда. «Ўзкоммунхизмат» агентли- ли усулларидан бири - бу давлат-хусусий шерикчи- ги маълумотига кўра, йилига 100 миллион тонна лиги асосида лойиҳаларни амалга ошириш меха- саноат чиқиндилари, 35 миллион метр куб маиший- низми ҳисобланмоқда. рўзғор чиқиндилари ҳосил бўлади. Бу чиқиндилар- ни утилизация қиладиган, қайта ишлайдиган тизи- Шу боисдан, бугунги кунда аҳолининг турмуш мли корхоналарнинг йўқлиги натижасида мамлака- даражасига сезиларли таъсир кўрсатадиган миллий тимиз миқёсида 2 миллиард тонна чиқинди йиғилиб иқтисодиётнинг муҳим қисми бўлган уй-жой ком- қолгани экологик хавфсизлик нуқтаи назаридан ҳам мунал хўжалигига қўшимча инвестиция ресурсла- бу борада зарур чоралар кўришни тақозо этади. рини жалб қилишни таъминлаш масалаларини ҳал этишда давлат-хусусий шерикчилиги асосида лойиҳаларни амалга оширишга катта эътибор қара- тилмоқда. Адабиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикаси Презенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2017-йил 14 январдаги Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси. //Зарафшон, 18 январь 2017 йил. 2. Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ш.М.Мирзиёев“2017-2021 йилларда ичимлик суви таъминоти ва канализация тизимларини комплекс ривожлантириш ҳамда модернизация қилиш дастури тўғрисида”ги қарори. Ўзбекистон, 24 апрель 2017 йил. 3568. 3. Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ш.М.Мирзиёев “2018–2022 йилларда иссиқлик таъминоти ти- зимини ривожлантириш дастури тўғрисида” ги қарори. Ўзбекистон, 24 апрель 2017 йил. 3568. 4. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантириш-нинг бешта устувор йўналишлари бўйича ҳаракатлар стратегияси. my.gov.uzВ. 5. Ёдгаров, Д.Бутунов “Уй-жой коммунал хўжалиги иқтисодиёти ва бошқаруви” Дарслик.Тошкент. “Ношир” нашриёти. 2012 йил, 18-бет. 12

Журнал «Интернаука» № 6 (229), 2022 г. PEDAGOGIKA BOSHLANG’ICH TA’LIM 2-SINF “ONA TILI VA O’QISH SAVODXONLIGI” DARSLIGI TAHLILI VA BOLALAR NUTQIY KOMPETENSIYALARINING RIVOJLANISHIGA TA’SIRI (TA’LIM QORAQALPOQ TILIDA OLIB BORILADIGAN MAKTABLARNING BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARI UCHUN) Kamalova Nilufar Boshlang’ich ta’lim 2-kurs talabasi Navoiy davlat pedagogika instituti, O'zbekiston, Navoiy Ernazarova Manzura Saparboyevna f.f.d. (DSc), Navoiy davlat pedagogika instituti, O'zbekiston, Navoiy ANNOTATSIYA Maqolada ta’lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablarning boshlang’ich ta’lim 2-sinf o’quvchilari uchun 2021-yilda yangidan nashrdan chiqqan “Ona tili va o’qish savodxonligi” darsligining o’quvchilar bilim olish jaroyonidagi ijobiy ta’siri va bola nutqiy kompetensiyalarining rivojlanishiga zamin yaratuvchi omillar va ularni misol- lar orqali tahlil qilish. Kalit so’z: Nutqni rivojlantirish, ijobiy taraflar, topshiriqlar, og’zaki nutq, yozma nutq. Boshlang’ich ta’lim - ta’lim sohasining dastlabki kamlab borishlari mumkin. Kitobning yana bir qulaylik eng ahamiyatli bo’g’ini hisoblanadi. Chunki, bola tar- tarafi shundaki, maktabgacha bo’lgan ta’limdan bos- biyasida bu ta’lim eng muhim va eng katta o’rinni hlang’ich ta’limga kelgan o’yinqaroq, jo’shqin bo- lalarga ilmiy mazmundagi ma’lumotlarni o’rganish egallaydi. Uy qurish jarayonida poydevor qancha yax- biroz qiyinchilik tug’dirar edi va bu darslikning asosiy shi va mustahkam bo’lsa, uy shuncha insonlarga ko’p maqsadi ham grammatika qoidalarini yod oldirishdan va sifatli xizmat qilgani kabi, bola tarbiyasida ham da- iborat bo’ldi. Yangi darslikda eng muhim qoidalargina stlabki, ya’ni boshlang’ich ta’limi, tarbiyasi, bilimi yaxshi bo’lsa kelajagi ham porloq bo’ladi va Vataniga saqlanib qolingan. Chunonchi ona tilidagi ilmiy bilim- lar bilan bir qatorda o’qish darsligidagi qiziqarli er- halol xizmat qiladigan yoshlar yetishib chiqadi. taklar, she’rlar, maqollar bilan parallel ravishda olib Bugungi kunda “Farzandlarimiz bizdan ko’ra kuchli, borilgani bolalar uchun ancha zavqli va o’tilgan bilimli, dono va albatta baxtli bo’lishlari shart!” degan hayotiy da’vat har birimizning va keng jamoatchilikning mavzuni yaxshiroq tushunishiga yordam beradi. Bu esa ongi va qalbida mustahkam o’rin egallagan [1; 13] . Shu nafaqat bilimini mustahkamlaydi, balki o’quvchi bois ham, maktablarda yoshlar ta’lim-tarbiyasi, bilim o- og’zaki va yozma nutqini, o’ylash qobilayatini, ongini lishlari, sport bilan bemalol shug’ullanishlari uchun bar- ham rivojlantiradi. Ayirim o’qituvchilar bu holatga cha sharoitlar yaratilmoqda. O’quvchilar bilimini mus- unchalik ham e’tibor bermay, faqatgina o’qitish bilan tahkamlovchi yangi ta’lim standartlariga javob beruv- shug’ullanishi ko’proq uchraydi. Bu albatta to’g’ri e- mas. Birinchi vazifa – til bo’yicha ma’lumotlarni chi yangi darsliklar, kitobxonalar bolalarning bilim o’quvchiga muntazam tushintirish, uni kundalik hayot- saviyasini oshiruvchi kitoblar bilan ta’minlanmoqda. da qo’llashga o’rgatish orqali ularning ongini rivojlan- tirishdir. Shuning uchun ham o’qituvchi maktab hayo- Bunga oddiy misol tariqasida shu yaqin orada Prezi- tining asosiy bo’g’ini deb baholanadi [2; 29]. dentimiz tomonidan amalga oshirilgan o’zgarishlarni ko’rishimiz mumkin. Masalan, ta’lim qoraqalpoq tilida Ta’lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan mak- olib boriladigan maktablarning boshlang’ich ta’lim 1- tablarning 2-sinf “Ona tili va o’qish savoqxonligi” dars- 2-sinf o’quvchilari uchun 2021-yilda avvallari alohida o’qitilib kelingan “Ona tili” va “O’qish” darsliklari ligi aynan 2-sinfga mos, milliy ruhda, qoraqalpoq birlashtirilib, 2 bo’limdan iborat bitta “Ona tili va o’qish savodxonligi” darsligi chop etilib barcha mak- adabiyot namunalaridan, va hattoki topishmoq, tez aytish tablarga jotiy qilindi. Darslik yangi andozada, o’zgacha va “Qabusnoma” donoliklaridan misollar keltirilgan. 1- sinf darsligidan bo’lsa tasvirli topshiriqlari kamligi bilan ruhda va albatta bolalarga qiziqarli ravishda ishlab farq qiladi, lekin bu 2-sinflar uchun me’yorida berilgan. 1- chiqilgan. Kitob boshlang’ich ta’lim o’quvchilarining o’tilayotgan mavzulariga yanada diqqatliroq va katta sinf darsligidan yana bitta farqli tarafi shundaki, ushbu darslikda izohli lug’atlar berilmagan. Ammo bolalarn- qiziqish bilan qarashiga yordam beruvchi har xil rang- ing ham og’zaki nutqining, ham yozma nutqining o’sishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni juda ko’p uchra- barang tasvirlar, mavzudagi tushunib anglashga qiyin- tishimiz mumkin. O’quvchining nutqiy kompetensiyasi chilik tug’diruvchi so’zlarning izohli lug’atlari, rasmli darslikda berilgan matnlarni o’qib-o’rganish orqaligina topshiriqlar, har bir o’tilgan mavzudan keyin qiziqarli rivojlanib qolmaydi. O’qiganini albatta amalda, ya’ni savollar bilan olgan bilim va ko’nikmalarini mustah- 13

Журнал «Интернаука» № 6 (229), 2022 г. og’zaki nutq jarayonida, savol-javoblarda, dialoglarda so’zlashni, ko’pchilik oldida o’z fikrini erkin bayon foydalanmasa u so’zlarni o’zlashtirishi qiyin bo’lib, etishni o’rganadi va matndan o’rgangan yangi so’zlarni bolaning kam ishlatadigan so’zlar qatoriga tushib qola- og’zaki nutqida foydalanish orqali ham so’z boyligi di. Buyuk allomalarimiz ta’kidlab o’tganladek, olingan har bir bilim va ko’nikmalar faqat o’qish orqali xotira- ancha rivojlanadi. Darsliklarda keltirilgan har bir ga muxlanmaydi, balki takrorlashlar va amalda qo’llash mashq yoki matnda bolaga foyda keltiradigan jihatlarni orqali inson xotirasida uzoq muddatlarga saqlanadi va inobatga olgan holda keltirilgan bo’ladi. Oddiygina unutilib ketmaydi. Shu yo’sinda yangi so’zlar bola xo- mashq yoki matnlardan tog’ri foydalana olish dars tirasiga va albatta, kundalik ishlatadigan so’zlar qatori- berayotgan o’qituvchi pedagogik malakasiga bog’liq ga qo’shiladi. O’rganilgan yangi so’zlar amalga turli boladi. Nutq madaniyati, jamoat oldida to’g’ri va sabablar yuzaga chiqadi. Masalan, o’tilgan yangi mazmunli nutq tuzishni o’rgatish, so’z boyligi kuchli va mavzuni bayon etish jaroyonida, sinfda jamoa bo’lib ta’sirli matn yaratish ko’nikmalari bolaga yosh paytidan ishlashda, faqatgina og’zaki nutqda emas balki yozma boshlab tushintirilib kelishi maqsadga muvofiqdir. Yosh ish, insho tuzish, matn yaratish vaqtida ham avlodga kichik paytidan boshlab so’zning qanchallik o’zlashtirilgan yangi so’zlar qo’llash mumkin. Kishi darajada qudratli ekanligini tushinish, to’g’ri va mazmunli so’zlash, adabiy til meyorlariga amal qilish, nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo'lishi kerak. tilning ijtimoiy hodisa ekanligini anglash, jamoatchilik O'quvchilar nutqini o'stirishning metodik talabi o'quvchi oldida o’z fikrini mustaqil ayta olishga bilim va ko’nikmalarni shakllantirishi kerak. Buni darslikdagi o'z fikrini, nimanidir og'zaki yoki yozma bayon qilish “Qobusnoma”ning hikmatli so’zlarida ko’rishimiz mumkin: “Bilgil, hamma hunardan so’z hunari yaxshi. xohishini va zaruriyatini yuzaga keltiradigan vaziyat yara- Yaxshi so’zlashga o’rgan va muloyim gapirishdan boshqa tish hisoblanadi [3;300]. O’quvchilar orasida shunaqanki narsani odat qilma. Sababi, qanday so’zni gapirishni bolalar uchrashi mumkin, ularga biror talab bo’yicha xohlasang, til shuni gapiradi. So’zni o’z o’rnida gapir. murojat qilmasangiz, o’zi hech qachon gap boshlamay- Foydasiz so’z ziyon keltiradi” [5;52] . “Qobusnoma” di, biladigan narsalarini ham namoyon etmaydi yoki donoliklarida aytilganidek bolani yoshligidan boshlab bor bilgan so’zlarini amalda foydalana olish qobiliyati- to’g’ri nutq tuzish, keraksiz so’z va gaplardan ni ham ko’rsatmaydi. Shuning uchun ham o’quv foydalanishdan uzoq turish zarurligi haqida ma’lumotlar mashg’ulotlari vaqtida o’quvchilar bilimini mustah- berib borilishi shart. Nutqi, gapirayotgan so’zi o’rinli va ma’noli bo’lgan inson madaniyatli va savlatli ko’rinadi. kamlash va tekshirish maqsadida nazorat savol va Yoshlarning bilimli, tarbiyali va nutqi go’zal bo’lib matnlari olinadi. Mazkur darslikda esa o’quvchilar tarbiyalanishiga e’toborli bo’lish har bir ota-ona va nutqini yuzaga chiqarish uchun juda ko’plab namunalar pedagog o’qituvchining vazifasidir. Chunki yurtimiz keltirilgan. Misol tariqasida, 2-sinf “Ona tili va o’qish kelajagini shu yoshlar qo’liga ishonib topshirishimiz savodxonligi” darsligida “ ir ovul tarixi” matni berilgan haqida unutmasligimiz zarur. [4;28]. Ushbu matn orqali yoshlarda ham tarixiy, ham manaviy tushunchalar paydo bo’ladi va matn pastida esa o’quvchilarga savol berilgan. Bu savolga javob berish orqali bolalarda to’g’ri va mazmunli nutq Adabiyotlar ro’yxati: 1. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon. Demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent, O’zbekiston. 2016. – B. 13. 2. Pirniyazova A., Pirniyazov Q., Bekniyazov K. Baslawish klaslarda ana tili oqitiw metodikasi. – Tashkent: Sano- standart, 2018. – B. 229. 3. Qosimova K., Matchonov S., G’ulomova X., Yo’ldasheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. – Tosh- kent: Nosir nashriyoti, 2009. – B. 300. 4. A’bdinazimov Sh., Qutlimuratov B., Ismaylova Z., Salieva P., QutlimuratovaG. Ana tili ha’m oqiw sawatlilig’i 1- bo’lim 2-klass ushin sabaqliq. – Tashkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – B. 28. 5. A’bdinazimov Sh., Qutlimuratov B., Ismaylova Z., Salieva P., QutlimuratovaG. Ana tili ha’m oqiw sawatlilig’i 1- bo’lim 2-klass ushin sabaqliq. – Tashkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – B. 52. 6. Аслонов, Ш.Ш. (2020). Компьютерная лингвистика и филология: проблемы и решения. Гуманитарный трактат, (84), 17-19. 7. Sherzodovich, A.S. (2020). The rоle оf оnline teaching and innоvative methоds. Science and education, 1(3), 524- 528. 8. Shahram, A., Umida, K., & Zarina, R. (2020). Information technology's role in the study of foreign languages. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 9(3), 96-98. 14

Журнал «Интернаука» № 6 (229), 2022 г. FILOLOGIYA ULUG‘ ADIB G‘AFUR G‘ULOMNING HAYOTI VA IJODI Ilimbayev Sardor Toshkent davlat yuridik universiteti Xususiy huquq fakulteti 3-kurs talabasi, Oʻzbekiston, Toshkent ANNOTATSIYA Xalqimizning sevimli ijodkori bo’lgan G‘afur G‘ulom oʻzining rang-barang ijodi va ulkan jamoat arbobi sifatidagi faoliyati bilan oʻzbek xalqining madaniy yuksalishiga katta hissa qoʻshgan. 1944-1966-yillarda adib yashagan uyda G‘afur G‘ulom uy-muzeyi tashkil etilgan va unga haykal oʻrnatilgan. Tоshkеnt shаhridagi eng katta istirоhаt bоg‘laridan birigа shоir nоmi bеrilib, uning muhtаshаm hаykаli o‘rnаtildi hamda mеtrо bеkаtlаridаn biri hаm ijоdkоrn- ing qutlug‘ nоmi bilаn аtаlаdi. Shuningdek, Oʻzbekiston matbuot va axborot agentligi tizimi tarkibiga kiruvchi Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Oʻzdavnashrning adabiy-badiiy boʻlimlari negizida 1957-yil “Adabiyot va sanʼat nashriyoti” nomi bilan tashkil etilgan. Kalit so‘zlar: Shoir, yozuvchi, adib, akademik, doston, qissa, ijod, hikoya, G‘afur G‘ulom uy-muzeyi, Fanlar akad- emiyasi. O‘zbеk аdаbiyotining yirik nаmоyandаsi, taniqli mаjburаn mаrdikоrlikkа оlаrdi. Bоquvchisiz qоlgаn yozuvchisi, o‘zbek xalqi tarixida she’riyati va nasriyati хоnаdоnlаr, аyollаr vа bоlаlаr tirikchilik o‘tkаzishgа bilan o‘zining badiiy timsolini topgan, urushdan keying nihоyatdа qiynаlishаrdi. O‘lkаmizdа yеtishtirilаdigаn davrdagi ijodi o‘zbek adabiyoti rivojida beqiyos o‘rin аksаriyat nоz-nе’mаtlаrni esа chоr hukumаti turli tutgan G‘аfur G‘ulоm 1903-yilning 10-mаy kuni bаhоnаlаr, аldоvlаr bilаn tаshib kеtаrdi. Shаhаrlаrdа Tоshkеntning Qo‘rg‘оntеgi mаhаllаsidа tavallud top- ishsizlik, qimmаtchilik vа qаhаtchilik аvj оlgаndi. gan. U endiginа 9 yoshgа kirgаndа оtаsi G‘ulоm Mirzа Ko‘chаlаrdа to‘p-to‘p tilаnchilаr vа gаdоylаr dаydib Orif o‘g‘li vаfоt etаdi. Orаdаn оlti yil o‘tаr-o‘tmаs yurаrdi. Ulаr sаfigа urush bo‘lаyotgаn o‘lkаlаrdаn nоn adibimiz mеhribоn оnаsidаn hаm аyrilаdi. qidirib qоchib kеlgаn yuz minglаb оch аhоli qo‘shilgаndi. Bаg‘ri kеng o‘zbеk хаlqi muhtоjlаrgа Mashhur adabiyotshunos olim S.Ahmedov bоshpаnа, o‘z bоlаlаri rizqidаn qiyib bo‘lsа-dа, оsh- ta’kidlaganidek, ota-onasidan yosh yetim qolgan nоn bеrаrdi. Rеjissоr Shuhrаt Abbоsоvning “Tоshkеnt G‘afurjonning boshiga juda ko‘p ko‘rgiliklar tushadi. – nоn shаhri” filmini tоmоshа qilsаngiz, bu vоqеаlаr Garchi urush bizning yurtimizdan juda uzoqda – olis dаhshаtini yanаdа yaqindаn his qilаsiz.mаnа shu оg‘ir Yevropada kechayotgan bo‘lsa-da, uning sovuq nafasi kunlаrning bаrchаsini yosh G‘аfur o‘z ko‘zlаri bilаn butun o‘lkamizni qamrab olgan edi. Shahar va qishloqlar ko‘rgаni, yurаgidаn o‘tkаzgаni tufаyli hаm uning och-nahor odamlarga, tilanchi va devonalarga to‘lib qаlbidа insоnpаrvаrlik, yеtimpаrvаrlik hislаri judа ertа ketgandi. Urush tufayli turmush tobora og‘irlashar, uyg‘оndi. Shоirning o‘zi аytishichа, uning dаstlаbki shе’riy mаshqlаri hаm аynаn yеtim bоlаlаrgа qimmatchilik va qahatchilik (oziq-ovqat va boshqa bаg‘ishlаb yozilgаn edi. Hattoki, 1923-yildan G‘afur G‘ulom mana shunday yetim bolalar uyida tarbiyachi, mahsulotlarning yetishmasligi) xalqning tinkasini hatto bir muddat mudir bo‘lib ham xizmat qiladi. quritar darajaga yetgandi. Yozish-chizish ishlariga tug‘ma iqtidori bo‘lgan Ukаlаri vа singillаri bilаn yolg‘iz qоlgаn G‘аfurning G‘afur G‘ulom o‘z davrining mashhur nashrlari bo‘lmish gazeta va jurnallar bilan yaqin aloqa o‘rnatadi, “qilmаgаn хizmаti, tutinmаgаn ishi” qоlmаydi. U оilаni tahririyatlarda xizmat qiladi. O‘sha yillari “Kambag‘al bоqish uchun kоsiblik, miхkоrlik, аrаvаkаshlik qilаdi, dehqon”, “Qizil O‘zbekiston”, “Sharq haqiqati” singari bоsmахоnаlаrdа hаrf tеruvchi bo‘lib ishlаshiga to‘g‘ri gazetalarda, “Mushtum” jurnalida uning yuzlab katta- keladi. Birоq G‘аfur G‘ulоm hаyotning bu sinоvlаri qаrshisidа dоvdirаb qоlmаdi, o‘zining metindek qattiq kichik maqolalari, felyetonlari bosiladi. bo’lgan irodasi va sabr-bardoshi bilan yengib o’tdi. U O‘zining iste’dodi adabiy ijodda ko‘proq namoyon o‘zidаgi iqtidоrni fаqаt mа’rifаt оrqаli ro‘yobgа chiqаrish mumkin ekаnligini judа ertа аnglаdi. Avvаl bo‘lishini sezgan G‘afur G‘ulom davrning yangi urfga bоshlаng‘ich mаktаbdа o‘qidi. kеyin esа o‘shа pаytdа kirayotgan she’riy shakllari (barmoq, sarbast)da ko‘p urf bo‘lа bоshlаgаn rus-tuzеm mаktаbigа kirdi. mashqlar qiladi. Buning hosilasi bo‘lib, dastlabki Muаllimlаr tаyyorlаydigаn mаktаbni hаm bitirgаch, she’riy to‘plami 1931-yilda “Dinamo” nomi ostida аvvаl o‘qituvchilik, so‘ng jurnаlistlik qildi. chop etiladi. 1932-yilda esa “Tirik qo‘shiqlar” degan ikkinchi to‘plami nashr qilindi. Albatta, bu kichik 1914-yildа bоshlаngаn birinchi jаhоn urushi to‘plamlarga jamlangan ko‘pchilik she’rlar o‘z davri хаlqning shundоq hаm оg‘ir hаyotini butunlаy izdаn mafkurasining kuchli ta’siridan xoli bo‘lmagan. Aksariyat chiqаrdi. Gаrchi bu urush bizning yurtimizdаn uzоqdа – tizmalar zamonning o‘tkinchi mavzulariga bag‘ishlangan. Yevrоpа hududidа kеchgаn bo‘lsа-dа, Rоssiya mustаmlаkаchilаri urush оrtidаgi turli qоrа ishlаrni bаjаrish uchun bizning o‘lkаmizdаn hаm erkаklаrni 15

Журнал «Интернаука» № 6 (229), 2022 г. Ularda sho‘ro hukumati barcha joyda targ‘ib qiladigan bilimdoni sifatida yozgan maqolalarini, turmushning mavzular she’riy shaklga solingan, she’rlarning badiiy turli jabhalariga oid publitsistik chiqishlarini, felyeton darajasi ham u qadar yuksak emas edi. Shunga va kulgili hikoyalarini xalq jon-dili bilan kutib olar, qaramasdan, bu urinishlar izsiz ketmadi. Sekin-asta shoirga hamma joyda yuksak e’zoz ko‘rsatilar edi. G‘afur G‘ulom ijodida milliy ruh ifodasi kuchli namoyon G‘afur G‘ulom 1963-yilda “O‘zbekiston xalq shoiri” bo‘lishi, u she’riyatda hali qo‘l urib ko‘rilmagan badiiy unvoniga sazovor bo‘lgandi. usullardan dadil foydalana olish qobiliyatiga ega ekani Adabiyotshunos olim Qo‘chqor Rahmonovning ma’lum bo‘la bordi. Garchi, yuqorida aytilganidek, ta’biri bilan aytganda, G‘afur G‘ulomning hayoti va davr mafkurasi ta’siri sezilib tursa-da, masalan, “Turksib yo‘llarida”, “Yalovbardorlikka” singari ijodiy faoliyati bir tekis, sokin-osoyishta kechmadi. U o‘nlab she’rlari o‘zining badiiy topilmalari, lirik pafosi, kuchli samimiyati bilan o‘quvchini o‘ziga jalb qilar zamonning, mafkuraning kuchli tazyiqlariga birda bas edi. Bunday xulosani 1930–1935-yillar oralig‘ida liro- kelsa, birda u bilan hisoblashishga majbur bo‘lgan edi. epik janrda yaratilgan “Ko‘kan” poemasi, “To‘y”, “Ikki Bu ko‘rgiliklar ijodkor qalbiga bitmas jarohatlar yetkazar, vasiqa” balladalari to‘g‘risida ham aytish mumkin. u o‘ylagan, his qilgan barcha haqiqatlarini ochiq-oshkora Uning XX asrning 30-yillarida yaratgan “Netay”, yozolmaslikdan benihoya iztirobga tushar edi. Bu “Yodgor”, “Tirilgan murda”, “Shum bola” singari iztiroblar esa shoir ko‘nglinigina emas, vujudini ham qissalari, o‘nlab hikoyalari milliy prozamizning rivojida beqiyos rol o‘ynadi. Ikkinchi jahon urushi voqealari, ichdan kemirib borar, u 60 yoshga yetar-yetmas, ko‘rguliklari G‘afur G‘ulom qalbida o‘chmas iz qoldirdi. mo‘ysafid qiyofasiga kirib qolgan edi. Shulardan eng mаshhur аsаri – “Shum bоlа” qissаsi 1936-yildа yozilgаn bo‘lsа-dа, o‘tgan asrning 60- Bundan tashqari, G‘afur G‘ulom jahon adabiyotining yillаridа аdib uni qаytаdаn ishlаdi, yanаdа sаyqаllаdi. yirik vakillari bo‘lgan Pushkin, Lermontov, Griboyedov, Agar u Birinchi jahon urushi yillarida bolaligiga Mayakovskiy, Nozim Hikmat, Shota Rustaveli, Nizomiy, borib, urushning butun dahshati va asoratlarini to‘liq his qila olmagan bo‘lsa, yangi urushni va uni Shekspir, Dante, Bomarshe va boshqalarning asarlarini qo‘zg‘aganlarni ijodkor o‘zining shaxsiy, ashaddiy o‘zbek tiliga mohirona tarjima qilgani bilan mashhur dushmani deb bildi. Shu yillari shoirning “Sen yetim desak ta’bir joiz bo‘lmaydi. emassan”, “Oltin medal”, “Kuzatish”, “Vaqt”, “Sog‘inish”, “Bizning ko‘chada ham bayram bo‘lajak”, Shu tariqa, 1966-yil 10-iyul kuni o‘zbek adabiyoti “Men – yahudiy” singari tom ma’nodagi mumtoz she’rlari yana bir buyuk namoyandasidan ayrildi – G‘afur dunyoga keldi. 1943-yil esa G‘afur G‘ulomga, o‘zbek G‘ulom 63 yoshida og‘ir xastalik tufayli vafot etdi. fani va madaniyati rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi Mustaqillik yillarida G‘afur G‘ulom xotirasi va merosiga inobatga olinib, ijodkor do‘sti Oybek bilan birga katta diqqat-e’tibor qaratilmoqda. G‘аfur G‘ulоm o‘zbеk аdаbiyoti, fаni vа mаdаniyatining rivоjigа qo‘shgаn ulkаn akademik unvoni ham berilgan edi. Shoir urush yillarida hissаsi uchun 1999-yildа O‘zbеkistоn Rеspublikаsi yozilgan she’rlari jamlangan “Sharqdan kelayotirman” Prеzidеnti fаrmоni asosida 2000-yilda G‘afur G‘ulom to‘plami uchun 1946-yilda Davlat mukofotiga sazovor “Buyuk хizmаtlаri uchun” оrdеni bilаn tаqdirlаndi. bo‘ladi. G‘afur G‘ulom urushdan keyingi yillarda ham 2003-yil may oyida adib tavalludining 100 yilligi faol ijod qildi. Uning mumtoz va zamonaviy adabiyot respublikamiz miqyosida keng nishonlandi. Toshkent shahridagi istirohat bog‘laridan biriga uning nomi berilib, muazzam haykali o‘rnatildi. G‘afur G‘ulom qissa va hikoyalari asosida qator spektakllar, badiiy va videofilmlar yaratildi. Uning nomi metro bekatini, ko‘plab ko‘chalar va xiyobonlarni bezab turibdi. Adabiyotlar ro‘yxati: 1. G‘. G‘ulom. Tanlangan asarlar. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. 2. G’afur G’ulom. Mukammal asarlar to’plami. 10-jild. Tarjimalar 3. G’afur G’ulom. Shum bola qissasi. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2015. 4. Mamajonov S. G‘afur G‘ulom prozasi. – T.: Fan, 1966 – B. 50 5. G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 6 tom. – T.: Fan, 1986 6. Matyoqubova T. G‘afur G‘ulom badiiyati. – T.: Fan va texnologiya, 2006 7. Nazarov B. G‘afur G‘ulom olami. – T.: Fan, 2004. 8. G‘afur G‘ulom zamondoshlari xotirasida. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot - matbaa ijodiy uyi, 2003 9. Sherzodovich, A.S. (2020). The rоle оf оnline teaching and innоvative methоds. Science and education, 1(3), 524-528. 10. Аслонов, Ш.Ш. (2020). Компьютерная лингвистика и филология: проблемы и решения. Гуманитарный трактат, (84), 17-19. 16

Журнал «Интернаука» № 6 (229), 2022 г. SO’Z MA’NOLARI VA MA’NO KO’CHISH USULLARI Raximova Karamat Safarovna Denov tumani 34 -o'rta umumiy ta'lim maktabining ona tili adabiyot fani o'qituvchisi, O'zbekiston, Denov ANNOTATSIYA Leksikologiya tilshunoslikning mustaqil bo’limi bo’lib, yunoncha lexikos–lug’at, so’z so’zga doir va logos–ta’limot so’zlarinig birikuvidan iborat bo’lib, leksika (so’z) haqidagi ta’limot demakdir. Demak, so’z va uning ma’nolarini o’rganuvchi tilshunoslikning bo’limga leksikologiya (ba’zan leksika) deyiladi. Bu bo’limda tilning lug’at boyligi, so’z va uning lug’aviy ma’nolari , so’z va uning ko’chma ma’nolari ma’no ko’chish usullari so’zlarning qo’llanish doirasiga ko’ra turlari o’rganiladi. Ushbu maqolada, so’z ma’nolari va ma’no ko’chishi usullari haqida fikr va mulohazalar qilinadi. Kalit so’zlar: so’z ma’nolari, ma’no ko’chishi usullari, leksikologiya, tilshunoslik, metafora, metonimiya, lug’aviy ma’no. Leksika atamasi 2 ma’noda ishlatiladi. a)tilning ma’nolar ham ifodalansa,u yasama (ko’chma) lug’at tarkibi , so’zlar yig’indisi b) lug’at tarkibini hisoblanadi. Ko’chma ma’no deganda bosh ma’no o’rganuvchi tilshunoslikning alohida bo’limi; leksika zaminida hosil qilingan yangi ma’no, so’zning nutqqa atamasining ikkinchi ma’nosi uchun leksikologiya boshqa so’zlarga bog’lanib hosil qiladigan yondash atamasi ham qo’llaniladi. Ma’lum ma’no bilan bog’langan ma’nosi tushuniladi. Masalan: tulki so’zi aslida yovvoyi hayvonning bir turi ma’nosini anglatadi. va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar Mirzakarimboy–tulki odam gapida tulki so’zi ayyor birikmasi so’z sanaladi. So’z ikki xil ma’no bildiradi. quv kabi ko’chma ma’noda qo’llanilgan. Yoki kumush- Bu ikki xil so’zni biz opa so’zi orqali ko’rib chiqaylik. nutq tarkibidan tashqarida oq rangdagi qimmatbaho Opa so’zi aka, uka singil so’zlari bilan qarindoshlik metal ma’nosini ifoda etadi bu uning bosh ma’nosi. ma’nosi bilan bir guruhga birlashadi . Ayni paytda bir Kumush so’zi qish va qor kabi so’zlar bilan guruhga mansub bo’lgan yuqoridagi so’zlar bir-biriga bog’langanda ko’chma ma’no kasb etadi. Odatda zidlanganda, ma’lum ma’nolari bilan o’zaro farqlanadi. so’zning o’z va ko’chma ma’nolari bir so’z turkumi Xususan, opa so’zi: - o’gay opaga zidlanganda, doirasida bo’ladi. Masalan: ko’z: odamning ko’zi (o’z qarindoshlik (o’gay emaslik ) ma’nosini bildirishi bilan; - ma’no); Ignaning ko’zi, uzukning ko’zi, buloqning opa so’ziga zidlanganganda men bilan bir bo’g’inga ko’zi, yog’ochning ko’zi, tizzaning ko’zi, xurjunning mansublik ma’nosini bildirishi bilan; - aka, uka so’zlariga ko’zi (ko’chma ma’nolari). zidlanganda, ayol jinsiga mansublik ma’nosiga mansubligi bilan; - singil so’ziga zidlanganda opaning Nutqimizda eng keng tarqalgan ma’no ko’chish mendan kattalik singilning kichiklik ma’nosiga egaligi usuli metaforadir. Metafora (yunoncha-ko’chirish) bir bilan farq qiladi. Opa so’zining boshqa qarindoshlik predmet nomining boshqa predmet nomiga o’xshashlik bildiruvchi so’zlar bilan birlashtirib turadigan va ayni asosida ko’chishidir. Masalan: tandirning og’zi paytda ularni bir-biridan farqlaydigan ma’nolarining birikmasida og’iz so’zining ma’nosi odam yoki hayvon jami uning atash ma’nosi yoki leksik ma’nosi deyiladi. og’ziga tashqi o’xshashligi asosida vujudga kelgan. Opa so’zi yuqoridagi ma’nodan tashqari predmetlik, Demak metaforada predmet belgi harakatlar o’xshashlik bosh kelishik, birlik ma’nolariga ham ega. Bu ma’nolar asosida boshqa predmet va harakatga ko’chadi. uning Grammatik ma’nosi sanaladi. .Ko’rinadiki, nutq jarayonida har bir so’z leksik va grammatik ma’nolar Metonimiya yunoncha qayta nomlash demakdir. uyg’unligidan tashkil topadi. Bunda narsa va hodisalar o’rtasida makon va zamondagi o’zaro aloqadorlik asosida birining nomi So’z ikki xil ma’no bildiradi: a)leksik ma’no; b) ikkinchisiga ko’chishi metonimiya deyiladi. Masalan: grammatik ma’no. Leksik ma’no (atash ma’nosi Fuzuliyni oldim qo’limga (aslida Fuzuliy asarlarini; Shoir lug’aviy ma’no) leksikologiyada o’rganiladi.) va uning asarlari o’rtasidagi bog’liqlik) Samovarda osh So’zlarning borliqdagi qanday narsa – hodisalar belgi- yedik (aslida choyxonada; choy ichiladigan joy bilan xususiyatlar,harakat-holatlarni bildirishi ularning atash choy qaynatiladigan buyum o’rtasidagi aloqadorlik) ma’nolari hisoblanadi. Atash manosiga faqat 5ta so’z Zal kulib yubordi (aslida zaldagi odamlar) “Rossiya”ga qanday borsam bo’ladi? (bekatdagi yo’lovchi murojati) turkumi ega, olmoshlar bundan mustasno. Ular belgi “Besh bolali yigitcha” kelmadimi? (kitobxon savolidan) bildiruvchi so’zlarga ishora qiladi. Grammatik ma’no Ichak-chavog’im qolmadi endi kalla sotaman (qassobning deganda esa so’zning qaysi turkumga mansubligi qaysi gapi) Navbatim sumka ko’targan “jinsi”dan keyin gap bo’lagi vazifasida kelishi, shuningdek, tarkibidagi (xaridorning gapi) “Navoiyni kechadan beri ko’tarib qo’shimchalar orqali yuzaga keladigan ma’nolar yuribman”(o’quvchining nutqidan). Demak, so’z tushuniladi. Grammatik ma’no barcha so’z turkumlari ma’nolarining o’xshashlik emas, makon va zamondagi uchun xos bo’lib, uni morfologiyada o’rganamiz. o’zaro bog’liqlik aloqadorlik asosida ko’chishi Bosh va ko’chma ma’no. Bosh ma’no (o’z ma’no) metonimiya sanaladi. deganda so’zning asl ma’nosi tushuniladi so’zlarning nutq jarayoniga bog’liq bo’lmagan atash ma’nosi Sinekdoxa yunoncha birgalikda angash yoki tushuniladi. Ana shu lug’aviy ma’no asosida boshqa nazarda tutmoq qo’shib fahmlamoq so’zidan olingan 17

Журнал «Интернаука» № 6 (229), 2022 г. bo’lib bo’lak orqali butunni yoki bo’lak orqali butunni yorituvchi noksimon (lampochka)asbobni; ikkinchi anglatish mumkin. Sinekdoxa metonimyaning bir gapda esa kerosinga pilik solish vositasi bilan ko’rinishi bo’lib, bunda ma’no butun va qism munosabatlari asosida ko’chadi. Shunga ko’ra sinekdoxa yorituvchi asos va shisha qismlaridan tarkib topgan 2 xil bo’ladi. A)qism orqali butun ma’nosi ifodalash mumkin. b)Butun orqali qism ma’nosini ifodalash asbobni bildiradi. Vazifadoshlik asosida vujudga kelgan mumkin. Masalan: Tirnoqqa zor bo’ldi (qism orqali so’zlarni bilish ularning ilgari qanday shakldaligini butun ya’ni farzandga zor bo’ldi demasdan shu (farzandning tirnoq) orqali farzand ma’nosi narsalarni ifodalaganini bilish tilimiz imkoniyatlarini anglashiladi). Bitta shu tuyoq bilan 5 bolani qanday naqadar boy ekanligini his qilishimizga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, tilimizdagi mavjud so’zlar boqaman? (Qism orqali butun chunki tuyoq deganda sigirdir echkidir boshqa boshqadir tushuniladi). Ma’no ma’nolarining o’sishi ma’no ko’chishi, ma’noning ko’chishining bu turi ham nutqimizning ta’sirchanligini kengayishi yo torayishi tarzida ro’y beradi. Borliqdagi oshirishda ifodali jozibali bo’lishda kata ahamiyatga narsa hodisa belgi-xususiyat harakat holat nomlari ega. ma’lum bir asosga ko’ra boshqa narsa hodisa belgi Vazifadoshlik narsa va hodisalar o’rtasidagi vazifaviy xususiyat, harakat holatning nomi sifatida xizmat birxillik asosida birining nomi orqali ikkinchisining qiladi. Masalan: burun so’zi “tirik organizmning yuz ifodalanishidir. Masalan: Ko’chalarni chiroqlar yop- qismidan bo’rtib chiqqan nafas olish organi” ma’nosini yorug’ qilib turibdi. Chiroq piligini pasaytirdi. ifodalash bilan birga “yerning suvlikka tomon bo’rtib Yuqoridagi ikki gapda qo’llangan chiroq so’zi bir xil chiqqan qismi” ma’nosini ham ifodalaydi. Predmetlar vazifa bajaruvchi 2ta bir-biriga o’xshamaydigan o’rtasidagi shakily o’xshashlik birining nomi ikkinchisining o’rniga asos bo’lgan. So’zlarda ma’no narsalarni ifodalayapti. Birinchi gapda elektr orqali ko’chishi nima asosida ko’chishiga ko’ra metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik, kinoya kabilar bilan ifodalanadi. Adabiyotlar ro’yxati: 1. Sh. Shoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiyev, I.Rasulov, X.Doniyorov Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 1-qism .T., «O‘qituvchi» 1980. 2. U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayev Hozirgi o‘zbek adabiy tili.T., «O‘qituvchi» 1992. 3. O‘zbek tili leksikologiyasi.T., «Fan» 1981. 4. H.Ne’matov, R.Rasulov O‘zbek tili sistem leksikologiyasi.T., «O‘qituvchi» 1995. 5. H.Jamolxonov Hozirgi O‘zbek adabiy tili.T., «Talqin» 2005. 18

ДЛЯ ЗАМЕТОК

«ИНТЕРНАУКА» Научный журнал № 6(229) Февраль 2022 Часть 5 В авторской редакции Мнение авторов может не совпадать с позицией редакции Издательство «Интернаука» 123182, г. Москва, ул. Академика Бочвара, д. 5, корпус. 2, к. 115 E-mail: [email protected] Отпечатано в полном соответствии с качеством предоставленного оригинал-макета в типографии «Allprint» 630004, г. Новосибирск, Вокзальная магистраль, 3 16+