เอกสารประกอบการอบรมหลักสูตรครอบครัวศึกษากับการพัฒนาเด็กปฐมวัย

96 หงุดหงิด และเม่ือเด็กนั่งเอง ได฾แข็งแรง ให฾อ฾ุมนั่งตักของพ฽อแม฽อ฽านและดูรูปภาพไปพร฾อมกับเด็กอย฽าง สม่ําเสมอ การกระทําดังกล฽าวนอกจากจะ ทําให฾เด็กจําคําใหม฽ๆ ร฾ูจักส่ิงใหม฽ ๆ แล฾ว ยังเป็นการสร฾าง สัมพันธทแ ีด่ รี ะหว฽างพอ฽ แมแ฽ ละเดก็ อกี ด฾วย 5.3 ไมล่ อ้ เลียนคาพดู ที่เดก็ พดู คาไม่ถูกต้อง พ฽อแม฽ควรช฽วยแก฾ไขคําใหม฽สอนเด็กให฾ถูกต฾อง และให฾เดก็ พดู ตาม ชมเชยหรอื ให฾รางวลั เมือ่ เดก็ พูดคําถูกตอ฾ ง 5.4 ฝึกเด็กให้ฟังเสียงต่างๆ พ฽อแม฽ควรให฾เด็กได฾มีประสบการณแกับการฟใงเสียงต฽าง ๆ แล฾ว ให฾เดก็ บอกวา฽ เป็น เสยี งอะไร เพ่ือฝึกการฟงใ เช฽น เสยี งไกข฽ ัน เสียงสุนัขเหา฽ เปน็ ตน฾ 6. สง่ เสรมิ การเล่น ออกกาลังกาย และนอนหลับพกั ผ่อน การเล฽นเป็นธรรมชาติของเด็ก และเด็กได฾เรียนร฾ูส่ิงต฽าง ๆ ผ฽านการเล฽น โดยท่ัวไปเด็กมี ความสุขเมื่อได฾เล฽น ความสุขดังกล฽าวจะทําให฾สมองเด็กได฾พัฒนาอย฽างเต็มศักยภาพ และเสริมสร฾าง พฒั นาการดา฾ นสงั คม พ฽อแม฽ควรมี แนวทางการอบรมเลี้ยงดู ดงั นี้ 6.1 เข้าใจว่าการเล่นของเด็กเป็นการพัฒนาการเรียนรู้พ฽อแม฽ควรส฽งเสริมสมองเด็กให฾มี ความคดิ สร฾างสรรคแ ผ฽านการเล฽น 6.2 เล่นเป็นเพ่ือนเล่นกับเด็ก การเล฽นกับเด็กอย฽างสมํ่าเสมอเป็นการชี้แนะและสร฾าง ปฏสิ ัมพนั ธรแ ะหว฽าง พ฽อแม฽และเด็ก การเล฽นท่ีสร฾างสรรคแควรเป็นการเล฽นท่ีให฾เด็กเลือกวิธีเล฽นอย฽างอิสระ แก฾ปใญหาด฾วยตนเอง ไม฽ชี้นําการ เล฽น แต฽เป็นผู฾ให฾คําแนะนําเมื่อเด็กต฾องการ ให฾คําชมเม่ือเด็กเล฽นได฾ สาํ เรจ็ ใหก฾ ําลงั ใจเมื่อเดก็ ทําไมส฽ าํ เร็จ 6.3 เลือกของเล่นที่เหมาะสมกับอายุและพัฒนาการของเด็ก พ฽อแม฽ต฾องเลือกของเล฽นที่ ปลอดภยั ไมเ฽ ป็น อันตรายตอ฽ เด็ก ของเล฽นไมจ฽ ําเป็นต฾องซ้ือ อาจเลือกวัสดุของใช฾ในบ฾านนํามาใช฾เป็นของ เลน฽ ได฾ เช฽น ถ฾วย ชาม ชอ฾ น ฝาหม฾อ กลอ฽ งกระดาษแข็ง เป็นต฾น 6.4 พาเด็กออกกาลังกายบ่อย ๆ การออกกําลังกายครั้งละ 1 ช่ัวโมง อย฽างน฾อย 4 วันต฽อ สปั ดาหจแ ะชว฽ ยทําให฾ รา฽ งกายเด็กแข็งแรง ทําให฾ร฽างกายหลังสารแห฽งความสุข (เอ็นโดฟิน) ซ่ึงมีคุณสมบัติ ช฽วยให฾สมองจดจําได฾ดีทําให฾เซลสแ สมองแข็งแรงทํางานมีประสิทธิภาพดีมากข้ึนตัวอย฽างของการออก กําลังกายง฽ายๆ เช฽น เดินแกว฽งแขนยกขาสูงเหมือน ทหารตามจังหวะเพลง เล฽นบอลวิ่งเล฽นว่ิงไล฽จับ เป็น ตน฾ 6.5 ใหเ้ ดก็ นอนหลบั สมองของเด็กจะมีการพัฒนาร฽างกายและอวัยวะต฽าง ๆ ท่ีทํางานมาท้ัง วนั ได฾ผอ฽ นคลาย ไดพ฾ กั ผ฽อนอารมณแและจติ ใจ ลดการตดิ เช้ือ สรา฾ งภูมคิ มุ฾ กนั ในร฽างกาย และสําคัญมากคือ จะมีการหลั่งของฮอรแโมนที่ เรียกว฽า โกรวแธฮอรแโมน (Growth hormone) ซึ่งเป็นฮอรแโมนเพ่ือการ เจริญเติบโต ที่จะถูกผลิตออกมาโดยต฽อมใต฾สมองเวลานอนหลับ แต฽ฮอรแโมนน้ีจะหลั่งออกมาเพียงช฽วง สัน้ ๆ ในขณะที่เด็กนอนหลับสนิทเท฽าน้ัน การนอนหลับยัง ช฽วยสร฾างฮอรแโมน ที่เรียกว฽าไทรอยดแฮอรแโมน (Thyroid hormone) ซ่งึ ทําหน฾าท่ี ควบคุมการเผาผลาญอาหารให฾เป็น หลังงาน เพ่ือนําไปใช฾ในกิจกรรม

97 ต฽างๆ ไดอ฾ ยา฽ งเต็มที่ สถานทนี่ อนของเด็กควรเปน็ บริเวณทีส่ งบเงียบอากาศถา฽ ยเทดไี ม฽เย็นหรอื รอ฾ นเกนิ ไป เพอ่ื ใหเ฾ ด็กนอนหลับได฾สนิทนานตอ฽ เนอื่ ง เด็กแตล฽ ะชว฽ งวัยมีความต฾องการเวลานอนแตก กันบ฾าง ดังนี้ เด็กแรกเกิด ถงึ อายุ 2 เดอื น นอน 16-18 ชัว่ โมงต฽อวนั และหลับช฽วงสัน้ ๆ หลายรอบ ใช฾ผ฾า หม฽ ตัวเด็ก ใหม฾ ีความอบอนุ฽ พอเหมาะ ผ฾าหม฽ ควรเป็นผ฾าระบายอากาศดี เดก็ จะนอนหลับสนทิ ต฽อเนื่อง เดก็ อายุ 2 ถงึ 3 เดอื น นอน 15-18 ชวั่ โมง อาจต่ืนขน้ึ มาเองโดยไมห฽ ิว หากเด็กตนื่ กลางคืน เพราะหิว ควรให฾กินนมแต฽ไม฽หยอกล฾อด฾วย เพ่ือให฾เด็กได฾นอนหลับต฽อ ถ฾าเด็กกินนมขวดอย฽าให฾เด็กหลับ คาขวดนม น้าํ นมอาจ ไหลผ฽านไปในหู ทําให฾หอู ักเสบได฾ เด็กอายุ 4 ถงึ 6 เดือน นอนกลางคนื 9-12 ชว่ั โมง นอนกลางวนั 2 คร้งั ครั้งละ 2-3 ชั่วโมง ควรฝึกให฾ เดก็ หลับเปน็ เวลา และมที ีน่ อนประจาํ หากตนื่ นอนกล฽อมใหน฾ อนต฽อ หรือร฾องเพลงกลอ฽ มเบาๆ เด็กอายุ 7 ถึง 8 เดือน นอนกลางคืน 10-12 ช่ัวโมง นอนกลางวัน 1-2 คร้ัง ครั้งละ 2-3 ชั่วโมง ช฽วงวยั นคี้ วรให฾เดก็ เลิกกินนมตอนกลางคนื โดยก฽อนนอนใหก฾ ินนมให฾อ่ิม เด็กอายุ 9 ถึง 12 เดือน นอนกลางคืน 11-12 ช่ัวโมง และนอนกลางวัน 1-2 คร้ัง ครั้งละ ประมาณ 2 ช่วั โมง เด็กอายุ 1 ถึง 2 ปีนอนกลางคืน 11-12 ชั่วโมง และนอนกลางวัน 1 คร้ัง ครั้งละประมาณ 2 ชั่วโมง ฝึก เด็กนอนแต฽หัวคํ่า ส฽วนการนอนกลางวัน เม่ือไรก็ตามที่เด็กเริ่มง฽วง ให฾เด็กอย฽ูเงียบๆ และ นอน อย฽าชวนคยุ ชวนเล฽น เด็กอายุ 2 ปี ขึ้นไปนอนกลางคืน 10-12 ชั่วโมง การนอนกลางวันจะลดน฾อยลงตามอายุท่ี มากข้ึน การ ให฾เด็กกินอาหารประเภทย฽อยยาก เช฽น เนื้อสัตวแติดมัน ช็อกโกแลต ขนมหวานทําด฾วยกะทิ จะทําใหเ฾ ด็กนอนหลบั ยาก 7. สรา้ งส่ิงแวดลอ้ มท่ีดีให้แกเ่ ดก็ เด็กปฐมวัยจะมีพัฒนาการท่ีดีทุกด฾าน เม่ือพ฽อแม฽และครอบครัวอบรมเลี้ยงดูใน สภาพแวดลอ฾ มทีด่ ีและเออ้ื ตอ฽ พฒั นาการเด็ก สิ่งทีพ่ ฽อแมส฽ ามารถปฏิบตั ไิ ด฾ไม฽ยาก ไดแ฾ ก฽ 7.1 แสดงพฤติกรรมท้ังการกระทาและวาจาเพื่อให้เด็กรู้สึกว่าได้รับความรักอย่าง เพียงพอจากพ่อแม่พ฽อแม฽ ควรสื่อสารกับลูกท้ังการใช฾วาจา และไม฽ใช฾วาจาที่เป็นเชิงบวก เช฽นการโอบ กอด พูดคุยดว฾ ยวาจาอ฽อนโยน แสดงความ รัก และไม฽ใชอ฾ ารมณแกบั เด็ก เป็นตน฾ 7.2 แสดงให้เด็กเห็นว่า พ่อแม่เป็นท่ีพ่ึงได้ท้ังร่างกายและจิตใจ พ฽อแม฽ควรแสดงออกให฾ ลกู รู฾สกึ ไวว฾ างใจเป็น ท่ีพึ่งได฾ เช฽น เมอื่ เด็กมปี ญใ หาถาม พ฽อแมพ฽ รอ฾ มทีจ่ ะตอบ หรือแกไ฾ ขแนะนําให฾เด็กรู฾ว฽า สิ่งใดดีส่งิ ใดไม฽ดี และให฾เด็กมี โอกาสตัดสินใจอย฽างอิสระ เช฽น เลือกหนังสือ เสื้อผ฾า ของเล฽น ด฾วยตนเอง เปน็ ตน฾ 7.3 เป็นแบบอย่างความประพฤติดีพ฽อแม฽ควรแสดงพฤติกรรมท่ีเป็นแบบอย฽างให฾แก฽ลูก เช฽น พูดจาไพเราะ มีความรับผิดชอบ มีวินัย ปฏิบัติตามกฎระเบียบ ไม฽ด่ืมสุรา ทะเลาะเบาะแว฾งกัน ไม฽ ตดิ อบายมุข และไมเ฽ ลน฽ การพนัน

98 เปน็ ต฾น 7.4 ให้โอกาสเด็กได้รู้ถึงสภาพความเป็นอยู่ภายในครอบครัว พ฽อแม฽ควรสอนเด็กให฾รู฾ถึง ค฽าใช฾จ฽ายของ ครอบครวั เพอ่ื สอนให฾เดก็ ร฾ูจกั การประหยัด การออมเงนิ ไม฽ฟุมเฟือย เป็นต฾น 7.5.ให้เด็กมีส่วนร่วมในแสดงความคิดเห็นพ฽อแม฽ควรให฾เด็กได฾ร฽วมรับรู฾เร่ืองระเบียบวินัย กตกิ าตา฽ งๆ ภายในบา฾ น 8. ใหแ้ รงเสรมิ และการลงโทษ การให฾แรงเสริมและการลงโทษท่ีสมเหตุสมผลไม฽ใช฾อารมณแกับเด็ก เป็นแนวทางการอบรม เล้ียงดูเด็กปฐมวัยที่จะส฽งผลดีต฽อบุคลิกภาพของเด็กในอนาคต ทําให฾เด็กร฾ูจัก คุณค฽าของตนเอง และ เชื่อมัน่ ในความสามารถของตนเอง ดังนนั้ ส่งิ ทพ่ี อ฽ แม฽ควรปฏิบัติ ได฾แก฽ 8.1ควรเอาใจใส่ต่อความคิดเห็นของเด็กพ฽อแม฽ควรสนใจกิจกรรมต฽างๆของเด็ก ให฾ คําแนะนํา ส฽งเสริม และเฝูาดูแลผลสําเร็จในงานของเด็กด฾วยความตั้งใจและอดทน เมื่อเด็กประสบ ความสาํ เร็จ พอ฽ แม฽ตอ฾ งแสดงความ เดก็ เหน็ พร฾อมทั้งชมเชย หรอื ให฾รางวัล 8.2 ใช้แรงเสรมิ เป็นตวั สร้างบุคลกิ ภาพของเด็กพอ฽ แม฽ต฾องการจะให฾เดก็ มีบุคลิกภาพเช฽นไร กส็ ามาร เสริมเปน็ ตวั กระตุ฾นได฾ สง่ิ สําคญั คอื พอ฽ แม฽ตอ฾ งเป็นแบบอย฽างท่ีดใี หแ฾ กเ฽ ดก็ 8.3 ใช้วิธีการลงโทษเมื่อเด็กกระทาผิดให้เหมาะสมกับวุฒิภาวะของเด็ก การลงโทษอาจ ยังมีสิ่งจาํ เปน็ สาํ หรับเด็ก แต฽พ฽อแม฽มีเหตผุ ลไมใ฽ ช฾อารมณแตดั สนิ และไมท฽ าํ โทษทางรา฽ งกายเดก็ 9. เอาใจใส่ ดูแลสุขภาพ สุขภาพเป็นส่ิงสําคัญแรกๆ ท่ีพ฽อแม฽ให฾ความสนใจ โดยเฉพาะช฽วงเด็กแรกเกิด ถึงอายุ 1 ปี เมือ่ เดก็ เจบ็ ปุวย แต฽ละคร้ังจะส฽งผลให฾เด็กชะงักการเจริญเติบโตและพัฒนาการ ดังน้ัน สุขภาพจึงเป็นสิ่ง สาํ คญั ทพ่ี ฽อแมแ฽ ละครอบครัว ตอ฾ งใสใ฽ จดูแลเด็กปฐมวยั อย฽างสมาํ่ เสมอ แนวทางการดูแลสขุ ภาพได฾แก฽ 9.1 เอาใสใ่ จเลอื กชนิดของอาหารท่ีดที ่ีสดุ และมปี ริมาณพอเพียงสาหรบั เดก็ อาหาร เป็นส่ิงสําคญั ทส่ี ร฾าง พลงั ให฾แก฽สมองเดก็ อาหารทีม่ คี ณุ ภาพและเพยี งพอต฽อความต฾องการของร฽างกายจะ ส฽งผลดีต฽อการพัฒนาสมอง การ เจริญเติบโตของร฽างกาย และพัฒนาการของเด็ก การเลือกอาหารท่ีมี คุณค฽าและมปี ระโยชนแต฽อเด็กปฐมวยั ดําเนนิ การ ดังน้ี 9.1.1 เลี้ยงลูกด฾วยนมแม฽อย฽างเดียวอย฽างน฾อย 6 เดือนแรก เพราะนมแม฽เป็น อาหารที่อุดมด฾วยคุณค฽า สารอาหารย฽อยง฽ายและดูดซึมได฾ดี เพราะมีใยอาหารที่ละลายน้ําได฾ เพ่ิมและ เสรมิ การสร฾างภมู ิต฾านทาน และสรา฾ งความ ผกู พันระหว฽างแม฽ลกู 9.1.2 ให฾เด็กกนิ อาหารครบทกุ หมู฽เหมาะสมกบั อายุ เม่ือเดก็ อายุครบ 6 เดอื น ค฽ูกับ การใหน฾ มแม฽นาน ทสี่ ุด เดก็ จําเปน็ ตอ฾ งได฾กินอาหารครบทั้ง 5 หม฽ู และไดอ฾ าหารจําพวก ปลา ถวั่ เพิ่มเติม จะทําใหเ฾ ซลลสแ มองเจริญของ เดก็ เจริญเติบโตดี 9.1.3 เลือกชนิดของอาหารที่หลากหลายประเภท งดอาหารที่ไม฽มีประโยชนแ จําพวกขนมกรุบกรอบ นา้ํ อัดลม นํ้าหวาน ลกู อม

99 9.1.4 ฝึกให฾เด็กกินอาหารด฾วยตนเอง และไม฽บังคับให฾เด็กกินอาหาร เพราะการ บงั คบั เดก็ กินอาหาร เด็กจะเบ่ือและกินอาหารนอ฾ ยลง 9.1.5 ชั่งนํ้าหนัก วัดส฽วนสูง เด็กอย฽างสม่ําเสมอ ถ฾าเด็กมีนํ้าหนัก ส฽วนสูง ไม฽ตาม เกณฑแ ต฾องปรับปรงุ คณุ ภาพและปริมาณอาหารท่ีเด็กกิน 9.2 พาเด็กไปตรวจสุขภาพและรับภูมิคุ้มโรคท่ีโรงพยาบาลอย่างต่อเนื่องตามนัด หมาย เจ฾าหน฾าทส่ี าธารณสุข จะนัดหมายวนั ตรวจสขุ ภาพและใหภ฾ ูมิคุ฾มกันโรคพื้นฐานให฾แก฽เด็กเป็นระยะ พ฽อแมจ฽ าํ เปน็ ต฾องนําเด็กไปตามนัดหมาย เพราะเด็กจะไดร฾ บั การตรวจสุขภาพ พฒั นาการรับภูมิค฾ุมกันโรค ที่สามารถปูองกันได฾ เช฽นโรคโปลิโอ คอตีบบาดทะยัก ไอกรน ไวรัสตับอักเสบบี โรคหัดเยอรมันโรคคาง ทมู โรคหัดโรคไขส฾ มองอักเสบวัณโรค นอกจากเด็กได฾รบั การตรวจสขุ ภาพและรับภูมิค฾ุมกนั โรคแล฾ว เดก็ จะ ได฾รับการตรวจพัฒนาการ เพื่อคัดกรองความผิดปกติทางด฾านพัฒนาการอัน ส฽งผลให฾เด็กได฾รับการแก฾ไข ตัง้ แต฽เร่มิ แรก 9.3 ฝกึ เดก็ ให้มสี ุขอนามยั ที่ดี รักษาความสะอาด เดก็ มีสุขภาพที่ดีและแข็งแรงมาจาก พ้ืนฐานจากการรักษา ความสะอาด ด฾วยล฾างมือก฽อนหลังกินอาหารและขับถ฽าย อาบน้ํา สระผม เป็น ประจาํ 9.4 ดูแลรักษาความสะอาดของปากและฟัน พ฽อแม฽ควรใช฾ผ฾าชุบน้ําสะอาดเช็ดภายใน ปากอยา฽ งสม่ําเสมอ หลังรับประทานอาหารกอ฽ นท่ฟี นใ จะขนึ้ เมื่อเดก็ อายุประมาณ 9 เดือน จะมีฟในนํ้านม ข้นึ ควรใชผ฾ ฾าสะอาดชุบนาํ้ เชด็ ฟใน อย฽างน฾อยวันละครั้ง และฝึกให฾เด็กแปรงฟในเวลาเช฾าและก฽อนนอนทุก วนั และพาเดก็ ไปพบทนั ตแพทยอแ ย฽างสมาํ่ เสมอ เพือ่ ตรวจสขุ ภาพฟในและเคลือบฟลอู อไรดแปูองกนั ฟในผุ 10. ปอ้ งกันอบุ ตั ิเหตุ เด็กปฐมวัยยังไม฽สามารถดูแลและปูองกันตนเองได฾ พ฽อแม฽จําเป็นต฾องดูแลและจัด สภาพแวดล฾อมภายในบ฾าน และนอกบ฾าน เพื่อปูองกันอุบัติเหตุท่ีอาจเกิดข้ึนทุกเวลา โดยพ฽อแม฽ ดาํ เนนิ การไดด฾ ังนี้ 10.1 จัดสภาพแวดล้อมท่ีปลอดภัยสาหรับเด็กทั้งในบ้าน และนอกบ้านโดยพิจารณา ประเด็นต฽อไปนี้ 10.1.1 จัดบริเวณท่ีเด็กอย฽ูให฾ปลอดภัย มีประตูกั้นทางข้ึนลงบันได ห฾องนํ้า หอ฾ งครัว เฉลียง ระเบยี ง และใสก฽ ลอนเปน็ ประจําปูองกันเด็กปืน 10.1.2 ระวังการพลัดตก หกล฾ม ซึ่งพบบ฽อยมากในเด็กเล็ก จึงต฾องไม฽วางเด็กเล็ก บนโตะ฿ เก฾าอี้ เตยี งนอนตามลําพงั 10.1.3 ไม฽ใช฾รถพยุงตัวเด็ก รถหัดเดิน) กับเด็กเล็ก เพราะทําให฾เด็กเดินช฾า และมี โอกาสพลิกคว่าํ หรือ ตกที่สูงได฾ง฽าย 10.1.4 ไม฽ปล฽อยให฾เด็กอายุต่ํากว฽า 3 ปี เล฽นนํ้าตามลําพัง ไม฽ว฽าจะเป็นอ฽างน้ํา กะละมงั ถงั น้าํ รวมท้ังไม฽ ปล฽อยให฾อยูใ฽ กลค฾ ูคลอง บ฽อนาํ้ ตามลาํ พังโดยไมม฽ ีผใู฾ หญ฽อยู฽ดว฾ ย

100 10.1.5 ติดตั้งปลั๊กไฟสูงจนเด็กเอื้อมมือไม฽ถึง และใช฾อุปกรณแครอบปลักไฟ เพ่ือ ไม฽ให฾เด็กเล฽นไดโ฾ ดย เฉพาะเดก็ เลก็ ทชี่ อบใชน฾ วิ้ แหยเ฽ ลน฽ และควรติดตัง้ เครอื่ งตัดไฟอัตโนมตั ิ ปอู งกันไฟฟาู ลดั วงจร 10.1.6 ไม฽ให฾เดก็ อายุต่ํากว฽า 2 ปี นั่งซ฾อนรถจักรยานยนตแ หรือถ฾าเด็กอายุมากกว฽า 2 ปี โดยสารรถ จักรยานยนตแ ต฾องให฾เดก็ สวมใส฽หมวกกันนริ ภยั เสมอ 10.1.7 ไม฽ใหเ฾ ด็กน่งั ตกั พ฽อแม฽ขณะขับรถยนตแ หรืออ฾ุมเด็กน่ังท่ีนั่งข฾างคนขับ เพราะ ถา฾ เกิดอบุ ัตเิ หตุ เด็กจะบาดเจ็บรนุ แรงจากการกระแทกพวงมาลัยรถ หรือถุงลมนิรภยั ดา฾ นหนา฾ ของรถ 10.1.8 ไม฽ปล฽อยเด็กให฾เดินถนนตามลําพัง เมื่อจูงเด็กต฾องให฾เด็กเดินด฾านในเสมอ และสอนเด็กให฾ หลกี เล่ียงการเลน฽ ใกลถ฾ นน 10.1.9 ไม฽ปล฽อยให฾เด็กอย฽ูกับหมา แมว ตามลําพัง เพราะอาจถูกกัดได฾ง฽าย ควร สอนเด็กไม฽ให฾เล฽นกับ หมา แมว ที่ไม฽ร฾ูจัก หรือลูกหมาที่แม฽หมาอยู฽ด฾วยสิ่งสําคัญ ต฾องสอนเด็กไม฽ให฾รังแก สตั วแ เช฽น ดงึ หู ดึงหาง ตี เตะ และ แยง฽ จานอาหารสตั วแ เปน็ ต฾น 10.2 เฝา้ ดแู ล ปกป้อง คุม้ ครองเดก็ อยา่ งใกลช้ ดิ โดยพจิ ารณาประเดน็ ตอ฽ ไปนี้ 10 2.1 เด็กจะต฾องอยใ฽ู นสายตาพอ฽ แม฽ ผู฾ใหญ฽ตลอดเวลา และควรอยู฽ในระยะเอ้ือม มือถึงได฾ 10.2.2 ไม฽ปล฽อยเด็กให฾อยู฽กับคนไม฽ค฾ุนเคยตามลําพัง พ฽อแม฽ต฾องสอนเด็กไม฽ให฾คน อื่นๆ ที่ไม฽ใช฽พ฽อแม฽ จับต฾องตัวเด็ก และไม฽ไปเท่ียวเล฽นกับคนอื่นโดยพ฽อแม฽ยังไม฽อนุญาตหรือไม฽อยู฽ในที่ น้ันๆ 10.3 การสอนเดก็ ให้รู้จักอันตราย ถ฾าเด็กโตข้ึน เรียนรู฾คําสั่งง฽าย ๆ ได฾ พ฽อแม฽ต฾องสอนเด็ก ให฾หลีกเหลี่ยงอันตราย เช฽น ไม฽เอาของเข฾าปาก ไม฽เล฽นใกล฾แหล฽งน้ํา หลีกเลี่ยงปีนปุายที่สูง การเล฽นบน บันได ท่ีสงู ไม฽รงั แกสัตวแ เปน็ ต฾น 11. เตรยี มความพร้อมสู่สังคมนอกบ้าน เมื่อเด็กอาย 3 ปี ข้ึนไป เด็กเรียนร฾ูการเข฾าสังคม เล฽นรวมกล฽ุม และเด็กจําเป็นต฾องมีเพื่อน พ฽อแมค฽ วรปฏบิ ตั ิดงั นี้ 11.1 ควรเลือกศูนย์พัฒนาเด็กหรือโรงเรียนอนุบาลท่ีอยู่ใกล้บ้านมีมาตรฐาน สถานท่ี สะอาด ปลอดภยั และมีครูผด฾ู ูแลมคี ณุ ภาพ จาํ นวนเพียงพอกบั เดก็ มขี องเล฽นส่ือการเรียนรห฾ู ลากหลาย มี กิจกรรมสําหรับเด็กเหมาะสําหรับการพัฒนาการเด็ก มีการตรวจสุขภาพ ประเมินการเจริญเติบโต พัฒนาการอยา฽ งสมาํ่ เสมอ ใหโ฾ อกาสพ฽อแม฽ มีส฽วนรวมในการดูแลเดก็ 11.2 พาเด็กไปทาความคุ้นเคยกับศูนย์พัฒนาเด็กใกล้บ้านโดยพ฽อแม฽ไปอยู฽ด฾วยใน ระยะแรก 11.3 พูดจูงใจให้เดก็ อยากไปศูนยพ์ ฒั นาเด็ก อย฽าข฽ูเด็กใหก฾ ลวั

101 สรปุ ได฾วา฽ การอบรมเลี้ยงดูเด็กในยุคปใจจุบัน พ฽อแม฽ต฾องมีความร฾ู ความเข฾าใจพัฒนาการของเด็ก ในแตล฽ ะ ช฽วงวัยและพัฒนาเด็กใหเ฾ ตบิ โตสมบรู ณแท้งั ด฾านร฽างกาย สตปิ ใญญา อารมณแ จิตใจและสังคมอย฽าง สมบูรณแ ให฾เวลาใน การอบรมเล้ียงดูเด็กด฾วยความรัก ความอบอุ฽น และดูแลความปลอดภัย สอนเด็ก อย฽างมีเหตุมีผล พร฾อมทั้งเป็น แบบอย฽างให฾แก฽เด็กและปรับตัวให฾เท฽าทันสภาพแวดล฾อมที่มีการ เปลยี่ นแปลงทร่ี วดเร็ว เพ่อื ชว฽ ยพัฒนาให฾เด็กเตบิ โต เป็นเดก็ ดี เด็กฉลาด และมีคณุ ธรรม ต฽อไป

102 บรรณานกุ รม กุศล สุนทรธาดา และคณะ (2540) ทบทวนสถานการณ์และองค์ความรู้เก่ียวกับการอบรมเล้ียงดูเด็กใน ประเทศไทย กรุงเทพมหานคร สถาบันวจิ ัยประชากรและสังคมมหาวิทยาลยั มหดิ ล จิตรา วงศแบญุ สนิ (2549) ออกแบบลูกรกั ด้วยวิธีเลีย้ ง กรุงเทพมหานคร โรงพิมพแพาพิมพแ ฉันทนา ภาคบงกช (2544) “การอบรมเล้ียงดทู ี่สรา฾ งเสรมิ ความสุข” วารสารพฤติกรรมศาสตร์ 7 (1) 29- 33 ดวงเดอื น พันธุมนาวิน อรพินทรแ ชมชม และงามตา วนินทานนทแ (2528) ปัจจัยทางจิตวิทยานิเวศท่ี เกีย่ วกับ การอบรมเลย้ี งดเู ด็กของมารดาไทย กรุงเทพมหานคร มหาวทิ ยาลัยศรีนครนิ ทรวิโรฒ ดุลยา จิตตะยโศธร (2552) หลักการรูปแบบการอบรมเลี้ยงดู แนวคิดของ Diana Baumrind's Parenting Styles วารสารมหาวทิ ยาลยั หอการคา้ ไทย 29 (4)173-187 ทิศนา แขมมณีและคณะ (2536) หลักการและรูปแบบการพัฒนาเด็กปฐมวัยตามวิถีชีวิตไทย กรงุ เทพมหานคร โรงพมิ พแ จุฬาลงกรณมแ หาวทิ ยาลยั เพ็ญศรี พิชยั สนธิ (2522) อนามัยครอบครัว กรุงเทพมหานคร อมรินทรแพริน้ ต้ิง มาณี ไชยธีรานวัฒศิริ (2543) การเลี้ยงดเู ดก็ ปฐมวัยบทบาทของสถานเลี้ยงดูเดก็ ม.ป.ท. ลัดดา เหมาะสวุ รรณ และคณะ (2547) เดก็ ไทยวนั น้ีเปน็ อย฽ูอย฽างไร กรุงเทพมหานคร อมิ บราเดอรสแ การ พมิ พแ วิชยั เอกพลากร และคณะ (2551) การสาํ รวจสุขภาพประชาชนไทยโดยการตรวจร฽างกาย คร้ังท่ี 4 พ.ศ. 2551 -พ.ศ. 2552 ม.ป.ท. ศิริกุล อิศรานุรักษแ และปราณี สุทธิสุคนธแ (2550) “การอบรมเล้ียงดูเด็ก” วารสารสาธารณสุขและการ พฒั นา 5 (1)105-118 สํานักสถิติเศรษฐกิจสังคมและประชามติ 2 สํานักงานสถิติแห฽งชาติ (2552) สรุปผลท่ีสาคัญการสารวจ เด็ก และเยาวชน พ.ศ. 2551 กรงุ เทพมหานคร บรษิ ทั เทก็ ซแ แอนดแ เจอรแนัล พบั ลเิ คชน่ั จํากัด สุธรรม นันทมงคลชัย และคณะ (2547) การอบรมเลี้ยงดูเด็กของครอบครัวไทย ข฾อมูลจากการวิจัยเชิง คุณภาพและปรมิ าณกรุงเทพมหานคร ลมิ บราเดอรแสการพมิ พแ สุมน อมรวิวัฒนแ และคณะ (2534) การอบรมเลี้ยงดูเด็กตามวิถีชีวิตไทย: การศึกษาเชิงมานุษยวิทยา กรงุ เทพมหานคร โรงพมิ พแจุฬาลงกรณมแ หาวิทยาลยั อําไพพรรณ ปญใ ญาโรจนแ (2545) การอบรมเล้ียงดเู ด็กกอ่ นวัยเรียน กรุงเทพมหานคร คณะวิทยาศาสตรแ และ เทคโนโลยี สถาบันราชภฏั จันทรเกษม

103 หน่วยท่ี 4 ปัจจัยทมี่ อี ิทธิพลตอ่ การพฒั นาเดก็ ปฐมวยั ของครอบครวั ปัจจัยภายในครอบครวั ท่ีมีอทิ ธิพลตอ่ ชวี ติ ครอบครัวท่มี ีเดก็ ปฐมวัย ชีวิตครอบครัวที่มีเด็กปฐมวัยจะสามารถเลี้ยงดูบุตรหลานให฾มีคุณภาพชีวิตเป็นอย฽างไรน้ัน งานวิจยั ที่ผ฽านมาแสดงให฾เห็นว฽า มีสาเหตุมาจากหลายปใจจัยท้ังภายในและภายนอกครอบครัว ในท่ีน้ีจะ กล฽าวถึงเฉพาะปใจจัยภายใน ครอบครัว 5 ปใจจัยท่ีเก่ียวกับสถานภาพชีวิตค฽ู คุณลักษณะตัวเด็ก เจตคติ และความเชื่อของครอบครัว การส่ือสารใน ครอบครัว และสถานภาพทางเศรษฐกิจและสังคมของ ครอบครวั ปจใ จยั เหลา฽ นี้ถอื ว฽ามอี ทิ ธพิ ลโดยตรงต฽อการตัดสินของ พ฽อแม฽ที่จะทุ฽มเทเวลา พลังกาย พลังใจ และทรัพยากรในการอบรมเลี้ยงดูเด็กปฐมวัยในครอบครัว (Epstein, 1996; Sheldon, 2002 อ฾างถึงใน รตั นา ดวงแก฾ว 2551 : 17) ดงั จะกลา฽ วพอสงั เขปต฽อไปนี้ 1.สถานภาพชีวติ คู่ สังคมไทยในปจใ จบุ นั ได฾เขา฾ สู฽สังคมอุตสาหกรรมอันส฽งผลใหล฾ กั ษณะของครอบครวั ไทยปรับตัวจาก ครอบครัว ขยายไปสู฽การเป็นครอบครัวเดี่ยวท่ีพ฽อและแม฽ต฾องดิ้นรน แข฽งขันเพื่อเล้ียงดูลูกโดยลําพัง ปราศจากการมีญาติผ฾ูใหญ฽ คอยสนับสนุน บางครอบครัวอาจมีคุณภาพของชีวิตคู฽หรือคุณภาพของ ความสัมพันธแระหว฽างพ฽อและแม฽เป็นไปอย฽าง ราบร่ืนสามารถเล้ียงดูลูกให฾ประสบความสําเร็จได฾ ในทาง ตรงกันข฾าม บางครอบครัวประสบกับความล฾มเหลวในการ เล้ียงดูลูก ซึ่งในที่น้ีอาจแบ฽งสถานภาพชีวิตคู฽ ออกเปน็ 2 ลกั ษณะ ไดแ฾ ก฽ ครอบครัวท่ีมีความพร฾อมและครอบครัวที่ไม฽มีความพร฾อม ซึ่งกล฽าวพอสังเขป ดงั น้ี 1.1 ครอบครัวที่มีความพร้อม เป็นครอบครัวที่มีพ฽อและแม฽อยู฽ด฾วยกัน มีความสัมพันธแ ระหวา฽ งพอ฽ แม฽ และลูกอย฽างราบร่ืน และมักเกดิ ขึ้นในครอบครวั ทม่ี คี วามใกล฾ชิดสนิทสนมกนั ดังจะเห็นได฾ จากมีกจิ กรรมร฽วมกัน สม่ําเสมอและเป็นครอบครัวท่ีใส฽ใจกับปใญหาความต฾องการของลูก ปฏิบัติต฽อลูกดี และแสดงออกถงึ ความรัก ความเอาใจใสด฽ แู ลลูกซงึ่ ก็จะส฽งผลให฾เกดิ ความสมั พนั ธใแ นครอบครัวท่ีแข็งแกร฽ง และมคี วามสขุ ซง่ึ เป็นทีย่ อมรับโดยทัว่ ไปวา฽ เดก็ ท่เี ติบโตในครอบครัวท่ีมีท้ังพ฽อและแม฽เล้ียงดูอย฽างอบอุ฽น จะมีสัมพันธภาพท่ีดีกับพ฽อแม฽และมีความพร฾อม ในการเรียนเมื่อเติบโตข้ึนมากกว฽าเด็กที่เติบโตใน ครอบครวั ท่พี อ฽ แมห฽ ย฽าร฾าง 1.2 ครอบครัวท่ีไม่มีความพร้อม เป็นครอบครัวท่ีท้ังพ฽อและแม฽ไม฽มีความร฾ูความเข฾าใจ เก่ียวกับบทบาท การเป็นพ฽อแม฽ ไม฽มีวุฒิภาวะในการเป็นพ฽อแม฽ และขาดแคลนปใจจัยสนับสนุนในการ สร฾างครอบครวั ครอบครัวทไี่ ม฽ พร฾อมแสดงให฾เห็นวา฽ ถงึ แม฾พอ฽ และแม฽จะอย฽ูด฾วยกันแต฽ไม฽ใส฽ใจลูก ทําร฾าย ลกู และไม฽สามารถทาํ หนา฾ ทพี่ ฽อแมท฽ ่ีดีได฾ หรือเปน็ ครอบครวั ทที่ ้งั พอ฽ และแมอ฽ ย฽ูด฾วยกันแต฽ยังไม฽มีวุฒิภาวะ ในการทําหน฾าท่ีเป็นพ฽อแม฽ที่ดี ครอบครัวที่ไม฽พร฾อม ดังกล฽าวจะทําให฾สัมพันธภาพในครอบครัวล฾มเหลว เด็กในครอบครัวเหล฽าน้ีเม่ือเติบโตขึ้นจะต฽อต฾านพ฽อแม฽ของตนเอง และพัฒนาอารมณแและความร฾ูสึกท่ี ต฽อต฾านสังคมด฾วย อันจะส฽งผลเสียต฽อชีวิตของลูกในอนาคต เพราะเด็กจะร฾ูสึกไม฽ ม่ันคงในชีวิต ลักษณะ

104 ครอบครวั ท่ไี ม฽มคี วามพรอ฾ มที่เหน็ ไดอ฾ ยา฽ งชดั เจน เช฽น ครอบครัวพอ฽ แมว฽ ยั รน฽ุ และครอบครวั หย฽าร฾างหรือ ครอบครัวเล้ียงเด่ียว ซึ่งมีรายงานการวิจัยที่แสดงให฾เห็นว฽า ครอบครัวที่ไม฽พร฾อมดังกล฽าวต฾องการได฾รับ ความช฽วยเหลืออยา฽ งทันทว฽ งทีเนือ่ งจากจะส฽งผลเชิงลบต฽อการอบรมเล้ียงดูเด็กเล็ก ดังจะกล฽าวพอสังเขป ต฽อไปน้ี 1.2.1 ครอบครัวพ่อแม่วัยรุ่นจากการรายงานของสํานักข฽าวไทย (5 ธันวาคม 2556) แสดงถึงผลวิจัยว฽า ครอบครัวที่พ฽อแม฽วัยร฽ุนมีปใญหาครอบครัวมากและต฾องการความช฽วยเหลือ เร฽งด฽วนทุกด฾านทั้งเศรษฐกิจและสังคมใน ลักษณะไม฽ยึดติดระเบียบเหมือนระบบราชการ ครอบครัวพ฽อ แม฽วัยร฽ุน อายุท่ีพบน฾อยท่ีสุดเป็นวัยร฽ุนหญิง 13 ปีวัยร฽ุนชาย 15 ปี ส฽วนใหญ฽ท฾องโดยไม฽ตั้งใจ ร฾อยละ 98 ถูกฝุายชายบอกเลิกเม่ือต้ังครรภแ วัยรุ฽นหญิงทําหน฾าที่เลี้ยงลูก มีรายได฾ไม฽เพียงพอกับรายจ฽าย จาก งานวิจัยน้ี จิตตินันทแ เดชะคุปตแ หัวหน฾าคณะที่ปรึกษาโครงการวิเคราะหแสถานการณแ และการศึกษา นโยบายและมาตรการให฾ความชว฽ ยเหลือครอบครัวลกั ษณะพิเศษระยะท่ี 2 ได฾ใหข฾ อ฾ มูลวา฽ สภาพปใญหาพ฽อแม฽วัยรุ฽นในขณะน้ีถือว฽ามีความรุนแรงมาก เด็กหญิงวัยร฽ุน เม่ือร฾ูว฽าตั้งท฾อง จะ พยายาม ทําให฾ตัวเองแทง฾ วิธีการต้ังแต฽บีบทอ฾ งตัวเอง พยายามเก็บเงินเพื่อซื้อยาแปดเหลี่ยมสอดเข฾าช฽อง คลอดเพ่ือ ทําแท฾ง แต฽กว฽าจะเก็บเงินได฾อายุครรภแก็มากจนต฾องบอกพ฽อแม฽ เมื่อพ฽อแม฽รู฾ปใญหาก็พาไปทํา แทง฾ สภาพ ปญใ หาซับซ฾อนมาก พ฽อแม฽วัยรุ฽นส฽วนใหญ฽ไม฽ร฾ูวิธีคุมกําเนิดปูองกันการตั้งครรภแ ปใญหามันเลย ขั้นท่ีจะพูด ว฽าจะปูองกันการมีเพศสัมพันธแก฽อนวัยอันควรอย฽างไร ตอนน้ีมันถึงขั้นที่ว฽า จะบอกให฾เขา ปอู งกนั การตั้ง ครรภอแ ย฽างไร รฐั บาลควรใหค฾ วามสนใจปญใ หาครอบครัวลักษณะพิเศษ เร฽งสร฾างความเป็น ปกึ แผน฽ ของ สถาบนั ครอบครัว เพราะหากไม฽รีบแก฾ไขในเรว็ วัน ปใญหาจะรุนแรงเกินท่ีจะเยียวยา นอกจากน้ี แพทยแหญิงพรรณพิมล หล฽อตระกูล ผู฾อํานวยการสถาบันราชานุกูล กรมสุขภาพจิต กล฽าวว฽า รัฐบาลต฾องจัดระบบสวัสดิการสังคมสําหรับครอบครัวลักษณะพิเศษ ข฾อเสนอเชิงนโยบายควร เฉพาะเจาะจงกลุ฽มเปูาหมายอย฽างพ฽อแม฽วัยร฽ุนต฾องเน฾นปูองกันการต้ังครรภแ ขณะเดียวกัน กลไกการ จัดการปใญหาต฾องมคี วามคล฽องตัว ไมต฽ ิดขัดกฎระเบียบเหมอื นระบบราชการ 1.2.2 ครอบครัวหย฽าร฾างหรือครอบครัวเล้ียงเดี่ยว เด็กท่ีเติบโตในครอบครัว ลักษณะนี้ จะพัฒนาความ รู฾สึกว฽าถูกทอดทิ้ง มีความรู฾สึกความเป็นอิสระอย฽างไม฽มีขอบเขต มีพฤติกรรม ต฽อต฾านสังคม ก฾าวร฾าว มีความวิตกกังวล และมีปใญหาการเรียน เนื่องจากครอบครัวเลี้ยงเด่ียวส฽วนใหญ฽ มักมีสถานภาพทางสังคมและเศรษฐกิจในระดับล฽างซึ่ง อย฽ูในสภาพท่ีต฾องหาเช฾ากินค่ํา และทํางานหนัก เพื่อเลี้ยงดูลูก จึงทําให฾ลูกเสียโอกาสท่ีจะพัฒนาความสัมพันธแที่ดีกับ ครอบครัวและพัฒนาตนเองอย฽าง เตม็ ศกั ยภาพ จากผลวิจยั ของสถาบนั วิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดล เปิดเผยว฽า สังคมไทย จากสภาพสังคมทเ่ี ปลยี่ นแปลงไป อัตราการสมรสมีแนวโน฾มลดลง แต฽อัตราการหย฽าร฾างกลับมี สูงมากขึ้น รูปแบบครอบครัวมีการเปล่ียนแปลงเป็น “ครอบครัวเด่ียว” เพ่ิมมากข้ึนจากร฾อยละ 53.9 ในปี 2551 เป็น ร฾อยละ 55 ในปี 2552 สอดคล฾องกับการสํารวจของสํานักงานสถิติแห฽งชาติที่พบว฽า ในปี 2552 มี ครอบครัวเล้ยี งเด่ียว มากถงึ 2.5 ล฾านครอบครัว และส฽วนใหญเ฽ มื่อพ฽อแม฽แยกทางกัน ลูกจะเลือก “อย฽ูกับ

105 แม฽มากกว฽าพ฽อ” แม฽เลี้ยงเด่ียวจึง มีจํานวนเพ่ิมมากข้ึนทุกปี โดยส฽วนใหญ฽มีรายได฾เดือนละ 10,000 ถึง 30,000 บาท ปใจจุบันแม฽เล้ียงเดี่ยวเปิดตัวเองส฽ู สังคมมากขึ้น ไม฽มองว฽าเป็นปมด฾อยเหมือนแต฽ก฽อน สะทอ฾ นให฾เห็นถึงความเกง฽ แข็งแกร฽ง และม่ันใจในตัวเอง และ ส฽วนใหญ฽ประสบความสําเร็จในหน฾าท่ีการ งานและการเลีย้ งลกู ไปพร฾อม ๆ กนั (มตชิ นออนไลนแ วนั ท่ี 23 มกราคม 2556) สถานภาพชีวิตคู฽ดังกล฽าว จึงเป็นปใจจัยแรกท่ีสําคัญในครอบครัวที่มีเด็กปฐมวัยท่ีจะส฽งผลให฾การ อบรมเล้ียงดู เดก็ ปฐมวยั ประสบความสําเร็จหรือไม฽เพียงใด โดยเฉพาะสถานภาพชีวิตค฽ูในครอบครัวที่ไม฽ พรอ฾ มและไม฽สามารถ ชว฽ ยเหลือตนเองไดร฾ ฐั บาลตอ฾ งให฾การช฽วยเหลอื อย฽างรบี ด฽วนโดยใชท฾ ัง้ วธิ กี ารปูองกนั และแกไ฾ ขปใญหาทเ่ี กดิ ขน้ึ เพ่อื ให฾ เด็กปฐมวัยไดร฾ ับการคุม฾ ครองดแู ลอยา฽ งเสมอภาค 2. คุณลักษณะตวั เด็ก ครอบครวั แต฽ละครอบครัวทม่ี ลี ูกอยใู฽ นวยั 0 ถงึ 5 ปี พบว฽า คุณลักษณะตัวเด็ก อาทิ เพศของเด็ก ลําดับ มีบุตร ลักษณะพ้ืนฐานอารมณแ สุขภาพ และความพิการของเด็ก เป็นต฾น มีอิทธิพลกับชีวิต ครอบครัว (William และคณะ 2000 อ฾างถึงในศิริกุล อิศรานุรักษแ และปราณี สุทธิสุคนธแ 2550: 114) ดังจะกล฽าวพอสังเขปตอ฽ ไปนี้ 2.1 เพศของเด็ก จะเห็นได฾ว฽า ปฏิสัมพันธแระหว฽างพ฽อแม฽และลูกแตกต฽างกันออกไปตามเพศของ ลูก 8 ครอบครัวที่มีลูกผ฾ูหญิงจะอบรมเลี้ยงดูลูกให฾เรียบร฾อย ทํางานบ฾าน ดูแลน฾อง ส฽วนครอบครัวท่ีมี ลูกผ฾ูชายมักจะสอน ให฾ลูกเข฾มแข็งเก็บระงับอารมณแ หรือบางวัฒนธรรม ท่ีให฾ความสําคัญของลูกชาย มากกวา฽ ลูกสาว ทาํ ให฾ลกู ชายได฾รบั การดูแลเป็นอย฽างดี ในขณะท่ลี กู สาวมักจะถกู ทอดท้ิง 2.2 ลาดับการเกดิ บางครอบครวั พ฽อแม฽จะคาดหวงั ในลูกคนโตสงู และจะปฏิบัติต฽างกันกับลูกคน อื่นๆ และ ลูกคนเล็กมักได฾รับการเอาอกเอาใจเป็นพิเศษ ในขณะท่ีลูกคนกลางมักถูกละเลย ทําให฾ลูกคน กลางมีแนวโน฾มเปน็ เดก็ ที่มปี ญใ หาทางอารมณแสูงกว฽าลูกในลาํ ดบั อนื่ ๆ 2.3 ลักษณะพ้ืนฐานอารมณ์ สุขภาพ และความพิการของเด็กในครอบครัวที่มีเด็กท่ีเลี้ยงยาก หรือมีปใญหา สุขภาพ ย฽อมนําความหนักใจมาส฽ูครอบครัว หากครอบครัวไม฽อดทน หรือไม฽มีความพร฾อม ย฽อมทาํ ให฾ทอดทิ้งเด็กได฾ง฽าย หรือเอาใจใส฽เด็กน฾อยลง และลูกอาจถูกทําร฾ายทางวาจาอยู฽เสมอ ในขณะที่ ลกู ทีม่ ีสขุ ภาพดีมีหน฾าตาสะสวยมกั ไดร฾ บั คําชม จากคนรอบข฾าง เป็นท่ีช่ืนชมของพ฽อแม฽ก็จะได฾รับการดูแล เอาใจใส฽ใกล฾ชิดมากข้ึน การอบรมเล้ียงดูเด็กในลักษณะ ดังกล฽าวจะส฽งผลต฽อพัฒนาการทางด฾านความ เชื่อมัน่ ในตนเองของเด็กได฾ จะเห็นไดว฾ า฽ ปจใ จัยคุณลักษณะตัวเด็กดังกล฽าว เก่ียวข฾องกับการดําเนินชีวิตครอบครัวอันสัมพันธแ กบั การอบรมเลยี้ งดูเด็กปฐมวัยซึ่งสามารถส฽งผลต฽อพฤตกิ รรมต฽าง ๆ ของเดก็ ปฐมวยั เมอื่ เติบโตขน้ึ 3. เจตคตแิ ละความเช่ือของครอบครัว เจตคติและความเช่ือของครอบครัวเป็นปใจจัยท่ีสําคัญมากที่มีงานวิจัยหลายเร่ืองสนับสนุนว฽า มี ผลต฽อการ เล้ียงดูลูก ตัวอย฽างเช฽น แฮนเซนและกินสแเบอรแก (Hansen and Ginsberg, 1985 อ฾างถึงใน

106 Lloyd, 1996) กลา฽ วว฽า คุณคา฽ (Values) ทัง้ หลายที่มีอย฽ใู นตวั พ฽อแมไ฽ ม฽ว฽าจะเป็นความซื่อสัตยแ ความเชื่อ ในจรยิ ธรรมของการทํางาน ความ รบั ผดิ ชอบในการทํางาน และการยดึ มน่ั ในหลักการคําสอนของศาสนา มีอิทธิพลต฽อพฤติกรรมของพ฽อแม฽อันจะส฽งผลต฽อ พัฒนาการของลูกได฾มากกว฽าอิทธิพลท่ีมาจากภูมิหลัง ของครอบครัวไม฽ว฽าจะเป็นฐานะทางเศรษฐกิจและการศึกษา โดย เฉพาะ เจตคติและความเชื่อในด฾าน การศึกษา และความเชื่อในความสามารถในตนเองของพ฽อแม฽ (Parent efficacy) จะเป็นตัวกระต฾ุนหรือ เป็นแรงจูงใจให฾พ฽อแม฽ร฽วมพัฒนาลูกอย฽างเต็มที่ เพราะพ฽อแม฽มีความเชื่อมั่นในความสามารถของ ตนว฽า สามารถช฽วยให฾ลูกประสบความสําเร็จในการศึกษาและชีวิตได฾จึงมีแนวโน฾มร฽วมมือกับสถานพัฒนาเด็ก ปฐมวัย เพื่อพัฒนาลูกมากกว฽าพ฽อแม฽ที่ไม฽เช่ือม่ันในความสามารถของตน (Carr & Wilson, 1997, Hoover-Dempsey & Sandler, 1997 อ฾างถึงใน Daungkaew, 2004) สําหรับบริบทของสังคมไทย พบวา฽ การท่พี อ฽ แมต฽ ดั สินใจรว฽ มพฒั นา ลกู กับสถานศึกษาขึ้นอยู฽กับความเช่ือมั่นว฽าตนเองมีความสามารถ ที่จะช฽วยให฾ลูกประสบความสําเร็จในการเรียนมากกว฽า ภูมิหลังด฾านการศึกษาของพ฽อแม฽ (Daungkaew, 2004) ถ฾าหากพ฽อแม฽มีเจตคติหรือความเชื่อว฽า ตนเองไม฽มีความรู฾ความสามารถในการพัฒนาลูกเท฽ากับ ครู พอ฽ แม฽ เหล฽าน้ี ก็จะปล฽อยให฾สถานพัฒนาเด็กดูแลรับผิดชอบเด็กโดยไม฽เข฾าไปก฾าวก฽ายและคิดว฽าไม฽ใช฽ หน฾าท่ีความรับผิดชอบ ของตนท่ีต฾องเข฾าไปร฽วมมือกับสถานพัฒนาเด็ก ดังเช฽น พ฽อแม฽ผู฾ปกครองใน สงั คมไทยบางกลม฽ุ เชื่อม่นั ในระบบการศกึ ษา ทจ่ี ัดโดยโรงเรยี นว฽าชว฽ ยสอนให฾ลูกสามารถ อ฽าน เขียน และ คิดเลขได฾ ซ่ึงถือว฽าเป็นจุดค฾ุมทุนที่ได฾ส฽งลูกเข฾าโรงเรียน จึงไม฽เห็นความจําเป็นต฾องเข฾ามามีส฽วนร฽วมกับ โรงเรียน จึงเหน็ ไดว฾ า฽ เจตคติและความเชือ่ เปน็ ปจใ จัยสาํ คญั ในครอบครัวท่ีมีเด็กปฐมวัยเพราะเป็นแรงผลัก หรอื แรงจูงใจท่ีจะโนม฾ นา฾ วให฾พอ฽ แมม฽ ีพฤติกรรมเก่ียวกบั การอบรมล้ยี งดเู ด็กปฐมวัยใหเ฾ หมาะสมได฾ 4. การสือ่ สารภายในครอบครวั การส่ือสารภายในครอบครัวระหว฽างพ฽อแม฽และลูกนับว฽าเป็นปใจจัยท่ีสํา คัญมากในการพัฒนา ความสัมพันธแ ระหว฽างพ฽อแม฽ลูก โดยท่ัวไป การสื่อสารครอบคลุมทั้งการใช฾ภาษาและไม฽ใช฽ภาษาซ่ึงเป็น การส่ือสารด฾วยภาษากาย หรือ กิริยาท฽าทาง สําหรับในท่ีน้ี ได฾แบ฽งการสื่อสารภายในครอบครัวออกเป็น 2 ลักษณะ ได฾แก฽ การสอ่ื สารทางบวกและ การส่อื สารทางลบ ซ่ึงอธบิ ายพอสงั เขป ดังนี้ 4.1 การสื่อสารทางบวก เป็นการสื่อสารทีด่ ที ั้งการใช฾ภาษาหรือกิริยาท฽าทาง ทําให฾มีพลังใจ เกิด สัมพันธภาพที่ ดีต฽อกันได฾ ครอบครัวท่ีมีต฾นทุนเดิมอยู฽แล฾ว คือ ความผูกพันกันรักใคร฽กันถ฾ามีการสื่อสาร ทางตรงอย฽างสม่ําเสมอและ ให฾เกียรติซึ่งกันและกันจะช฽วยให฾ครอบครัวมีความเข฾าใจกันได฾ดีย่ิงขึ้น อยา฽ งไรกต็ าม การส่ือสารทางตรงและบ฽อย ๆ กไ็ มไ฽ ดห฾ มายความวา฽ จะทําให฾ครอบครัวเข฾าใจซึ่งกันและกัน ได฾เสมอไป หรือทําให฾สัมพันธภาพดีข้ึน เพราะอาจมีความ ไม฽ชัดเจนในการส่ือความและมีการตีความ คลาดเคลื่อนได฾ ด฾วยเหตุน้ี ครอบครัวจึงต฾องเรียนรู฾ทักษะการฟใงและการ ถามซึ่งเป็นทักษะท่ีสําคัญมาก

107 ของการสื่อสาร การฟงใ และการถามตอ฾ งสัมพันธกแ ัน การฟงใ จงึ ต฾องฟใงอย฽างต้งั ใจเพ่ือนํา ไปสู฽การแก฾ปใญหา และการถาม ตอ฾ งถามเพ่ือเกิดกระบวนการคดิ ที่จะนําไปส฽ูทางแก฾ปใญหาเช฽นกัน ลกั ษณะการฟใงที่มคี ุณภาพมีเทคนคิ สาํ คญั 3 ประการ (พนิตตา ภาสรุ นิ ทรแ 2554) ได฾แก฽ 1) เปิดใจ คือ เปิดใจยอมรับเร่ืองท่ีจะฟใงก฽อน บางคนอยากฟใงแต฽เร่ืองที่ดีสําหรับตนเอง ซึ่งการ เปิดใจ นัน้ ตอ฾ งไม฽เลอื กเรอ่ื งทจ่ี ะต฾องฟใง ยอมรบั แม฾จะเปน็ เร่ืองทไ่ี ม฽ดีหรือทาํ ให฾ไม฽สบายใจ 2) เปิดตา คอื การสอื่ สารโดยการสบตา การสบตาขณะท่ีฟใงด฾วยน้ันทําให฾สะท฾อนถึงความจริงใจ มากขน้ึ 3) เปดิ หู คอื การฟงใ ให฾ได฾ยินชัด ๆ ฟใงให฾ถูกต฾อง ไม฽สรุปหรือตีความเอาเอง ในบางคร้ังการได฾ยิน อาจ ไมช฽ ดั เจน ซง่ึ เราต฾องทวนโดยใหเ฾ ขาพดู อีกครงั้ การฟใงก็จะมปี ระสทิ ธภิ าพข้ึน จึงเหน็ ได฾วา฽ การฟงใ เป็นทักษะทีส่ าํ คัญของการส่ือสารที่มีคุณภาพ ในศาสนาพุทธสายมหายานจะ ให฾ความ สําคัญท่ีการฟใงก฽อน เพราะถือว฽าการฟใงเป็นวิธีการแสดงความรักที่ยิ่งใหญ฽ บางท่ีแค฽การฟใงท่ีดี ตั้งใจฟใงก็ทําให฾ ผู฾พดู สบายใจข้นึ ได฾ การฟใงจึงเป็นวธิ ีการแสดงความรักพ้ืนฐานและทรงพลงั ที่สุดอยา฽ งหนง่ึ ซึ่งสอดคล฾องกับจิตวิทยา ตะวันตกท่ีเชื่อว฽า การต้ังใจฟใงเป็นการยอมรับ เปิดโอกาสให฾มีการระบาย อารมณแแ ละความรู฾สกึ และเป็นการแสดง ความเข฾าใจและเห็นใจท่ีเป็นพ้ืนฐานท่ีสุด ดังนั้น การฟใงอย฽างมี คณุ ภาพถอื เปน็ การแสดงความรกั ทม่ี คี ุณภาพตอ฽ คนในครอบครวั 4.2 การส่ือสารทางลบ เป็นการสื่อสารในครอบครัวท่ีใช฾ภาษาท่ีแสดงถึงการออกคําสั่ง การ ตาํ หนิติเตียน การ แนะนาํ หรือสอน ซ่ึงถือว฽าเป็นการสอื่ สารทมี่ คี วามบกพรอ฽ ง ทําใหอ฾ ีกฝาุ ยหน่งึ ไม฽เข฾าใจ มีอารมณแเข฾ามาแทรก มีทัศนคติ ท่ีเป็นไปในทางลบ เร่ิมคุยกันไม฽ร฾ูเร่ือง แก฾ปใญหาไม฽ได฾ เกิดผลเสีย ต฽อเน่ืองเป็นปใญหาซ฾อนข้ึนมาได฾ โดยเฉพาะครอบครัว ต฾องพยายามหลีกเล่ียง เพราะจะทําให฾ผ฾ูฟใงเกิด ความตอ฽ ตา฾ นได฾ โดยเฉพาะอยา฽ งยง่ิ ลูกจะเลียนแบบพฤติกรรมของ พอ฽ แม฽ พ฽อแมจ฽ งึ ตอ฾ งระมดั ระวังคําพูด และการแสดงออก เพอื่ ไม฽เปน็ แบบอย฽างใหก฾ บั ลกู ในสถานการณแเช฽นนี้ต฾องการการส่ือสารที่มีคุณภาพซึ่งเป็นการส่ือสารทางตรงท่ีใช฾การพูดคุยกัน ร฽วมกันหาทางแก฾ปใญหาร฽วมกัน อาจเกิดขึ้นในระหว฽างทํากิจกรรมร฽วมกัน อาทิ การรับประทานอาหาร ร฽วมกันกับครอบครัว ซึ่งมีประโยชนแหลายอย฽าง เพราะนอกจากจะช฽วยสร฾างสัมพันธภาพที่ดีแล฾วยังช฽วย ปูองกันปใญหาทางภาวะโภชนาการ เช฽น โรคอ฾วนในวัยเด็ก ข฾อบกพร฽องทางการรับประทานอาหาร พฤตกิ รรมไม฽เหมาะสมในการนง่ั โตะ฿ อาหาร รวมถึง การปูองกันปใญหาอ่ืน ๆ ที่จะพัฒนาไปสู฽ความรุนแรง ได฾ ดงั นนั้ การรบั ประทานอาหารรว฽ มกันจงึ เป็นช฽วงเวลาคณุ ภาพ ทคี่ รอบครวั สามารถส่ือสารกันเพื่อสร฾าง ความเขา฾ ใจซึ่งกันและกนั ในทางตรงกนั ขา฾ มครอบครัวท่เี ลือกการส่ือสารโดยทางออ฾ ม อาทิ ทิ้งโน฾ตไว฾ตาม ตู฾เย็นและคาดหวังว฽าอีกฝุายจะได฾อ฽านข฾อความน้ัน ไม฽อาจจะพัฒนาความสัมพันธแภายใน ครอบครัวให฾ เข฾มแข็งและม่นั คงได฾

108 จงึ เห็นไดว฾ า฽ การส่ือสารเปน็ ปจใ จัยสาํ คญั ท่ีจะเสริมสร฾างพลังบวกให฾เกิดข้ึนในครอบครัวได฾ นั่นคือ คนใน ครอบครัวต฾องคุยกันให฾เข฾าใจ ฟใงกันให฾ได฾ยิน และถามให฾เป็น พร฾อมกับสามารถใช฾ภาษากายได฾ อยา฽ งเหมาะสม ซง่ึ เป็นอีกหนึง่ แนวทางในการสรา฾ งความเข฾มแขง็ ทางใจในครอบครัวท่มี ปี ระสิทธภิ าพ 5. สถานภาพทางเศรษฐกิจและสงั คมของครอบครัว สถานภาพทางเศรษฐกิจและสังคม (Social Economic Status, SES) ของครอบครัว โดยท่ัวไป หมายถึง ระดับการศึกษา รายได฾ และอาชีพของพ฽อแม฽ผ฾ูปกครอง ซ่ึงเป็นปใจจัยสําคัญท่ีส฽งผลต฽อ พฤติกรรมการเลย้ี งดูลกู ของ ครอบครัว และในขณะเดียวกันกส็ ฽งผลตอ฽ ทั้งพฒั นาการด฾านสุขภาพและการ เรียนรู฾ของเด็กปฐมวัย ครอบครัวท่ีพ฽อและ แม฽มีข฾อจํากัดทั้งรายได฾และการศึกษา จะมีความกดดันมาก และมักจะไม฽ค฽อยมีเวลาเลี้ยงดูลูกอย฽างมีคุณภาพ เนื่องจาก ท้ังพ฽อและแม฽ต฾องทํางานนอกบ฾านเพื่อหา รายได฾เลี้ยงครอบครัว มีงานวิจัยสนับสนุนว฽า ในครอบครัวท่ียากจน เด็กเล็ก จะมีความเส่ียงสูงเร่ือง ปญใ หาสุขภาพและการเข฾าถึงบริการทางสุขภาพ (Soliday, 2004) นอกจากนี้ ในด฾านการเรียนรู฾ ของลูก พ฽อและแม฽มักคิดว฽าตนเองไม฽มีความร฾ูเพียงพอท่ีจะสอนลูกได฾ประกอบกับเมื่อมีการปฏิรูปการศึกษา พ฽อ และแม฽ ก็ไม฽เข฾าใจวิธีการพัฒนาเด็กแบบเน฾นเด็กเป็นสําคัญ (Child-centered approach) และยอมรับ ว฽าครู คือ ผู฾ท่ีรู฾ มากกว฽าตน ซ่ึงตรงข฾ามกับครอบครัวที่ค฽อนข฾างมีความพร฾อมมักจะมีคําถามและมีข฾อ เรียกร฾องต฽อการจัดประสบการณแ ให฾กับเด็กเล็ก รวมถึงการบริหารจัดการด฾านต฽าง ๆ ของสถานพัฒนา เด็กปฐมวัยให฾มีคุณภาพ (อภิญญา เวชยชัย 2544) จึงเห็นได฾ว฽า ความแตกต฽างของสถานภาพทาง เศรษฐกิจและสังคมของครอบครัว ทําให฾พ฽อแม฽มีความคิดและมีการ ปฏิบัติเกี่ยวกับการเลี้ยงดูและการ พัฒนาเด็กปฐมวัยต฽างกัน ครอบครัวท่ีมีฐานะทางสังคมระดับปานกลาง และระดับ สูงมักคิดว฽า ระบบ การศึกษาควรให฾ท้ังพ฽อแม฽ผู฾ปกครองและครูมีส฽วนร฽วม แต฽ครอบครัวท่ีมีฐานะทางสังคมระดับตํ่า มักมอง ว฽าระบบการศกึ ษาเปน็ หน฾าทขี่ องสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยมากกว฽าครอบครวั อย฽างไรก็ตาม สถานภาพทางเศรษฐกิจและสังคมไม฽ใช฽ปใจจัยสําคัญของครอบครัวที่ส฽งผลต฽อการ ปฏิบัติใน การเล้ียงดูลูกของครอบครัวเสมอไป เพราะว฽า ถ฾าพ฽อแม฽ท่ีฐานะยากจนหรือมีการศึกษาน฾อย หากไดร฾ ับการโน฾มน฾าวจาก ผเู฾ ชียวชาญเด็กเลก็ หรอื สถานพัฒนาเดก็ ปฐมวัยให฾เข฾ามามีส฽วนร฽วมในบทบาท ที่เหมาะสมและสอดคล฾องกับ ความสามารถของพ฽อแม฽ ก็มีความเป็นไปได฾ท่ีพ฽อแม฽จะเห็นศักยภาพของ ตนเองในการเล้ียงดูลูกให฾มีสุขภาพที่ แข็งแรงและพัฒนาการเรียนรู฾ของลูกได฾ และให฾ความร฽วมมือกับ สถานพฒั นาเดก็ ปฐมวยั โดยเฉพาะถ฾าสถานพัฒนา เด็กปฐมวัยใหก฾ ารตอ฾ นรบั ทอ่ี บอ฽นุ และใหค฾ วามสาํ คัญ กับพอ฽ แม฽ กย็ ิง่ จะทําให฾พ฽อแม฽ตอ฾ งการเข฾ามามีสว฽ นรว฽ ม แลกเปลี่ยนประสบการณแความรู฾ความสามารถกับ ครมู ากยิ่งข้ึน (Ho & Wilms, 1996 อา฾ งถึงใน รัตนา ดวงแกว฾ 2551 : 18) อาจสรุปได฾ว฽า ปใจจัยภายในครอบครัวดังกล฽าวล฾วนมีอิทธิพลต฽อชีวิตครอบครัวที่มีเด็กปฐมวัย โดยตรง เพราะ เป็นปใจจัยท่ีจะทาให฾ครอบครัวตัดสินใจทุ฽มเทเวลา พลังกาย พลังใจ และทรัพยากรเพื่อ ช฽วยพฒั นาลูกท้ังท่ีบ฾านและ ร฽วมมือกับสถานพัฒนาเด็กปฐมวัย ซึ่งการเรียนร฾ูปใจจัยเหล฽าน้ีจะช฽วยให฾การ

109 วางแผนพัฒนาครอบครัวในการเล้ียงดู เด็กปฐมวัยมีความเหมาะสมและสอดคล฾องความต฾องการของแต฽ ละครอบครัวมากขนึ้ 2. ปจั จัยภายนอกครอบครวั ทีม่ ีอิทธพิ ลต่อชวี ติ ครอบครวั ทม่ี เี ด็กปฐมวยั ชีวิตครอบครัวท่ีมีเด็กปฐมวัยกับคุณภาพการเลี้ยงดูเด็กจะมีความ ขึ้นอยู฽กับปใจจัยภายใน ครอบครัวดังกล฽าวมาแล฾ว ยังขึ้นอยู฽กับปใจจัยภายนอก กล฽าวถึง ปใจจัยสําคัญ 5 ปใจจัย ดังนี้ ประเพณี วฒั นธรรมของสังคม ส่ือและเทคโนโลยี ทางด฾านเศรษฐกิจและสังคม การมีเครือข฽ายทางสังคมและภาวะ ฉุกเฉนิ และภัยพิบตั ทิ างธรรมชาติ 1. ประเพณวี ัฒนธรรมของสงั คม ครอบครัวแต฽ละครอบครัวมีประเพณีวัฒนธรรมของสังคมเป็นส่ิงแวดล฾อมซ่ึงมีอิทธิพลต฽อ พฤติกรรม การอบรมเลี้ยงดูของครอบครัว ทั้งนี้เนื่องจากสังคมคาดหวังเด็กให฾เด็กเติบโตเป็นผู฾ใหญ฽ที่ สามารถปฏบิ ัติตนได฾ เหมาะสมกับสังคมน้ันๆ อย฽างไรก็ตาม ประเพณีวัฒนธรรมความเชื่อบางอย฽างก็เป็น ผลดตี ฽อการอบรมเล้ยี งดูเด็กปฐมวยั และเป็นสง่ิ ทีค่ วรคงไวแ฾ ละสืบทอดกันต฽อไป เช฽น การอบรมเลี้ยงดูให฾ เด็กเคารพผู฾อาวุโส มีความอ฽อนน฾อมถ฽อมตน และไม฽แสดงความเก฽งเหนือผ฾ูอื่น เป็นต฾น ในขณะเดียวกัน ประเพณีวัฒนธรรมความเชื่อบางอย฽างอาจส฽งผลเสียต฽อ พัฒนาการเด็ก ซ่ึงควรได฾รับการแก฾ไขทําความ เข฾าใจใหม฽ เช฽น สังคมไทยไม฽ชอบการเผชิญหน฾าเมื่อมีความขัดแย฾ง ท้ังนี้ อาจเป็นเพราะว฽าสังคมไทยเป็น สังคมท่ีนุ฽มนวล และยอมรับในความมีอํานาจของผ฾ูที่อาวุโสกว฽า ไม฽ว฽าจะเป็น ด฾านอายุ หรือสถานภาพ ทางเศรษฐกจิ และสงั คม วิถีชวี ติ เช฽นนี้ทาํ ใหค฾ รอบครวั ไทยพยายามหลีกเลยี่ งการแลกเปลีย่ น ความคดิ เห็น หรือการนําเสนอข฾อคิดเห็นกับครอบครัวอื่นหรือกับครูที่จะช฽วยแก฾ปใญหาเก่ียวกับพัฒนาการของลูก (IHallinger & Kantamara, 2000 อ฾างถึงในรัตนา ดวงแก฾ว 2551) ทําให฾เสียโอกาสในการเรียนรู฾ส่ิง ใหมๆ฽ นอกจากนี้ ในการเล้ยี งดเู ด็กของชาวไทยมคี วามแตกต฽างในแต฽ละวัฒนธรรม ดงั เชน฽ ชาวไทยพุทธ และชาว ไทยมุสลิมในภาคใต฾ มีพฤติกรรมการกินส฽วนใหญ฽แตกต฽างกัน คือ ชาวไทยพุทธกินอาหารหมวด ผกั มากกว฽า ชาวไทย มุสลิมให฾ลูกดื่มนมแม฽และนมผสมมากกว฽า และเริ่มให฾อาหารอื่นแก฽ทารกตั้งแต฽อายุ ตํ่ากวา฽ 1 เดอื น ชาวไทยพุทธให฾ อาหารเนื้อสัตวแในเวลาที่เหมาะสม และมีความเช่ือในเร่ืองอาหารแสลง และอาหารบํารุงมากกว฽า ส฽วนท่ีคล฾ายคลึงกันท้ัง 2 วัฒนธรรมวันธรรม คือ นิยมกินอาหารพร฾อมกันทั้ง ครอบครัวอาหารท่ีกินมักไม฽ครบ 5 หม฽ู และพบว฽า สภาพทางเศรษฐกิจ จะสังคมของครอบครัวท่ีมีเศรษ ฐานะดีจะมกี ําลังเงินทจี่ ะซื้ออาหาร หรือจัดสภาพแวดล฾อมในครอบครัวได฾ดกี วา฽ ครอบครัวที่มีเศรษฐานะ ต่าํ แตม฽ ีระยะเวลาการให฾นมตนเองเล้ยี งลูกสั้นกว฽าเพราะต฾องออกไปทํางานนอกบ฾าน และมี กําลังซื้อนม ผสมมากกว฽า และครอบครัวที่มีการศึกษาดี ฐานะดีสามารถนําวิธีการท่ีจะช฽วยพัฒนาลูกท้ังทางร฽างกาย อารมณแ สังคม สติปใญญา และจริยธรรม มาใช฾ในการเล้ียงลูกได฾ดีกว฽าครอบครัวในลักษณะตรงกันข฾าม (วัฒนา ประทุมสันธแุแ ละคณะ 2529 อา฾ งถงึ ในศิรกิ ลุ อศิ รานรุ กั ษแ และปราณี สุทธิสคุ นธแ 2550: 108)

110 เม่ือเปรียบเทียบการอบรมเลี้ยงดูของครอบครัวในวัฒนธรรมตะวันออกและตะวันตก จะพบว฽า ในวัฒนธรรม ตะวันออกจะเป็นการเล้ียงดูแบบพ่ึงพาอาศัยซึ่งกันและกันระหว฽างสมาชิกในครอบครัว มี ผลทาํ ให฾เดก็ คอ฽ นข฾างพง่ึ พา ผู฾อ่ืน หากเด็กต฾องการพ่ึงพาตนเองจะเกิดความขัดแย฾งในจิตใจ ผู฾ใหญ฽ให฾การ เอาใจใส฽ต฽อเด็กมาก ค฽อนข฾างตามใจ และปกปูองเด็ก ทําให฾เด็กรู฾สึกสะดวกสบายจนไม฽มีระเบียบแบบ แผน ในขณะที่วัฒนธรรมตะวันตก จะส่ังสอนให฾เด็ก ให฾พึ่งพาตนเอง มีอิสระ และเน฾นความสําเร็จของ บุคคล จนบางครั้งเด็กรู฾สึกเหงา อ฾างว฾างได฾ง฽าย มีความภาคภูมิใจ เมื่อไม฽ประสบผลสําเร็จ (จันทิมา องคแ โฆษิต 2540 อา฾ งถึงใน ศิรกิ ลุ อศิ รานุรกั ษแ และปราณี สทุ ธิสุคนธแ 2550: 111) ตารางท่ี 14 เปรียบเทียบลักษณะการอบรมเล้ียงดูระหว฽างครอบครัววัฒนธรรมตะวันออกและ วฒั นธรรมตะวนั ตก รูปแบบ ครอบครวั วัฒนธรรมตะวันออก ครอบครวั วัฒนธรรมตะวันตก เดย่ี วและขยาย เด่ยี ว อทิ ธขิ องครอบครวั ตอ฽ เดก็ มาก น฾อย การพึงพาตนเองของเดก็ นอ฾ ย มาก ความเปน็ ตวั ของตัวเอง น฾อย มาก ความเป็นอิสระ น฾อย มาก ความเก้ือกลู มาก นอ฾ ย ความม่นั คง มาก น฾อย ความซับซอ฾ น มาก นอ฾ ย ที่มา : สิริกุล อิสรานุรักษแ และปราณี สุทธิสุคนธแ (2550) “ การอบรมเลี้ยงดูเด็ก” วารสารสาธารณสุข และการพฒั นา 5 (1) หน฾า 111 จึงเหน็ ไดว฾ า฽ ประเพณีวัฒนธรรมของสังคมแต฽ละสงั คมเปน็ ปจใ จยั ภายนอกครอบครัวท่ีมีผลต฽อการ กําหนด แนวทางการอบรมเล้ียงดูเด็กปฐมวัยให฾เติบโตเป็นพลเมืองที่มีคุณลักษณะตามที่สังคมนั้น ๆ ต฾องการ อย฽างไรก็ตาม สภาพของสังคมในปใจจุบันมีการเปลี่ยนแปลงอย฽างรวดเร็วและรุนแรง ประเพณี วฒั นธรรมความเช่ือในการอบรมเลีย้ งดู เดก็ เลก็ ทอี่ าจเหมาะสมในยคุ สมัยหน่ึง อาจจะไม฽เหมาะสมกับยุค ปใจจุบนั ได฾ จึงเป็นประเดน็ ทคี่ รอบครัวทม่ี เี ดก็ ปฐมวยั ตอ฾ งพิจารณาไตร฽ตรองให฾รอบคอบ 2. สื่อและเทคโนโลยสี ารสนเทศ ความก฾าวหน฾าทางเทคโนโลยีสารสนเทศในปใจจุบันทําให฾ครอบครัวได฾รับอิทธิพลจากส่ือมากข้ึน ท้งั ทางบวก และทางลบ ดงั จะกลา฽ วพอสงั เขปตอ฽ ไปน้ี 2.1 อิทธิพลทางบวกของส่ือและเทคโนโลยีสารสนเทศ จะเห็น และเทคโนโลยี และเด็ก ปฐมวัยกาํ ลงั เจริญเติบโตมาในโลกของเทคโนโลยี ปใจจุบันคือ คอมพิวเตอรแ ซ่ึงปใจจุบันได฾มีการออกแบบ เป็นส่ือนวัตกรรมต฽าง ๆ การเรียนร฾ูและพัฒนาการของเด็ก อาทิ การใช฾เทคโนโลยีเพ่ือรองรับการเรียน

111 ภาษา เป็นเคร่ืองบันทึกเสียง แล฾วเปิดให฾เด็กได฾ยินเสียงท่ีตนเองพูดและอ฽าน จะทําให฾เด็กมีแรงจูงใจใน การร฾ูเรียนภาษา 2 มากข้นึ ทากานาชิ (Taganashi อ฾างถึงในวทิ ยา มานะวาณิชเจริญ ม.ป.ป.) ซึ่ง การใช฾ เทคโนโลยีท้ังหลายเพ่ือการเรียนร฾ูของเด็กปฐมวัย โดยเฉพาะการพ ประยุกตแใช฾จริงในสังคม ดังน้ัน เทคโนโลยีนอกจากจะช฽วยกระตุ฾นความสนใจของเด็กแล฾วยังเปิดโอกาศให฾เด็กมี ส฽วนร฽วมในวิถีทางที่ไม฽ อาจทาํ ได฾ในชน้ั เรยี นแบบดง้ั เดิม การสนับสนุนให฾เด็กปฐมวัยเริ่มใช฾เทคโนโลยีมีในหลายประเทศ ดังเช฽นในประเทศเนเธอรแแลนดแ ได฾เปิดโรงเรียนในรูปแบบใหม฽และเน้ือหาใหม฽จํานวน 11 แห฽ง เรียกอย฽างไม฽เป็นทางการว฽าโรงเรียนไอ แพด (iPad Schools) รบั นกั เรียน รับนักเรียนอายุ 4 ถึง 12 ปี โรงเรียนน้ีไม฽มีอุปกรณแการเรียนประการ เรียนและช้ันเรียนอย฽างเป็นทางการไม฽มีครูประจําช้ัน ไม฽มีตารางรางเรียนยกเว฾น มีเพียงไอแพดหน่ึง เคร่อื งติดตวั นกั เรยี น ทั้งน้ี ปรชั ญาภายใตก฾ ารจดั การศึกษาลักษณะนคี้ ือ การปลอ฽ ยให฾เด็กไดเ฾ รียนร฾ูในส่ิงที่ ตนเองอยากรู฾ ได฾เป็นตัวของตัวเองได฾ปลดปล฽อยความกระหายใคร฽รู฾ของตนเองอออกมาให฾เต็มท่ี และ เติบโตข้ึนมาอย฽างเป็นตัวของตัวเอง ไม฽ถูกหลักสูตรหรือครูเปลี่ยนตัวตนของเด็กแต฽ละคนไป การเรียน แบบน้จี งึ ให฾เสรภี าพในการเรยี นรู฾และความตอ฽ เน่ืองอยา฽ งไมจ฽ ํากดั เวลา และสถานที่ (ไพรัตนแ พงศแพานิชย 2556) จงึ นับว฽าเปน็ แนวคดิ ที่กา฾ วหน฾าท่ีครอบครัวที่มเี ดก็ ปฐมวยั ควรได฾รับร฾ู 2.2 อิทธิพลทางลบของส่ือและเทคโนโลยีสารสนเทศ ในขณะท่ีส่ือและเทคโนโลยีมี ความกา฾ วหนา฾ และช฽วย สนับสนุนพัฒนาการของเดก็ ในอกี ด฾านหน่ึงครอบครัวทมี่ ีเดก็ ปฐมวัยก็เกดิ ภาวะที่ เรียกว฽าถูกคุกคามจากโลกไซเบอรแ หรือเป็นการโดนรังแกจากโลกไซเบอรแ หรือ เรียกกันว฽า Cyberbullying ซ่ึงเป็นความรุนแรงระหว฽างเด็กกับเด็ก เปรียบ เหมือนเด็กในครอบครัวโดนรังแกใน สนามเดก็ เล฽นแต฽เป็นการรังแกด฾วยส่ือออนไลนแหรือโทรศัพทแมือถือ โดยอาจอย฽ู ในรูปแบบการคุกคามใน ปใจเจกบคุ คลหรอื คุกคามทางสังคม หรือทัง้ สองลกั ษณะ โดยส฽งออกมาเป็นภาพ เสียง หรือ ข฾อความท่ีไม฽ ปรากฏตัวบคุ คล เช฽น โพสตแรปู ภาพ ข฾อความทไี่ ม฽จริง ด฽าทอให฾รา฾ ยหรอื ลบเพือ่ นกล฽มุ เดยี วกันออกไป เปน็ ตน฾ สงั คมไทยปใจจุบันไดเ฾ ผชญิ กบั ภยั จากโลกไซเบอรซแ ่งึ นับวันไดท฾ วีความรนุ แรงมากขึ้นเรื่อย ๆ ดังจะ เห็น ได฾จาก ศูนยแวิจัยความสุขชุมชน มหาวิทยาลัยอัสสัมชัญ ได฾วิจัยกรณีศึกษาเด็กและวัยร฽ุนอายุ 7 ถึง 19 ปี ในเขต กรงุ เทพมหานคร และปริมณฑล จํานวน 2,276 ตัวอย฽าง ระหว฽างวันท่ี 22 ถึง 23 เมษายน รา฾ นอินเทอรแเน็ตมีการใช฾ความรุนแรงอาทิ พูดจาหยาบคายโวยวายด฽าทอ และทําร฾ายร฽างกาย อีกท้ังเด็ก และเยาวชนส฽วน ใหญ฽ที่นิยมเข฾าไปเล฽นเกมจะเสี่ยงต฽อการมีพฤติกรรมท่ีไม฽เหมาะสม เนื่องจากเกมท่ี ให฾บริการมีทั้งเกมต฽อส฾ู เกมใช฾ความ รมแรง เกมที่มีภาพโปฺ เกมเกี่ยวกับเพศสัมพันธแ เกรียงศักด์ิ เจริญ วงศศแ กั ดิ์ 2553) เช฽นเดียวกับในต฽างประเทศ ทพ่ี บวา฽ เดก็ จํานวนหนงึ่ ในสามมีโอกาสถูกคุกคามทางโลกไซ เบอรแ โดยเดก็ ร฾อยละ 40 ระบุว฽าได฾ถกู คกุ คามด฾วยการสง฽ ขอ฾ ความผา฽ นโทรศัพทแมือถือ อีกร฾อยละ 30 ระบุ ว฽าถูกคุกคามผ฽านเว็บไซตแเครือข฽ายสังคม (s อีกร฾อยละ 29 ระบุว฽าถูกคุกคามขณะท่ีเล฽นเกมสแออนไลนแ ทัง้ นี้ ภยั จากโลกไซเบอรแ 9ถึง 14 ปี

112 ด฾วยเหตุน้ี ครอบครัวท่ีมีเด็กปฐมวัยจําเป็นต฾องมีความร฾ูเท฽าทันภัยประเภทนี้ เพราะอิทธิพลของ สื่อและ เทคโนโลยใี นยุคปใจจุบันไดส฾ ฽งผลใหส฾ ังคมเปล่ียนแปลงอย฽างรวดเรว็ และรนุ แรงทั้งในด฾านบวกและ ด฾านลบ ซ่ึงทุก ครอบครัวมีโอกาสได฾รับผลกระทบทั้งทางตรงและทางอ฾อม ครอบครัวที่มีลูกเล็ก จาํ เป็นตอ฾ งเรียนร฾ูภัยคุกคามดังกล฽าว เพราะแม฾แต฽เด็กวัย 5 ขวบก็สามารถเข฾าถึงสื่ออินเทอรแเน็ตได฾ บ฾าน จึงไม฽ใช฽ที่ปลอดภัยที่สุดสําหรับเด็ก ๆ และถ฾า ครอบครัวปล฽อยปละละเลย อาจทําให฾ลูกหลานต฾องมี ประสบการณโแ ดยไม฽ได฾คาดคดิ และเมื่อเป็นเช฽นนี้ จะทําให฾เด็ก กลายเป็นเดก็ มีปญใ หาทางอารมณแ สูญเสีย ความเช่อื มัน่ ในตนเองและการเคารพตนเองได฾ ดังน้ันการเฝูาระวังจากภัยโลกไซเบอรแเป็นความรับผิดชอบร฽วมกันของสังคมเพื่อการพัฒนา คุณภาพชีวติ ของ เดก็ โดยเฉพาะตอ฾ งเริ่มจากสถาบันครอบครัวไม฽ว฽าจะเป็นครอบครัวท่ีมีเด็กปฐมวัย หรือ ครอบครวั ท่ีมีเดก็ อยูใ฽ นวัยเรียน พ฽อแม฽ตอ฾ งใหเ฾ วลากับบุตรหลานมากขึน้ มีความชัดเจนในการกําหนดและ ใชก฾ ฎระเบียบในบ฾านเพื่อควบคุมการเล฽นเกม และดูโทรทัศนแของลูก นอกจากน้ี ต฾องใส฽ใจกับการใช฾เวลา ว฽างของเด็กให฾ไปในทางท่ีเกิดประโยชนแในส฽วนของรัฐบาล ควรจัดให฾มีสถานดูแลเด็กเกิดข้ึนในทุกชุมชน ทุกหม฽ูบ฾าน รวมถึงในที่ทํางาน เพื่อให฾ผ฾ูปกครองสามารถทํางานได฾ เต็มที่ โดยมั่นใจได฾ว฽าเด็กได฾รับการ ดูแลอย฽างเหมาะสม นอกจากนี้ รัฐควรมีมาตรการตรวจสอบเกมทุกประเภทที่มี วางจําหน฽ายหรือ ให฾บริการในร฾านอินเทอรแเน็ตเพ่ือกวาดล฾างเกมที่ก฽อให฾เกิดความรุนแรงและอาชญากรรมทางเพศ และ บังคับใช฾กฎหมายอย฽างจริงจังสําหรับผ฾ูฝุาฝืน ส฽วนสถานศึกษาควรร฽วมกับหน฽วยงานภายนอก เพ่ือ วางแผนจัดกจิ กรรม ในช฽วงปดิ เทอม ให฾เด็กและเยาวชนมกี จิ กรรมดี ๆ เปน็ ประโยชนแและดึงเด็กออกจาก โลกของเกมและการอย฽หู นา฾ จอ โทรทัศนแ 3. การเปล่ยี นแปลงทางดา้ นเศรษฐกิจและสงั คม การเปลี่ยนแปลงของเศรษฐกิจและสังคมของประเทศท่ีมุ฽งเน฾นการพัฒนาด฾านอุตสาหกรรม มากขึ้น ก฽อให฾เกิด การอพยพจากชนบทส฽ูเมือง และการไปเป็นแรงงานในต฽างประเทศ ผ฾ูอพยพย฾ายถิ่น ส฽วนใหญ฽มักเป็นแรงงานหน฽ุมสาว และทิ้งเด็กให฾อยู฽ในความดูแลของผู฾สูงอายุ ซ่ึงเรียกภาวะนี้ว฽า “ครัวเรือนแหว฽งกลาง” ซ่ึงส฽งผลท้ังในแง฽บวกและลบ ในทางบวกเด็กจะได฾รับการปลูกฝใงเลี้ยงดูตาม ขนบธรรมเนียมประเพณีแต฽ดั้งเดิม ในทางตรงกันข฾าม ความเจริญใน ยุคโลกาภิวัตนแ เด็กกลุ฽มหนึ่งขาด การดูแลทั่วถึง ผ฾ูปกครองต฽างวัยตามความคิดเด็กไม฽ทัน เมื่อเด็กเติบโตข้ึนจะเกิด ปใญหาวัยร฽ุน ปใญหายา เสพติด ขาดความอบอ฽ุน และปใญหาอ่นื ๆ อีกมากมายตามมา งานวิจัยเร่ือง ชีวิตความเป็นอยู฽ของครัวเรือนไทยในรอบ 2 ทศวรรษ โดย สถาบันวิจัยเพื่อการ พฒั นาประเทศไทย (ทดี ีอารไแ อ) พบวา฽ การเปลย่ี นแปลงโครงสรา฾ งครอบครัวไทยในรอบ 2 ทศวรรษ หรือ 20 ปี แสดงให฾เห็น วา฽ ครัวเรือนไทยห฽างลูกและแหว฽งกลางถึง 2.3 ล฾านครัวเรือน น่ันหมายความว฽า เด็ก ถกู ท้งิ ใหอ฾ ยู฽กับปุูย฽าตายาย หรือ คนนอกซ่ึงมีสัดส฽วนเพิ่มขึ้นอย฽างรวดเร็วถึง 5 เท฽า การที่เด็กมีโอกาสอยู฽ กับพอ฽ แม฽นอ฾ ยลง โดยเฉพาะเด็กในครัวเรือน ยากจน และครัวเรือนแหว฽งกลางเพราะพ฽อแม฽ไปทํางานคน ละจังหวัดหรือแยกทางกันน้ัน ส฽งผลกระทบต฽อการศึกษา และความเป็นอยู฽ของเด็กเป็นอย฽างมาก

113 นอกจากน้ี ยังมีการสํารวจเด็ก 0 ถึง 6 ปีที่ได฾รับการเล้ียงดูโดยปูุย฽าตายาย จํานวน 368 คน ใน ต. หนองปิง จ.มหาสารคาม พบว฽า มที ้ังผลดแี ละผลเสยี กลา฽ วคอื มผี ลดีตรงทีเ่ ด็กได฾รับการเลี้ยงดู เป็นอย฽าง ดเี พอ่ื ทดแทนสว฽ นท่ีขาดจากพอ฽ แม฽ แตผ฽ ลเสยี คือ เด็กจะไดร฾ ับการตามใจมากเกนิ ไป ทําให฾กา฾ วร฾าวเอาแต฽ ใจ ตนเอง นอกจากน้ียังมีการศึกษาหลายๆ ช้ิน พบว฽า เด็กที่ถูกเล้ียงดูโดยปูุย฽า ตายายเพียงลําพัง มี สุขภาพไมแ฽ ตกตา฽ งจาก เด็กกลุ฽มอ่ืนๆ และมปี ญใ หาด฾านพฤติกรรมในโรงเรียนน฾อยกว฽าเด็กท่ีอย฽ูกับพ฽อหรือ แม฽คนใดคนหน่ึงแต฽มีสัมฤทธ์ิทาง การศึกษาท่ีตํ่ากว฽า (หนังสือพิมพแ ASTVผ฾ูจัดการออนไลนแ วันท่ี 29 มีนาคม 2554) 4. การมเี ครอื ขา่ ยทางสงั คมของครอบครวั เครือข฽ายครอบครัว เป็นเครือข฽ายทางสังคม (Social networks) ของพ฽อแม฽ผู฾ปกครองท่ีรวมตัว กันในลักษณะ ของความร฽วมมือกันเพื่อแบ฽งปในความร฾ู ความคิด ประสบการณแและกลยุทธแเก่ียวกับการ อบรมเลี้ยงดูและการให฾ การศึกษาลูก อันจะส฽งผลให฾เกิดความเข฾มแข็งของกลุ฽มพ฽อแม฽ผู฾ปกครองที่จะ ชว฽ ยเหลือปรบั ปรงุ หรือพัฒนาการเรยี นร฾ู ของลกู ใหม฾ ปี ระสิทธิภาพ ซึ่งอาจส฽งผลต฽อทัศนคติและความเช่ือ ของพ฽อแมผ฽ ฾ปู กครองเก่ียวกบั การมีสว฽ นรว฽ มใน การพฒั นาลกู กับสถานพฒั นาเด็กปฐมวัย เครือข฽ายครอบครัวเป็นปใจจัยสําคัญในการขับเคล่ือนความร฽วมมือในการพัฒนาเด็กปฐมวัยของ ครอบครัว เน่ืองจากทําให฾ครอบครัวท่ีมีความพร฾อมท้ังด฾านเศรษฐกิจ ความรู฾ และเทคนิควิธีการอบรม เลยี้ งลกู ได฾มีการกระจาย หรือแบ฽งปในทรัพยากรไปยังครอบครัวท่ีมีทรัพยากรจํากัด ดังน้ัน ครอบครัวท่ีมี เด็กปฐมวยั ควรเห็นความสําคัญ ของการรวมตวั กนั ของพอ฽ แมผ฽ ปู฾ กครองเพื่อเป็นต฾นทุนทางสังคม (Social capital) ของครอบครัว ซึ่งจัดว฽าเป็นต฾น ทนในการพัฒนาเด็กปฐมวัยท่ีถูกท่ีสุด โดยเฉพาะในสังคมไทย ครอบครัวมีแนวโน฾มการหย฽าร฾างเพ่ิมขึ้น หรือเผชิญกับการคุกคามของส่ือมากขึ้น ซ่ึงส฽งผลให฾เด็กและ เยาวชนมีปใญหาด฾านด฾านพฤติกรรม อารมณแ สังคม และการเรียนร฾ู ด฾วยเหตุน้ีการมีเครือข฽ายครอบครัว น฽าจะเป็นทางหนึ่งในการช฽วยเหลือเติมเต็มให฾กับครอบครัวที่เผชิญกับปใญหา ดังกล฽าว ซ่ึงสังคมไทยใน ปใจจุบันครอบครัวได฾ต่ืนตัวกันสร฾างเครือข฽ายมากข้ึน อาทิ เครือข฽ายครอบครัวเล้ียงเดี่ยว เครือข฽าย ครอบครวั เฝูาระวงั สอื่ และสรา฾ งสรรคแส่ือ เครอื ข฽ายผ฾ูปกครองบุคคลออทิสตกิ เป็นต฾น จากงานวิจัยของรัตนา ดวงแก฾ว (Daungkaew, 2004) สนับสนุนว฽า ครอบครัวเด็กปฐมวัยที่มี เครอื ขา฽ ยทาง สงั คมทเ่ี ข฾มแขง็ มีแนวโน฾มมสี ฽วนร฽วมในการพัฒนาลูกมากกว฽าครอบครัวท่ีอยู฽อย฽างโดดเด่ียว และไม฽ว฽าพ฽อแม฽ผ฾ูปกครอง จะมีการศึกษาในระดับใดก็สามารถสร฾างเครือข฽ายทางสังคมกับพ฽อแม฽ ผู฾ปกครองจากครอบครัวอ่ืน ๆ ได฾อย฽างเข฾มแข็ง อันจะนําไปสู฽การมีส฽วนร฽วมในการพัฒนาการเรียนรู฾ของ ลูกมากขึ้น แต฽ทว฽า ในสังคมไทย พบว฽า เครือข฽ายครอบครัวใน สถานพัฒนาเด็กปฐมวัยยังมีความจํากัด ซ่ึงสะท฾อนให฾เห็นว฽า เครือข฽ายครอบครัวในสังคมไทยยังไม฽เข฾มแข็ง เน่ืองจาก ครอบครัวมีความจํากัดทั้ง ในเรื่องเวลาท่จี ะมาพบปะรวมตัวกันและโอกาสท่ีจะไดร฾ บั การส฽งเสรมิ จากสถานพฒั นาเด็ก ปฐมวัยในการ เสรมิ สร฾างความไว฾วางใจระหวา฽ งพอ฽ แมผ฽ ป฾ู กครองดว฾ ยกนั

114 ดังนั้น จึงเป็นบทบาทของผู฾ท่ีเก่ียวข฾องในการพัฒนาครอบครัวที่มีเด็กปฐมวัยที่จะเสริมสร฾าง ความร฾ูความ เข฾าใจกับพ฽อแม฽และครอบครัวและหาโอกาสประสานเชื่อมสายสัมพันธแระหว฽างครอบครัว เพือ่ จะไดเ฾ ปน็ ชุมชนทม่ี ีความ เขม฾ แขง็ และชว฽ ยเหลอื กันเองได฾ในการอบรมเลีย้ งดูเด็กปฐมวยั ให฾มีคณุ ภาพ 5. ภาวะฉุกเฉนิ และภยั พบิ ัตทิ างธรรมชาติ ครอบครัวท่ีมีเด็กปฐมวัยจําเป็นต฾องเรียนร฾ูภาวะฉุกเฉินท่ีเกิดจากภัยพิบัติทั้งภัยธรรมชาติ โรค ระบาด และ ภัยจากการก฽อการร฾าย หรือภัยสงคราม เพราะภัยเหล฽าน้ีส฽งผลกระทบให฾ครอบครัวท่ีมีเด็ก ปฐมวัยตอ฾ งตกอยใ฽ู น ความเสี่ยงตอ฽ การเจ็บปุวย การบาดเจบ็ การขาดสารอาหาร ระบบบริการสุขภาพไม฽ เพียงพอและเขา฾ ถึงไดย฾ าก ความขาดแคลนอาหารและน้ํา ความขาดแคลนระบบสุขาภิบาลที่ดี ตลอดจน ระบบการศึกษาในพ้ืนที่ท่ีเกิดเหตุเกิดการ หยุดชะงัก อันเน่ืองจากการพังทลายของสถานศึกษา อุปกรณแ การเรียนรวมทั้งการขาดแคลนครูผ฾ูสอน ดังเหตุการณแภัย สึนามิท่ีอุบัติขึ้นในเดือนธันวาคม พ.ศ. 2547 และสร฾างความพิบัติอย฽างกว฾างขวางให฾กับพื้นท่ีแนวฝ่ใงทะเลทางใต฾ 400 กิโลเมตรของไทย กระทบ หมู฽บ฾านท้ังหมด 407 หม฽ูบ฾านโดยตรงประชากรประมาณ 1.9 ล฾านคนรวมถึงเด็ก 600,000 คน ในหก จังหวัด ได฾แก฽ สตลู ตรงั กระบ่ี ภูเก็ต พังงาและระนองได฾รับผลกระทบจากภยั พบิ ัติคร้ังน้ี นอกจากนี้ ภัยพิบัติทางธรรมชาติ เช฽น แผ฽นดินไหว น้ําท฽วม สินามิ ไฟไหม฾ ภาวะโลกร฾อน อีกท้ัง ภยั สงครามเป็นสาเหตุให฾มีการอพยบย฾ายถิ่นมากยิ่งข้ึน ซ่ึงอาจนําไปสู฽การเส่ือมสลายของครอบครัว เกิด การพลัดพลาดไม฽ว฽าจะเป็นการสูญเสียของบุคคลในครอบครัว หรือการหย฽าร฾าง เกิดความยากจน เด็ก กลายเป็นกล฽ุมเสี่ยงเป็นเหยื่อการเกิดทารุณกรรม การทอดท้ิง หรือการนําไปใช฾ประโยชนแเพ่ือหารายได฾ ให฾กบั ครอบครวั ในภาวะฉุกเฉินและภัยพิบัติทางธรรมชาติดังกล฽าว สถาบันแห฽งชาติเพ่ือการพัฒนาเด็กและ ครอบครัว มหาวิทยาลัยมหิดล ได฾จัดทําเอกสาร “ ความรู฾เพ่ือชีวิต: พร฾อมรับมือภาวะ” ซึ่งสาระสําคัญ ของเอกสารมดี งั น้ี 1. ในภาวะภัยพิบัติและฉุกเฉิน เด็กยังคงมีสิทธิที่จะครบ ไม฽ว฽าจะเป็นภัยพิบัติทางธรรมชาติ โรค ระบาด ภัยจากการกอ฽ การรา฾ ย หรอื ภัยสงคราม 2.เอก ครอบครัว โรงเรียน และชุมชน ต฾องมีการวางแผนรับมือกับภัยพิบัติล฽วงหน฾า ต฾องซักซ฾อม ความเข฾าใจ ตรวจสอบระบบการเตือนภยั และการเตรียมพร฾อมเพอื่ รองรบั ภัยพิบตั อิ ย฽างสมาํ่ เสมอ 3.ในภาวะภัยพิบัติ เด็กมักเสียชีวติ จากโรคหัด ท฾องร฽วง ปอดอกั เสบมาลาเรีย การขาดสารอาหาร และภาวะ แทรกซ฾อนตา฽ ง ๆ ที่เกดิ กบั ทารกแรกเกดิ ต฾องใสใ฽ จและดูแลให฾ดเี ปน็ พเิ ศษ 4. โรคระบาดที่รุนแรง อาจกลายเป็นภัยพิบัติได฾ ในกรณีของการระบาดของไข฾หวัดใหญ฽ท่ัวโลก พบว฽า การ แพร฽ระบาดของเชื้อโรค เกิดข้ึนได฾อย฽างง฽ายดายเม่ือคนอยู฽ใกล฾ชิดกัน ดังน้ัน ควรปูองกันด฾วย การแยกผท฾ู ่สี งสยั ว฽าปวุ ย ไมใ฽ ห฾เขา฾ ใกล฾ชิดผ฾ูอนื่

115 5. การเลย้ี งลูกด฾วยนมแม฽มคี วามสําคญั อย฽างยิ่งเมอ่ื เกิดภัยพิบัติหรือในภาวะฉุกเฉิน เพราะนมแม฽ มีสาร อาหารครบถ฾วนและมีภูมิค฾ุมกันโรค การเล้ียงลูกด฾วยนมผสมในช฽วงน้ัน อาจเสี่ยงต฽อการปนเปื้อน ของเชอื้ โรค 6. รัฐ องคแกรท่ีทํางานช฽วยเหลือเม่ือเกิดภัยพิบัติ และชุมชน ต฾องช฽วยปกปูองคุ฾มครองเด็กให฾ ปลอดภยั จาก ความรนุ แรงที่อาจเกิดข้นึ ไดภ฾ ายหลังภาวะภัยพบิ ัติ 7. ในภาวะทีเ่ กิดภัยพิบัติ หรือมีความขัดแย฾งในสังคมอย฽างรุนแรง เด็กควรได฾รับการดูแลจากพ฽อ แม฽ หรือ ผู฾ใหญ฽ทเ่ี ดก็ คุ฾นเคย เพ่ือชว฽ ยให฾เด็กร฾ูสกึ มั่นคงปลอดภยั มีความต฽อเน่ือง และปรับตัวได฾ดีขึ้น หาก พบเด็กที่พลัดหลง จากครอบครวั ควรรบี ใหค฾ วามชว฽ ยเหลอื นาํ เดก็ สง฽ ครอบครวั ใหเ฾ ร็วทส่ี ุด 8. ภัยพิบัตินานาชนิด ทําให฾เด็กเกิดความต่ืนตกใจ หวาดกลัว และโกรธแค฾น เม่ือเกิดเหตุการณแ วิกฤต เด็ก ควรได฾รับความสนใจเป็นพิเศษ ควรให฾ความรัก ความเอาใจใส฽มากข้ึน และเปิดโอกาสให฾เด็ก ไดแ฾ สดง และระบาย ความรสู฾ กึ อยา฽ งเหมาะสมตามวยั 9. เด็กมีสิทธิท่ีจะได฾รับการศึกษาในสถานที่ที่ปลอดภัย มีการจัดกิจกรรมการเรียนการสอนที่ เหมาะสมกบั เดก็ เพ่อื ชว฽ ยฟน้ื ฟสู ภาพจติ ใจเด็กให฾กลับสูภ฽ าวะปกติ และจัดให฾มีระบบการศึกษาทต่ี อ฽ เนื่อง สาํ หรับเดก็ ใหเ฾ ร็วทสี่ ดุ 10 กับระเบิด และลูกระเบิดท่ียังไม฽ระเบิดเป็นอันตรายร฾ายแรง เด็กต฾องได฾รับการสอนให฾ ระมัดระวัง ไม฽เล฽น ไม฽แตะตอ฾ งไม฽เหยียบวตั ถุ หรอื ส่งิ ของท่ไี มร฽ จ฾ู ัก เด็กและครอบครัวตอ฾ งได฾รบั การจัดสรร พนื้ ทีอ่ ยอู฽ าศัยทปี่ ลอดภยั จาก กับระเบิด ชมุ ชนต฾องจดั เตรียมพนื้ ทท่ี ่ีปลอดภยั ให฾แกเ฽ ด็กสําหรับเลน฽ และทํา กจิ กรรม ความร฾ดู งั กลา฽ ว จะชว฽ ยกระตน฾ุ ให฾ครอบครัวและชุมชนได฾รับร฾ูข฾อมูลสารสนเทศและการสนับสนุน จากภาวะกาละเอกชนหรือองคแการการกุศลต฽าง ๆ อันจะช฽วยให฾ครอบครัวและชุมชนสามารถวางแผน เตรยี มรับภยั ในภาวะฉุกเฉนิ ได฾ ซง่ึ จะทําใหล฾ ดความเส่ยี งต฽อปใญหาต฽าง ๆ ที่อาจจะเกิดขึ้น และทําให฾เด็ก ครอบครัว และชุมชน สามารถฟื้นตัวจากผลของภัยพิบัตนิ ั้นไดเ฾ ร็วขึน้ จากที่กล฽าวมาแล฾ว อาจสรุปได฾ว฽า ปใจจัยภายนอกครอบครัวดังกล฽าวก็เป็นปใจจัยที่เก่ียวข฾องกับ บริบทโดย รอบของครอบครัวท่ีมีอิทธิพลต฽อชีวิตครอบครัวท่ีมีเด็กปฐมวัย อันจะส฽งผลให฾ครอบครัวต฾อง ตัดสนิ ใจในการอบรม เล้ียงดูเดก็ ปฐมวัยอย฽างเหมาะสม 3.ปจั จยั เชงิ นโยบายตอ่ การพัฒนาเด็กปฐมวัย เด็กปฐมวัย (0 ถึง 5 ปี) เป็นวัยท่ีมีความสําคัญยิ่งซ่ึงกล฽าวได฾ว฽า เป็นวัยทองของชีวิต อันเป็นช฽วง วัยมี พัฒนาการด฾านสมองและการเรียนรู฾เป็นไปอย฽างรวดเร็วท่ีสุด เป็นช฽วงวัยท่ีต฾องการการปลูกฝใงบ฽ม เพาะเป็น ถือว฽าการปลูกฝใง หรือการบ฽มเพาะใด ๆ จะเป็นการสร฾างฐานรากของชีวิต ที่ช฽วยลดความ เหลื่อมลํ้าและสร฾างความเป็น ธรรมในสังคม ดังนั้น การลงทุนในช฽วงวัยนี้ถือว฽าเป็นการลงทุนท่ีค฾ุมค฽า (สํานักงานเลขาธิการสภาการศึกษา 2556 : 2) อย฽างไรก็ตาม การพัฒนาเด็กปฐมวัยเพ่ือให฾เติบโตเป็น

116 พลเมืองที่คุณภาพท้ังในสังคมไทยและสังคมโลกได฾มากน฾อย เพียงใด ย฽อมขึ้นอยู฽กับนโยบายและแนว ปฏบิ ตั ิของรฐั เป็นสําคัญ ซงึ่ จะได฾กล฽าวตอ฽ ไปน้ี 1. นโยบายและยทุ ธศาสตร์การพัฒนาเด็กปฐมวัยในอดีต (พ.ศ. 2545-2549) นับตั้งแต฽มีพระราชบัญญัติการศึกษาแห฽งชาติ พ.ศ. 2542 เป็นต฾นมา เป็นช฽วงที่รัฐได฾ดําเนินการ ปฏริ ูปการ ศึกษาและมนี โยบายให฾ความสาํ คญั กับการพัฒนาเด็กปฐมวัยเป็นอย฽างมาก โดยม฽ุงท่ีจะเตรียม ความพร฾อมให฾แก฽ เด็กปฐมวัยก฽อนเข฾าเรียนในระดับประถมศึกษา ดังจะเห็นได฾จาก รัฐบาลในยุคนี้ ได฾ กําหนดนโยบายและยุทธศาสตรแ การพัฒนาเด็กปฐมวัย (0 ถึง 5 ปี) ระยะยาว 2545-2549 ข้ึนเป็นครั้ง แรก และมอบอาํ นาจให฾หนว฽ ยงานท่เี กยี่ วข฾อง นํานโยบายและแผนการศึกษาสําหรับเด็กปฐมวัย (0 ถึง 5 ปี) น้ไี ปส฽กู ารปฏิบตั ใิ ห฾มีคุณภาพและท่ัวถึง พร฾อมกันนี้ ต้ังแต฽ พ.ศ. 2545 รัฐสนับสนุนให฾องคแการบริหาร ส฽วนท฾องถิ่นรับผิดชอบดูแลการจัดการศึกษาปฐมวัยในระดับท฾องถิ่น อย฽างไรก็ตาม การนํานโยบายไปสู฽ การปฏบิ ัติยงั ไม฽ประสบความสาํ เร็จ เน่อื งจากมสี าเหตุหลายประการดังตอ฽ ไปนี้ (บังอร เทพเทียน และปิย ฉัตร ตระกูลวงษแ 2550: 119) 1. ความแตกตา฽ งในดา฾ นคุณภาพและมาตรฐานของศูนยแพัฒนาเด็กเล็กขนาดใหญ฽และศูนยแพัฒนา เดก็ เล็ก ขนาดเล็ก 2. ครูพเี่ ลีย้ งเดก็ ยังไมไ฽ ด฾รับการพัฒนาในเรือ่ งการจัดทําหลักสูตรสถานศกึ ษาเทา฽ ท่ีควร 3. งบประมาณด฾านการศึกษายงั จัดสรรได฾ไมส฽ อดคลอ฾ งกับสภาพจริงกบั ความจาํ เป็นในการจดั การ เรียน การสอนของสถานศึกษา เนื่องจากการจัดการศึกษาในระดับนี้ไม฽ใช฽การศึกษาภาคบังคับ จึงไม฽ได฾ รบั การสนับสนนุ ใน ด฾านตา฽ งๆ 4. ความขาดแคลนในเรื่องจาํ นวนครูพีเ่ ลี้ยงเด็ก และบุคลากรทางการศกึ ษา ทงั้ ในเชงิ ปริมาณ 5. การกระจายอํานาจไปยังเขตพ้ืนที่การศึกษาและสถานศึกษาตามพระราชบัญญัติการศึกษา แห฽งชาติ ไม฽ สามารถกระทําไดอ฾ ย฽างเป็นรูปธรรมเท฽าที่ควร ความไม฽พร฾อมท้ังในด฾านคุณภาพการจัดการศึกษาทั้งในด฾านบุคลากร งบประมาณ และความไม฽ ชัดเจนใน การกระจายอํานาจการจัดการศึกษาลงส฽ูหน฽วยปฏิบัติดังกล฽าว ส฽งผลให฾การจัดการศึกษาของ ศูนยแพัฒนาเด็กปฐมวัย ส฽วนใหญ฽ท่ีผ฽านมาไม฽มีความม่ันคง อีกท้ังบทบาทที่จะให฾เอกชนจะเข฾ามามีส฽วน ร฽วมในการจัดการศึกษาในระดับนี้ก็ไม฽ ชัดเจนทําให฾มีผลกระทบต฽อการลงทุนของภาคเอกชนเพราะเกิด ความไม฽แน฽ใจในแนวนโยบายของรัฐ สาเหตุดังกล฽าว นับว฽าเป็นอุปสรรคต฽อการพัฒนาเด็กปฐมวัยให฾ได฾ คุณภาพตามท่ีม฽งุ หวงั 2.นโยบายและยทุ ธศาสตร์การพฒั นาเดก็ ปฐมวัย (พ.ศ. 2550-2559) การจัดทํานโยบายและยุทธศาสตรแการพัฒนาเด็กปฐมวัย (0 ถึง 5 ปี) ระยะยาว พ.ศ. 2550- 2559 ฉบับ นี้หน฽วยงานท่ีรับผิดชอบเชิงนโยบายได฾ทบทวน วิเคราะหแ และสังเคราะหแสาระสําคัญท่ี เก่ียวข฾องกับเด็กปฐมวัย จากเอกสารสําคัญได฾แก฽ พระราชบัญญัติการศึกษาแห฽งชาติ พ.ศ. 2542 แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห฽งชาติ2550-2554) แผนการศึกษาชาติ (พ.ศ. 2545-2559) และ

117 นโยบายและแผนพัฒนาเด็กตา฽ ง ๆ ซ่ึงทําให฾ ได฾นโยบายการพัฒนาเด็กปฐมวัย (สํานักงานเลขาธิการสภา การศกึ ษา 2552: 18-31) พัฒนาเด็กปฐมวัยช฽วงอายุ 0 ถึง 5 ปี ทุกคนอย฽างมีคุณภาพ เต็มศักยภาพ มีครอบครัวเป็นแกน หลักและผู฾มีหน฾าท่ีดูแลเด็กและทุกภาคส฽วนของสังคมได฾มีส฽วนร฽วมในการจัดบริการและส่ิงแวดล฾อมที่ดี เหมาะสม สอดคล฾องกับสภาพของทอ฾ งถิ่นและการพฒั นาเด็กตามวยั ส฽วนยุทธศาสตรแหลักซึง่ เป็นแนวคิดและทศิ ทางที่จะนําไปเปน็ กรอบในการจัดทําแผนปฏิบัติการท่ี ชัดเจน ต฽อไป ประกอบด฾วย 3 ยุทธศาสตรแ ได฾แก฽ 1) การส฽งเสริมพัฒนาการเด็กปฐมวัย 2) การส฽งเสริม พอ฽ แม฽ และผเ฾ู กี่ยวขอ฾ ง เพือ่ พัฒนาเด็กปฐมวัย และ 3) การสง฽ เสรมิ สภาพแวดล฾อมที่เอ้ือต฽อการพัฒนาเด็ก ปฐมวัย โดยแต฽ละยทุ ธศาสตรแมี สาระทีส่ าํ คญั ซึง่ จะกล฽าวพอสงั เขปดงั น้ี 1) การสง่ เสรมิ พฒั นาการเด็กปฐมวยั เปน็ ยุทธศาสตรทแ ใี่ หค฾ วามสาํ คัญกับเด็กปฐมวัยทุกคนต฾อง ครับ การเล้ียงดูท่ีส฽งเสริมพัฒนาการท้ังทางร฽างกาย สติปใญญา อารมณแ จิตใจ สังคม คุณธรรมจริยธรรม โดยเน฾นให฾เด็ก เข฾าถึงความดีงาม ความถูกต฾อง วัฒนธรรม และภูมิปใญญาท฾องถิ่น การสื่อสาร และการ เรยี นร฾ู เดก็ ทกุ คนตอ฾ งไดร฾ บั การดูแลชว฽ ยเหลือคุม฾ ครองใหป฾ ลอดภัยและไดร฾ บั การพัฒนาเต็มศกั ยภาพ 2) การส่งเสริมพ่อแม่ และผู้เกี่ยวข้องเพื่อพัฒนาเด็กปฐมวัยเป็นยุทธศาสตรแท่ีให฾ความสําคัญ กับพ฽อแม฽ และ ผ฾ูเก่ียวข฾องกับการพัฒนาเด็กปฐมวัยจากทุกภาคส฽วนว฽า ต฾องได฾รับการพัฒนาให฾มีความรู฾ ความเข฾าใจและมีทักษะในการ อบรมเลี้ยงดู การจัดประสบการณแและสร฾างส่ิงแวดล฾อมเพื่อส฽งเสริม พัฒนาการของเดก็ ปฐมวยั อย฽างถกู ต฾องเหมาะสม รวมท้ังได฾คุ฾มครองปูองกันอุบัติเหตุและภัยอันตรายต฽าง ๆ อนั จะเกิดขึ้นได฾ 3) การส่งเสรมิ สภาพแวดลอ้ มทีเ่ อือ้ ต่อการพัฒนาเด็กปฐมวัย เป็นยุทธศาสตรแที่ให฾ความสําคัญ กับทุก ภาคส฽วนของสังคมให฾ร฽วมเฝูาระวัง ดูแล ส฽งเสริม ค฾ุมครอง ปกปูอง และระดมทรัพยากรเพ่ือการ ลงทุนในการพัฒนา เด็กปฐมวัยอย฽างมีคุณภาพและเหมาะสมกับท฾องถ่ินเพื่อให฾เด็กปฐมวัยทุกคนได฾รับ การพัฒนาอย฽างสมบูรณแรอบด฾าน และให฾สามารถเข฾ารับการศึกษาขั้นพ้ืนฐานและดํารงชีวิตอย฽ูในสังคม เปน็ อย฽างดี ตลอดจน เน฾นการพัฒนาองคคแ วามรู฾ ที่เกี่ยวกับการพัฒนาเด็กปฐมวัย โดยส฽งเสริม สนับสนุน ให฾มีการวิจัยทดลองเพื่อพัฒนารูปแบบที่เหมาะสมและ หลากหลายในการพัฒนาเด็กปฐมวัยอย฽างเป็น รปู ธรรม อย฽างไรก็ตาม การดําเนินการจัดทํานโยบายและยุทธศาสตรแการพัฒนาเด็กปฐมวัยดังกล฽าว ในช฽วง พ.ศ. 2550 ยังมีประเด็นสําคัญท่ีต฾องพิจารณาอีก 3 ประการ (บังอร เทพเทียน และปิยฉัตร ตระกูลวงษแ 2550) ดังนี้ ประการท่ี 1 หน฽วยงานที่นําเสนอนโยบายและยุทธศาสตรแการพัฒนาเด็กปฐมวัยในระยะ พ.ศ. 2550-2559 มี 2 กระทรวง คือ กระทรวงศึกษาธิการ และกระทรวงพัฒนาสังคมและความม่ันคงของ มนุษยแ นอกเหนือจากทั้ง 2 กระทรวงท่ีนําเสนอนโยบายและยุทธศาสตรแในระดับชาติแล฾ว ในกระทรวง สาธารณสขุ ก็มยี ุทธศาสตรสแ ําหรับพัฒนา เดก็ ปฐมวัยเองดว฾ ย

118 ประการท่ี 2 การกําหนดช฽วงเด็กปฐมวัย ของทั้ง 2 กระทรวงยังไม฽ตรงกัน กล฽าวคือ กระทรวงศึกษาธิการ กําหนดอายุเด็กปฐมวัยเป็น 0 ถึง 5 ปี และกระทรวงพัฒนาสังคมและความมั่นคง ของมนุษยแกาํ หนดเป็น 0 ถึง 6 ปี คณะรัฐมนตรีมติให฾ท้ัง 2 กระทรวงไปหารือ เพื่อหาข฾อยุติให฾เหมาะสม กับหลกั สากล ประการที่ 3 ช฽วงระยะเวลาของการนําเสนอนโยบายและยุทธศาสตรแการพัฒนาเด็กปฐมวัย มี ระยะเวลา ช฽วงทแ่ี ตกตา฽ งกนั ในแตล฽ ะหน฽วยงานทนี่ าํ เสนอ คือ กระทรวงศึกษาธิการนําเสนอในแผนระยะ ยาว คือ พ.ศ. 2550-2559 กระทรวงสาธารณสุขนําเสนอนโยบายและยุทธศาสตรแในช฽วง พ.ศ. 2549- 2551 และกระทรวงพาณ ล ความมนั่ คงของมนษุ ยแนาํ เสนอในช฽วง พ.ศ. 2551-2553 ทั้งนี้ ยุทธศาสตรแสําคัญที่จะนําไปส฽ูการปฏิบัติต฽อการพัฒนาเด็กปฐมวัยในระยะยาว พ.ศ. 2549 กระทรวงศึกษาธิการ กระทรวงสาธารณสุข และกระทรวงพัฒนาสังคมและความม่ันคงของมนุษยแ ประกอบ ยทุ ธศาสตรแ หลัก ๆ ตารางที่ 15 ยุทธศาสตร์การพัฒนาเด็กปฐมวัยในระยะยาว พ.ศ. 2549-2559 ของ กระทรวงศึกษาธิการ กระทรวงสาธารณสขุ และกระทรวงพัฒนาสังคมและความมน่ั คงของมนษุ ย์ กระทรวงศกึ ษาธิการ กระทรวงพัฒนาสังคมและ กระทรวงสาธารณสุข (พ.ศ.2550-2559) ความม่นั คงของมนุษยแ (พ.ศ.2549-2551) (พ.ศ.2551-2553) - ยุทธศาสตรแการส฽งเสริมการ -ยุทธศาสตรแเตรียมความพร฾อม -ยุทธศาสตรแการส฽งเสริมทาง พัฒนาการเด็กปฐมวัย แก฽สังคมไทยเพื่อการพัฒนาเด็ก การแพทยแในการพัฒนาเด็ก -ยุทศาสตรแการส฽งเสริมพ฽อแม฽ ปฐมวยั ปฐมวยั และผ฾ูเก่ียวข฾อง เพื่อการพัฒนา -ยุทธศาสตรแพัฒนาผู฾เล้ียงเด็ก -ยุทธศาสตรแพัฒนาสถาบันรับ เดก็ ปฐมวยั ปฐมวัย เล้ยี งเด็กใหม฾ ีศกั ยภาพ -ยุ ท ธ ศ า ส ต รแ ก า ร ส฽ ง เ ส ริ ม -ยุทธศาสตรแจัดการแวดล฾อมสื่อ -ยุทธศาสตรแพัฒนาเด็กปฐมวัย สภาพแวดล฾อมท่ีเอื้อต฽อการ กระบวนการในการพัฒนาเด็ก ให฾ได฾รับการพัฒนาศักยภาพ พัฒนาเด็กปฐมวัย ปฐมวยั สงู สดุ -ยุทธศาสตรแประชาสัมพันธแและ พัฒนาส่ือเพ่ือ ส฽งเสริมกา ร พฒั นาเดก็ ปฐมวยั -ยุ ท ธ ศ า ส ต รแ ก า ร จั ด ก า ร ปรับปรุงกฎหมายให฾เอ้ือต฽อการ พฒั นาเด็กปฐมวัย

119 การวเิ คราะหขแ องบงั อร เทพเทยี น และปิยฉตั ร ตระกลู วงษแ (2550) ได฾ชี้ให฾เห็นว฽า ยุทธศาสตรแทั้ง 3 หน฽วยงาน ท่ีเสนอนั้นมีจุดเน฾นที่แตกต฽างกันอยู฽บ฾างในรายละเอียดปลีกย฽อย แต฽ส฽วนใหญ฽แล฾วต฽างก็ ตระหนักถึงการพัฒนาเด็ก ปฐมวัย โดยยุทธศาสตรแของกระทรวงศึกษาธิการ เน฾นความสําคัญของการ เตรยี มความพร฾อมในการศกึ ษาขั้นสงู ต฽อไป กระทรวงสาธารณสขุ เน฾นสขุ ภาพอนามยั พัฒนาการให฾สมวัย ส฽วนกระทรวงพัฒนาสังคมและความม่ันคง ของมนุษยแ เน฾นในเรื่องการเตรียมสังคมให฾พร฾อมเพื่อการ พัฒนาเด็กปฐมวยั ถ฾ายุทธศาสตรพแ ัฒนาเด็กปฐมวัยของ ท้ัง 3 หน฽วยงานได฾มีการบูรณาการเข฾าหากัน จะ ส฽งผลให฾เด็กปฐมวัย ได฾มีพัฒนาการอย฽างรอบด฾านเรียนร฾ูอย฽างมีความสุข และเจริญเติบโตตามวัยอย฽างมี คณุ ภาพ อย฽างไรก็ตาม จากเอกสารเรื่อง แนวทางการเลี้ยงดูเด็กปฐมวัย โดยสํานักงานเลขาธิการสภา การศึกษา (2556, 2-3) ได฾กล฽าวถึงการจัดทํานโยบายและยุทธศาสตรแการพัฒนาเด็กปฐมวัย (0 ถึง 5 ปี) ระยะยาว พ.ศ. 2550 2559 ซึ่งสํานักงานเลขาธิการสภาการศึกษา กระทรวงศึกษาธิการร฽วมกับ กระทรวงหลักที่เกยี่ วขอ฾ งกับการพัฒนาเด็ก ปฐมวยั ได฾แก฽ กระทรวงการพัฒนาสงั คมและความม่ันคงของ มนุษยแ กระทรวงสาธารณสขุ และกระทรวงมหาดไทย โดยคณะรัฐมนตรีไดม฾ ีมตใิ หค฾ วามเห็นชอบนโยบาย และยุทธศาสตรแฯ ในคราวประชุม เมื่อวันท่ี 22 พฤษภาคม 2560 และได฾มอบหมายให฾ กระทรวงศึกษาธกิ ารกระทรวงการพัฒนาสงั คมและความม่ันคงของมนุษยแ กระทรวงมหาดไทย กระทรวง สาธารณสุข กระทรวงและหน฽วยงานอ่ืนท่ีเก่ียวข฾องร฽วมกันนํานโยบายและยุทธศาสตรแการพัฒนาเด็ก ปฐมวยั สก฽ู ารปฏบิ ตั ิ นโยบายและยทุ ธศาสตรแมเี นื้อหาสาระท่ีม฽ุงพัฒนาเด็กปฐมวัยช฽วงอายุ 0 ถึง 5 ปี ทุก คนให฾มีคุณภาพเต็ม ศักยภาพ มีครอบครัวเป็นแกนหลัก และผู฾มีหน฾าท่ีดูแลเด็กและทุกภาคส฽วนของ สังคมได฾มีส฽วนร฽วมในการจัดบริการ และส่ิงแวดล฾อมท่ีดี เหมาะสม สอดคล฾องกับสภาพของท฾องถิ่นและ การพฒั นาเดก็ ตามวยั แต฽เนื่องจากนโยบายและยุทธศาสตรแดังกล฽าว มีความเกี่ยวข฾องกับหลายหน฽วยงานและการ ดาํ เนินการของ แต฽ละหน฽วยงานยังขาดความเชื่อมโยงในภาพรวมอย฽างชัดเจน ทําให฾งานด฾านเด็กปฐมวัย ไม฽สามารถพัฒนาได฾เท฽าที่ควร ดังน้ันคณะรัฐมนตรีจึงเห็นควรดําเนินการให฾มีการบูรณาการโดย ดาํ เนินการ ดังนี้ 1. ออกเป็นระเบียบสาํ นกั นายกรัฐมนตรวี ฽าด฾วยการพฒั นาเดก็ ปฐมวยั ของชาติ พ.ศ. 2551 พร฾อม กับกําหนด ให฾แต฽งต้ังคณะกรรมการพัฒนาเด็กปฐมวัยแห฽งชาติ (ก.พ.ป.) พ.ศ. 2551 ซึ่งประกอบด฾วย นายกรัฐมนตรีเป็นประธาน กรรมการคณะกรรมการพัฒนาเด็กปฐมวัยแห฽งชาติ (ก.พ.ป.) พร฾อมกับ คณะอนุกรรมการขบั เคลอ่ื นยุทธศาสตรกแ าร พฒั นาเดก็ ปฐมวัย พ.ศ. 2551 เพ่ือดําเนินการขับเคลื่อนการ พฒั นาเด็กปฐมวัยอย฽างเป็นรูปธรรม 2. จัดประชุมคณะอนุกรรมการฯ และรายงานผลการดําเนินงานให฾คณะกรรมการฯ ทราบเป็น ระยะ ๆ โดย เมื่อวันที่ 4 ม.ค. 2555 ที่ประชุมคณะกรรมการพัฒนาเด็กปฐมวัยแห฽งชาติ (ก.พ.ป.) ซึ่งมี

120 นายกรัฐมนตรีเป็นประธาน ได฾เห็นชอบในหลักการความสําคัญของเด็กปฐมวัย และได฾ประกาศนโยบาย รัฐบาลด฾านเด็กปฐมวัย กล฽าวคือ เร฽งรัด และต฽อเน่ือง เพื่อให฾เด็กปฐมวัย (แรกเกิดถึงก฽อนเข฾า ประถมศกึ ษาปที ี่ 1) ทุกคนได฾รับการพฒั นารอบด฾าน ตามวัย อย฽างมคี ณุ ภาพ 3. มอบให฾สํานักงานเลขาธิการสภาการศึกษาในฐานะฝุายเลขานุการจัดทําแผนยุทธศาสตรแชาติ ด฾านเด็ก ปฐมวัย (แรกเกิดถึงก฽อนเข฾าประถมศึกษาปีท่ี 1) ตามนโยบายรัฐบาลด฾านเด็กปฐมวัย พ.ศ. 2555-2559 และจัดทําแผน ปฏิบัติการตามแผนยุทธศาสตรแชาติด฾านเด็กปฐมวัย (แรกเกิดถึงก฽อนเข฾า ประถมศึกษาปีที่ 1) ตามนโยบายรัฐบาลด฾าน เด็กปฐมวัย พ.ศ. 2555-2559 เพ่ือขับเคล่ือนนโยบายการ พฒั นาเดก็ ปฐมวยั ส฽ูการปฏิบตั ิอย฽างเป็นรูปธรรม 3. การนานโยบายการพฒั นาเดก็ ปฐมวยั สูก่ ารปฏบิ ตั ิ 3.1 การจัดการศึกษาสาหรับเด็กปฐมวัย การจัดการศึกษาสําหรับเด็กปฐมวัยได฾มีการ เปลีย่ นแปลงเป็น ระยะ ๆ (บงั อร เทพเทียน และปิยฉัตร ตระกลู วงษแ 2550: 121-122) ดงั น้ี • ใน พ.ศ. 2540 กระทรวงศึกษาธิการได฾จัดทําหลักสูตรก฽อนประถมศึกษา พ.ศ. 2540 ซึ่ง ประกอบ ด฾วย 3 หลักสูตร ได฾แก฽ หลักสูตรก฽อนประถมศึกษาแรกเกิด 1 ปี หลักสูตรก฽อนประถมศึกษา อายุ 1 ถงึ 3 ปี หลกั สตู ร กอ฽ นประถมศึกษาอายุ 3 ถงึ 6 ปี • ใน พ.ศ. 2544 กระทรวงศึกษาธิการได฾มีการทบทวนหลักสูตรก฽อนประถมศึกษา พ.ศ. 2540 โดย ได฾แต฽งต้ังคณะกรรมการพัฒนาหลักสูตรระดับก฽อนประถมศึกษาข้ึน เพ่ือพัฒนาหลักสูตรให฾ สอดคล฾องกับสภาพการ เปลี่ยนแปลงของสังคม พระราชบัญญัติการศึกษาแห฽งชาติ พ.ศ. 2542 และ หลักสูตรการศึกษาข้ันพ้ืนฐาน พ.ศ. 2542 คณะกรรมการชุดดังกล฽าวได฾ประชุมพิจารณาปรับปรุง หลกั สูตรกอ฽ นประถมศกึ ษา พ.ศ. 2540 โดยรา฽ งหลกั สูตรก฽อนประถมศึกษาฉบับปรับปรุงและนําเสนอเข฾า ท่ีประชุมรับฟใงความคิดเห็นซ่ึงผู฾เข฾าประชุมมีทั้งภาครัฐ และภาคเอก ภาชนท่ัวไป ตลอดจนพ฽อแม฽และ ผ฾ูปกครอง มติท่ีประชุมให฾เปล่ียนชื่อหลักสูตรก฽อนประถมศึกษาเป็น หลักสูตรศึกษาปฐมวัย เพ่ือให฾ สอดคล฾องกับพระราชบัญญัติการศึกษาแห฽งชาติ พ.ศ. 2542 หลักสูตรการศึกษาปฐมวอ มีการประชุม พิจารณาปรับปรุงอย฽างต฽อเนื่อง เพ่ือให฾หลักสูตรมีความสมบูรณแที่สุด ท้ังนี้ด฾วยความร฽วมมือจ าก คณะกรรมการพัฒนาหลักสูตรระดับก฽อนประถมศึกษา และคณะกรรมการพัฒนาหลักสูตรการศึกษา ปฐมวัย ซ่ึงประกอบด฾วยผู฾ทรงคุณวุฒิ ผ฾ูเชี่ยวชาญ ผู฾บริหาร นักวิชาการศึกษา ศึกษานิเทศกแ ครูและ ผเ฾ู กย่ี วข฾องจากหนว฽ ยงาน ต฽าง ๆ จนได฾หลักสูตรการศึกษาปฐมวัย พ.ศ. 2546 จํานวน 2 หลักสูตร ได฾แก฽ หลกั สูตรการศึกษาปฐมวยั สําหรับเดก็ อายุต่ํากว฽า 3 ปี และหลักสูตรการศึกษาปฐมวัยสําหรับเด็กอายุ 3 ถงึ 6 ปี • ในปใจจุบัน สํานักงานเลขาธิการสภาการศึกษา (2556: 3) ได฾ดําเนินการขับเคล่ือน ยุทธศาสตรแการ พัฒนาเด็กปฐมวัยในเร่ืองการส฽งเสริมการอ฽านและแผนยุทธศาสตรแชาติด฾านเด็กปฐมวัย (แรกเกิดถึงก฽อนเข฾าประถม ศึกษาปีที่ 1) ตามนโยบายรัฐบาลด฾านเด็กปฐมวัย พ.ศ. 2555-2559 ส฽ูการ ปฏิบตั ิ โดยการจัดงาน “คาราวานสง฽ เสริม เดก็ ไทยให฾รกั การอา฽ น” ใน 11 จังหวัด ทุกภูมิภาคท่ัวประเทศ

121 เหนือจรดใต฾ ตะวันออกจรดตะวันตก (จังหวัดพิษณุโลก ชลบุรี ประจวบคีรีขันธแ ตาก ขอนแก฽น อบุ ลราชธานี มกุ ดาหาร ภูเกต็ เชียงราย สงขลา และสตูล) เพอ่ื เปิดโอกาสให฾ จังหวัดต฽าง ๆ ได฾มีส฽วนร฽วม ในการจัดกิจกรรมส฽งเสริมการอ฽านและร฽วมกันขับเคลื่อนการพัฒนาเด็กปฐมวัยอย฽าง ต฽อเนื่อง โดย กิจกรรมภาคเช฾าเป็นกิจกรรมพัฒนาเด็กปฐมวัย ด฾วยการเล฽านิทานอ฽านหนังสือ คัดไทยเขียนไทยท฾อง อาขยาน กิจกรรมสนุกสนานหลากหลายในการพัฒนาเด็ก สําหรับกิจกรรมภาคบ฽ายเป็นการเสวนากล฽ุม ย฽อยเร่ือง การเล้ียงดูเด็ก เพ่ือพ฽อแม฽ ครู ผู฾ที่เกี่ยวข฾องกับเด็ก มีความร฾ู ความเข฾าใจในการเลี้ยงดูและ พัฒนาเดก็ ปฐมวยั สง฽ ผลให฾ เกิดการปฏบิ ตั ิและการพฒั นาเดก็ ปฐมวัยอย฽างแท฾จริง เป็นการพัฒนาคุณภาพ เดก็ ปฐมวยั ใหเ฾ ติบโตเป็นเยาวชนไทย ใหส฾ ามารถคิด วิเคราะหแแ กป฾ ใญหาได฾ เป็นคนดีและคนเก฽งของสังคม ในอนาคต นอกจากน้ีรูปแบบของการจัดบริการรับเล้ียงเด็กของประเทศไทย สามารถแยกประเภทตาม หน฽วยงาน ทรี่ ับผิดชอบ 3 ประเภท (บงั อร เทพเทียน และปิยฉตั ร ตระกูลวงษแ 2550: 125-126) ดงั นี้ ประเภทที่ 1 จัดตั้งโดยรัฐ ใช฾เงินงบประมาณแผ฽นดินในการจัดต้ังและดําเนินการ โดยหน฽วยงาน ของ รัฐ การแต฽งต้ังบุคลากรและระบบการบริหารจะต฾องเป็นไปตามระเบียบของรัฐ ท่ีวางไว฾ทุกประการ สถานศึกษาเหล฽าน้ี ได฾แก฽ โรงเรียนอนุบาลของรัฐ โรงเรียนประถมศึกษาท่ีจัดชั้นเด็กเล็ก (เด็กอายุ 5 ขวบ) ในทอ฾ งทขี่ องเด็กดอ฾ ยโอกาส ซึ่งจัดโดยสํานักงานคณะกรรมการการศึกษาข้ันพ้ืนฐาน นอกจากนี้ ก็ มีชั้นอนุบาล/ชั้นเด็กเล็กในโรงเรียนสาธิตของ มหาวิทยาลัย/สถาบันรา ชภัฏ ซ่ึงสังกัด กระทรวงศกึ ษาธกิ าร และสถานสงเคราะหแเด็กของกรมประชาสงเคราะหแ ประเภทท่ี 2 จัดตั้งโดยเอกชนซ่ึงหมายรวมถึง สมาคม มูลนิธิ หรือองคแการใดองคแการหน่ึง สถานศึกษา เหล฽าน้ี รัฐทําหน฾าท่ีควบคุมทางด฾านคุณภาพและการดําเนินงานบางประการ ลักษณะการ บริหารสถานศึกษาเหล฽าน้ี ส฽วนหน่ึง ย฽อมขึ้นอยู฽กับจุดมุ฽งหมายของเจ฾าของโรงเรียน แต฽อีกส฽วนหนึ่ง จะตอ฾ งปฏบิ ตั ติ ามระเบียบทท่ี างราชการวาง ไว฾ เชน฽ ในดา฾ นการเงิน ด฾านวิชาการ และงานอาคารสถานที่ การจัดประเภทนผ้ี ดู฾ าํ เนนิ กิจการ ไดแ฾ ก฽ เอกชนซึง่ ส฽วนใหญ฽ จดั ในรูปของธรุ กจิ ยกเวน฾ สมาคม หรือมูลนิธิ ตา฽ ง ๆ ซ่ึงจดั การศกึ ษาดว฾ ยวตั ถปุ ระสงคอแ ืน่ ศนู ยเแ ดก็ ประเภทนร้ี ฐั วาง แนวบรหิ ารให฾สว฽ นหนง่ึ เพื่อควบคุม มาตรฐาน ประเภทท่ี 3 จดั ต้งั โดยชมุ ชน มีคณะบคุ คลเปน็ ผด฾ู แู ลรบั ผิดชอบในรปู ของกรรมการ ลักษณะของ การ บริหารศูนยแก็จะเป็นไปตามความเห็นชอบของกรรมการ ซ่ึงแต฽ละศูนยแก็จะมีระบบไม฽เหมือนกัน หน฽วยงานประเภทน้ี ได฾แก฽ ศูนยแพัฒนาเด็กเล็กขององคแกรปกครองส฽วนท฾องถิ่น และสถานรับเล้ียงเด็ก ของกระทรวงกลาโหมการจดั ประเภท เป็นการจดั โดยหนว฽ ยงานท่มี ขี นาดเล็ก ผู฾รับผิดชอบอาจเป็นบุคคล เพียงคนเดียว หรือในรูปของคณะกรรมการ การศึกษา การบริหารจะเป็นในแนวที่ผ฾ูบริหารพอใจและมี ความเหมาะสมเฉพาะหน฽วยงานนัน้ 3.2 บทบาทของรัฐในการพัฒนาเด็กปฐมวัย บทบาทที่สําคัญประการ ในครอบครัวเก่ียวกับ พัฒนาการเดก็ และพยายามใหเ฾ ดก็ ทุกคนไดอ฾ าศัยอยูก฽ บั ครอบครัวของตนเองหรืออาศัยอย฽ูใน สิ่งแวดล฾อม

122 ที่มีลักษณะคล฾ายครอบครัวมากท่ีสุด (บังอร เทพเทียน และปิยมิตร รัฐควรกําหนดแนวนโยบาย ดงั ต฽อไปนี้ 1. พัฒนารูปแบบสวัสดิการครอบครัวและเด็กปฐมวัย ให฾มีความหลากหลาย เป็นอย฽ูและ วิถีทางการดําเนินชีวิตของครอบครัวในยุคปใจจุบัน เช฽น มีการกําหนด มาตรฐาน เปล฽า หรือที่ต฾องเสีย ค฽าใช฾จ฽ายต่ําด฾านการศึกษา เพ่ือการเตรียมตัวเป็นพ฽อแม฽ โภชนาการและการอน1 ก฽อนและหลังคลอด การให฾กําเนิดบุตร การวางแผนครอบครัว การดูแลด฾านการแพทยแ การ ภายในครอบครัว การแนะแนว ด฾านชวี ติ สมรส และการใหบ฾ รกิ ารรักษาดา฾ นอารมณแแ ละจติ ใจของครอบครัว 2. จดั การศกึ ษาปฐมวยั ในหลากหลายรปู แบบ เพ่ือตอบสนองความต฾องการของครอบครวั 3. ส฽งเสริมให฾ผู฾ปกครองและครอบครัวมีส฽วนร฽วมในการเรียนการสอนและกิจกรรมของ โรงเรยี นเด็กปฐมวัย รวมตลอดถงึ การเป็นคณะกรรมการบริหารโรงเรยี น/ศูนยฯแ 4. สง฽ เสรมิ ให฾องคแกรเอกชนและธรุ กจิ กําหนดเวลาท่ียดื หย฽ุนสําหรบั ผ฾ูที่ตอ฾ งทาํ หน฾าทพ่ี อ฽ แม฽ 5. จัดสวัสดิการเพ่ือช฽วยให฾ครอบครัวท่ีมีพ฽อหรือแม฽คนเดียว สามารถอบรมเล้ียงดูเด็ก ปฐมวยั ให฾เติบโต อย฽างสมบรู ณแทง้ั ด฾านรา฽ งกายและจติ ใจ จากทก่ี ล฽าวมา จะเห็นได฾ว฽าปใจจยั เชงิ นโยบายเป็นปจใ จัยสาํ คญั ในการพัฒนาเด็กปฐมวัยเพราะช฽วย ในการ กําหนดทิศทางและแนวปฏิบัตขิ องรฐั ตอ฽ การอบรมเลย้ี งดูเด็กปฐมวัยให฾สอดคล฾องกับสภาพปใญหา และความต฾องการ ในการพัฒนาเด็กปฐมวัยให฾เติบโตเป็นพลเมืองท่ีสามารถดําเนินชีวิตอย฽ูในสังคมได฾ อยา฽ งมคี วามสุขและสร฾างสรรคแ 4.ปัจจัยเชิงปฏบิ ัติตอ่ การพฒั นาเดก็ ปฐมวัย ในการกล฽าวถึงปใจจัยเชิงปฏิบัติต฽อการพัฒนาเด็กปฐมวัยจําเป็นต฾องชี้ให฾เห็นถึงความสัมพันธแ ระหว฽าง ครอบครัว สถานพัฒนาเด็ก และชุมชน เน่ืองจากท้ัง 3 สถาบันมีบทบาทโดยตรงในการพัฒนา เด็กปฐมวัยใหเ฾ ตบิ โตเปน็ มนุษยแทส่ี มบูรณแ ผลจากการศกึ ษาเก่ียวกับความรว฽ มมือระหวา฽ งครอบครวั สถาน พัฒนาเด็ก และ \" และต฽างประเทศมีความสอดคล฾องกันว฽า ประโยชนแที่เกิดข้ึนมีในทุกระดับนับตั้งแต฽ตัว เด็ก พอผม สถานพัฒนาเด็ก และชุมชน โดยเด็กจะได฾รับประโยชนแในแง฽ของการเตรียมความพร฾อมท้ัง ด฾านร฽างกาย อา24 สังคม และสติปใญญาท้ังก฽อนเข฾าเรียนและระหว฽างเรียน อีกท้ังได฾รับการปูองกันจาก ภาวะเสียงต฽าง ๆ อันจะชวย ประสบความสําเร็จในการเรียน ส฽วนครอบครัวก็จะได฾รับความรู฾และทักษะ ในการดูแลบุตรหลานอย฽างมีคุณภาพ 226 ทั้งพัฒนาสัมพันธภาพที่ดีกับสถานพัฒนาเด็ก และชุมชน สําหรับสถานพัฒนาเด็กก็สามารถพัฒนาการบริการทางการ ศึกษาให฾มีประสิทธิภาพมากขึ้นเพ่ือให฾เกิด ความพึงพอใจของผ฾ูปกครอง และในท่ีสุดประโยชนแที่เกิดกับชุมชน คือ ทําให฾ ชุมชนตระหนักถึง ความสําคัญของเด็กปฐมวัยและร฽วมมือกับสถานพัฒนาเด็กและครอบครัวในการพัฒนาเด็กปฐมวัย มาก ขนึ้ (รัตนา ดวงแก฾ว 2551: 17)

123 1. ความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งครอบครัว สถานพัฒนาเดก็ และชมุ ชน ความสัมพันธแระหว฽างครอบครัว สถานพัฒนาเด็ก และชุมชนในการร฽วมรับผิดชอบพัฒนาเด็ก ปฐมวัยมี พ้ืนฐานแนวคิดมาจากทฤษฎีระบบนิเวศวิทยาเชิงสังคม (Social ecological systems theory) และทฤษฎีอิทธิพลของ องคแประกอบร฽วม (Theory of overlapping spheres of influence) (รัตนา ดวงแก฾ว 2551) ซง่ึ จะกลา฽ วพอสงั เขปดังนี้ 1.1 ทฤษฎีระบบนิเวศวิทยาเชิงสังคม ใน ค.ศ. 1979 บรอนเฟนเบรนเนอรแ (Bronfenbrenner) ได฾พฒั นา ทฤษฎีระบบนเิ วศวิทยาเชงิ สังคมเพื่ออธิบายความสัมพันธแและปฏิสัมพันธแ ขององคปแ ระกอบต฽างๆ ในระบบนิเวศวิทยา ของตัวเด็กซึ่งมีอิทธิพลต฽อพัฒนาการของเด็ก จากแนวคิดนี้ จะเหน็ ได฾ว฽าเดก็ เปน็ ศนู ยแกลางของระบบนิเวศท่ีมีระบบ ความสัมพันธแขององคแประกอบต฽าง ๆ ก฽อตัวเป็น สภาพแวดล฾อมโดยลอ฾ มรอบตัวเด็กซ่ึงสภาพแวดล฾อมในท่ีน้ีแบ฽งออก เป็น 5 ชั้น แต฽ละชั้นมีความซับซ฾อน และมีอิทธิพลต฽อการพัฒนาเด็กแตกต฽างกันไป โดยชั้นที่อยู฽ชั้นในสุดหรือช้ันแรก จะเป็นชั้นท่ีอยู฽ใกล฾ตัว เด็กมากที่สุดจึงส฽งผลกระทบต฽อตัวเด็กโดยตรงมากที่สุด ในขณะเดียวกันก็ได฾รับอิทธิพลจากตัว เด็กด฾วย ช้นั น้ีประกอบไปดว฾ ยสภาพแวดล฾อมที่ ได฾แก฽ ครอบครัว สถานพัฒนาเดก็ ศนู ยแดูแลเด็กเล็ก ห฾องสมุด ย฽าน ที่อย฽ูอาศัย โรงพยาบาล และวัด เป็นต฾น ส฽วนชั้นอื่น ๆ ที่อย฽ูในลําดับถัดไปก็จะมีอิทธิพลต฽อเด็กใน ทางอ฾อม ดังนั้น เด็กปฐมวัยจะมีพัฒนาการเป็นเช฽นไรย฽อมขึ้นอยู฽กับสภาพแวดล฾อมท่ีอยู฽ใกล฾ตัวเด็กเป็น สาํ คัญ ซึง่ ได฾แก฽ ครอบครัว สถานพฒั นาเดก็ หรอื ศูนยแดูแลเดก็ เล็ก และชมุ ชน 1.2 ทฤษฎีอทิ ธพิ ลขององค์ประกอบร่วมในช฽วง ค.ศ. 1980 จอยสแ แอล. เอปสตีน (Joyce L. Epstein) และคณะได฾พัฒนาทฤษฎีอิทธิพลขององคแประกอบร฽วม (Theory of Overlapping Spheres of influence) โดยมี ฐานคิดมาจากทฤษฎีระบบนิเวศวิทยาเชิงสังคม ซึ่งกล฽าวถึงอิทธิพล ร฽วมกันของบริบทสําคัญ 3 บริบทที่เกี่ยวข฾องกับ การพัฒนาเด็ก ได฾แก฽ ครอบครัว สถานพัฒนาเด็ก และ ชุมชน บริบทเหล฽านี้อาจถูกผลักให฾ออกจากกันหรือถูกดึงดูด ให฾เข฾าหากันด฾วยแรงต฽าง ๆ ซ่ึงในที่น้ี หมายถงึ ปรัชญา ความเชือ่ ภมู ิหลงั และแนวปฏบิ ัตขิ องครอบครัว สถานพฒั นา เดก็ และชุมชน อนั ส฽งผล ใหเ฾ กดิ ความร฽วมมือกนั ในการพฒั นาเดก็ ปฐมวยั มากหรอื น฾อยตามไปดว฾ ย ซ่งึ อธิบายได฾ว฽า ถ฾าบริบททั้งสาม ดังกล฽าวมีความเชื่อไปในทิศทางเดียวกัน หรือมีแนวปฏิบัติที่สอดคล฾องกันก็จะทําให฾เกิดความร฽วม กัน มากขึ้น และจะทําใหเ฾ ด็กมีความมนั่ ใจในการแสดงออก แตถ฽ า฾ ไมส฽ อดคลอ฾ งกนั บรบิ ทท้ังสามก็จะขาดความ ร฽วมมือ และต฽างฝุายต฽างปฏิบัติตามความเช่ือของตน อันส฽งผลให฾เด็กมีความสับสนเพราะไม฽ร฾ูว฽าควรเชื่อ ใครดี การปฏิสัมพันธแ ของบริบททั้งสามดังกล฽าวจะเกิดขึ้นภายในเขตพื้นที่ทับซ฾อนกัน โดยมีเด็กอยู฽ท่ีจุด ศนู ยกแ ลาง 2.รปู แบบการมีสว่ นรว่ มของครอบครัว จากภาพความสัมพันธแดังกล฽าว เอปสตีน (Epstein) ได฾พัฒนารูปแบบการมีส฽วนร฽วมของ ครอบครวั สถาน พฒั นาเดก็ และชมุ ชนในการพฒั นาเด็กปฐมวยั ได฾ 6 แบบ ซง่ึ ชว฽ ยให฾แนวทางการทํางาน ร฽วมกนั ระหวา฽ งครอบครัว สถานพฒั นาเด็ก และชมุ ชน (รตั นา ดวงแก฾ว 2551) ดังน้ี

124 แบบที่ 1 ทักษะการเลี้ยงดูลูก โดยสถานพัฒนาเด็ก หรือผู฾เกี่ยวข฾องช฽วยให฾ครอบครัวมีความรู฾ และทักษะการ ดูแลลูกช฽วยเหลือสนับสนุนลูก เข฾าใจพัฒนาการของลูกในแต฽ละช฽วงวัย พร฾อมทั้งจัด สภาพแวดลอ฾ มท่กี ระตนุ฾ การเรียนรู฾ ของลกู ไดอ฾ ยา฽ งเหมาะสม แบบท่ี 2 การสอื่ สารระหวา฽ งบ฾านและสถานพัฒนาเด็ก โดยสถานพัฒนาเด็ก ต฾องเน฾นการส่ือสาร แบบสองทาง เพ่ือเสริมสร฾างความเข฾าใจเกี่ยวกับพัฒนาการและความก฾าวหน฾าของพัฒนาการในเด็ก ปฐมวยั แบบที่ 3 งานอาสาสมัครเพ่อื การศึกษา ครอบครวั ควรเปน็ อาสาสมัครเพอื่ ช฽วยเหลือกิจกรรมต฽าง ๆ ใน สถานพัฒนาเด็ก งานดังกล฽าวนอกจากจะช฽วยเหลือสถานพัฒนาเด็กแล฾ว ยังช฽วยให฾ตนเองเกิดการ เรียนร฾ูเก่ียวกับ เปูาหมายการจัดการศึกษาของสถานพัฒนาเด็ก ซึ่งจะช฽วยกระตุ฾นการเรียนร฾ูของลูกด฾วย แต฽ทัง้ นี้สถานพฒั นาเด็กตอ฾ ง เปิดโอกาสให฾ครอบครวั มสี ฽วนร฽วมในกิจกรรมตามความสนใจท่ีแท฾จริง แบบที่ 4 การจัดการเรียนการสอนท่ีบ฾าน เป็นแนวทางที่สถานพัฒนาเด็กโน฾มน฾าวให฾ครอบครัว ร฽วมมือในการ พัฒนาเด็กพัฒนาเด็กปฐมวัยที่บ฾าน ทั้งทักษะด฾านการฟใง พูด อ฽าน และเขียน ท้ังน้ีสถาน พัฒนาเดก็ ต฾องจัดประชุม หรืออบรมให฾ความร฾ูแก฽ครอบครัวก฽อน เพื่อสร฾างเจตคติที่ดีในการเรียนทั้งท่ีตัว เด็กเองและครอบครวั แบบท่ี 5 การมีส฽วนร฽วมในการตัดสินใจ สถานพัฒนาเด็กควรเปิดโอกาสให฾ครอบครัวมีส฽วนร฽วม ในการตัดสินใจ เกี่ยวกับแนวทางการพัฒนาเด็กปฐมวัย เพราะครอบครัวเป็นฝุายท่ีใกล฾ชิดกับเด็กมาก ทสี่ ดุ ดงั นัน้ ความคิดเหน็ ของ ครอบครัวย฽อมเป็นประโยชนแในการจดั ประสบการณใแ ห฾แก฽เดก็ ปฐมวยั แบบท่ี 6 การมีส฽วนร฽วมกับชุมชน ท้ังครอบครัวและสถานพัฒนาเด็กสามารถดึงชุมชนให฾มีส฽วน ร฽วมใน การพัฒนาเด็กปฐมวัย เพราะชุมชนนั้นถือเป็นแหล฽งเรียนร฾ูท่ีสําคัญในการจัดการศึกษาให฾แก฽เด็ก ปฐมวัย รวมทงั้ เป็น แหลง฽ เรยี นรูส฾ ําหรบั ครอบครัวและสถานพฒั นาเดก็ ด฾วย จะเห็นไดว฾ า฽ ครอบครัว สถานพฒั นาเด็ก และชุมชนเปน็ ปจใ จยั เชงิ ปฏบิ ตั ใิ นการพัฒนาเด็กปฐมวัย ตามแนวคิดของทฤษฎีระบบนิเวศวิทยาเชิงสังคมและทฤษฎีอิทธิพลขององคแประกอบร฽วม ถ฾าปใจจัย เหล฽านี้ร฽วมกันปฏิบัติต฽อเด็กปฐมวัยอย฽างเข฾มแข็งก็จะช฽วยพัฒนาเด็กปฐมวัยให฾เติบโตอย฽างสมบูรณแทุก ด฾าน และแนวทางความร฽วมมือท้ัง 6 แบบ สมเหตุสมผลท่ีจะนําใช฾ในการกําหนดกิจกรรมความร฽วมมือ ระหวา฽ ง ครอบครวั สถานพฒั นาเด็ก และชมุ ชน พัฒนาเด็กปฐมวัยได฾อยา฽ งแท฾จริง 5.การเสริมสรา้ งการเรียนรขู้ องครอบครัวในการพฒั นาเดก็ ปฐมวัย การเสริมสร฾างการเรียนร฾ูของครอบครัวในการพัฒนาเด็กปฐมวัยเป็นสิ่งที่นักการศึกษาเอกเสา เกี่ยวข฾องตา฽ งกใ็ ห฾ความสาํ คัญมาอย฽างตอ฽ เน่ือง เพราะเชอ่ื ว฽าปใจจัยดา฾ นการศึกษาของครอบครัวเป็นปใจจัย สําคัญมาก ปใจจัยหนึ่งท่ีจะช฽วยให฾พ฽อแม฽มีความร฾ูและทักษะในการเล้ียงดูลูกให฾เป็นเด็กที่มีพัฒนาการ สมบรู ณแทางร฽างกาย อารมณแจิตใจ สงั คม และสตปิ ใญญา ดังไดก฾ ลา฽ วมาแลว฾ ในตอนแรก สําหรับตอนน้ี ม฽ุง ที่จะนําเสนอ ประเด็น ที่สําคัญ 3 ประเด็น ได฾แก฽ 1) การเรียนร฾ูของครอบครัว 2) วิธีการเสริมสร฾างการ

125 เรียนรขู฾ องครอบครวั เปน็ การ ปฐมวัย และ 3) ตัวอยา฽ งการเสรมิ สร฾างการเรียนร฾ขู องครอบครัวในประเทศ ไทยและต฽างประเทศ 1. การเรียนร้ขู องครอบครัว 1.1 ความหมายและจดุ มุ่งหมายของการเรียนรู้ของครอบครัว อาจกล฽าวได฾ว฽า การเรียนร฾ู เป็นกระบวนการ เปลี่ยนแปลงพฤติกรรม อันเป็นผลมาจากประสบการณแและการฝึก ท้ังน้ีไม฽รวมถึงการ เปล่ียนแปลงของพฤติกรรม ท่ีเกิดจากการตอบสนองตามสัญชาตญาณ ฤทธิ์ของยา หรือสารเคมี หรือ ปฏิกิริยาสะท฾อนตามธรรมชาตขิ องมนุษยแ (Hilgard & Bower, 1981) ดังน้ัน การเรยี นร฾ขู องครอบครัวจึง เป็นกระบวนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมหรือวิธีการ ปฏิบัติของครอบครัวที่มีต฽อบุตรหลาน และการ เปล่ียนแปลงดังกล฽าวค฽อนข฾างถาวรอันเป็นผลเน่ืองมาจากประสบการณแ ไม฽ว฽าทางตรงหรือทางอ฾อมและ การฝกึ ปฏิบตั ิ ไม฽ใช฽เป็นผลจากการตอบสนองตามธรรมชาติหรือสัญชาตญาณ หรือ วุฒิภาวะ หรือพิษยา ตา฽ ง ๆ หรืออุบตั เิ หตุ หรือความบังเอิญ การเรียนร฾ขู องครอบครัวมีจุดม฽ุงหมายเพื่อพัฒนาการเรียนร฾ูของครอบครัวใน 3 ด฾านตามแนวคิด ของ บลมู (Bloom และคณะ อา฾ งถึงในรตั นา ดวงแก฾ว 2555: 16) ดงั นี้ 1) ดา้ นพทุ ธพิ ิสยั (Cognitive domain) เป็นการพัฒนาความสามารถทางการร฾ูคิดซ่ึงเป็น ความสามารถ ของสมอง โดยผลจากการเรียนรู฾จะช฽วยให฾พ฽อแม฽มีการเปล่ียนแปลงพฤติกรรมประเภท ความจําความเข฾าใจ การนาํ ไปใช฾ การวเิ คราะหแ การสงั เคราะหแและประเมนิ ผล 2) ด้านเจตพิสัย (Affective domain) เป็นการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมด฾านอารมณแ ความร฾สู กึ โดยผล จากการเรยี นร฾ูจะชว฽ ยให฾พ฽อแม฽มกี ารเปล่ียนแปลงพฤติกรรมประเภท ความร฾ูสึก ความ สนใจ ทัศนคติ การประเมิน คณุ ค฽า และคา฽ นยิ ม 3) ด้านทักษะพิสัย (Psychomotor domain) เป็นการพัฒนาความสามารถด฾านการ ปฏบิ ตั ิ โดยผลจาก การเรียนรูจ฾ ะชว฽ ยให฾พ฽อแม฽มีการเปล่ียนแปลงพฤติกรรมประเภท การเคล่ือนไหว การ กระทาํ การปฏบิ ัตงิ าน และการ มีทักษะและความชาํ นาญ ดังน้ัน เมื่อต฾องการให฾ครอบครัวเกิดการเรียนร฾ูเพื่อมีการเปล่ียนแปลงพฤติกรรมใน 3 ด฾าน ดงั กลา฽ ว ผท฾ู ่ี เกย่ี วขอ฾ งกบั การพฒั นาการเรียนรขู฾ องครอบครวั จึงต฾องกระต฾ุนเร฾าความสนใจของครอบครัว เพื่อให฾เข฾าใจและตระหนัก ถึงความสําคัญของความร฾ูและประสบการณแต฽าง ๆ ที่จะได฾รับเพื่อไปช฽วย พฒั นาบตุ รหลานให฾เติบโตอยา฽ งสมบรู ณแ 1.2 ความเชือ่ พ้นื ฐานเกย่ี วกบั การเรียนรขู้ องครอบครัว ในการจัดการเรียนร฾ูของครอบครัวเพื่อ พฒั นาเดก็ ปฐมวยั อยา฽ งมคี ุณภาพ นกั การศึกษาปฐมวัยและผ฾ูที่เก่ียวข฾องควรให฾ความสําคัญกับความเชื่อ พื้นฐานเก่ยี วกับการ เรยี นรูข฾ องครอบครัว (Gestwicki, 2010, 437-438) ในประเดน็ ต฽อไปนี้ 1) พอ฽ แม฽สามารถเรยี นร฾ไู ดไ฾ มว฽ า฽ พอ฽ แม฽จะมาจากครอบครัว ให฾เป็นไปตามท่ีคาดหวังได฾ย่ิงพ฽อ แม฽ร฾ูพัฒนาการของลูกและวา ของลูก ก็ยิ่งจะทําให฾พ฽อแม฽สํารวจตัวเองว฽าควรจะปฏิบัติอย฽างเพิ่มพูน ทักษะในการเล้ยี งลูกได฾มากขึน้

126 2) ความรู฾ในการเลี้ยงดูลูกของพ฽อแม฽เป็นความร฾ูพ้ืนฐานท่ีเก่ียวกับพฤติกรรมหรือการ แสดงออกของพ฽อแม฽ งานวิจัยท่ีผ฽านมาได฾แสดงให฾เห็นว฽าเจตคติและพฤติกรรมของพ฽อแม฽ส฽งผลต฽อ พฤติกรรมลูกด฾วย อย฽างไรก็ตามยังไม฽มีความคิดเห็นสอดคล฾องกันเป็นเอกฉันทแว฽าควรให฾ความรู฾ท่ีจะช฽วย ให฾พ฽อแม฽เล้ียงดูลูกอย฽างมีคุณภาพ จึงไม฽มีขอบเขตจํากัด การพิจารณาขึ้นอยู฽กับสถานการณแที่ เปล่ยี นแปลงดว฾ ย 3) ความรู฾อย฽างเดียวไม฽เพียงพอที่จะพัฒนาความสามารถในการเล้ียงดูลูกได฾อย฽างมี ประสทิ ธิภาพ อารมณแแ ละเจตคติ ตา฽ งก็มีอิทธิพลตอ฽ พฤติกรรมของพ฽อแมม฽ ากกว฽าความรท฾ู ี่เปน็ ขอ฾ เทจ็ จริง ดังนั้น การจดั การเรียนรู฾ อารมณแและเจตคติ ต฽างก็มีอทิ ธพิ ลต฽อพฤตกิ รรมของพอ฽ แมม฽ ากก จงึ ตอ฾ งใหค฾ วามสาํ คญั ทั้งด฾านความรู฾และด฾านอารมณแความรูส฾ ึกอยา฽ งสมดลุ 4) พ฽อแม฽ทุกคนไม฽ว฽าจะมีความพร฾อมท้ังในด฾านหน฾าที่การงาน การศึกษา และฐานะทาง เศรษฐกิจเพยี งใด ก็ต฾องการการเรียนรู฾ท่ีจะทําหน฾าท่ีความเป็นพ฽อแม฽ที่ดี ความต฾องการดังกล฽าวนับวันยิ่ง ต฾องการได฾รับความช฽วยเหลือ \"มากขึ้นเน่ืองจากสภาพสังคมเปล่ียนแปลงไปอย฽างรวดเร็วและส฽ง ผลกระทบต฽อชีวติ ครอบครัวมากขึ้นเรือ่ ย ๆ 5) พ฽อแม฽ทุกคนต฾องการเรียนร฾ู เป็นความจริงท่ีปฏิเสธไม฽ได฾ว฽า พ฽อแม฽ทุกคนใส฽ใจลูกและ ต฾องการมีส฽วน ร฽วมในการพัฒนาลูก หรือต฾องการพัฒนาตนเองเพื่อลูก ถ฾าเขาเชื่อว฽าจะช฽วยพัฒนาลูกได฾ ดังน้ันการให฾ความร฾ูในการ เลี้ยงดูลูกจะช฽วยให฾พ฽อแม฽เห็นคุณค฽าตนเองและลูก ความเครียดต฽าง ๆ จาก ความไม฽รู฾ในบทบาทของความเป็น พ฽อแม฽ก็จะลดลงและมีส฽วนร฽วมในการเรียนรู฾และการเปลี่ยนแปลง ตนเองมากขึน้ 6) พ฽อแม฽จะเรียนร฾ูได฾ดีถ฾าความร฾ูน้ันสัมพันธแหรือเกี่ยวข฾องกับตนเองหรือลูก พ฽อแม฽ทุกคนมี ประสบการณแเ ฉพาะของตน เองท่ีสัมพันธแกั บชีวิตในครอ บครัวแ ละต฾อง การความร฾ูท่ี สามารถนํา ไ ป ประยุกตแใช฾ใน สถานการณแนั้น ๆ ท่ีตนเองมีประสบการณแ ดังนั้น บุคคลภายนอกครอบครัวไม฽สามารถ ตดั สนิ ใจแทนพ฽อแมไ฽ ด฾ว฽า ตอ฾ งการความรูห฾ รือทักษะอะไรในการเลย้ี งลูก 7) พ฽อแม฽สามารถเรียนร฾ูได฾ดีจากการแลกเปล่ียนประสบการณแกับครอบครัวอื่น บ฽อยครั้งที่ พ฽อแม฽มัก ปฏิเสธการให฾ความรู฾แบบสั่งการโดยบุคคลท่ีแปลกหน฾า ดังน้ันการแลกเปลี่ยนเรียนรู฾ระหว฽าง พอ฽ แมจ฽ ากครอบครัวอ่นื ซง่ึ กันและกัน จึงมีความหมายเพราะเป็นการให฾คุณค฽ากับพ฽อแม฽แต฽ละครอบครัว ในขณะที่มีการแสดงความเหน็ อกเหน็ ใจกันและเข฾าใจ 8) พ฽อแม฽เรียนรู฾ด฾วยวิธีการของตนเอง หลักการจัดการศึกษาชี้ให฾เห็นว฽าผู฾เรียนแต฽ละคนมี วิธีการเรยี น ใหเ฾ ปน็ แบบฉบับของตนเอง ดังนั้น การจัดการเรียนร฾ูให฾กับพ฽อแม฽จึงต฾องใช฾หลักการเดียวกัน และเน฾นการเรียนร฾ูของ ผู฾ใหญ฽ (Adult learning) มากข้ึน โดยอาศัยการแลกเปล่ียนประสบการณแ มากกว฽าคอยรับความร฾ูอย฽างเดียว ตลอดจนให฾ พ฽อแม฽ได฾มีโอกาสร฽วมพัฒนาโปรแกรมการเรียนร฾ูที่ สอดคลอ฾ งกบั ปญใ หาความต฾องการที่แทจ฾ ริง

127 2. วิธกี ารเสรมิ สร้างการเรียนรู้ของครอบครวั ในการพฒั นาเด็กปฐมวัย การเสริมสร฾างการเรียนรู฾ของครอบครัวในท่ีน้ี แบ฽งออกเป็น 2 ลักษณะ ได฾แก฽ แบบด้ังเดิม และ แบบมสี ฽วนรว฽ ม ซง่ึ สามารถอธิบายแต฽ละลักษณะไดด฾ งั นี้ 2.1 การจัดการเรียนรู้ของครอบครัวแบบดั้งเดิม เป็นความพยายามของนักการศึกษาและ ผ฾ูท่ีเก่ียวข฾องท่ีจะเข฾า ถึงครอบครัวท่ีมีลูกอย฽ูในระบบการศึกษาเพ่ือให฾ครอบครัวมีความร฾ูและทักษะท่ีจะ เลี้ยงดูลูกได฾อย฽างเหมาะสม ซึ่งมักจัดในลักษณะของการส่ือสารแบบทางเดียว ( one-way Communication) อาทิ การประชุมหรือการอบรมซ่งึ เปน็ การให฾ข฾อมลู ข฽าวสารกับพ฽อแม฽เป็นกล฽ุมใหญ฽ ๆ แบบทางเดียว และพ฽อแม฽ท่ีมาร฽วมกิจกรรมส฽วนใหญ฽จะมาร฽วมเพียงคร้ังเดียว เพื่อให฾ร฾ูว฽ามีกิจกรรม อะไรบ฾าง หลังจากน้ันก็มักจะไม฽มาร฽วมอีก ทั้งนี้ อาจมีหลายสาเหตุ เช฽น บ฾านและสถานศึกษา มี ความสัมพันธแกันน฾อยและสถานศึกษาก็ไม฽ช฽วยเหลือหรือสนับสนุนตามความต฾องการที่แท฾จริงของ ครอบครวั โดยทั่วไป การให฾ความรู฾แก฽พ฽อแม฽แบบดั้งเดิมมีวิธีการท่ีหลากหลายแต฽มีจุดเน฾นเหมือนกัน คือ เป็นการ ข฾อมลู ขา฽ วสารท่ีจาํ เป็นตอ฽ การเลีย้ งลูกสําหรับพ฽อแม฽ เชน฽ ปฏิสัมพันธแระหว฽างพ฽อแม฽และลูก หรือ การประสบความสําเร็จ ในการเรียนของลูกโดยอาศัยผ฾ูเชี่ยวชาญ และเน฾นรูปแบบของการส่ือสารแบบ ทางเดยี วโดยมคี วามเชอ่ื พนื้ ฐานวา฽ พ฽อแม฽ มักไม฽ค฽อยกระตือรือร฾นและขาดความรู฾และทักษะท่ีจะเป็นพ฽อ แมท฽ ีด่ ี ซึ่งความเชอ่ื เช฽นนีเ้ ปน็ จุดอ฽อนของการจัดการ เรียนรู฾ให฾กบั พอ฽ แมห฽ รอื ครอบครัว ซึ่งจะเห็นได฾จากมี พ฽อแม฽จํานวนเล็กน฾อยท่ีให฾ความร฽วมมือและสนใจในกิจกรรม แต฽พอมีจํานวนมากปฏิเสธหรือไม฽เข฾าร฽วม กิจกรรม นอกจากนี้ลักษณะการจัดการเรียนรู฾แบบนี้ยังทําให฾พ฽อแม฽รู฾สึกว฽า ตัวเองตํ่าต฾อยและต฾องพ่ึงพา ความช฽วยเหลือจากผู฾เชี่ยวชาญตลอดเวลา เจสทวิคกิ (Gestwicki, 2010: 121) 1 - ยิ่งพ฽อแม฽ได฾รับการ ปฏบิ ตั ิราวกบั ว฽าพวกเขาไรค฾ วามสามารถ กย็ ่ิงจะทาํ ให฾พวกเขามีความพยายามด฾วยตวั เองน฾อยลง เจสทวิค กเช่ือว฽า โปรแกรมหรือโครงการที่จัดให฾พ฽อแม฽ได฾พัฒนาการเรียนร฾ูส฽วนใหญ฽มีประโยชนแ แต฽ไม฽ได฾ถูก นํามาใช฾ อย฽างเหมาะสมโดยผ฾ทู ม่ี ีอาํ นาจหน฾าท่รี ับผิดชอบโดยตรง รวมถงึ ความไรค฾ วามสามารถของพ฽อแม฽ ผู฾ปกครองจึงทําให฾ เป็นการสูญเสียท้ังงบประมาณ เวลา และขวัญกําลังใจ ดังนั้น การแสวงหาแนว ทางการจัดการเรียนร฾ูของครอบครัว ให฾มีประสิทธิภาพมากขึ้นจึงเป็นความท฾าทายของนักการศึกษา ปฐมวัยและผ฾ทู ่เี ก่ียวข฾องโดยตรง 2.2 การจัดการเรียนรู้ของครอบครัวแบบมีส่วนร่วม เป็นการจัดการเรียนรู฾ของครอบครัวท่ี ม฽ุงเน฾นให฾ ครอบครัวมีส฽วนร฽วมในการจัดการเรียนร฾ูซึ่งแตกต฽างจากแบบด้ังเดิมท่ีเน฾นการประชุมและการ อบรมเป็นหลักโดย ผ฾ูเช่ียวชาญ การจัดการเรียนรู฾แบบมีส฽วนร฽วมนี้พ฽อแม฽จะได฾รับการเช้ือเชิญให฾มีส฽วน ร฽วมในการตัดสนิ ใจเกี่ยวกบั ประเด็น ต฽าง ๆ ของสถานศกึ ษาทเี่ กย่ี วข฾องกับการพัฒนาเด็กปฐมวัย และครู ต฾องปรับปรุงตนให฾สามารถทํางานร฽วมกับพ฽อแม฽ได฾ ดังน้ัน เนื้อหาสาระจึงมีความหลากหลายเพ่ือ ตอบสนองความตอ฾ งการที่แท฾จรงิ ของครอบครัว อาทิ เป็นสาระเก่ียวกับ ความสัมพันธแระหว฽างครอบครัว กับชุมชน การกระต฾ุนพัฒนาการด฾านการร฾ูคิดของลูก การพัฒนาทักษะและแบบแผน การเลี้ยงดูลูก

128 พัฒนาการของเด็กเล็ก เป็นต฾น นอกจากน้ีลักษณะของโปรแกรมหรือหลักสูตรการอบรมก็มีหลากหลาย บางลักษณะให฾พ฽อแม฽หรือครอบครัวมีบทบาทหลักในกิจกรรม โดยผ฾ูเช่ียวชาญเป็นเพียงผ฾ูอํานวยความ สะดวก หรือ บางลกั ษณะเน฾นผู฾เชีย่ วชาญมบี ทบาทหลกั ในการถา฽ ยทอดความรู฾และประสบการณแ การจัดการเรียนรู฾ของครอบครัวในลักษณะนี้ อาจจะดําเนินการโดยสถานศึกษา ศูนยแเด็กเล็ก โรงพยาบาล ศนู ยอแ นามยั หนว฽ ยงานเกย่ี วกับสขุ ภาพจิต วัด หอ฾ งสมดุ สถาบันอุดมศึกษา หรือองคแการอื่น ๆ ท่ีมีพันธะกิจเกี่ยวกับ การจัดการเรียนร฾ูให฾ผ฾ูปกครอง โดยพ฽อแม฽หรือครอบครัวที่เข฾าร฽วมกิจกรรมอาจ เป็นพ฽อแม฽มือใหม฽ พ฽อแม฽ท่ีกําลังเร่ิมมี ลูกเล็ก พ฽อแม฽วัยรุ฽น พ฽อแม฽เล้ียงเด่ียว พ฽อแม฽ท่ีมีลูกเป็นเด็กพิเศษ หรือสมาชกิ ในครอบครวั ทต่ี อ฾ งชว฽ ยเลย้ี งดเู ด็กเล็ก เช฽น ปยุู า฽ ตายาย เปน็ ต฾น ทศิ ทางการจัดการเรียนร฾ูสําหรับครอบครัวในยุคปใจจุบันได฾เพ่ิมมุมมองจากเดิมท่ีมุ฽งเน฾นเฉพาะ พ฽อแม฽เป็น การพัฒนาโปรแกรมหรือหลักสูตรเพื่อส฽งเสริมสนับสนุนครอบครัว และการพัฒนาชีวิต ครอบครัวเป็นสําคัญ เคแกน (Kagan, 1995 อ฾างถงึ ใน Gestwicki, 2010: 427) ไดร฾ ะบวุ ฽ายคุ ปใจจุบันการ จดั การเรยี นรูใ฾ หค฾ รอบครวั ต฾องครอบคลุม ประเด็นหลกั ๆ ได฾แก฽ • การเสริมพลงั อํานาจใหพ฾ อ฽ แม฽ (Parent empowerment) • การศึกษาครอบครัว (Family education) • การศึกษาชวี ิตครอบครัว (Family life education) • การสนับสนนุ ช฽วยเหลอื พ฽อแม฽ (Parent support) • การสนบั สนนุ ชว฽ ยเหลอื ครอบครัว (Family Support) โดยประเดน็ เหล฽านี้มีเปูาหมายเพื่อช฽วยครอบครัวให฾สามารถปูองกันปใญหาและทําบทบาทหน฾าท่ี ของตนใน เต็มศักยภาพ โดยการจงใจให฾ครอบครัวมีความเช่ือว฽า เม่ือได฾รับการส฽งเสริมสนับสนุน จะ สามารถจัดการปใญหาตา฽ งๆ ในการเลยี้ งดลู กู ไดด฾ ว฾ ยตนเอง 3. ขอ้ ควรคานงึ ในการจดั การเรยี นรู้ของครอบครัว การเรียนรู฾ของครอบครัวที่มีประสิทธิภาพมีข฾อควรคํานึงท่ีผ฾ูท่ีเก่ียวข฾องควรใส฽ใจ (Gestwicki 2010: 439-451) ดงั นี้ 3.1 การให้พ่อแม่ได้มีส่วนร่วมตัดสินใจในการวางแผนโปรแกรมหรือหลักสูตรต่างๆ ใน การเล้ียงดูลูก แนวคิด นี้ได฾รับการสนับสนุนจากงานวิจัยด฾านการศึกษาเด็กเล็กอย฽างมากมาย เพราะจะ ก฽อให฾เกิดประโยชนแจากการท่ีสถานพัฒนาเด็กพยายามปรับปรุงการให฾บริการทางการศึกษาท่ีเหมาะสม กับบริบทและความต฾องการของครอบครัวและชุมชน พ฽อแม฽ในฐานะผู฾นําได฾พัฒนาความร฾ูและทักษะอัน จะเปน็ ประโยชนแ ทั้งตนเองและชุมชน โดยเฉพาะทาํ ให฾มคี วามเช่อื มนั่ เพ่ิมขนึ้ ว฽าสามารถช฽วยให฾ลูกประสบ ความสําเร็จในการเรียนและ ในการดําเนินชีวิตได฾เพราะมีความรู฾ความเข฾าใจเปูาหมายในการจัด การศึกษาของสถานพัฒนาเด็กมากขึ้น นอกจากน ผบู฾ รหิ ารสถานพัฒนาเดก็ และบคุ ลากร ยงั ได฾รับมุมมอง ใหม฽ ๆ จากครอบครัวและเห็นแนวทางท่ีจะพัฒนาองคแการให฾ เข฾มแข็งโดยอาศัยการมีส฽วนร฽วมสนับสนุน จากครอบครัว อย฽างไรก็ตาม การมีส฽วนร฽วมของครอบครัวในการตัดสิน ไม฽ใช฽เรื่องง฽าย เน่ืองจาก มักพบ

129 ความขัดแย฾งหรือความไม฽เข฾าใจระหว฽างครอบครัวกับสถานพัฒนาเด็ก อันเน่ืองมาจาก การไม฽เข฾าใจใน บทบาทหน฾าท่ีของแต฽ละฝุาย หรือมีความไม฽เห็นด฾วยกับปรัชญาและเปูาหมายของสถานพัฒนาเด็ก ด฾วย เหตุน้ี ผ฾ูบริหารและบุคลากรจึงต฾องหาวิธีที่หลีกเลี่ยงความขัดแย฾งและความเข฾าใจท่ีไม฽ถูกต฾องของ ครอบครัว จงึ จะได฾ รบั ประโยชนแที่แทจ฾ ริงของการมสี ฽วนร฽วมของครอบครวั 3.2 การเลือกรูปแบบของการประชุมที่เหมาะสม การประชุมครอบครัวอย฽างมีประสิทธิภาพ คือ ให฾พ฽อแม฽ แต฽ละครอบครัวได฾มีโอกาสพูดคุยกันได฾อย฽างสะดวกใจ ดังนั้นขนาดของกล฽ุมและวิธีการ ดาํ เนนิ การในกล฽ุมจงึ เป็น ประเด็นท่สี าํ คญั จากการศกึ ษาท่ีผ฽านมามีข฾อเสนอแนะวา฽ กลมุ฽ การประชุมขนาด เล็กจะช฽วยให฾พ฽อแม฽ได฾รู฾จักกันอย฽าง ใกล฾ชิดและมีความรู฾สึกเป็นเจ฾าของประเด็นการพูดคุยร฽วมกันมี ประสิทธิภาพมากกว฽าการประชุมกล฽ุมขนาดใหญ฽ ท้ังโรงเรียนซึ่งอาจมีประโยชนแสําหรับพ฽อแม฽ที่ไม฽กล฾า พูดคุย ดังน้ันการฟใงอย฽างเดียวจึงไม฽มีความกดดัน แต฽ พ฽อแม฽บางกลุ฽มจะรู฾สึกว฽าตนเองเสียโอกาสที่จะมี ส฽วนร฽วมในการแสดงความคิดเห็นหรือบอกปใญหาให฾สถานพัก ได฾รับร฾ู นอกจากน้ี ยังไม฽มีโอกาส แลกเปล่ียนเรียนรก฾ู บั พ฽อแม฽จากครอบครัวอื่น ดังน้ัน ถ฾านักการศึกษาต฾องการให฾แต฽ละครอบครัวได฾มีการ เปลย่ี นแปลงพฤตกิ รรมทแ่ี ท฾จรงิ ตอ฾ งเปลยี่ นเจตคติและการกระทาํ โดยให฾โอกาสครอบครัวได฾มีการพูดคุย กนั เปน็ กลมุ฽ ย฽อย ๆ มากกว฽าการรับฟงใ จากผู฾เชีย่ วชาญฝุายเดียว 3.3 บทบาทของผู้นาการประชุม ผ฾ูนําการประชุมอาจหมายถึง ผ฾ูบริหารสถานพัฒนาเด็ก ครู หรือผ฾ูเชี่ยวชาญ จากภายนอกซึ่งต฾องตระหนักว฽า ตนเองมีส฽วนสําคัญในการสร฾างบรรยากาศของการ ประชุมให฾แลดูอบอุ฽นเป็นมิตร ดังนั้น บทบาทของผ฾ูนํากล฽ุมจึงควรเป็นผ฾ูอํานวยความสะดวกของกลุ฽ม มากกว฽า จงึ จะทาํ ใหพ฾ ฽อแม฽ที่เขา฾ ร฽วมประชุม เกดิ ความร฾สู กึ ไมเ฽ ครียดและเปน็ กันเอง ซง่ึ แสดงออกไดด฾ งั นี้ • ให฾การยอมรับ สนับสนุนช฽วยเหลือ และกระต฾ุนให฾พ฽อแม฽ทุกคนได฾มีการพูดคุยกันอย฽าง ทว่ั ถึงและ กล฾าแสดงความคดิ เหน็ • มีความเป็นกลาง โดยพยายามหลีกเล่ียงการเข฾าข฾างพ฽อแม฽ฝุายใดฝุายหนึ่งตลอดการ ประชมุ • มไี หวพริบทจ่ี ะปกปูองสทิ ธิของพ฽อแมใ฽ นการพดู คยุ ในบรรยากาศทีไ่ มเ฽ ปน็ การคุกคาม • มีความว฽องไวที่จะตอบโต฾กับภาษาท฽าทางของพ฽อแม฽ในกลุ฽ม พร฾อมกับให฾ข฾อมูลย฾อนกลับ เพ่ือให฾ แนวทางการสนทนาแก฽กล฽มุ และใหก฾ าํ ลงั ใจแก฽สมาชกิ ในกลมุ฽ 3.4 การเลือกเวลาในการประชุม การนัดพบประชุมครอบครัวแต฽ละครอบครัวไม฽ใช฽เร่ืองง฽าย เพราะแต฽ง ครอบครัวมีสิ่งที่ต฾องจะต฾องทําในชีวิตประจําวันอยู฽แล฾ว อีกทั้งภาระในการดูแลลูกเล็ก และ การเดินทาง ดังนั้น บริหารและบุคคลากรของสถานพัฒนาเด็กจึงต฾องหาวิธีการที่จะช฽วยอํานวยความ สะดวกให฾กับครอบครัวด฾วย อา ให฾ครอบครัวเป็นฝุายกําหนดวันประชุม จัดบริการดูแลเด็กเล็กในสถาน พัฒนาเด็ก จัดหารถร฽วมไว฾บริการรับ-ส฽ง หรือ หาสถานที่การประชุมนอกสถานศึกษาท่ีไม฽ไกลเกินไปที่ ครอบครัวสามารถเดินทางได฾สะดวก จึงเห็นได฾ว฽า สถานศึกษา ต฾องหากลวิธีท่ีจะให฾ครอบครัวมาร฽วม ประชมุ ใหไ฾ ดม฾ ากที่สดุ

130 4. ตัวอยา่ งการเสรมิ สรา้ งการเรยี นรขู้ องครอบครัวในประเทศไทยและตา่ งประเทศ 4.1 ตัวอย่างในประเทศไทย ในสังคมไทยปใจจุบัน ครอบครัวยุคใหม฽กําลังเผชิญกับความ เปลี่ยนแปลงท่ี รวดเร็วและมีความซับซ฾อน และความกดดันทางเศรษฐกิจและสังคมรอบด฾าน ครอบครัว ต฾องแข฽งขันทํามาหากิน เพ่ือ ความอยู฽รอด จนขาดข฾อมูลในการเลี้ยงดูลูก โดยเฉพาะครอบครัวเดียวเมื่อ เจอกับปใญหาจะหาทางแก฾ไม฽ได฾ ขาดท่ีพ่ึง เนื่องจากไม฽มีญาติผู฾ใหญ฽คอยให฾คําปรึกษาเหมือนแต฽ก฽อน ดังนั้นจึงมีเครือข฽ายของครอบครัวท้ังหน฽วยงานรัฐ หน฽วยงาน เอกชน องคแการอิสระ และสถาบันทาง ศาสนาที่พยายามหาทางช฽วยเหลือครอบครัวเก่ียวกับการเลี้ยงดูบุตรหลานกัน อย฽างกว฾างขวาง ซ่ึงในที่น้ี จะได฾นําเสนอภารกิจของหน฽วยงานภาครัฐ คือ โครงการห฾องเรียนพ฽อแม฽ของสํา นักการศึกษา กรงุ เทพมหานคร เป็นกรณตี ัวอย฽าง โครงการห฾องเรยี นพอ฽ แมข฽ องสาํ นักการศึกษา กรงุ เทพมหานคร เปน็ โครงการนํารอ฽ งเพือ่ เสริมสร฾างความร฾ู ทดลองปฏิบัติ ให฾กับพ฽อแม฽ในเร่ืองการดูแลลูกน฾อยอย฽างมีคุณภาพเหมาะสมกับช฽วงวัย เพื่อนําไปส฽ูการ เติบโตอย฽าง มีคุณภาพ โดยมีจุดมุ฽งหมายเพื่อเปิดพ้ืนท่ีให฾กับพ฽อแม฽ทุกครอบครัวได฾มีโอกาสนํา ประสบการณแมาแลกเปลี่ยนกัน โดยเรียนรู฾จากประสบการณแจริงของพ฽อแม฽จากครอบครัวอ่ืนที่เข฾าร฽วม โครงการ พร฾อมทัง้ ความรู฾จากผูเ฾ ชยี่ วชาญ โดยคาดหวังวา฽ จะสร฾างความม่นั ใจให฾พ฽อแม฽มีกําลังใจ และดูแล ลูกน฾อยอย฽างมีคุณภาพ ซึ่งขณะน้ีสํานักการศึกษา กรุงเทพมหานครได฾จัดนําร฽องในโรงเรียน กรุงเทพมหานครเป็นจํานวน 9 เขต โดยเริ่มต้ังแต฽ พ.ศ. 2553 ในโครงการ มีกิจกรรมหลัก 2 กิจกรรม (หนังสือพิมพแ ASTVผ฾ูจัดการออนไลนแ 2553) แต฽ละกจิ กรรมมีลักษณะดงั นี้ 1) กิจกรรมลงขันประสบการณแ เปน็ กิจกรรมการพดู คยุ แลกเปลีย่ นเรียนรจ฾ู ากประสบการณแ ตรงของ พ฽อแม฽ที่มีลูกในแต฽ละช฽วงวัย เพ่ือแลกเปลี่ยนปใญหา ความกังวลใจในการเลี้ยงลูก และแนวทาง การแก฾ปใญหาที่พ฽อแม฽ เจ฾าของเรื่องเคยผ฽านประสบการณแมา นอกจากนี้ มีวิทยากรผู฾เช่ียวชาญมาให฾ ความรู฾ด฾านพัฒนาการเด็ก เพื่อกระต฾ุน และสร฾างแรงบันดาลใจให฾พ฽อแม฽ใส฽ใจดูแลพัฒนาการของลูก ตลอดจนเทคนิคใหม฽ ๆ ในการเล้ียงลกู เพอื่ พอ฽ แมส฽ ามารถ นาํ ไปปรับใช฾ในชวี ติ ประจาํ วนั ให฾ดขี ้นึ 2) กิจกรรม “สนุกกับเส฾นทางการเรียนร฾ู เป็นกิจกรรมส฽งเสริมให฾พ฽อแม฽เข฾าใจถึงพัฒนาการ และการ เรยี นรูข฾ องลูกในแต฽ละวัย ซึ่งแต฽ละวัยนั้นเด็กมีพัฒนาการและการเรียนรู฾แตกต฽างกัน รวมทั้งพ฽อ แม฽จะมีบทบาทในการ เสริมพัฒนาการและการเรียนร฾ูให฾ลูกได฾อย฽างไร โดยความร฾ูท่ีจัดให฾เป็นชุดความรู฾ ผา฽ นกจิ กรรมต฽าง ๆ สอดคล฾องกบั กล฽ุมพอ฽ แมท฽ ่มี ีลูก 4 ชว฽ งวัย ดังนี้ - ช฽วงวัย 0 ถึง 2 ขวบ เป็นกิจกรรมที่ช฽วยให฾พ฽อแม฽เรียนร฾ู และเข฾าใจพัฒนาการ และการ เรียนรู฾ ของลูกมากย่ิงข้ึน ด฾วยเรียนรู฾ผ฽านกิจกรรมการทดสอบความเช่ือในการเลี้ยงลูกท่ีตัวเองมี เพ่ือให฾ พอ฽ แมไ฽ ด฾เรียนร฾ู และ เขา฾ ใจถึงวธิ ีการเล้ียงลกู อย฽างเขา฾ ใจ รวมถงึ กิจกรรมการฝึกทักษะเสริมพัฒนาการลูก รัก เพื่อให฾พ฽อแม฽สามารถนํากลับ ไปปฏิบัติกับลูกได฾อย฽างง฽าย ๆ ท่ีบ฾านเสริมพัฒนาการของลูกได฾อย฽าง ถกู ต฾อง

131 - ช฽วงวัย 3 ถึง 5 ขวบ เป็นกิจกรรมที่ช฽วยให฾พ฽อแม฽เข฾าใจแนวการส฽งเสริมการเรียนร฾ูของลูก นั้นคือ “เรียนคือเล฽น เล฽นคือเรียน” ผ฽านกิจกรรมการฝึกทักษะส฽งเสริมการเรียนรู฾ของลูก เช฽น ฝึกแต฽ง และเล฽านิทานรวมทั้งทักษะในการทําของเล฽น และการเล฽นกับลูก เพ่ือส฽งเสริมจินตนาการ และความคิด สรา฾ งสรรคกแ บั ลกู โดย พ฽อแม฽เป็นผ฾ชู กั จูง -ช฽วงวัย 6 ถึง 11 ปี เป็นกิจกรรมท่ีช฽วยให฾พ฽อแม฽ร฾ูว฽า เด็กในช฽วงวัยน้ีเป็นวัยที่กระตือรือร฾น อยากร฾ูอยากเห็น พ฽อแม฽จึงควรสนับสนุนโดยการเปิดพ้ืนท่ีให฾เด็กได฾ทดลอง และเรียนรู฾ โดยพ฽อแม฽ควรมี บทบาทสําคัญ ในการเสริมสร฾างความรู฾ผ฽านกิจกรรมฝึกทักษะการตั้งคําถาม ชวนลูกค฾นหาคําตอบ ซ่ึง เท฽ากับเปน็ การเปดิ พ้นื ทท่ี างการ เรียนรข฾ู องเด็กผ฽านประสบการณแ และฝึกลูกเล฽นด฾วยการต้ังกฎเกณฑแใน การเลน฽ เพือ่ เสริมสร฾างวินัย และความเข฾าใจ เพ่ือที่จะหล฽อหลอมให฾ยอมรับบรรทัดฐานการอยู฽ร฽วมกันกับ ผอู฾ น่ื ในสังคมไดอ฾ ย฽างมคี วามสขุ - ช฽วงวัย 12 ถึง 18 ปี เป็นกิจกรรมท่ีจะช฽วยส฽งเสริมให฾พ฽อแม฽เข฾าใจถึงการเปลี่ยน ด฾าน ร฽างกาย และเห็นคุณค฽าในตัวลกวัยร฽ุนด฾วยกิจกรรมท่ีช฽วยให฾พ฽อแม฽ทบทวนประสบการณแการเป็นวอนขอ เพ่ือสร฾างความเข฾าใจถึงความเปล่ียนแปลง และความต฾องการของลูกวัยร฽ุน ตลอดจนกิจกรรมทบทวน เพื่อใหพ฾ อ฽ แมช฽ ว฽ ยลูกวางอนาคตไดต฾ ามความถนดั ของตวั เอง หลอมให฾เดก็ เตบิ โตเปน็ คนเก฽ง ดี มี สขุ หลง จึงเห็นได฾ว฽า โครงการห฾องเรียนพ฽อแม฽ เป็นรูปแบบการจัดการเรียนรู฾ของครอบครัวที่น฽าสนใจ เพราะ พ฽อแมไ฽ ดร฾ ับทง้ั ความรเ฾ู ชิงวิชาการและการแลกเปลี่ยนประสบการณแระหว฽างพ฽อแม฽ด฾วยกัน อันเป็น การเสรมิ ความมนั่ ใจ ในการเลย้ี งดลู ูกใหม฾ คี ณุ ภาพได฾ 4.2 ตัวอย่างในต่างประเทศ ใน ค.ศ. 1973 ประเทศสหรัฐอเมริกาได฾พัฒนาหลักสูตรการศึกษา พ฽อแม฽ชื่อ AVANCE Parenting Education Curriculum เป็นหลักสูตรสําหรับครอบครัวที่ยากจนและ อยู฽ในย฽านท่ีด฾อยโอกาส และเป็นเชื้อสายละติน หลักสูตรน้ีได฾รับความนิยมมากและกลายเป็นต฾นแบบใน การพัฒนาโปรแกรมการศึกษาพ฽อแม฽ ที่เน฾นชุมชนเป็นฐาน (Community-based programs) หลักสูตร นี้ให฾ความรู฾กับพ฽อแม฽ที่มีลูกเล็กโดยใช฾เวลา 9 เดือน มีบทเรียนจํานวน 27 บทเรียน ใน 11 หน฽วย มี ประเด็นหลัก ๆ ได฾แก฽ การให฾ภาพรวมในการอบรมเลี้ยงดูลูก การดูแล ก฽อนคลอด ความต฾องการในวัย ทารก พัฒนาการด฾านร฽างกายของเด็กเล็ก ความเจ็บปุวยของเด็กเล็ก ภาวะโภชนาการ ของเด็กเล็ก พฤติกรรมของเด็กเล็ก พัฒนาการด฾านภาษาและสติปใญญาของเด็ก พัฒนาการด฾านอารมณแ พัฒนาการ ด฾านสังคม การร฾ูจักตนเอง และการต้ังเปูาหมาย หลักสูตรนี้ถึงแม฾ว฽าจะถูกออกแบบมาเพ่ือครอบครัวที่มี ภาวะเสียงเชอ่ื สายละตินแต฽ก็พบว฽าสามารถนาํ ไปประยกุ ตแใชไ฾ ดก฾ ับครอบครัวกลุม฽ ท่ีด฾อยโอกาสท่ีมเี ชอื้ สาย แอฟริกนั -อเมรกิ ัน หรอื เชอ้ื สายอเมริกันพืน้ เมือง ได฾เปน็ อยา฽ งดี (Gestwicki, 2010: 433) นอกจากน้ีในประเทศแคนาดา ได฾สร฾างเครือข฽ายสนับสนุนการเรียนรู฾ของครอบครัว มาเป็น เวลานาน เช฽น การดําเนินงานขององคแการ FSC (Family Service Canada) ซึ่งเป็นองคแการการกุศลท่ี ให฾บรกิ ารแกค฽ รอบครวั ใน ระดับท฾องถ่นิ ทัว่ ประเทศ โดยองคแการมีวิสัยทัศนแ คือ ครอบครัวท่ีแข็งแรงย฽อม อย฽ใู นสงั คมทีด่ ูแลห฽วงใยกนั (Strone families in a caring Society) ใน ค.ศ. 1996 องคแการนี้ได฾ให฾การ

132 สนบั สนุนโปรแกรมความรว฽ มมอื ระหวา฽ งครอบครวั และสถานศึกษา ชื่อ F&ST (Families and Schools Together) ทงั้ ในด฾านเงินทุนและทรพั ยากรต฽าง ๆ ลักษณะ ของโปรแกรมเป็นโปรแกรมที่ใช฾ระยะเวลา 2 ปี โดยมีวัตถุประสงคแท่ีสําคัญ ได฾แก฽ เสริมสร฾างสายสัมพันธแท่ีดีระหว฽าง ครอบครัวและบุตรหลาน เสริม พลังอํานาจให฾ครอบครัว และแสวงหาแนวทางการช฽วยเหลือครอบครัว โดยโปรแกรมมี ฐานคิดมาจาก หลักการต฽าง ๆ ได฾แก฽ การช฽วยเหลือบําบัดครอบครัวท่ีมีปใญหา ยุทธศาสตรแการปูองกันปใญหายาเสพติด ทฤษฎีเกี่ยวกับระบบครอบครัว ทฤษฎีทางสังคม การสร฾างสัมพันธภาพที่ดีระว฽างครอบครัวและบุตร หลาน รวมถึง การสร฾างความสัมพันธแที่ดีระหว฽างเด็กด฾วยกัน และกระบวนการกลุ฽มเพ่ือสร฾างเครือข฽าย ครอบครัว หลักสูตรของ โปรแกรม F&ST จึงมีความหลากหลายเพื่อให฾สอดคล฾องกับปใญหาและความ ต฾องการของครอบครัวท่มี คี วาม แตกต฽างกัน (รัตนา ดวงแก฾ว 2551 : 71) จะเหน็ ได฾วา฽ แนวทางการจดั การเรียนรู฾ของครอบครัวท้ังในประเทศไทยและต฽างประเทศ อาจจะ มีรูปแบบ แตกต฽างกัน แต฽ก็มีจุดมุ฽งหมายร฽วมกัน คือ ให฾ความรู฾และส฽งเสริมสนับสนุนเพื่อให฾พ฽อแม฽ทํา หนา฾ ท่ีของความเปน็ พอ฽ แม฽ได฾อยา฽ งมปี ระสิทธิภาพ 6.การเสริมสร้างความสัมพนั ธร์ ะหว่างครอบครัวกบั สถานพัฒนาเด็กปฐมวัย การเสริมสร฾างความสัมพันธแระหว฽างครอบครัวกับสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยท่ีจะกล฽าวต฽อไปน้ี ม฽ุงเน฾นในระดับ ปฏิบัติซึ่งหมายถึง สถานพัฒนาเด็กปฐมวัยโดยครอบคลุมทั้งสถานศึกษาของรัฐหรือ เอกชน และศูนยแพัฒนาเด็กเล็กท่ีระดับท฾องถ่ินหรือชุมชนดูแลเพื่อให฾ครอบครัวและสถานพัฒนาเด็ก ปฐมวยั รว฽ มมอื กนั พฒั นาเดก็ ปฐมวัยให฾เตบิ โต อยา฽ งสมบรู ณแเต็มศักยภาพ ตามแนวคิดของบรอนเฟนเบรน เนอรแ (Bronfenbrenner) และเอปสติน (Epstein) ดงั กล฽าวมาแล฾ว 1. ความสาคัญของความร่วมมอื ระหวา่ งครอบครัวกับสถานพฒั นาเด็กปฐมวยั การศึกษาวิจยั เกีย่ วกับความสมั พนั ธแหรอื ความรว฽ มมอื ระหว฽างครอบครัวและสถานพัฒนาเด็กเล็ก หรือ โรงเรียนในประเทศต฽าง ๆ ท่ีให฾ความสนใจกับการพัฒนาเด็กปฐมวัย ตั้งแต฽ ค.ศ. 1960 มาจนถึง ปใจจุบัน นับเกือบ 50 ปีมาแล฾ว ส฽วนใหญ฽มีความเห็นสอดคล฾องกันว฽า ครอบครัวและสถานพัฒนาเด็ก ปฐมวัยต฾องร฽วมมือกันรับผิดชอบ ในการให฾การศึกษาและการพัฒนาเด็กอย฽างรอบด฾าน ย่ิงสภาพสังคม ปใจจุบันมีความซับซ฾อนและมีการเปลี่ยนแปลง อย฽างรวดเร็วมากและก฽อให฾เกิดปใญหากับเด็กเล็กท่ีกําลัง เติบโตเกินกว฽าที่ครอบครัวและสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยจะ ให฾การศึกษาและสั่งสอนอบรมได฾โดยลําพัง เพราะปใญหาเหล฽านั้นมีความรุนแรงต฽อเด็กทั้งด฾านสังคม อารมณแ-จิตใจ ร฽างกาย และสติปใญญา ดังน้ัน ครอบครัวและสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยจึงต฾องร฽วมมือกันอย฽างจริงจังเพื่อการเติบโตเป็น พลเมืองท่ีมี คณุ ภาพของประเทศ (รัตนา ดวงแกว฾ 2551) นอกจากนี้ นโยบายด฾านเด็กปฐมวัยของรัฐบาลปใจจุบันได฾เร฽งรัดเพื่อให฾เด็กปฐมวัย (แรกเกิดถึง ก฽อนเขา฾ ประถม ศกึ ษาปีท่ี 1) ทุกคน ได฾รับการพัฒนารอบด฾าน ตามวัย อย฽างมีคุณภาพ และต฽อเนื่อง ทํา ให฾สถานพัฒนาเด็กปฐมวัยมี บทบาทสําคัญในการขับเคล่ือนนโยบายของรัฐให฾เป็นรูปธรรมโดยพยายาม

133 ใหค฾ รอบครัวมีส฽วนร฽วมในการพัฒนาเด็ก ปฐมวัย ซ่ึงถือว฽าเป็นความท฾าทายท่ีสําคัญของสถานพัฒนาเด็ก เล็กทุกแห฽ง จากการสังเคราะหแงานวิจัยที่ผ฽านมาของเฮนเดอสันและเบอรแลา (Henderson and Berla, 1994 อ฾างถึงใน รัตนา ดวงแก฾ว 2551 : 8-9) จะเห็นได฾ว฽า ความสัมพันธแระหว฽างครอบครัวและสถาน พฒั นาเด็กปฐมวยั มีความสําคญั ในหลาย ๆ ประการ ดังนี้ 1. ความร฽วมมือของครอบครัวสามารถช฽วยให฾สถานพัฒนาเด็กพัฒนาคุณภาพของหลักสูตร และการจัด ประสบการณกแ ารเรียนร฾ูท่ีเหมาะสมแก฽เด็กปฐมวยั 2. ความร฽วมมือของครอบครัวทั้งที่บ฾านและที่สถานพัฒนาเด็กสามารถช฽วยให฾เด็กปฐมวัยมี พฒั นาการท่ี สมบูรณทแ ุกดา฾ น และมคี วามพร฾อมในการเรยี นต฽อระดบั สงู ได฾ 3. สถานพัฒนาเด็กที่ให฾โอกาสครอบครัวมีส฽วนร฽วมจัดการศึกษาจะส฽งผลถึงเด็กจาก ครอบครัวอืน่ ๆ ให฾มี การพัฒนาครบทุกดา฾ นไม฽เพยี งแตล฽ ูกของตนเท฽าน้ัน 4. สถานพัฒนาเด็กท่ีสนับสนุนให฾ครอบครัวแสดงบทบาทได฾ทั้ง 4 บทบาท ได฾แก฽ เป็นครู เป็นผส฾ู นบั สนนุ เปน็ ผู฾พทิ ักษสแ ิทธเิ ด็ก และเปน็ ผตู฾ ัดสินใจ สามารถชว฽ ยพฒั นาการเรียนรูข฾ องเด็กไดด฾ ี 5. ความร฽วมมือของครอบครัวสามารถช฽วยให฾การเรียนร฾ูของเด็กดีขึ้น ดังน้ัน สถานพัฒนา เดก็ ควรกระตน฾ ใหเ฾ กดิ ความรว฽ มมือโดยใชก฾ ิจกรรมอยา฽ งหลากหลาย 6. การเรียนรู฾ของเด็กมแี นวโน฾มขน้ึ สูงสุดเม่ือครอบครัว สถานพัฒนาเด็ก และชุมชน ร฽วมมือ กันพัฒนา อยา฽ งมีความหมาย 2. ปัญหาความสมั พันธ์ระหว่างครอบครวั กบั สถานพฒั นาเดก็ ปฐมวยั จากรายงานการประชุมรับฟใงความคิดเห็นของพ฽อแม฽ผ฾ูปกครอง โดยสํานักงานเลขาธิการสภา การศกึ ษา (2549 อา฾ งถงึ ในรตั นา ดวงแก฾ว 2551: 20) ได฾แสดงให฾เหน็ ว฽า ความสมั พันธแระหว฽างครอบครัว กบั สถานพัฒนาเดก็ ปฐมวัยในประเทศไทยยังมีข฾อจํากัด ซ่ึงมีสาเหตุมาจากหลายปใจจัย โดยเฉพาะอย฽าง ย่ิง การติดต฽อสื่อสารเป็นปใญหา และอุปสรรคสําคัญท่ีทําให฾พ฽อแม฽ผ฾ูปกครองและชุมชนไม฽อยากมาร฽วม พัฒนาผ฾ูเรียนกับสถานพัฒนาเด็ก เนื่องจาก ครูใช฾วิธีการติดต฽อส่ือสารไม฽เหมาะสมและใช฾ภาษาท่ีเป็น ทางการเข฾าใจยาก อีกท้ังครูบางส฽วนไม฽พยายามติดต฽อพูดคุย กับครอบครัวโดยตรง แต฽ใช฾วิธีการอ่ืน ๆ เช฽น การฝากจดหมายหรือข฾อความต฽าง ๆ ผ฽านเด็กทําให฾บางครั้งครอบครัว ไม฽ได฾รับข฽าวสารจากสถาน พัฒนาเด็กอย฽างสม่ําเสมอจึงไม฽ทราบว฽า ทําไมต฾องการให฾ครอบครัวมีส฽วนร฽วมและควรทํา อย฽างไร และ บางครั้งข฽าวสารที่ได฾รับก็มักกระชั้นชิด ทําให฾ไม฽สามารถไปร฽วมกิจกรรมได฾ นอกจากน้ี ครอบครัวมองว฽า สถานพัฒนาเด็กติดต฽อประสานงานเป็นทางการมากเกินไป ไม฽มีความเป็นกันเอง โดยเฉพาะผู฾บริหารไม฽ ลดบทบาทเพ่ือ เข฾าหาครอบครัว ในประเทศสหรัฐอเมริกา มีแนวทางการแก฾ปใญหาการส่ือสารระหว฽าง สถานพัฒนาเด็กและครอบครัวท่ี ไม฽ราบรื่น โดยใช฾กลวิธีหลากหลาย เช฽น จัดให฾มีการประชุมเชิง สรา฾ งสรรคแในชว฽ งวนั เปิดเทอมวนั แรก หรือจัดให฾มีผ฾ูรับ ผิดชอบโดยตรงเก่ียวกับครอบครัวเพ่ือคอยติดต฽อ ทางโทรศัพทแกับพ฽อแม฽ผู฾ปกครองตลอดทั้งปี หรือจัดส฽งโปสการแด เด็กตลอดปีการศึกษา เป็นต฾น ไปยัง

134 บ฾านของนกั เรียนเพ่ือรายงานเกี่ยวกบั สง่ิ ท่ดี ี ๆ ของนกั เรยี นหรือเกยี่ วกับการช฽วยเหลือกิจกรรมของสถาน พัฒนา นอกจากน้ี สังคมทั่วไปยังคาดหวังว฽า ครอบครัวควรเป็นฝุายเร่ิมต฾นติดต฽อประสานกับสถาน พฒั นาเดก็ แต฽ นักวจิ ัย นักการศึกษา และนักวางแผนมีความเห็นตรงกันว฽า สถานพัฒนาเด็กปฐมวัยต฾อง เป็นฝุายเร่ิมต฾นชักชวน ครอบครัว โดยแลกเปลี่ยนข฾อมูลข฽าวสารกับครอบครัวให฾ได฾มากที่สุด พร฾อมท้ังมี กิจกรรมการร฽วมมือที่เข฾มแข็งระหว฽าง สถานพัฒนาเด็กและครอบครัว แต฽เป็นท่ีน฽าเสียดายว฽า ใน สังคมไทย ผู฾บริหารสถานพัฒนาเด็กส฽วนใหญ฽ยังไม฽ค฽อยเปิด โอกาสให฾ครอบครัวมีส฽วนร฽วมอย฽างแท฾จริง เนื่องจากไม฽เห็นความสําคัญและความจําเป็นของการให฾ครอบครัวมีส฽วนร฽วม ในการพัฒนาเด็กปฐมวัย และไม฽อยากให฾ครอบครัวเข฾ามาว฽ุนวายในการบริหารงาน หรืออาจเกรงว฽าจะทําให฾ภาระงาน ของสถาน พัฒนาเดก็ เพิ่มขน้ึ และประการสาํ คญั คอื ผ฾ูบรหิ ารมีความร฾ูความสามารถและทักษะไม฽เพียงพอที่จะโน฾ม น฾าว ใหเ฾ กิดการมสี ฽วนร฽วมของพ฽อแม฽ผ฾ปู กครองอยา฽ งจริงจงั และต฽อเนื่อง (ลักษณา ฤทธาคนี 2547 อ฾างถึง ในรัตนา ดวงแก฾ว 2551 : 21) จากที่กล฽าวมา จะเห็นได฾ว฽า การสร฾างความสัมพันธแระหว฽างครอบครัวและสถานพัฒนาเด็ก ปฐมวัยไมใ฽ ชเ฽ รอ่ื ง ง฽ายในทางปฏิบัติ ถงึ แมว฾ ฽าสถานพัฒนาเดก็ หลายแห฽งตระหนักในความสําคัญของความ ร฽วมมือในการพัฒนาเด็ก ปฐมวัย แต฽สถานพัฒนาเด็กเหล฽าน้ันให฾ความสําคัญกับรูปแบบการมีส฽วนร฽วม แบบดง้ั เดมิ ไดแ฾ ก฽ การกระต฾ุนให฾กาํ ลังใจ การสนับสนุนให฾ลูกเรียนพิเศษจากแหล฽งต฽าง ๆ การเชิญมาร฽วม ประชุมหรือมาร฽วมกิจกรรมของสถานพัฒนาเด็กตาม เทศกาลหรือโอกาสพิเศษ และบริจาคทรัพยแเพ่ือ พัฒนาสถานที่หรือซ้ือวัสดุอุปกรณแทางการศึกษา ส฽วนความร฽วมมือ ในลักษณะของการเป็นหุ฾นส฽วนท่ี แท฾จริง เช฽น ร฽วมเสนอความคิดเห็นหรือการตัดสินใจเก่ียวกับหลักสูตรการสอน สําหรับเด็กปฐมวัย ยังมี ความจํากัด ท้ังนี้อาจมีสาเหตุมาจากหลายปใจจัย อาทิ ความไม฽เข฾าใจในบทบาทหน฾าที่ของ แต฽ละฝุายใน การรว฽ มมือพัฒนาเด็กปฐมวัย ความจาํ กัดในด฾านความร฾ู ความยากจน และเวลาของครอบครัว ตลอดจน วฒั นธรรมประเพณขี องสังคมไทยทมี่ ีความเกรงใจและเคารพในสถาบนั การศึกษา ทําให฾ครอบครัวไม฽ค฽อย สะดวกใจ ที่จะมามีส฽วนร฽วมกับสถานพัฒนาเด็กอย฽างจริงจัง (อภิญญา เวชยชัย 2544, รัตนา ดวงแก฾ว 2551) ดังนั้น ผู฾บริหารสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยและบุคลากรต฾องมีเจตคติท่ีดีต฽อการมีส฽วนร฽วมของ ครอบครัวละชุมชนเป็นอันดับแรก พร฾อมทั้งหาทางสนับสนุนให฾ครอบครัวและชุมชนได฾มีส฽วนร฽วมอย฽างมี ความหมาย อนั จะสง฽ ผลให฾เด็กปฐมวัยได฾รบั การพฒั นาอยา฽ งยงั ยืน 3.แนวปฏิบตั ใิ นการเสรมิ สร้างความสมั พันธ์ระหว่างครอบครัวกบั สถานพฒั นาเดก็ ปฐมวัย สําหรับแนวปฏิบัติที่สถานพัฒนาเด็กปฐมวัยควรดําเนินการเพื่อเสริมสร฾างความสัมพันธแกับ ครอบครัวท่ีจะนําเสนอต฽อไปนี้ ได฾ใช฾กรอบการนําเสนอใน 4 ด฾าน ได฾แก฽ 1) การบริหารจัดการการมีส฽วน ร฽วมของครอบครัวในการพัฒนาเด็กปฐมวัย 2) การดูแลคุณภาพมาตรฐานการมีส฽วนร฽วมของครอบครัว 3) การสนับสนุน ของครอบครัว และ 4) การสร฾างเครือข฽ายสนับสนุนบทบาทการมีส฽วนร฽วมของ

135 ครอบครัว โดยประยุกตแมาจากงานวิจัย เร่ือง ระบบและกลไกการส฽งเสริมบทบาทการมีส฽วนร฽วมของพ฽อ แม฽ผูป฾ กครองในการพฒั นาผูเ฾ รียน (รตั นา ดวงแก฾ว 2551) 3.1 การบริหารจัดการการมีส่วนร่วมของครอบครัวในการพัฒนาเด็กปฐมวัย โดยสถาน พัฒนาเด็กปฐมวัย กําหนดนโยบาย กฎระเบียบ และแนวปฏิบัติเก่ียวกับการมีส฽วนร฽วมของครอบครัว อย฽างชัดเจนเป็นลายลักษณแอักษร โดยให฾ครอบครัวมีส฽วนร฽วมด฾วย พร฾อมท้ังมีการกํากับติดตามและ ประเมินผลการดําเนินงานเป็นระยะ ๆ อย฽างต฽อเน่ือง และรายงานให฾ครอบครัวและผู฾ที่เก่ียวข฾องได฾รับ ทราบเพื่อหาทางปรับปรุงหรือพัฒนานโยบายและแนวปฏิบัติให฾ สอดคล฾องกับความต฾องการของ ครอบครวั และตัวเดก็ ปฐมวัย 3.2 การดูแลคุณภาพมาตรฐานการมีส่วนร่วมของครอบครัวโดยสถานพัฒนาเด็กปฐมวัย สามารถใช฾มาตรฐาน และตวั ชวี ดั ท่มี คี วามเฉพาะเจาะลึกเกี่ยวข฾องกับการมีส฽วนร฽วมของครอบครัวในการ พัฒนาเด็กปฐมวัยที่อาจจะ กําหนดโดยหน฽วยงานต฾นสังกัด หรือสถาบันการศึกษาในระดับอุดมศึกษา หรือองคแการเครือข฽ายครอบครัวที่ได฾ผ฽าน การศึกษาวิจัยเป็นอย฽างดี มาใช฾เป็นแนวทางในการกํา กับ ติดตามภารกจิ ของสถานพัฒนาเดก็ ปฐมวัยในการส฽งเสริมการมี ส฽วนรว฽ มของครอบครวั 3.3 การสนับสนุนบทบาทการมีส่วนร่วมของครอบครัว โดยสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยควร จดั กจิ กรรม หลากหลายสอดคล฾องกับความต฾องการของครอบครัว เพื่อช฽วยให฾ครอบครัวสามารถร฽วมมือ กับสถานพัฒนาเด็กท้ังที่บ฾านด฾วยในการพัฒนาเด็กปฐมวัย ท้ังน้ี สามารถประยุกตแใช฾แนวคิดการมีส฽วน รว฽ ม 6 แบบของเอปสตีน ซึ่งได฾แรง 1) การใหค฾ วามร฾แู ละทักษะการเลี้ยงดูลูก 2) การสื่อสารระหว฽างบ฾าน และสถานพฒั นาเดก็ 3) งานอาสาสมัครเพ่อื การ ศกึ ษา 4) การจัดการเรียนการสอนท่ีบ฾าน 5) การมีส฽วน ร฽วมในการตัดสินใจ และ 6) การมีส฽วนร฽วมกับชุมชน มาเป็น แนวทางการจัดกิจกรรม อย฽างไรก็ตาม สถานพัฒนาเด็กปฐมวัยต฾องพัฒนาบุคลากรให฾มีเจตคติ ความรู฾ และทักษะใน การทํางานร฽วมกับ ครอบครวั ควบคก฽ู ันไปด฾วยเพือ่ ยกระดับคุณภาพของสถานพฒั นาเดก็ ปฐมวัย 3.4 การสร้างเครือข่ายสนับสนุนบทบาทการมีส่วนร่วมของครอบครัว โดยสถานพัฒนา เด็กปฐมวัยควร สนับสนุนให฾เกิดเครือข฽ายครอบครัวเพื่อสร฾างความเข฾มแข็งให฾ครอบครัวในการ แลกเปลี่ยนความร฾ูและประสบการณแ เก่ียวกับการเลี้ยงดูลูก รวมท้ัง แสวงหาความร฽วมมือจากชุมชน เพอ่ื ให฾การสนับสนุนทั้งในด฾านทรัพยากรต฽าง ๆ และ ด฾านวิชาการ เพ่ือพัฒนาทั้งครอบครัวและบุคลากร ในสถานพัฒนาเด็กปฐมวยั แนวปฏิบัติท้ัง 4 แนวทางดังกล฽าว เป็นองคแประกอบท่ีสําคัญของการสร฾างความสัมพันธแระหว฽าง ครอบครัว กับสถานพัฒนาเด็กเล็ก ซึ่งแต฽ละแนวทางต฽างก็มีปฏิสัมพันธแและช฽วยสนับสนุนซ่ึงกันและกัน เพ่อื ชว฽ ยใหค฾ วามรว฽ มมือ ระหว฽างครอบครัวและสถานพัฒนาเด็กปฐมวัยมีประสิทธิภาพ ซ่ึงสามารถแสดง ใหเ฾ ห็นเป็นรูปธรรมจากตวั อยา฽ ง การดาํ เนินงานของโรงเรียนเกษมพิทยา แผนกอนุบาล (จิตตินันทแ เดชะ คุปตแ และคณะ 2551)

136 4. ตัวอย่างการเสริมสร้างความสัมพันธ์ระหว่างครอบครัวกับสถานพัฒนาเด็กปฐมวัย: โรงเรยี นเกษม พทิ ยา แผนกอนุบาล โรงเรียนเกษมพิทยา แผนกอนุบาล เป็นโรงเรียนสายสามัญในสังกัดสํา นักบริหารงาน คณะกรรมการการ ศึกษาเอกชน ก฽อตั้งโดย นายเกษม สุวรรณดี อดีตนายกสภามหาวิทยาลัยเกษม บัณฑิต ในปกี ารศึกษา 2533 เร่มิ แรก มนี ักเรยี นระดบั ปฐมวัยจาํ นวน 44 คน ปใจจุบันมีนักเรียนไม฽ต่ํากว฽า 100 คนในแต฽ละปีการศึกษา ส่ิงท่ีโรงเรียนยึดม่ัน มาตลอด คือ หลักการทํางานร฽วมกับผ฾ูปกครองให฾มี ประสิทธิภาพเพ่ือให฾สามารถจัดการศึกษาได฾สนองความต฾องการ ของเด็กได฾อย฽างเหมาะสม ซึ่งผล ความสาํ เรจ็ ทไี่ ดร฾ ับสะท฾อนได฾จากโรงเรยี นไดร฾ บั รางวลั เกียรตยิ ศในหลายรายการ โรงเรียนมีแนวปฏิบัติในการทํางานกับครอบครัวได฾สอดคล฾องกับกรอบแนวคิดการเสริมสร฾าง ความสัมพันธแ ระหว฽างครอบครวั กบั สถานพฒั นาเดก็ ปฐมวยั (ดภู าพที่ 3.7) ซึง่ สรุปพอสังเขปดังนี้ 4.1 การบริหารจัดการการมีส่วนร่วมของครอบครัวในการพัฒนาเด็กปฐมวัยโรงเรียนมีแนว ทางการดําเนินงาน 4.1.1 กําหนดปรัชญาและคําขวัญของโรงเรียนโดยเน฾นความร฽วมมือของครอบครัวและ ชุมชนในการ พฒั นาเด็กปฐมวยั ให฾ครบทุกพัฒนาการอยา฽ งเหมาะสมกับวัยและวุฒิภาวะของเด็กแต฽ละคน อยา฽ งชัดเจน 4.1.2 กําหนดนโยบายและแนวปฏิบัติในการทาํ งานร฽วมกับครอบครัวที่สอดคลอ฾ งกับปรัชญา และ คาํ ขวญั ของโรงเรยี น เน฾นการสอ่ื สารสองทางในหลากหลายรูปแบบเพอื่ เสรมิ สร฾างความรค฾ู วามเข฾าใจ เก่ียวกับการจัด บริการทางการศึกษาของโรงเรียน มีการรายงานการประเมินผลเพื่อให฾ครอบครัวทราบ ความก฾าวหน฾าและพฤติกรรม ของเด็กและกิจกรรมภายในโรงเรียนอย฽างสม่ําเสมอ อาจกล฽าวได฾ว฽า โรงเรียนเกษมพิทยา แผนกอนุบาลมีความคิดริเริ่ม ในการสื่อสารกับครอบครัวได฾มีประสิทธิภาพอย฽าง ตอ฽ เนือ่ ง 4.1.3 กําหนดแนวคิด 4 ประการ ในการปฏิบัติงานร฽วมกันระหว฽างบ฾านและโรงเรียน ได฾แก฽ 1) การจัด กิจกรรมของเด็กปฐมวัยต฾องหลีกเลี่ยงการแข฽งขัน 2) การจัดกิจกรรมส฽งเสริมความสัมพันธแ ระหว฽างบ฾านและโรงเรียนต฾องเน฾นการสร฾างความเข฾มแข็งในครอบครัว 3) การรณรงคแให฾ครอบครัวมี ความรู฾ความเข฾าใจในหลักการอบ242 และพัฒนาเด็ก และ 4) การใช฾กลยุทธแเชิงรุกในการบริหารงาน ร฽วมกบั ผ฾ปู กครอง 4.1.4 กําหนดบทบาทของผ฾ูบริหาร ครู และบุคลากรอ่ืนในการทํางานร฽วมกับผ฾ูปกครอง อย฽างชัดเจน 1) บทบาทของผูบ฾ ริหารโรงเรียน ไดแ฾ ก฽ • มีทศั นคติทดี่ ตี อ฽ การมสี ว฽ นรว฽ มของครอบครวั ในการพัฒนาผเ฾ู รียน • นํานโยบายส฽กู ารปฏบิ ตั ิจรงิ • เปน็ ตน฾ แบบใหก฾ บั ครแู ละบคุ คลากรอ่ืนในการสรา฾ งความสัมพนั ธกแ บั ครอบครวั

137 • สร฾างความเขา฾ ใจในความสําคัญของการมีส฽วนร฽วมทั้งกับผ฾ูปกครองและบุคลากรทุก คนใน โรงเรียน • เชญิ ชวนใหผ฾ ู฾ปกครองมสี ว฽ นรว฽ มในการพฒั นาหลกั สตู รสถานศกึ ษา • สร฾างเครอื ขา฽ ยครอบครวั และหนว฽ ยงานอืน่ ๆ ในการพัฒนาเดก็ ปฐมวยั • จดั บรรยากาศแผนกอนบุ าลให฾มคี วามอบอุ฽น 2) บทบาทของครู ได฾แก฽ • ปฏิบัตงิ านด฾านความสมั พันธแกับครอบครวั ตามนโยบายและโครงการทกี่ าํ หนด • เข฾าใจเปูาหมายและแนวทางการพฒั นาเด็กปฐมวยั • ให฾เกยี รติและยกย฽องผูป฾ กครองอยา฽ งจริงใจ • ปฏิบตั หิ นา฾ ทใี่ นฐานะครูเดก็ ปฐมวยั อยา฽ งดีทีส่ ดุ และเนน฾ การทาํ งานเปน็ ทีม • มีความรูค฾ วามเขา฾ ใจถึงความแตกต฽างในด฾านขนบธรรมเนียม ประเพณี และความเช่ือ ของ ครอบครัว • เปน็ แบบอยา฽ งทด่ี ีต฽อเดก็ และผปู฾ กครอง • ใหค฾ าํ แนะนําชว฽ ยเหลือร฽วมมอื กับครอบครวั ในการพัฒนาเด็ก • สร฾างความร฽วมมือกับครอบครัวและชุมชนเพื่อเป็นแหล฽งเรียนรู฾ของเด็ก 3) บทบาทของ บุคลากรอน่ื ไดแ฾ ก฽ • ตอ฾ งเข฾าใจและตระหนักถึงความสําคญั ในการสร฾างความสมั พนั ธแกับครอบครวั • ปฏิบตั ติ าม นโยบายที่โรงเรยี นกาํ หนด • ปฏิบัติต฽อครอบครัวและเด็กอย฽างสุภาพ ให฾เกียรติและจริงใจ - ให฾บริการผ฾ูปกครองด฾วย ความกระตือรือรน฾ และเตม็ ใจ • ใหข฾ อ฾ มลู ข฽าวสารที่มคี ุณภาพ • เข฾าใจในขนบธรรมเนียมประเพณีของครอบครัวและประพฤติปฏิบัติตนให฾เหมาะสมต฽อ สภาพของครอบครวั แต฽ละครอบครวั 4.1.5 ใช฾รูปแบบการมีส฽วนร฽วมทั้งท่ีเป็นทางการและไม฽เป็นทางการ โดยแบบที่เป็นทางการ โรงเรียนได฾ จัดตั้งชมรมผ฾ูปกครองแผนกอนุบาล โดยมีผ฾ูแทนผ฾ูปกครองห฾องเรียนละ 1-2 คน เป็น คณะกรรมการ เพ่ือเป็นส่ือกลาง ในการประสานสัมพันธแระหว฽างผ฾ูปกครองของแต฽ละครอบครัวกับ โรงเรียน และเพ่ือแลกเปล่ียนเรียนร฾ูแบ฽งปใน ประสบการณแในการพัฒนาลูก สําหรับแบบไม฽เป็นทางการ โรงเรียนเปิดโอกาสให฾ผู฾ปกครองและชุมชนรวมกล฽ุมเป็น เครือข฽ายผู฾ปกครองแบบธรรมชาติเพ่ือร฽วมใน กจิ กรรมตา฽ ง ๆ ของโรงเรียนและเพ่อื การพัฒนาเด็กปฐมวยั 4.2 การดูแลคุณภาพมาตรฐานการมสี ว่ นร่วมของครอบครัว โรงเรียนได฾ใช฾มาตรฐานการมีส฽วน ร฽วม ครอบครัวทั้งจากหน฽วยงานการศกึ ษาของรัฐและองคแการตา฽ งประเทศ ได฾แก฽ มาตรฐานการศึกษาข้ัน พื้นฐาน สํานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพ้ืนฐาน (สพฐ.) และสมาคมการศึกษาเด็กเล็กแห฽งชาติ (National Associa for the Education of Young Children, NAEYC) ประเทศสหรัฐอเมริกา ซ่ึงมีตัว

138 บ฽งชี้เฉพาะในแต฽ละมาตรฐาน สะท฾อนสัมฤทธิผลของการมีส฽วนร฽วมของครอบครัว ในการดูแลคุณภาพ การมีส฽วนร฽วมของครอบครัว 4.3 การสนบั สนนุ บทบาทการมสี ่วนร่วมของครอบครวั โรงเรียนมแี นวทางการดาํ เนินงานอย฽าง หลากหลาย ทมี่ ฽ุงเน฾นการมสี ว฽ นรว฽ มของครอบครัวอย฽างแท฾จริง ซึ่งสรุปกจิ กรรมได฾ดงั นี้ 4.3.1 กิจกรรมเตรยี มความพร฾อมของเด็กก฽อนเรยี น โดยก฽อนเปิดภาคเรียนท่ี 1 ของแต฽ละปี การศึกษา โรงเรียนจัดกิจกรรม “สัปดาหแเม่ือลูกรักไปโรงเรียนสําหรับนักเรียนใหม฽เพ่ือเปิดโอกาสให฾ ผู฾ปกครองนําเด็กมาเย่ียม โรงเรียนก฽อนเข฾าเรียนปกติเพื่อสร฾างความคุ฾นเคยกับโรงเรียนและเพื่อให฾มา โรงเรียนอย฽างมคี วามสุข 4.3.2 กิจกรรมแสดงนิทรรศการการเรียนรู฾โครงการ (Project exhibition) เป็นกิจกรรมที่ จัดเตรยี ม การเรียนการสอนให฾ผู฾ปกครองมาสังเกตการณแและร฽วมกิจกรรมกับเด็ก ๆ โดยจะมีการตกแต฽ง ห฾องด฾วยผลงานของ เด็ก ๆ พร฾อมท้ังอาจมีการแสดงของนักเรียนชุดเล็กที่ไม฽ต฾องเตรียมตัวอย฽างเป็น ทางการเพื่อให฾ผปู฾ กครองได฾มคี วามร฾ู และเข฾าใจหลกั การการเรยี นรผ฾ู ฽านการเลน฽ และการเรียนรู฾แบบสืบค฾น เพ่ือสรา฾ งความร฾ูด฾วยตนเองของโรงเรยี น 4.3.3 การประชุมกล฽ุมใหญ฽และกลุ฽มย฽อย เป็นกิจกรรมให฾ผ฾ูปกครองแต฽ละครอบครัวได฾มี โอกาสพบปะ และสนทนาแลกเปล่ียนความคิดเห็นเก่ียวกับตัวเด็กและโรงเรียนกับบุคลากรของโรงเรียน รวมทั้งเป็นการจัดประชุม และบรรลุเปูาหมายที่กําหนดไว฾ เชิงปฏิบัติการหรือการบรรยายเชิงวิชาการ ท้งั น้ีโรงเรยี นได฾กาํ หนดบทบาทของครใู นการทําให฾การประชุมมปี ระสทิ ธิภาพ 4.3.4 การสนทนารายบุคคล เป็นกิจกรรมใหค฾ รอบครัวไดพ฾ บปะสนทนาเป็นรายบุคคลกับครู ประจาํ ชน้ั คนละประมาณ 30 นาที โดยครูจะเตรียมแฟูมสะสมผลงานของเด็กและข฾อมูลจากการสังเกต พฤติกรรมมาแลกเปลี่ยน เรียนร฾ูกับผ฾ูปกครองเพ่ือต้ังเปูาหมายในการพัฒนาเด็กเป็นรายบุคคลร฽วมกัน กิจกรรมน้ีเรียกว฽า “การประชุมวัน เปิดบ฾าน (Open-house meeting)” โดยดําเนินการ 2 คร้ังต฽อปี การศึกษา 4.3.5 กิจกรรมท่มี ุง฽ เนน฾ การส่อื สารสองทางระหว฽างบ฾านและโรงเรียน ท้ังเป็นทางการและไม฽ เป็นทางการ เพื่อเสริมสร฾างความเข฾าใจอันดีระหว฽างครอบครัวกับโรงเรียน เช฽น การปฐมนิเทศเพื่อสร฾าง ความเข฾าใจในบทบาทหน฾าท่ี ความรับผิดชอบของแต฽ละฝุายเพ่ือร฽วมกันพัฒนาเด็กปฐมวัย การพูดคุย สื่อสารโดยตรงกับผ฾ูบริหาร การจัดทําเอกสาร สิ่งพิมพแเผยแพร฽ในรูปแบบของหนังสือเวียน จุลสาร แผ฽น ปูายนิเทศ โดยเน้ือหามีการสอดแทรกความรู฾ให฾ผู฾ปกครอง นําไปใช฾พัฒนาลูก หรือขอความร฽วมมือจาก ผ฾ปู กครองเพือ่ เปน็ อาสาสมัครในกจิ กรรมตา฽ ง ๆ ของโรงเรียน ตลอดจน การติดต฽อส่ือสารโดยใช฾โทรศัพทแ e-mail หรอื เครือข฽ายสังคมออนไลนแ 4.3.6 กิจกรรมอาสาสมัครของโรงเรียน เป็นการเชิญชวนผู฾ปกครองมาเป็นอาสาสมัครใน กิจกรรมของ โรงเรียน เช฽น อ฽านหนังสือนิทานให฾เด็กฟใง เป็นวิทยากรในโอกาสต฽าง ๆ รวมทั้งขอความ รว฽ มมือในการเก็บวัสดเุ หลอื ใช฾ ทเี่ หน็ ว฽าเหมาะสมมาใช฾ในกิจกรรมประดษิ ฐเแ ศษวัสดุ เป็นตน฾

139 4.3.7 กิจกรรมการเย่ียมบ฾านเด็ก เป็นกิจกรรมท่ีโรงเรียนให฾ความสําคัญอย฽างมากกิจกรรม หนึ่งทีจ่ ะ ชว฽ ยใหค฾ รูและบุคลากรอ่ืนได฾ทราบความสัมพันธแภายในครอบครัวของเด็กและเข฾าใจพฤติกรรม ของเด็กมากขึ้น โดย ก฽อนดําเนินกิจกรรมโรงเรียนได฾สร฾างความตระหนักให฾กับบุคลากรของโรงเรียนทุก คนเพ่ือทางครอบครัวจะไดร฾ ู฾สึก สบายใจและไว฾ใจครูมากข้ึนและกลา฾ ซกั ถามปญใ หาเกี่ยวกับตวั เดก็ 4.4 การสร้างเครือข่ายสนับสนุนบทบาทการมีส่วนร่วมของครอบครัว โรงเรียนเกษมพิทยา แผนกอนุบาล ใช฾แนวคิด “การทํางานด฾วยความจริงใจ รักษาพันธสัญญา และรวมพลัง” เพ่ือสร฾าง เครือขา฽ ยของโรงเรยี นทั้งในและ ต฽างประเทศเพ่ือร฽วมพัฒนาเดก็ ปฐมวยั ดงั น้ี 4.4.1 การสร฾างเครือข฽ายระดับโรงเรียน โดยโรงเรียนมีชมรมผู฾ปกครองแผนกอนุบาลท่ีเป็น เครือข฽าย แบบเป็นทางการเพ่ือเป็นสื่อกลางประสานสัมพันธแระหว฽างผู฾ปกครองและโรงเรียน นอกจากน้ี ผ฾ูปกครองมีการสร฾าง เครือข฽ายแบบธรรมชาติโดยรวมกลุ฽มกันเองตามความสมัครใจเพ่ือสนับสนุน กิจกรรมการพฒั นาเดก็ ปฐมวยั ของ โรงเรยี น 4.4.2 การสร฾างเครือข฽ายระดับประเทศ เป็นการสร฾างเครือข฽ายกับสถาบันการศึกษา เพ่ือ เป็นทฝี่ ึก ประสบการณแวิชาชีพครูและเป็นแหล฽งศึกษาดูงานและฝึกอบรมขององคแการภาครัฐและเอกชน ท้ังประเทศ 4.4.3 การสร฾างเครือข฽ายระดับนานาชาติ เป็นการสร฾างเครือข฽ายกับสมาคมการศึกษาเด็ก เล็กแห฽งชาติ (NAEYC) ประเทศสหรัฐอเมริกา เพื่อการแลกเปลี่ยนเรียนร฾ูทางวิชาการในการทํางานกับ ครอบครัวเพื่อพฒั นาเด็ก ปฐมวัย สรุปได฾วา฽ ในการพฒั นาความเข฾มแขง็ ของครอบครวั ทมี่ เี ด็กปฐมวัยจาํ เป็นต฾องพฒั นาครอบครัวให฾ เกดิ การเรียนร฾ู และส฽งเสริมให฾ครอบครัวมีส฽วนร฽วมในการจัดการเรียนร฾ูซึ่งจะพัฒนาให฾ครอบครัวมีความ เข฾มแขง็ เป็นการ เสริมพลังอาํ นาจให฾ครอบครัวและเป็นการสร฾างเครือข฽ายในการอบรมเลี้ยงดูเด็กปฐมวัย นอกจากน้ี การเสริมสร฾าง ความสัมพันธแระหว฽างครอบครัวและสถานพัฒนาเด็กปฐมวัย ควรดําเนินการ อย฽างเป็นระบบโดยครอบคลุมทั้งด฾าน การบริหารจัดการการมีส฽วนร฽วมของครอบครัว การดูแลคุณภาพ มาตรฐานการมสี ว฽ นรว฽ ม การสนับสนนุ บทบาทการ มสี ว฽ นร฽วม และการสรา฾ งเครือข฽ายสนบั สนุนการมีสว฽ น ร฽วมของครอบครวั

140 บรรณานุกรม เกรียงศกั ดิ์ เจริญวงศแศักดิ์ (2553) เร่ืองแก฾เด็กติดเกมและโทรทัศนแ ค฾นคืนวันท่ี 30 กันยายน 2556 จาก DEP.eduzones.com/drkrieng/8009 ดนทแ เดชะคุปตแ รัตนา ดวงแกว฾ และวรนาถ รักสกลไทย (2551) การสังเคราะหแงานวิจัยเพื่อพัฒนาและกลไกการส฽งเสริมบทบาทการมีส฽วนร฽วมของพ฽อแม฽ ผ฾ูปกครอง ในการพัฒนาผเ฾ู รยี น โดยสานกงาน ** สภาการศึกษา (เอกสารอัดสําเนา) บังอร เทพเทียน และปิยฉัตร ตระกูลวงษแ (2550) “การดูแลเด็ก ปฐมวยั ของ ประเทศไทย” วารสารสาธารณสุขและการพัฒนา 5(3) หน฾า 117-128 พนิตตา ภาสุรินทรแ (2554) “สื่อสารเป็น: เสริมสร฾างพลังใจในครอบครัว” จาก รายการสุขภาพจิตทางอากาศ สถานีวิทยุ เสียง สื่อสารมวลชน มหาวิทยาลัยเชียงใหม฽ วันท่ี 10 มิถุนายน 2556 ค฾นคืนวันท่ี 26 ตุลาคม 2556 จาก http:/suanprung.go.th/sp_article/article_2554.php?id=381 มติชนออนไลน์ (23 มกราคม 2556) เปิดเผยผลวิจัยแมเ่ ลยี้ งเด่ียว ในวนั ทเ่ี กง่ -แกร่ง-มนั่ ใจ คน้ คืนวนั ท่ี 30 ตุลาคม 2556 จาก http://www.matichon.co.th/news detail.php?newsid=1358902675&grpid=03&catid=&subcatid รัตนา ดวงแก้ว (2551) ระบบและกลไกการส่งเสริมบทบาทการมีส่วนร่วมของพ่อแม่ผู้ปกครองในการ พัฒนาผู้เรียน (รายงานการวิจัย) กรุงเทพมหานคร สานักงานเลขาธิการสภาการศึกษา (2555) “การ บริหารและการพัฒนาหลักสูตร” ใน ประมวลสาระชุดวิชาการจัดและบริหารองค์การทาง การศึกษา หน฽วยท่ี 5 หน฾า 1-89 นนทบุรี สาขาวิชาศึกษาศาสตรแ มหาวิทยาลยั สโุ ขทยั ธรรมาธริ าช วิทยา มานะวาณิชเจริญ (ม.ป.ป.). ครูปฐมวยั พันธใแุ หม฽มืออาชีพ ตอนที่ 46: การสอนภาษาท่ี 2(3) ค฾นคืน วันท่ี 26 ธนั วาคม2556 จาก http://taamkru.com/th ศิริกุล อิศรานุรักษแ และปราณี สุทธิสุคนธแ (2550) “การอบรมเล้ียงดูเด็ก” วารสารสาธารณสุขและการ พฒั นา 5 (1) หน฾า 105-118 สถาบันแห฽งชาติเพ่ือการพัฒนาเด็กและครอบครัว มหาวิทยาลัยมหิดล ความรู฾ เพื่อชีวิต: พร฾อมรับมือภาวะฉุกเฉินและภัยพิบัติ ค้นคืนวันท่ี 30 ตุลาคม 2556 จาก http://www.factsforlife.org/pdf/Facts-for-Life-Thai-Chapter_14.pdf สานักข่าวไทย (5 ธนั วาคม 2556) นักวิชาการห่วงปัญหาพ่อแม่วัยรุ่น พบอายุ 13 ปี มีลูกแล้ว ค้นคืนวันท่ี 5 ธันวาคม 2556 จาก http://www.thaigov.go.th/th/useful-information/item/16123-.html สานักงานเลขาธิการสภาการศึกษา (2552) นโยบายและยุทธศาสตร์การพัฒนาเด็กปฐมวัย (0 ถึง 5 ปี) ระยะ ยาว 2550-2559 กรุงเทพมหานคร ห้างหุ้นส่วนจากัด วี.ที.ซี. คอมมิวนิเคช่ัน (2556) แนว ทางการ เ ลี้ ย ง ดู เ ด็ กปฐ มวั ย ค้นคืน วั น ท่ี 1 กัน ย า ย น 2556 จาก http://www.onec.go.th/onec_back office/uploads/Book/1230-file.pdf หนังสือพิมพ์ ASTV ผู้จัดการออนไลน์ ครัวเรือนแหว่ง กลาง.. ปรากฏการณ์ใหม่ท่ีน่าห่วง ฉบับ 29 มีนาคม 2554 ค้นคืนวันท่ี 30 ตุลาคม

141 2556http://www.manager.co.th/Family/ViewNews.aspx?NewsID=9540000039572 ผดห้องเรียน พ่อแม่ตัวช่วยครอบครัวยุค 2010 ฉบับ 1 พฤษภาคม 2553 ค้นคืนวันที่ 19 ตุลาคม 2556 จาก http:// www.manager.co.th/Family/ViewNews.aspx?NewsID=9530000060121 อภญิ ญา เวชชัย (2544) รายงานการวจิ ยั เร่อื งการมสี ่วนรว่ มของพ่อแม่ ผูป้ กครองในการพัฒนาการศึกษา กรุงเทพมหานคร สํานักงานคณะกรรมการการศึกษาแห฽งชาติ An examination of the factors that affect parent-child relationships. Retrieved August 27, 2013, from http:// voices.yahoo.com/an-examination-factors-affect-parent-child-4306981.html Prauninun Timuránuia What social factors effect child rearing? Retrieved October 18, 2013, from http:// Anderson, R. A. (2013). What social factors effect child rearing? Retriever everydaylife.globalpost.com/social-factors-effect-child-rearing-5391.html Bower. GH. & Hilgard. ER. (1991). Theories of learning. 5th ed. New York: Prentice Wilson, R. A model of parental participation: A secondary data analysis. The School Community Journal, 7(2), 9-25. Daungkaew. R. (2004). Parent involvement with children's education in private elementary Thailand. Unpublished doctoral dissertation, Ohio University. Gestwicki, C. (2010). Home school & community relations. 7th ed. Belmont, CA: Wadsworth, Cengage Learning. Keefer, A. (2013). What factors affect a parent's philosophy on child rearing? Retrieved October 18, 2013, from http://everydaylife.globalpost.com/factors-affect-parents- philosophy-child-rearing- 2601.html. Lloyd, G. M. (1996). Research and practical application for school family, and community partnerships. In A. Booth & J. F. Dunn (eds.), Family-school link: How do they affect educational outcomes? (pp.255- 264). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Protecting kids from cyberbullying. Retrieved October 18, 2013, from http://www.pbs.org/parents/childre nandmedia/article-protecting-kids-from-cyberbullying.html. Soliday, E. (2004). Parenting and children's physical health. In M. Hoghughi & N. Long (eds.), Handbookof parenting: Theory and research for practice (pp. 161-180). Thousand Oaks, CA: SAGE.

142 หนว่ ยท่ี 5 การจดั การกบั สภาพปัญหาครอบครัวส่นู วัตกรรมสรา้ งวนิ ยั เชิงบวกในเด็กปฐมวัย ความหมายและความสาคญั ของการสรา้ งวนิ ัยเชิงบวกในครอบครวั ทีม่ เี ดก็ ปฐมวัย ครอบครัวเป็นหน฽วยสังคมท่ีเล็กที่สุด แต฽มีความสําคัญมากท่ีสุดในการอบรมเลี้ยงดูเด็กปฐมวัย งานวิจัย หลายชิ้นที่ศึกษาเกี่ยวกับรูปแบบการเล้ียงดูเด็กของครอบครัว ต฽างค฾นพบไปในทางเดียวกันว฽า วิธีการท่ีพ฽อ แม฽ หรือ ผ฾ูปกครองใช฾เลี้ยงดูเด็กในรูปแบบต฽าง ๆ มีผลกระทบต฽อพัฒนาการของเด็กในทุก ด฾าน ได฾แก฽ ด฾านร฽างกาย อารมณแ สังคม สติปใญญา พฤติกรรม และบุคลิกภาพรวมถึงมีอิทธิพลต฽อความ พรอ฾ มของเดก็ ในการเขา฾ โรงเรยี น และสามารถ ใช฾ทาํ นายความสาํ เร็จในอนาคตไดอ฾ กี ดว฾ ย 1. ความหมายของการสรา้ งวนิ ัยเชิงบวกในครอบครัวท่ีมเี ด็กปฐมวยั หนึ่งในองคแประกอบท่ีสําคัญของการอบรมเลี้ยงดูเด็ก คือ การสร฾างวินัย คําว฽า “วินัย” มาจาก ภาษาบาลี คือ “วิ” แปลว฽า “ดี” และ “นัย” แปลว฽า “ทาง” คําว฽า “วินัย” ตามรากศัพทแภาษาบาลีจึง แปลวา฽ “นาํ ไปด”ี สว฽ นพจนานกุ รม ฉบับราชบัณฑติ ยสถาน พ.ศ. 2542 ได฾นยิ ามความหมายของ “วินัย” ไว฾ 2 ลักษณะ ลักษณะแรก หมายถึง ระเบียบ แบบแผน และข฾อบังคับ ข฾อปฏิบัติ (Norm) และอีก ลักษณะ หมายถึง พฤติกรรมท่ีดีที่ควร เป็นท่ียอมรับ มีระเบียบ อย฽ูในแบบแผนข฾อกําหนด ดังนั้น คําว฽า “การสร฾างวินัย” โดยท่ัวไปแล฾ว หมายถึง การอบรมส่ังสอนพฤติกรรมที่ เหมาะสม และการประพฤติตน ใหอ฾ ยใ฽ู นกฎระเบยี บ อย฽างไรกต็ าม คําว฽า “การสร฾างวินัย” น้นั มักถูกนําไปใช฾รวมกับคาํ ว฽า “ลงโทษ” เพื่อสั่งสอน เช฽น “เด็กคนนี้ ต฾องถูกลงโทษให฾หลาบจํา จะได฾ทําตัวดี ๆ ” หรือ “ดื้อแบบนี้ต฾องโดนตีให฾เข็ดหลาบ” คําว฽า “การสร฾างวินัย” จึงยังมี ความหมายกว฾าง และกํากวมมาก ซ่ึงอาจหมายถึง การสอนหรือการฝึกฝน เพ่ือให฾ประพฤติดี อย฽ูในระเบียบวินัย หรือ อาจรวมถึง การตี การทําร฾ายร฽างกาย และจิตใจ ด฾วยคําพูด และการลงโทษท่ีรุนแรง เพื่อให฾มีความประพฤติดี อย฽ูใน กรอบ ในระเบียบก็ได฾ (Dreikurs & Soltz, 1991, Thanasetkorn, 2009a; Thanasetkorn, 2009b) ดังนั้นการสร฾าง วินัยจึงถูกแบ฽งออกเป็น 2 ประเภท คือ การสรา฾ งวนิ ัยเชิงบวก และการสร฾างวินยั เชงิ ลบ 1.1 การสร้างวนิ ัยเชงิ บวก (Positive discipline) มรี ากฐานมาจากแนวคิดของ อัลเฟรด แอด เลอรแ (Alfred Adler) และโรดอลแฟเดรเคอรสแ (Rodolf Dreikurs) ที่เช่ือว฽าเด็กทุกคนสามารถพัฒนาได฾ และอยากทจี่ ะพัฒนาตนเอง โดยนักวิชาการท้ังสองทา฽ นน้ไี ดใ฾ หค฾ ําจํากัดความของการสรา฾ งวนิ ยั เชงิ บวกวา฽ หมายถึงการอบรมเลยี้ งดู และการจัดการ ห฾องเรียนที่เคารพในสิทธิ ความร฾ูสึก และการตัดสินใจของเด็ก (Dreikurs, Cassel, & Furguson, 2004; Dreikurs & Soltz, 1991; Nelsen, 2006) แอดเลอรแ (Adler) และเดรเคอรสแ (Dreihurs) ได฾เผยแพร฽แนวคิดวิธีการเล้ียงเด็กแบบใหม฽น้ี ใน ประเทศ อเมริกาตั้งแต฽ต฾น ค.ศ. 1930 หลังจากน้ัน นักจิตวิทยา และนักการศึกษาปฐมวัยในอเมริกา ได฾ นําแนวคิดนี้ไปศึกษา ต฽อ และพัฒนาออกมาเป็นเทคนิคการอบรมเล้ียงดูเด็กด฾วยการสร฾างวินัยเชิงบวก

143 อาจกล฽าวได฾ว฽า ผ฾ูเช่ียวชาญด฾านการ สร฾างวินัยเชิงบวกสําหรับเด็กปฐมวัยที่มีบทบาทมากในการ เปลี่ยนแปลงและปรับปรุงนโยบายสิทธิเด็กและการศึกษา ปฐมวัยในประเทศสหรัฐอเมริกามี 2 ท฽าน ได฾แก฽ ดร. เจนเนลเซน (Dr. Jane Nelsen) และ ดร.แคทธาลีน ซี เคอรแซียแ (Dr. Katharine C. Kersey) โดย เนลเซนซึ่งทํางานเก่ียวกับการให฾คําปรึกษาปใญหาครอบครัวและเขียนหนังสือชุดเรื่องการสร฾างวินัย เชงิ บวกสําหรับผปู฾ กครองของเดก็ ต้ังแตป฽ ฐมวัยจนถงึ วยั รุ฽น ได฾นยิ าม “การสร฾างวนิ ยั เชิงบวก” ว฽าหมายถึง การสอน (teaching) และการฝกึ ฝน (training) ทีเ่ หมาะสมกับอายุ และพัฒนาการของเด็ก ไม฽ใช฾การต฽อ วา฽ ลงโทษ ข฽มขู฽ หรอื ทาํ ใหอ฾ บั อาย แนวคิดของเนลเซนเน฾นที่ความรสู฾ ึกของเด็กเป็นสําคัญ โดยอธิบายว฽า เด็กจะประพฤติตัวดีเม่ือเด็กมีความรู฾สึกดี เด็กจะเชื่อฟใง เรียนร฾ู และมีพัฒนาการเม่ือได฾รับการสนับสนุน และให฾กําลังใจ ดังน้ันการ ต฽อว฽า ลงโทษ ข฽มข฽ู หรือทําให฾อับอายเป็นวิธีการที่ทําให฾เด็กสูญเสียกําลังใจ และเมลก Nelsen, et al., 2007) เคอรแซียแ ซ่ึงเป็นนักวิชาการด฾านการศึกษาและพัฒนาการเด็กปฐมวัย และเป็นผู฾พัฒนา 101 เทคนิค สร฾างวินัยเชิงบวก (The 101s: A Guide to Positive Discipline) สําหรับฝึกอบรมครู ผปู฾ กครอง และเครอื ข฽ายงานเก่ยี วข฾องกับเด็กปฐมวัยในมลรัฐเวอรแจิเนียรแ ได฾ให฾นิยาม “การสร฾างวินัยเชิง บวก” ว฽า หมายถึงการอบรมเลี้ยงดูที่เน฾นการสอน และการฝึกฝนพฤติกรรมท่ีเหมาะสมกับพัฒนาการ และศักยภาพของเด็ก ให฾บรรลุ หมายถึงระยะสัน และระยะยาว โดยไม฽ใช฾ความรุนแรงท้ังทางกาย วาจา และจิตใจ แนวคิดของดอก พฤติกรรมธรรมชาติของมนุษยแ และการสร฾างและรักษาสัมพันธภาพที่ดีกับ เด็กเป็นสําคัญ โดยอธิบายว฽าตาม ธรรมชาติของเด็กแล฾ว เด็กจะทําพฤติกรรมซํ้า ๆ หากพฤติกรรมนั้น ได฾ผลตามเปูาหมายและจะเปลี่ยนพฤติกรรม เม่ือพฤติกรรมน้ันไม฽ได฾ผลตามเปูาหมายเช฽นเมื่อเด็กร฾องไห฾ แล฾วได฾ของเล฽นตามเปูาประสงคแ เด็กจะเรียนร฾ูว฽าร฾องให฾แล฾วเดของ และ เม่ือเด็กต฾องการอะไรในคราว หน฾า เด็กก็จะร฾องไห฾อีก ในทางตรงกันข฾าม หากผู฾ใหญ฽ให฾ความสําคัญกับพฤติกรรมท่ีเหมาะสมของเด็ก เพียงพอ นอกจากจะทําให฾เด็กได฾เรียนรู฾พฤติกรรมท่ีเหมาะสมและมีแรงจูงใจต฾องการทําพฤติกรรม Kersey & Masterson, 2013) น้ันซ้ําๆ จนติดเป็นนิสัยแล฾ว ยังเป็นการเสริมสร฾างสัมพันธภาพที่ดี ระหวา฽ งเด็กกับผู฾ใหญ฽อีกดว฾ ย (Masterson, 2008,Kersey&Masterson,2013) จากการค฾นคว฾าศึกษาเรื่องพัฒนาการเด็กปฐมวัยและทฤษฎีการเรียนร฾ูของเด็กปฐมวัยทางด฾าน ประสาทวทิ ยา จิตวิทยาสังคมวิทยา และพฤตกิ รรมศาสตรแรวมทงั้ ประสบการณแของผ฾ูเขียนด฾านการอบรม เทคนิคการสร฾างวินัย เชิงบวกในทีมของ ดร. แคทธาลีน ซี เคอรแซี (Dr. Katharine C. Kersey) มากว฽า 14 ปี ผ฾ูเขียนได฾ประมวลนิยามของ คําว฽า “การสร฾างวินัยเชิงบวก” ว฽า เป็นกระบวนการที่ผ฾ูเลี้ยงดูเด็ก กําหนดพฤติกรรมเปูาหมาย (Target behaviors) ซึ่ง เป็นพฤติกรรมคาดหวังให฾เกิดขึ้นท้ังระยะสั้นและ ระยะยาว โดยผา฽ นการสอน (Teach) และการฝกึ ฝน (Train) ทั้งนี้ ต฾องให฾เวลาเด็ก (Time) ในการฝึกฝน พัฒนาพร฾อมกับสร฾างความไว฾วางใจ (Trust) ระหว฽างผ฾ูเลี้ยงดูและเด็กว฽าสามารถ พัฒนาพฤติกรรมไป ดว฾ ยกนั ได฾

144 องคแประกอบของ โมเดล 5T ไดด฾ ังนี้ 1. พฤติกรรมเปูาหมาย (Target behaviors) เป็นพฤติกรรมที่ผ฾ูเล้ียงดูคาดหวังให฾เกิดขึ้นท้ังใน ระยะสนั้ และระยะยาว 2. การสอน (Teach) เปน็ การสอนวธิ กี ารปฏิบัติพฤติกรรมเปูาหมาย 3. การฝกึ ฝน (Train) เป็นการฝกึ ฝนวธิ กี ารปฏิบัติพฤติกรรมเปูาหมาย 4. การใหเ฾ วลา (Time) เปน็ การใหเ฾ วลาเด็กในการฝกึ ฝนพัฒนา 5. ความไว฾วางใจ (Trust) เป็นความเชื่อมั่นซึ่งกันและกันระหว฽างผู฾เลี้ยงดูและเด็กว฽า มี ความสามารถในการ พัฒนาไปด฾วยกนั ได฾ ดังน้ัน “การสร฾างวินัยเชิงบวก” ตามโมเดล 5 T สามารถอธิบายได฾ว฽า การสอน (Teach) และ การฝกึ ฝน (Train) พฤติกรรมเปูาหมายที่ผเ฾ู ลยี้ งดูคาดหวังให฾เกิดข้ึนท้ังในระยะสั้นและระยะยาว (Target behaviors) บนพ้ืนฐาน ของความไว฾วางใจซึ่งกันและกันระหว฽างผ฾ูเล้ียงดูและเด็ก (Trust) ต฾องการเวลา (Time) ในการสร฾างสัมพันธภาพท่ีดี กับเด็ก และการให฾โอกาสเด็กได฾ฝึกฝนพัฒนาตนจนติดเป็นวินัย ประจาํ ตวั ยกตัวอยา฽ งเช฽น หากผู฾เลยี้ งดูมีเปูาหมาย ของพฤติกรรมระยะยาว คือ การเก็บของเข฾าท่ีจนติด เป็นนิสยั ผ฾เู ล้ยี งดตู อ฾ งกําหนดพฤตกิ รรมเปูาหมายระยะสน้ั คอื เด็กสามารถเก็บของเล฽นเม่ือเล฽นเสร็จแล฾ว ทุกครง้ั (Target behaviors) ผ฾เู ล้ยี งดูจะต฾องสอนวิธีการเก็บของเล฽น (Teach) และฝึกฝนให฾เด็กเก็บของ เลน฽ ด฾วยตวั เอง (Train) โดยการใชเ฾ วลา (Time) ในการสอน ให฾คําแนะนาํ และให฾โอกาสให฾ เด็กได฾ลองผิด ลองถูก บนพนื้ ฐานของความไวเ฾ นือ้ เช่อื ใจกัน (Trust) เพอ่ื ให฾เดก็ รส฾ู ึกปลอดภยั และมแี รงจูงใจทีจ่ ะ ฝึกฝน การเก็บของเล฽นต฽อไปจนติดเป็นนิสัย อย฽างไรก็ตาม นอกจากการสร฾างวินัยเชิงบวกแล฾ว ยังมีการสร฾าง วนิ ัยเชงิ ลบที่มผี ลต฽อพัฒนาการและพฤตกิ รรมของเดก็ อกี ด฾วย 1.2 การสร้างวินัยเชิงลบ (Negative discipline) เป็นการเลี้ยงดู การกระทําใด ๆ ก็ตามท่ี ก฽อให฾เกิดความเจ็บปวดทางร฽างกาย และปใญหาทางจิตใจ เพื่อให฾เด็กมีพฤติกรรมตามที่คาดหวังซึ่งการ เล้ยี งดูแบบการสร฾างวินยั เชิงลบแบง฽ ได฾ 3 ลกั ษณะ (Thanasetkorn, 2009a; Olson, Tardif, M1 et al., 2011, Ahmad, et al., 2013: Kersey & Masterson, 2013) ดังน้ี 1.2.1 การควบคุมด฾วยคําพูด เป็นการสร฾างวินัยเชิงลบท่ีครอบครัวใช฾คําพูดที่เป็นการออก คําส่ังให฾เด็ก หยุดพฤติกรรมที่ไม฽พึงประสงคแ โดยเฉพาะคําว฽า “ห฾าม” “ไม฽” “อย฽า” และ “หยุด” ประโยคตัวอย฽างเช฽น “ห฾ามเข฾าไป ในห฾องคนเดียวนะคะ” “ไม฽เอา ไม฽ว่ิง” หยุดดูทีวีเดี๋ยวน้ี ไปอาบน้ํา” และ “อย฽าทําเลอะเทอะ” ซึ่งผลจากงานวิจัย ร฽วมสหวิชาการด฾านประสาทวิทยา จิตวิทยาพัฒนาการ และการศึกษาเด็กปฐมวัยของปนัดดา ธนเศรษฐกร และคณะ (Thanasetkorn, 2009a) พบว฽า การ ควบคุมด฾วยคําพูดเหล฽านี้ ส฽งผลกระตุ฾นพฤติกรรมต฽อต฾านรวมถึงเป็นการยับยั้ง พัฒนาการสมองด฾านการ ทํางานของกระบวนการคิดขั้นสูง (Executive function) ของเด็กปฐมวัยอีกด฾วย โดยกลุ฽ม เด็กท่ีอย฽ูกับ ผ฾ูดูแล หรือครอบครัวท่ีมีการควบคุมด฾วยคําพูด จะมีคะแนนเฉลี่ยของปใญหาพฤติกรรมด฾านการทํางาน

145 ของกระบวนการคิดข้ันสูง มากกว฽ากล฽ุมเด็กที่อยู฽กับผ฾ูดูแล หรือครอบครัวที่เข฾ารับการอบรมการเล้ียงดู บตุ รดว฾ ย 101 เทคนิคการสร฾างวนิ ัยเชิงบวกและการหลกี เลย่ี งการใชป฾ ระโยคคาํ ส่งั 1.2.2 การทํารา฾ ยจิตใจ เป็นการสร฾างวินัยเชิงลบที่ครอบครัวใช฾คําพูดและการกระทําในการ ควบคุม พฤติกรรมซึง่ สง฽ ผลตอ฽ การทาํ รา฾ ยจิตใจ เชน฽ การประจาน การเปรียบเทียบ การต฽อว฽าเด็กต฽อหน฾า คนอื่น การข฽ูให฾กลัว และการสร฾างเง่ือนไข ซึ่งการทําร฾ายจิตใจนี้จะกระต฾ุนให฾เด็กเกิดความคับข฾องใจ ต฽อต฾าน และยอมทําตามแบบไม฽เต็มใจ ซ่ึงมีผลต฽อพัฒนาการด฾านจิตใจของเด็กโดยตรง โดยเฉพาะอย฽าง ยิ่งทําให฾เด็กมองตัวเองไปในทางที่ไม฽ดี มีผลต฽อการ พัฒนาความภาคภูมิใจ และการเห็นคุณค฽าในตัวเอง รวมถงึ เปน็ การบน่ั ทอนสายใย ความผกู พนั และความสัมพันธแที่ ดีระหวา฽ งครอบครัวและเดก็ ปฐมวัยอกี ได฾ 1.2.3 การลงโทษทางกาย เปน็ การสร฾างวินัยเชงิ ลบทีค่ รอบครัวใชก฾ ารลงโทษท่ีก฽อให฾ร฽างกาย เกิดความ เจ็บปวด และทรมาน ไม฽ว฽าจะเป็นการหยิก การดึง การตี หรือการให฾อยู฽ในท฽าท่ีผิดธรรมชาติ นาน ๆ เช฽น การให฾เด็ก ยืนด฾วยขาข฾างเดียวเป็นเวลานาน การส่ังให฾เด็กด่ืมน้ํามากจนเกินความต฾องการ ของเดก็ เปน็ ตน฾ ซ่งึ การลงโทษทางกาย มีผลกับพัฒนาการทั้งด฾านร฽างกาย และจิตใจเช฽นเดียวกัน เพราะ เป็นสิ่งเร฾าภายนอกท่ีเข฾าไปกระต฾ุนความร฾ูสึกเชิงลบ เช฽น โกรธ เคียดแค฾น เกลียด และกลัว ส฽งผลให฾เด็ก เกิดพฤตกิ รรมทไี่ ม฽พึงประสงคอแ อกมา ซง่ึ พฤตกิ รรมนน้ั อาจจะ เปน็ พฤตกิ รรมก฾าวร฾าว หรือพฤติกรรมเก็บ กด และไม฽มั่นใจในตัวเองได฾ ท่ีสําคัญท่ีสุด การลงโทษทางกาย ยังเป็นการ อบรมเล้ียงดูที่ปลูกฝใงให฾เด็ก ยอมรับความรุนแรง และมีแนวโน฾มทีจ่ ะใช฾ความรุนแรงในการแก฾ไขปญใ หาตอ฽ ไปในอนาคตด฾วย กล฽าวโดยสรุปการสร฾างวินัยเชิงบวกในครอบครัวที่มีเด็กปฐมวัยตามโมเดล 5T หมายถึงการสอน เด็กปฐมวัย ให฾มีพฤติกรรมเปูาหมายตามท่ีครอบครัวคาดหวังด฾วยการส่ือสาร และการมีปฏิสัมพันธแกับ เด็กอย฽างสอดคล฾องกับพัฒนาการและความต฾องการพื้นฐานของเด็กปฐมวัย รวมทั้งการให฾โอกาสเด็กใน การฝึกฝนด฾วยการเสริม แรงจูงใจเชิงบวก บนพ้ืนฐานความเช่ือม่ัน ว฽าเด็กมีความสามารถในการพัฒนา ท้งั นีเ้ พื่อใหเ฾ ด็กเกดิ แรงกระตุ฾นภายในทีต่ อ฾ งการจะทําพฤติกรรมนั้น ๆ เอง ซึ่งต฾องอาศัยระยะเวลาในการ ฝึกฝนจนกระท้ังติดเป็นนิสัยประจาํ ตวั และเกดิ วนิ ัยในตนเอง แต฽การสรา฾ งวนิ ยั เชงิ ลบเป็นการอบรมเล้ียงดู ด฾วยการควบคมุ ด฾วยคาํ พูด การทาํ รา฾ ยจิตใจและการทาํ ร฾ายรา฽ งกาย ซึ่งเน฾นการควบคุมให฾เด็กมีพฤติกรรม ตามทคี่ รอบครัวคาดหวัง 2.ความสาคัญของการสร้างวนิ ยั เชงิ บวกในครอบครัวที่มเี ด็กปฐมวัย การสรา฾ งวินัยเชิงบวกในครอบครัวท่ีมีเด็กปฐมวัยมีความสําคัญต฽อพัฒนาการทุกย฽างก฾าวของเด็ก เป็นอย฽างมาก ซึ่งความสําคัญดังกล฽าวสามารถแบ฽งออกเป็น 2 ประการ ได฾แก฽ ความสําคัญของการสร฾าง วินัยเชิงบวกต฽อ ผู฾เลี้ยงดูเด็กปฐมวัยในครอบครัว และความสําคัญของการสร฾างวินัยเชิงบวกต฽อตัวเด็ก ปฐมวัย (Garon, Bryson, a 2012) ซ่ึงกล฽าวพอสังเขปดังนี้ Smith, 2008; Masterson, 2008; Thanasetkorn, 2009a: Pichitkusalachai, et al., 2012; Suthipan, et al.,2012) ซึ่งกล฽าวพอสรุป ดงั น้ี 2.1 ความสาคญั ของการสร้างวินัยเชิงบวกต่อผ้เู ลยี้ งดเู ดก็ ปฐมวัยในครอบครวั สรุปได้ดงั น้ี