Ψηφιακό Λεύκωμα για το 1821 - Αρσάκειο Λύκειο Πατρών

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Νίκος Καζαντζάκης (1883 – 1957) Λευτεριά Πηδά η φωτιά κι οι σούβλες έτοιμες κι αυτός ολόρθος στέκει πεθαίνει αρνούμενος το θάνατο και λευτεριά φωνάζει. Ελευτεριά για 'σένα χάνομαι μα θα 'ρθουν πίσω μου άλλοι στρατοί οι γιοι μου και τα εγγόνια μου και θα σ' ελευθερώσουν. Μην κλαις κυρά κι εγώ θα αναστηθώ και θα σ' αρπάξω πάλε θα σπω τις αλυσίδες της σκλαβιάς θα καταλύω τα κάστρα. Λίγοι είμαστε κι αλίμονο στης γης αν ξοφληθεί η γενιά μας στρατοί οι γιοι μου και τα εγγόνια μου και θα σ' ελευθερώσουν. 151

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Μάρκος Αυγέρης (1884 – 1973) Αντίδρομα και παράλληλα (1969) Στο άγαλμα της Ελευθερίας Φωνές, δάκρυα ικεσίας, χέρια υψωμένα, φωνές της οργής, της κατάρας και του τρόμου. Λαοί που μάχονται να ζήσουν στρέφονται σε σένα που είσουνα υπόσχεση κι ελπίδα. Το τεράστιο ανάστημά σου είναι τώρα ο τρόμος των λαών. Οι πρώτοι κάτοικοι σ’ αυτή τη χώρα φυλές αρχαίες όσο κι ο κόσμος είναι εξοντωμένοι. Με μιας στιγμής χειρονομία σου μεγάλες πολιτείες καίονται σα λαμπάδες. Θα κάψει τη γη ο αναμμένος δαυλός σου; Οι χώρες που η ρομφαία σου προστατεύει πνίγονται στα δάκρυα. Στρέφονται σε σένα που είναι τ’ όνομά σου υποκρισία κι αίνιγμα το πρόσωπό σου. Με τις γκρεμισμένες πολιτείες και την καμένη γη τον ύμνο σου θα υψώσεις και τη δόξα; 152

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Είναι τα σπλάχνα σου νεκρά; κι είναι κλεισμένες σιδερόδετες οι ακοές σου; Σαν πιο θανατερή κι απ’ το τραγούδι των Σειρήνων είναι η φωνή σου, δολερή. «Λάτε σε μένα οι πρόσφυγες της ζωής, οι αποδιωγμένοι των εθνών, όσοι δεν έχετε στον ήλιο μοίρα…». Και ν’ ακούω του αητού σου το κρώξιμο απάνω σε βουνά πτωμάτων. Κώστας Βάρναλης (1884 – 1974) Η Λευτεριά του Σολωμού Πώς του σπαθιού σου στόμωσεν η κόψη και πώς μετράς τη γης με ανύπαρχτη όψη; Κλεισμένη στων Ελλήνων τα ιερά τα κόκαλά μας, σκούζε, Λευτεριά. Αιώνες σε κρατάνε φυλακή οι αφεντάδες σου ξένοι και δικοί. Και σ’ αμολάνε λίγο, αν είναι χρεία να πνίξεις αλλωνών ελευθερία! Λεφτεριά Ήρθα σ’ εσένα που δεσμά δεν ξέρεις, Νύχτα ονειρομάνα, ψηλά στην ξάγναντη κορφή, ρίγος κοινό να κρούει τα πεύκα, την καρδιά μου και τον μέγα χορό των άστρων σου, αδερφή. 153

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Στα νύχια απάνω τρέμουλο τάνυσα το λιανό κορμί μου, την αγκαλιά ’νοιξα σταυρό κι έκραξα μ’ όση δύναμη μου αφήσαν άφθαρτην οι πόνοι κι οι πεθυμιές με τον καιρό. Κι έτσι σε κοίταξα πολύ, που γέμισαν νερά και σπίθες τα μάτια, όλο στα νύχια τανυστός. Κι ένιωσα οι ρίζες μου της ζωής να ξεκολλάν και να βυθάνε μες στο καθάριο Πνέμα του Παντός. Ως έκραξα, έτσι κι έγινε. Διπλά φτερούγια με σηκώσαν, η ίδια μου ανάσα με ύψωνε ώς εκεί· σπαράζοντας μέρες πολλές και νύχτες το ’χα μελετήσει: ήμουνα λεύτερη ψυχή! Μα, ως έκαμα να κατεβώ στον Κόσμο, τη χαρά να σείσω δαυλόν, που η φλόγα δεν τον καταλεί, τα πόδια αιστάνθηκα στο χώμα καρφωμένα· και στα χέρια αλυσίδες τριπλές· βάρος πολύ. Κι έκλαψα. Πόσο; Στα βαθιά λάλησε ο κόκορας αλώνια κι άκουσα ν’ ανεβαίνει μιαν ηχή: «Τη λευτεριά δεν τη ζητάν με παρακάλια, τηνε παίρνουν, με τα δικά τους χέρια, μοναχοί. Αν δεν υπάρχει όξω από σένα, ούτε και μέσα στην ψυχή σου έργο δικό της θα την βρεις. Από τους λίγους, που την έχουν, πάρ’ τη να τηνε δώσεις σ’ όλους μ’ όλους μαζί να τη χαρείς. 154

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Όπου κι αν πας, θα κουβαλείς τα σίδερα, που σου τα βάλαν οι όμοιοι σου κι όχ’ οι ουρανοί. Όσο μαζεύεις την ψυχή σου, την παρθενιά της για να σώσεις, τόσο την κάνεις πιο στενή. Την ύπαρξή σου την οκνή για να πλαταίνεις, να βαθαίνεις, σμίξε με τον αμέτρητο Αριθμό! Μέσα στου πόνου, που βογκά, την άσωτη Άβυσσο κατέβα. Κει θά βρεις της Αλήθειας το Ρυθμό. Της Ιστορίας το Νόμο ακλούθα πρώτος φωτεινά, δεν έχεις Μοίρα δικιά σου για οδηγό. Από τη Βία δε σε λυτρώνουν παρακάλια, καλοσύνη και το ξετύλιμα τ’ αργό…» Αντάρ’ από τη γης υψώθη. Η αυγή στον ουρανόν αντίκρα. Άκουσα να βαρούν σπαθιά, πελέκια και λοστοί. Πηχτό ποτάμι φούσκωνεν αιμάτου. Η Πολιτεία σωριάζονταν βαθιά. Μέσα σε φλόγες και καπνούς ανάμαλλ’ είδα να ξετρέχει τους άνομους γιγάντια Δίκη. Και με τρεχάματα τρελά, μ’ αλαλητά του θανατά στα Τάρταρα γκρεμίζονταν οι Λύκοι.» Στέλιος Σπεράντζας (1888 – 1962) 25η Μαρτίου 1821 Ακρίτα στης Ευρώπης τους πυλώνες η Μοίρα σ’ έχει τάξει, Μάννα Ελλάδα, τη λευτεριά να διαφεντεύεις στους αιώνες. 155

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Χαρά σου, όταν Φειδίες με λαμπεράδα στη γη σου πελεκούνε Παρθενώνες κι Αισχύλοι ανάβουν θεία ανέσπερη λαμπάδα Μα ο πόνος σου βαθύς, όταν βαραίνει τυράννων μαύρη σκιά τ’ άγιο σου χώμα και της ελπίδας τους ανθούς αργομαραίνει. Κακό όμοιο εκράτει κάποτε -κι ακόμα πιο ασήκωτο- την όψη σου θλιμμένη. Κι ήταν πικρόχολο, που σώπαινε το στόμα Μια αυγή όμως -της φυλής την αμαρτία το πλήρωμα του χρόνου είχε ξεπλύνει- το βλέμμα ρίχνοντας στην που έσβηνεν εστία, Τινάχτεις, Κι ήταν Μάρτης, οι άσπροι κρίνοι ευώδιαζαν. Τινάχτεις την αιτία για να μετρήσεις του κακού, που φρένα λύνει Κι ως στάθηκες ψηλά στο μετερίζι, με ορμή, που ξεπερνούσε και του ανέμου, το κοφτερό έσυρες σπαθί σου, που σπιθίζει. Και φώναξες τρανά: «Καιρός πολέμου. Με ανθούς του ονείρου η γη ξαναγεμίζει. Ανάστα τώρα με την άνοιξη, λαέ μου». 156

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Κώστας Καρυωτάκης (1896 – 1928) «Διάκος» Μέρα του Απρίλη. Πράσινο λάμπος γελούσε ο κάμπος με το τριφύλλι. Ως την εφίλει το πρωινό θάμπος η φύση σάμπως γλυκά να ομίλει. Εκελαδούσαν πουλιά, πετώντας όλο πιο πάνω. Τ’ άνθη ευωδούσαν. Κι είπε απορώντας: «Πώς να πεθάνω;» Στο άγαλμα της Ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο Λευτεριά, Λευτεριά, σχίζει, δαγκάνει τους ουρανούς το στέμμα σου. Το φως σου, χωρίς να καίει, τυφλώνει το λαό σου. Πεταλούδες χρυσές οι Αμερικάνοι, λογαριάζουν πόσα δολάρια κάνει σήμερα το υπερούσιο μέταλλό σου. Λευτεριά, Λευτεριά, θα σ' αγοράσουν έμποροι και κονσόρτσια κι εβραίοι. Είναι πολλά του αιώνος μας τα χρέη, πολλές οι αμαρτίες, που θα διαβάσουν οι γενεές, όταν σε παρομοιάσουν με το πορτρέτο του Dorian Gray. Λευτεριά, Λευτεριά, σε νοσταλγούνε, μακρινά δάση, ρημαγμένοι κήποι, όσοι άνθρωποι προσδέχονται τη λύπη σαν έπαθλο του αγώνος, και μοχθούνε, και τη ζωή τους εξακολουθούνε, νεκροί που η καθιέρωσις τους λείπει. 157

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Γιάννης Κουτσοχέρας (1904 – 1994) ΜΗΝΥΜΑ Πάντα να πολεμάς και ν’ αντιστέκεσαι κι ας μένεις μόνος. Μονάχος- έρημος – γαλήνιος να πολεμάς για το καλό του Ανθρώπου. Και στους πολλούς – στους λίγους – ν’ αντιστέκεσαι κρατώντας την ψυχή σου βάτο φλεγόμενη για φως- πάντα για φως – για το καλό του Ανθρώπου. Στους δυνατούς ενάντια στους σκληρόκαρδους και στους Δειλούς – στους χωματένιους. Ενάντια και του αφέντη του ανελεύτερου και του τρεμόκαρδου του δούλου ενάντια. Και να πονάς και να γελάς και να ονειρεύεσαι πάντα για το αγαθό και το καλό του Ανθρώπου. Να πολεμάς με το γνωστό και το άγνωστο με την κακή και την καλή τη μοίρα. Και με τους άπονους θεούς και τους απάνθρωπους ανθρώπους πάντα να πολεμάς και ν’ αντιστέκεσαι. Και όλο για το καλό – το φως του ανθρώπου. 158

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Γιάννης Ρίτσος (1909 – 1990) «Ελευθερία» «Θα ξαναπείς την ίδια λέξη γυμνή αυτήν που γι’ αυτήν έζησες και πέθανες που γι’ αυτήν αναστήθηκες (πόσες φορές;) την ίδια. Έτσι όλη νύχτα όλες τις νύχτες κάτω απ’ τις πέτρες συλλαβή-συλλαβή σαν τη βρύση που στάζει στον ύπνο τού διψασμένου στάλα-στάλα ξανά και ξανά κάτω απ’ τις πέτρες όλες τις νύχτες μετρημένη στα δάχτυλα απλά όπως λες πεινάω όπως λες σ’ αγαπώ έτσι απλά ανασαίνοντας μπροστά στο παράθυρο ε-λευ-θε-ρί-α.» 159

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Δεν ξέρω τίποτα, δεν έχω τίποτα, δεν είμαι τίποτα’ αν είμαι εδώ, μέσα στον κόσμο, μ΄ ένα μεγάλο φτερό καρφωμένο στο στήθος, αυτό ΄ναι που ‘μαθα μια λέξη, και τη λέω και κλαίω: ελευθερία- αυτήν γνωρίζω, αυτήν υπάρχω, αυτήν ανεμίζω, αυτήν που μου ‘μάθαν οι σκοτωμένοι σε μουγγά νυχτέρια κάτω απ΄ τις πέτρες τόσων λιθοβολισμών΄ -μια λέξη μόνο: Ελευθερία. Ελευθερία. Ελευθερία. 160

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών «Η Γέφυρα» Δε μας εξευτελίζουν οι μικρές ανάγκες μας, Αυτές μας σώζουν μάλιστα, μας δίνουν ένα έδαφος πάλι να πατήσουμε, να μείνουμε όρθιοι, να δουλέψουμε, κ' η γνώση τους κ' η αποδοχή τους είναι η νέα αδελφοσύνη μας, είναι η αρχή της βαθειάς ελευθερίας μας. 161

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Οδυσσέας Ελύτης (1911 – 1996) Άξιον Εστί (1959) Ήρθαν ντυμένοι «φίλοι» αμέτρητες φορές οι εχθροί μου το παμπάλαιο χώμα πατώντας. Και το χώμα δεν έδεσε ποτέ με τη φτέρνα τους. Έφεραν τον Σοφό, τον Οικιστή και τον Γεωμέτρη Βίβλους γραμμάτων και αριθ- μών την πάσα Υποταγή και Δύναμη το παμπάλαιο φως εξουσιάζοντας. Και το φως δεν έδεσε ποτέ με τη σκέπη τους. Ούτε μέλισσα καν δε γελάστηκε το χρυσό ν’ αρχινίσει παιχνίδι· ούτε ζέφυρος καν, τις λευκές να φουσκώσει ποδιές. ‘Έστησαν και θεμελίωσαν στις κορφές, στις κοιλάδες, στα πόρτα πύργους κραταιούς κι επαύλεις ξύλα και άλλα πλεούμενα τούς Νόμους, τούς θεσπίζοντας το καλά και συμφέροντα στο παμπάλαιο μέτρο εφαρμόζοντας. Και το μέτρο δεν έδεσε ποτέ με τη σκέψη τους. Ούτε καν ένα χνάρι θεού στην ψυχή τους σημάδι δεν άφησε· ούτε καν ένα βλέμμα ξωθιάς τη μιλιά τους δεν είπε να πάρει. Έφτασαν ντυμένοι «φίλοι» αμέτρητες φορές οι εχθροί μου το παμπάλαια δώρα προσφέροντας. Και το δώρα τους άλλα δεν ήτανε παρά μόνο σίδερο και φωτιά. Στ ’ανοιχτά πού καρτέραγαν δάχτυλα μόνον όπλα και σίδερο και φωτιά. Μόνον όπλα και σίδερο και φωτιά. Ο μικρός ναυτίλος (1985) Μυρίσαι το άριστον [VIII-XIV] XIII Στις ακρογιαλιές του Ομήρου υπήρχε μια μακαριότητα, ένα μεγαλείο, που έφτασαν ώς τις ημέρες μας άθιχτα. Η πατούσα μας, που ανασκαλεύει την ίδιαν άμμο, το νιώθει. Περπατάμε χιλιάδες χρόνια, ο άνεμος ολοένα 162

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών λυγίζει τις καλαμιές κι ολοένα εμείς υψώνουμε το πρόσωπο. Κατά πού; Ώς πότε; Ποιοί κυβερνάνε; Μας χρειάζεται μια νομοθεσία που να διαμορφώνεται όπως το δέρμα ε- πάνω μας τον καιρό που μεγαλώνουμε. Κάτι νεανικό και δυνατό συνάμα, σαν το ἐν δ’ ὕδατ’ ἀενάοντα ή το θαλερὸν κατὰ δάκρυ χέοντες. Έτσι που να μπορεί κείνο που γεννά ο άνθρωπος να ξεπερνά τον άνθρωπο δίχως να τον καταπιέζει. Νικηφόρος Βρεττάκος (1912 – 1991) (Απόσπασμα από το ποίημα «33 ημέρες» της ομότιτλης Συλλογής [1945]). [Ελευθερία ή θάνατος!] «… Και σηκώναμε τα κεφάλια μας όλοι μαζί και βλέπαμε τη σημαία μας να κυματίζει ψηλότερα. Ο ήλιος, σημαία των αδερφιών. Η σημαία μας. – Ελευθερία ή θάνατος!» Ηλίας Σιμόπουλος (1913 - 2015) «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» «Μισώ το νόμο που δεν αναγνωρίζω που δεν αναγνωρίζει πως το μέλλον μου ανήκει για πάντα Υπερασπίζομαι τα όνειρα που στόλισαν τις μέρες και τις νύχτες των νεκρών τα δάκρια και τα αίματα που πότισαν τους δρόμους και τα πεζοδρόμια 163

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Ζω μόνο χάρη στις ζητωκραυγές που καταλύουν τα σκοτάδια και την τόλμη που νικά το θάνατο Γνώρισα ταπεινώσεις εξορίες φυλακές. Δε λύγισα. Μπορώ λοιπόν Χωρίς ντροπή να συστηθώ -Με λένε: Ελευθερία» Στέλιος Γεράνης ( 1920 – 1993) «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΠΛΑΤΥΦΥΛΛΗ» Ελευθερία πλατύφυλλη ανοιχτή ελευθερία σαν ουρανός διάπλατο βορεινό μου παράθυρο και νερό τρεχούμενο στα μαλλιά μου! παρθένα χαραυγή ως το θάνατο και ρίγος φλύαρο στ’ ολόγυμνο κορμί μου! Ελευθερία πλατύφυλλη μοναδικέ μου αφρέ θαλασσινέ πρώτη σελίδα μπρος τα μάτια μου και τελευταία χαρά στη δύση της φωνής μου! Ελευθερία πλατύφυλλη ανοιχτή ελευθερία σαν ουρανός! 164

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Είμαι τυφλός, χωρίς εσένα, ελευθερία μου! Ανάπηρος χωρίς το δεξί σου χέρι στον ώμο μου. Η καρδιά μου αμμόλοφος – μια πέτρα βουλιαγμένη στα πιο βαθιά μου όνειρα! Δεν υπάρχει ουρανός, χωρίς εσένα, ελευθερία μου! Κούφιο το στήθος μου ακατοίκητο να το γεμίζουν λάσπες και σκουπίδια! Είμαι τυφλός, χωρίς εσένα, ελευθερία μου! Κι αυτή η καρδιά μου η ραγισμένη κι αυτός ο αμμόλοφος στο στήθος μου μέρα και νύχτα με κεντούν και μου ζητούν ανεμοστρόβιλους! Είμαι τυφλός, χωρίς εσένα, ελευθερία μου!» 165

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Δημήτρης Παπαδίτσας (1922 – 1987) «Διονύσιος Σολωμός» Για τον Διονύσιο Σολωμό τι έχω να πω; Από γύρη κι ανθούς η κάθε λέξη του και φως και ονειροπύλη στης λευ- τεριάς το ουράνιο πανηγύρι όπου χορέψαν οι έρωτες με τον ξανθόν Απρίλη. Ποιος σ’ έχτειλε και ποιας θεάς το γάλα έχεις βυζάξει που απ’ της Τουρκιάς τα σίδερα μια νύχτα είχε λυθεί, Μεγάλε μας, μάς έμαθες πώς η αρμονία και η τάξη αστράψαν μέσα στη σκλαβιά σαν δίκοπο σπαθί. Βικτωρία Θεοδώρου (1925) Μη τη ζωή! Των μαρτύρων το παράπονο πνέει ο αγέρας που τους θερίσανε τα νιάτα τους μες στον Απρίλη. Του Διάκου, ακούγεται το δίστιχο στη χλόη, της Βάσως τ’ άθαφτο κορμί φωνάζει για λίγο χώμα, αχ τι ντροπή, να φανερώνουν τώρα λερά κόκαλα την περηφάνια και την ομορφιά της. Βοά το αίμα τους και παραγγέλλει: Μη τη Ζωή! Και Μη τα Νιάτα! Μη, για τίποτα στον κόσμο! « Για ιδές καιρό που διάλεξε ο χάρος να με πάρει…» « Δέστε την ομορφιά μου αραχνιασμένα κόκαλα…» « Κλαίνε τα δέντρα, κλαίν και τα κλαδιά κλαίνε και τα λημέρια που λημέριαζα…» 166

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Θανάσης Κωσταβάρας (1927 – 2007) «Θάνατος και αποθέωσις του καπετάν Θύμιου Βλαχάβα και του ιερομόναχου Δημητρίου στα Γιάννινα» Σαν πήρε να βραδιάζει τη δεύτερη μέρα του μαρτυρίου – με τον αγέρωχο καπετάνιο δεμένον στο στύλο καταξεσχισμένον κι αιμόφυρτο – σαν πήρε λοιπόν να βραδιάζει κι ο αποσπερίτης είχε αρχίσει να χτυπάει ρυθμικά ψηλά στο στερέωμα, σήκωσε, έτσι όπως ήταν πρησμένος, το βαρύ του κεφάλι ο αιχμάλωτος κι είπε μέσα από τα σπασμένα του δόντια τόσο δυνατά πάντως που να τον ακούσουν, όχι μόνο εκείνοι που κρατούσαν τα σύνεργα μα και οι άλλοι, ένα γύρω, που κοίταζαν. ( Ήξερε ποιο θα’ ταν το τέλος. Ήξερε πως δεν θα ξαναδιάβαζε τα σημάδια των άστρων και πώς δεν θα ξανάκουγε το τραγούδι των γρύλων – που τόσο πολύ αγαπούσε – και πως αύριο τα χαράματα θα’ ταν η τελευταία φορά που θα’ βλεπε να ξεπροβάλει κατακόκκινος πάνω απ’ το Μιτσικέλι ο ήλιος). «Ορέ μουρτάτες, είπε, εμένα καλά με παιδεύετε. Και καλά μου μπήγετε τα καλάμια στα νύχια. Και κρεμάστε με ακόμα τ’ ανάποδα πάνω από τη φωτιά και τσακίστε μου ένα – ένα τα κόκαλα. Κι ύστερα γδάρτε μου το τομάρι, εμένα τον αντάρτη και τον αρχικαπετάνιο και χτίστε με. Όχι γιατί μου αξίζει, μα γιατί έτσι είναι ο νόμος: Ο νικημένος να πληρώνει τη λεβαντιά του με τον πιο άγριο θάνατο. 167

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Όμως αυτόν τον δυστυχισμένο καλόγερο τι τον τυραννάει και δεν τον τελειώνει ο σκύλος; Αυτός, έτσι κι αλλιώς, δεν ήταν δικός μας. Αυτός δεν είχε σηκώσει ντουφέκι, μήτε και τραγουδούσε τα τραγούδια τ’ αντάρτικα. Αυτός το σταυρό μόνο κρατούσε παρακινώντας τους σηκωμένους να προσκυνήσουν να γονατίσουν ακόμα μπροστά στον αφέντη άλλη Δικαιοσύνη ζητώντας κι άλλη Ελευθερία, μέσα απ’ την πίστη του, τάζοντας.» Έτσι τους μίλησε ο ανδρείος. Όμως εκείνοι καμιά σημασία δεν του’ δωσαν. Παρά συνέχισαν να βασανίζουν και να χτίζουν τον δύστυχο. Ο κόσμος των άστρων πλήθαινε λίγο – λίγο και τα τριζόνια είχαν αρχίσει το γαλήνιο τραγούδι τους και η αρμονία του σύμπαντος κρατούσε όπως πάντα την τάξη της. Και κει, στην αυλή του Αλή, οι δυο άνθρωποι βασανίζονταν. Με καρτερία πάντως αξιοθαύμαστη υπομένοντας τα μαρτύρια και με αξιοπρέπεια αδιάπτωτη προχωρώντας – και οι δυο – προς τον θάνατο. Έτσι γίνονταν στα 1808 κι έτσι θα γινόταν και 140 χρόνια αργότερα. Κι έτσι γίνεται πάντα όταν πέφτουν δίσεχτα χρόνια. Γιατί δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Γιατί σ’ έναν κόσμο μαγαρισμένο πού να βαδίσει ο άγιος και πού ο απροσκύνητος να σταθεί; Και πώς να σωθεί ο αμόλυντος; Όμως με τη ζωή του πάντα ο γενναίος ζεσταίνει τους σκλαβωμένους. Και με το θάνατό του τους οδηγεί απ’ την υποταγή στην ανάσταση. 168

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Πάνος Παναγιωτούνης (1930 – 2007) «ΛΕΥΤΕΡΙΑ» «Λευτεριά αχ λευτεριά με το πορφυρό φόρεμα και τα γαλάζια φτερά, Πόσο κοντά είσαι, πόσο μακρυά, φύγε από τα δίχτυα του αίματος έλα κοντά μας.» Νίκος – Αλέξης Ασλάνογλου (1931 – 1996) Ο Θάνατος του Μύρωνα, 1960 Για μιαν Ελευθερία Μα ο άλλος είναι ανέφικτος γιατί δεν είναι μόνο σώμα ή κατανόηση μα κάποια ανεπανάληπτη φωνή. Κι αν προχωρήσω θα ιδώ πως μένει θεατής –δεν είναι ετοιμασμένος για μαρτύριο ή για μοίρασμα φυλάγεται και σε καλεί μονάχα αν υπογράψεις πως όλα θα τα σεβαστείς και το κυριότερο τη σίγουρη μικρή του ελευθερία. 169

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Κική Δημουλά (1931- 2020) Χαίρε ποτέ(1988) Γιαλό γιαλό Φεγγάρι ρυμουλκεί κρουαζιερόπλοιο κάτασπρο φουσκωτό, δαντελωτά παραθυράκια κεντημένο σα νυφικό φυγής γεροντοκόρης με ρυμουλκούμενο νυμφίο. Με την ευκαιρία ανασηκώνομαι στις μύτες των καιρών εδώ, στις επιχωματώσεις των κυμάτων να ανελκύσω όλα εκείνα τα ταξίδια τα επιβατηγά που φόρτωσα με θέλω και με κάρβουνο. Ταξίδια επιβατηγά με σένα με σένα μαζί σου με σας ανάλογα πού φύσαγε ούριος αχυρώνας. Με σένα ευγενέστατε ιππότη, αντικατοπτρισμέ. Μαζί σου επιθυμία παράνομη — λαθροκυνηγός του άγριου εαυτού σου. Αν και θεαματικά εξοπλισμένη με τα πιο τέλεια περισκόπια αιθρίας θέλησα να φύγω και μαζί σας σύννεφα —είσαστε τότε μόνο πειραχτήρια της μορφής σας— φοβέρες για να τρώνε το φαΐ τους οι ανόρεχτες ελπίδες —όλο κρυφοτρώνε— περαστικές φωλιές για να κλωσάει η βροχή τη μουσική της. 170

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Και με σένα Ευρυδίκη. Αλλά τί λογικός εκείνος ο Ορφέας. Ούτε μια φορά δεν γύρισε να κοιτάξει πίσω η ανυπομονησία του. Ω μύθοι, περούκες τόσο φυσικές για φαλακρούς ανέμους. Και μαζί σου απόβροχο, αλητάκι της όσφρησης. Όλο να ετοιμάζει η μυρωδιά τις βαλίτσες μου κι εσύ να ερωτοτροπείς με την απόσβεσή σου. Α, τί ταξίδι φόρτωσα γεμάτο περιπέτεια μαζί σου Ελευθερία. Θα πηγαίναμε στη ζούγκλα σου, βαθιά να κυνηγήσουμε άγριες αλυσίδες. Όμως εσύ μακρύτερα απ’ το θρύλο σου δεν πας. Μόνο εκδρομούλες μονοήμερες σε πανό και μέθη — γιαλό γιαλό η υπενθύμισή σου. Ωραία που θα φεύγαμε φοβιτσιάρες άγκυρες. Τελικά μαζί σου. Το πιο ανεμπόδιστο, φιλαπόδημο αποθησαυριστικό ταξίδι αφοσιωμένο μαζί σου το αποτόλμησα Ακατόρθωτο κι ακόμα να τελειώσει. Δαπανηρή ιδέα ο βίος. Ναυλώνεις έναν κόσμο για να κάνεις το γύρο μιας βάρκας 171

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Λένα Παππά (1932) Τα ποιήματα, Β΄ τόμος (1997) Ίκαρος Με τα κέρινα φτερά υψώθηκε — πέταξε· πάνω απ’ τα σερνάμενα πλάσματα μες στο μεγάλο φως. Ο ήλιος οδηγός — ο ήλιος θάνατος. Μια τέτοια πρόκληση μια τέτοια ωραία τόλμη μια τόσο αψήφιστην ορμή για λευτεριά μ’ αιώνιο μίσος, πάντοτε παραμονεύει ο πατέρας Δίας σκληρά να τιμωρήσει. Ευαγόρας Παλληκαρίδης (1938 – 1957) Λευτεριά Θα πάρω μιαν ανηφοριά θα πάρω μονοπάτια να βρω τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά Θ' αφήσω αδέλφια συγγενείς τη μάνα, τον πατέρα μέσ' τα λαγκάδια πέρα και στις βουνοπλαγιές 172

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Ψάχνοντας για την Λευτεριά θα 'χω παρέα μόνη κατάλευκο το χιόνι βουνά και ρεματιές Τώρα κι αν είναι χειμωνιά θα 'ρθεί το καλοκαίρι τη Λευτεριά να φέρει σε πόλεις και χωριά Θα πάρω μιαν ανηφοριά θα πάρω μονοπάτια να βρω τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά Τα σκαλοπάτια θ' ανεβώ θα μπω σ' ένα παλάτι το ξέρω θάν' απάτη δεν θάν' αληθινό Μέσ' το παλάτι θα γυρνώ ώσπου να βρω το θρόνο βασίλισσα μια μόνο να κάθεται σ' αυτό Κόρη πανώρια θα της πω άνοιξε τα φτερά σου και πάρε με κοντά σου μονάχα αυτό ζητώ 173

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Ας πάρει μιαν ανηφοριά ας πάρει μονοπάτια να βρει τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά Με την Ελευθεριά μαζί μπορεί να βρει και μένα Αν ζώ θα μ' εύρει εκεί 174

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Θανάσης Μαρκόπουλος (1951) Το Κούγκι Στα ορεινά μιας πόλης περιττής όπου μ’ έταξε η στημένη μου μοίρα ιδρύω την επικράτεια της αυτοκρατορικής μοναξιάς μου τριζόνια εκκω- φαντικά διαπλέουν ακατάπαυστα τις φλέβες της σιωπής μου λησμονημέ- νος σήπομαι στον ίσκιο του Βερμίου. Κόπωση μνήμης κόπωση θέας και πέφτω Γεφύρια κομμένα γύρω μου και τα στενά πιασμένα οι φίλοι ξοδεμένοι ένδον ποντίζομαι τον κόσμο γνωρίζω πια μέσ’ απ’ τους καθρέφτες τα νέα της συνοικίας μου μέσω Αθήνας Πεύκο μονάχο σαλεύω στο βλέμμα μου επανδρώνω το σώμα μου μονάχα με λέξεις Στα ορεινά μιας πόλης περιττής υπερασπίζω λείψανα πια ονείρων καπνί- ζοντας ανεπιφύλακτα τα τελευταία μου τσιγάρα λίγο πριν τινάξω στον αέρα το Κούγκι (Τεστ κοπώσεως, Τα τραμάκια, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 20) Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΗΣ ΔΙΠΛΑΝΗΣ ΠΟΡΤΑΣ Η προτομή μετακόμισε απ’ το δημόσιο πάρκο στο απογευματινό παράθυρο λαϊκής συνοικίας Και κανείς περαστικός δεν υποψιάζεται καν πως έχει την τιμή να μιλάει με τον τελευταίο απόγονο του Μάρκου Μπότσαρη 175

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Βαγγέλης Κάσσος (1956) «Ο Λόρδος Charles Murray πεθαίνει για την Ελλάδα» Αθώα βροχή αποφάσισε λύσε αυτό το αίνιγμα την καρδιά μου σα σύννεφο μαύρο σκεπάζει τη ζωή μου ο ουρανός περνάει και χάνεται δεν υπάρχει ποτέ ουρανός μόνο το βλέμμα που τον ζητάει στα ορεινά περάσματα της Αχαΐας περιμένω την απάντηση μην αργείς άλλο βροχή στο δρόμο από το Ναύπλιο για Μεσολόγγι έχουν γίνει όλα σκληρά ακα- τεύναστα σαν εφιάλτης του Θεού που κοιμάται είναι 26 Ιουλίου 1824 πάνε εικοσιδύο μέρες που κάηκαν τα Ψαρά που έγινε στάχτη η ψυχή μου οι Έλληνες με περιφρόνησαν η οικογένειά μου με αρνήθηκε όμως από σένα βροχή περιμένω την απόλυτη είδηση αγλαόν ύδωρ φως μου άστραψε τώρα στη σκοτεινιά της επιφάνειας παραμέρισε το κορμί μου και μπες ο θάνατός μου είναι άδειος 176

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Γιάννης Ποταμιανός Η ελευθερία είναι ο άνεμος Του ανέμου δεσμώτης το σύννεφο Ας ταξιδεύει Το ταξίδι δεν είναι Ελευθερία Η Ελευθερία είναι ο άνεμος Ο έρωτας στα μάτια της Και η θάλασσα Πάθος η φουρτουνιασμένη θάλασσα Αγάπη, η απαλή βροχή Γι’ αυτό κάθε απόγευμα βρέχει στα μάτια της Όμως κουράστηκε η βροχή και οι χείμαρροι φούσκωσαν Δεσμώτης το σύννεφο, Ο αέρας φυσάει προς το χειμώνα Μονόδρομος το ταξίδι Και εγώ να γλείφω τις νεροσυρμές Που σμίλεψε ο χρόνος στο κορμί σου Νερό να πίνω στα βοερά ποτάμια σου Γλυκό το χιόνι στα μαλλιά σου Κάποτε θα ‘ρθει και η νύχτα, Κάποτε Να χαϊδέψει τα μαλλιά σου Να ξεπλέξει τα δάχτυλά μας Ας έρθει 177

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Ένα λευκό σύννεφο είναι η ζωή Ένα σύννεφο Δεσμώτης που ταξιδεύει στον άνεμο και γίνεται νιφάδες Η ελευθερία είναι ο άνεμος Είναι όμορφο το χιόνι, ας έρθει Θα ταξιδέψουμε μαζί για το χειμώνα Καβάλα στον άνεμο Άγριο άτι ο άνεμος, το καταχείμωνο Μη φοβάσαι Ας διαβούμε μαζί τους ολόλευκους λειμώνες Ένα ταξίδι είναι η ζωή Ένα απαλό χάδι στα χιονισμένα μαλλιά μας η αγάπη “Διάλογος περί Ελευθερίας” Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης: Η ὥρα ἦλθεν, ὦ Ἄνδρες Ἕλληνες! Ρήγας Φεραίος: Ὡς πότε παλικάρια νὰ ζοῦμεν στὰ στενά, Μονάχοι σὰ λιοντάρια, σταὶς ράχαις στὰ βουνά; Σπηλιαὶς νὰ κατοικοῦμεν, νὰ βλέπωμεν κλαδιά, Νὰ φεύγωμ΄ ἀπ΄ τὸν Κόσμον, γιὰ τὴν πικρὴ σκλαβιά. Ἀλέξανδρος Ὑψηλάντης: Ἂς καλέσωμεν λοιπὸν ἐκ νέου, ὦ Ἀνδρεῖοι καὶ μεγαλόψυχοι Ἕλληνες, τὴν ἐλευθερίαν εἰς τὴν κλασικὴν γῆν τῆς Ἑλλάδος. Ρήγας Φεραίος: Καὶ στὴν δικαιοσύνην, νὰ σκύψη ὁ ἐχθρός. Ὁ Κόσμος νὰ γλυτώση, ἀπ΄ αὔτην τὴν πληγή, Κ΄ ἐλεύθεροι νὰ ζῶμεν, ἀδέλφια εἰς τὴν Γῆ. 178

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Ανδρέας Κάλβος: Ήλθεν η ποθητή ώρα. Κωστής Παλαμάς: Εμπρός! Ολόρθοι, ατρόμαχτοι. Διονύσιος Σολωμός: Πρώτοι ας έλθουνε οι Σουλιώτες, και απ’ το Λείψανον αυτό ας μακραίνουν οι προδότες, και απ’ τα λόγια οπού θα πω· Κωστής Παλαμάς: Εμπρός, αδέρφια, ατράνταχτοι! Κρήτη, ο Μωριάς, η Ρούμελη, εμπρός! η Ελλάδα λάμπει. Άγγελος Σικελιανός: Ομπρός· βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω απ’ την Ελλάδα· ομπρός, βοηθάτε να σηκώσουμε τον ήλιο πάνω από τον κόσμο! Αριστοτέλης Βαλαωρίτης: Ξύπνα ψυχή μου, διατί τόσον καιρόν κοιμάσαι; Συνηθισμένη πάντοτε μονάχη να πλανάσαι ανάμεσα εις τα βουβά μνημεία των προγόνων την συνοδείαν φέρνουσα μαζί σου των αιώνων. Γεράσιμος Μαρκοράς: Μέγα θάῤῥος, ἐλπίδα μεγάλη Μὲ μίαν αὖρα μονάχη ξυπνᾷς! Κωστής Παλαμάς: Εδώ στο Ελληνικό το χώμα, το στοιχειωμένο και ιερό, που το ίδιο χώμα μένει ακόμα απ’ τον αρχαίο τον καιρό, στο χώμα τούτο πάντα ανθούνε κι έχουν αθάνατη ζωή και μας θαμπώνουν, μας μεθούνε νεράιδες, ήρωες, θεοί. Άγγελος Σικελιανός: Ηχήστε οι σάλπιγγες… Καμπάνες βροντερές, δονήστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα… Βογκήστε τύμπανα πολέμου… Οι φοβερές σημαίες, ξεδιπλωθείτε στον αέρα ! Οι σημαίες οι φοβερές της Λευτεριάς ξεδιπλωθείτε στον αέρα! 179

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Νίκος Καζαντζάκης: Ελευτεριά για 'σένα χάνομαι. Κώστας Βάρναλης: Πώς του σπαθιού σου στόμωσεν η κόψη και πώς μετράς τη γης με ανύπαρχτη όψη; Κλεισμένη στων Ελλήνων τα ιερά τα κόκαλά μας, σκούζε, Λευτεριά. Στέλλιος Σπεράντζας: Ακρίτα στης Ευρώπης τους πυλώνες η Μοίρα σ’ έχει τάξει, Μάννα Ελλάδα, τη λευτεριά να διαφεντεύεις στους αιώνες. Κώστας Καρυωτάκης: Λευτεριά, Λευτεριά, σε νοσταλγούνε, μακρινά δάση, ρημαγμένοι κήποι, όσοι άνθρωποι προσδέχονται τη λύπη Γιάννης Κουτσοχέρας: Και στους πολλούς – στους λίγους – ν’ αντιστέκεσαι κρατώντας την ψυχή σου βάτο φλεγόμενη για φως- πάντα για φως – για το καλό του Ανθρώπου. Γιάννης Ρίτσος: «Ελευθερία». Θα ξαναπείς την ίδια λέξη γυμνή αυτήν που γι’ αυτήν έζησες και πέθανες που γι’ αυτήν αναστήθη- κες. Οδυσσέας Ελύτης: Περπατάμε χιλιάδες χρόνια, ο άνεμος ολοένα λυγίζει τις καλαμιές κι ολο- ένα εμείς υψώνουμε το πρόσωπο. Κατά πού; Ώς πότε; Νικηφόρος Βρεττάκος: «… Και σηκώναμε τα κεφάλια μας όλοι μαζί και βλέπαμε τη σημαία μας να κυματίζει ψηλότερα. Ο ήλιος, σημαία των αδερφιών. Η σημαία μας. – Ελευθερία ή θάνατος!» Κική Δημουλά: Α, τί ταξίδι φόρτωσα γεμάτο περιπέτεια μαζί σου Ελευθερία. Ευαγόρας Παλληκαρίδης: Θα πάρω μιαν ανηφοριά θα πάρω μονοπάτια να βρω τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά. 180

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Στέλιος Γεράνης: Ελευθερία πλατύφυλλη, ανοιχτή ελευθερία σαν ουρανός! Είμαι τυφλός, χωρίς εσένα, ελευθερία μου! Βαγγέλης Κάσσος: Αθώα βροχή αποφάσισε, λύσε αυτό το αίνιγμα, την καρδιά μου σα σύν- νεφο μαύρο, σκεπάζει τη ζωή μου ο ουρανός περνάει και χάνεται, δεν υπάρχει ποτέ ουρανός, μόνο το βλέμμα που τον ζητάει στα ορεινά περά- σματα της Αχαΐας. Γιάννης Ποταμιάνος: Του ανέμου δεσμώτης το σύννεφο. Ας ταξιδεύει. Το ταξίδι δεν είναι Ελευθερία. Η Ελευθερία είναι ο άνεμος. Διάλογος \"Περί Ελευθερίας\" Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση της παρούσας εργασίας, γίνεται αντιλη- πτό το μέγεθος που είχε ο απόηχος της Ελληνικής Επαναστάσης του 1821 σε πολλαπλά επίπεδα, και πιο συγκεκριμένα, σε εθνικό, κοινωνικό, θρησκευτικό, πολιτικό και πνευματικό. Ο Αγώνας για την Ελευθερία αποτέλεσε ένα ιδεώδες που παρέμεινε αναλλοίωτο στο πέρασμα των αιώνων, μέσα από διάφορες εθνολογικές και ιστορικές συγκυρίες. Απο- τέλεσε κοινό τόπο για την ενοποίηση ολόκληρου του ελληνισμού. Αλλά και στη μετέπειτα περίοδο, η Ελευθερία ενυπάρχει στην ελληνική ψυχή που μέσα από δυσκολίες και εμπόδια μπόρεσε να διαφυλάξει τις αξίες ενός ολόκληρου έθνους, κατά τη δύσκολη περίοδο της Κατοχής αλλά και στον αγώνα εναντίον της δικτατορίας. Οι νεοέλληνες ποιητές διατήρησαν μέσα από το έργο τους ακέραιο το υπέρτατο αγαθό της Ελευθερίας, ανα- γνωρίζοντας τόσο την καλλιτεχνική όσο και εθνική σημασιολογία ολό- κληρου του Αγώνα, που διαχρονικά αντιπροσωπεύει το υψηλό εθνικό φρόνημα. Ο Αγώνας του 1821 αναγέννησε όλες τις μεγάλες ιδέες για την ανάσταση της πολυπόθητης πατρίδας, της Ελλάδας, που πέρασε στην ιστορική μνήμη ως συμβολικό – πνευματικό ιδεώδες μίας εθνικής και λο- γοτεχνικής παράδοσης. Τιμὴ σὲ ἐκείνους ὅπου στὴν ζωὴν των ὥρισαν καὶ φυλάγουν Θερμοπύλες. Ποτὲ ἀπὸ τὸ χρέος μὴ κινοῦντες, δίκαιοι κ᾿ ἴσιοι σ᾿ ὅλες των τὲς πράξεις, ἀλλὰ μὲ λύπη κιόλας κ᾿ εὐσπλαχνία, γενναῖοι ὁσάκις εἶναι πλούσιοι, κι ὅταν εἶναι πτωχοί, πάλ᾿ εἰς μικρὸν γενναῖοι, πάλι συντρέχοντες ὅσο μποροῦνε, 181

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - πάντοτε τὴν ἀλήθεια ὁμιλοῦντες, πλὴν χωρὶς μίσος γιὰ τοὺς ψευδόμενους. Καὶ περισσότερη τιμὴ τοὺς πρέπει ὅταν προβλέπουν, καὶ πολλοὶ προβλέπουν, πῶς ὁ Ἐφιάλτης θὰ φανεῖ στὸ τέλος, κ᾿ οἱ Μῆδοι ἐπιτέλους θὰ διαβοῦνε. Κ. Π. Καβάφης, Θερμοπύλες, 1903. Βιβλιογραφία 1. Αργυρίου, Α. (2001). Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του μεσοπολέμου (1918-1940). Αθήνα: Καστανιώτης. 2. Benoit-Dusausoy, A. & Fontaine, G. (επιμ.) (1999). Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. Μετάφραση Α. Ζήρας κ.ά. Αθήνα: Σοκόλης (3 τόμοι). 3. Δημαράς, Κ.Θ. (1975). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. ΣΤ΄ έκδοση. Αθήνα: Ίκαρος. 4. Ιστορία νεότερη και σύγχρονη (1995). Β΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 5. Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα (2003). Αθήνα: Βιβλιόραμα (2 τόμοι). 6. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. 7. Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565-1815 (2003). Β΄ Ενιαίου Λυκείου (Γενικής Παιδείας). Αθήνα: ΟΕΔΒ. 8. Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου (2002). Γ΄ Ενιαίου Λυκείου (Γενικής Παιδείας). Αθήνα: ΟΕΔΒ. 9. Παγκόσμια Ιστορία (1995). Αθήνα: Καπόπουλος (TIME-LIFE). 10. Πολίτης, Λ. (1978). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. 11. Vitti, M. (1977). Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και μορφή. Αθήνα: Ερμής. 12. Vitti, M. (2003). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Μετάφραση Μ. Ζορμπά, θεώρηση του συγγραφέα, απόδοση Ε.Ι. Μοσχονά. Αναθεωρημένη έκδοση. Αθήνα: Οδυσσέας. Πηγές διαδικτύου Για τα ποιήματα Πύλη για την ελληνική γλώσσα – Ανεμόσκαλα Για τους πίνακες ζωγραφικής Ζωγραφικοί πίνακες από ιστορικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης 182

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Ενότητα 4η Όψεις του 1821 από τους απομνημονευματογράφους του Εθνικού Αγώνα Η ενότητα αυτή είναι αφιερωμένη στους Έλληνες εκείνους, οι οποίοι μετά το τέλος του απελευθερωτικού αγώνα, ελεύθεροι πια από τις πολεμι- κές περιπέτειες, ξαναθυμούνται τα γεγονότα που βίωσαν και αφηγούνται. Στην ενότητα αυτή, μαθητές της Β΄ Λυκείου παρουσιάζουν και σχολιάζουν αποσπάσματα από τα κείμενα των απομνημονευματογράφων του αγώνα, και συγκεκριμένα από τα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη και του Νικηταρά, όπως τα υπαγόρευσαν αυτοί οι ίδιοι στον Γεώργιο Τερτσέτη, του Παλαιών Πατρών Γερμανού, του Ιωάννη Μακρυγιάννη και του Φωτάκου. Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Ρεγγίνα Δημητροπούλου, Φιλόλογος MA, MPhil Ο όρος «Απομνημονεύματα» Με τον όρο «απομνημονεύματα» χαρακτηρίζουμε συνήθως την από μνήμης γραπτή έκθεση ή αφήγηση γεγονότων, τα οποία ο συγγραφέ- ας έζησε από πολύ κοντά, ως αυτόπτης μάρτυρας, ή πήρε κι ο ίδιος μέρος σ’ αυτά. Τα απομνημονεύματα είναι, δηλαδή, ένα κείμενο στο οποίο ο συγγραφέας αφηγείται ένα μέρος της ιστορίας της ζωής του, το οποίο συνδέεται με τη συμμετοχή του σε σημαντικά γεγονότα της εποχής του. Κι αυτό, επειδή έχει συνείδηση ότι στάθηκε μάρτυρας ή και συντελεστής σε ένα μεγάλο γεγονός και , συνεπώς, νιώθει την ανάγκη να πει κάτι για τους μεταγενέστερους, ενώ ενδεχομένως ενδιαφέρεται και για την υστε- ροφημία του. Φυσικά, αφού είναι γραμμένα από άνθρωπο που έζησε τα συγκεκριμένα γεγονότα, έχουν χαρακτήρα ύφος καθαρά προσωπικό και υποκειμενικό. Για το λόγο αυτό, παρ’ όλο που συγγενεύουν με την ιστο- ρία, δεν μπορούν να θεωρηθούν ιστορικά κείμενα. Έχουν όμως, αδιαμφι- σβήτητη ιστορική αξία και πολύ συχνά χρησιμοποιούνται ως ιστορική πηγή. Όσον αφορά στα απομνημονεύματα των αγωνιστών της Επανάστασης του 1821, αποσπάσματα εκ των οποίων παρουσιάζουμε στην παρούσα εργασία, αυτά αποτελούν γραπτές μαρτυρίες των ανθρώπων που συμμε- τείχαν στον πόλεμο της ανεξαρτησίας, οι οποίοι μετά το τέλος του πολέ- 183

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - μου θεώρησαν ότι όφειλαν να καταγράψουν την ιστορία της Επανάστα- σης. Οι απομνημονευματογράφοι αναλαμβάνουν να δώσουν λόγο για τις πράξεις τους, να δικαιολογήσουν τη στάση τους και τις επιλογές τους και να φωτίσουν την αλήθεια για πρόσωπα και γεγονότα της Επανάστασης. Το Ελληνικό Έθνος πριν από την Επανάσταση του 1821 Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός στα απομνημονεύματά του, τα ο- ποία αναφέρονται κυρίως στα δύο πρώτα χρόνια της Επανάστασης, κρί- νει απαραίτητο να αναφερθεί στις συνθήκες που διαμορφώθηκαν στα τε- λευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, τονίζοντας τις αρνητικές συνέπειες της μακραίωνης υποδούλωσης του Ελληνισμού. «Το Ελληνικόν έθνος, αφ’ ου υπέκυψεν εις τον βάρβαρον και σκληρότα- τον ζυγόν της Οθωμανικής τυρρανίας, υστερήθη όχι μόνον την ελευθερίαν του, αλλά και παν είδος μαθήσεως, και κατήντησε να μη γνωρίζη ουδέ την πάτριόν του γλώσσαν, εκτός ολίγων τινών πεπαιδευμένων, οπού κατά και- ρούς ήκμασαν, των οποίων τα συγγράμματα μαρ-τυρούσι την εις τας μαθή- σεις πρόοδόν τους. Και ήτο ενδεχόμενον να εκλείψη διόλου από το Έθνος η Ελληνική γλώσσα, εάν δεν την διέσωζεν η Εκκλησία, προς ην οφείλεται και κατά του ευγνωμοσύνη». Στην εισαγωγή των απομνημονευμάτων του ο Παλαιών Πατρών Γερμανός περιγράφει την κατάσταση του Ελληνικού έθνους μετά την μα- κραίωνη υποδούλωση στους Οθωμανούς. Στερημένοι από την ελευθερία τους, οι Έλληνες είχαν χάσει και το δικαίωμα τους για μόρφωση και επι- πλέον και η γλώσσα τους θα κινδύνευε, σύμφωνα με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, με αφανισμό, εάν δεν την είχε διαφυλάξει η Εκκλησία. Πιο συγκεκριμένα, το Ελληνικό Έθνος ήταν εντελώς αποκομμένο από τις ρίζες και τις πολιτισμικές του αξίες, κυρίως όμως από τη γλώσσα του η οποία είναι η ψυχή ενός Έθνους και αποτελεί το μέσο καταγραφής και διάδοσης των πολιτισμικών του αξιών. Αυτό οφειλόταν στην παντελή έλλειψη κοιτίδων μετάδοσης του ελληνικού πολιτισμού και διάδοσης της γλώσσας. Όπως, όμως, υπογραμμίζει ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, η Εκκλησία φρόντισε να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο του αφανισμού του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας μέσα από τις ηρωικές προσπάθειες των απλών κληρικών σε κάθε τόπο του ελληνικού έθνους. Αυτές οι δράσεις του κλήρου την εποχή εκείνη συντήρησαν την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό ενώ κράτησαν άσβεστη τη φλόγα της εθνικής συνείδησης και δίψας για την απόταξη του τουρκικού ζυγού. Έτσι, οι Έλληνες, την κρίσιμη στιγμή, είχαν το σθένος και την ψυχή να επαναστατήσουν και να διεκδικήσουν πίσω, με τον αιματηρό τους αγώ- να, την ελευθερία τους και την εθνική τους ταυτότητα. 184

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Η «σπορά» της Επανάστασης του 1821 Την αναγκαιότητα της παιδείας όμως για τον ξεσηκωμό του Έθνους την συνειδητοποίησαν οι ονομαζόμενοι «πρόδρομοι» της Επανάστασης, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Ρήγας Φεραίος. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός περιγράφει χαρακτηριστικά το πώς ο τελευταίος προσπάθησε να αφυπνίσει τους Έλληνες: «Μόλις περί τα τέλη του ΙΗ΄ Αιώνος ανεφάνη εις τολμηρός ανήρ, Ρήγας ονομαζόμενος, από το Βελεστίνον της Θεσσαλίας, όστις εστοχάσθη να εν- σπείρη γενικώς εις το Έθνος των Ελλήνων τον ενθουσιασμόν της ελευθε- ρίας, και επέτυχε να εφελκύση πολλούς και εκλεκτούς μεθ’ εαυτού συμφώ- νους εις το σχέδιον, το οποίον εσύνθεσε περί της κατά του τυράννου επα- ναστάσεως, και περιφερόμενος εις τα μέρη της Ευρώπης, εφάνταζετο να κατορθώση την εις τούτο υπεράσπισιν μιας Ευρωπαϊκής Δυνάμεως. Αλλά τέλος πάντων ανακαλύψασα το τοιούτον η Αυστριακή διοίκησις, παρέδω- κεν αυτόν τε και άλλους τινάς οπαδούς του εις τας τυραννικάς χείρας των Οθωμανών, οίτινες τους κατέσφαξαν. Και αυτοί μεν οι αείμνηστοι απέθανον· ο δε υπέρ ελευθερίας σπινθήρ δεν εσβέσθη εις τας καρδίας των Ελλήνων, αλλά μετά καιρόν τινα τον ανε- ζωπύρησαν Έλληνές τινες εις την Ρωσσίαν διατρίβοντες, οίτινες εσύνθεσαν εν είδος Εταιρίας, εις την οποίαν εισήγαγον, όσους εγνώρισαν έχοντας πνεύμα φιλελεύθερον, και δια μέσου απεσταλμένων εις διάφορα μέρη της Ελλάδος συνηνήνωσαν εις τον σκοπόν τούτον άπαντας σχεδόν τους προ- κρίτους και αρίστους των Ελλήνων· και μάλιστα εις την Πελοπόννησον ουδείς των επισήμων Αρχιερέων, και Προεστώτων, και λοιπών Προκρίτων έμεινεν αμύητος». Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός κάνει ιδιαίτερη μνεία στον Ρήγα λόγω του ενθουσιασμού που εκείνος προσπάθησε να μεταδώσει στους Έλληνες για την διεκδίκηση της ελευθερίας τους από τους Οθωμανούς. Πράγματι, ο Ρήγας Φεραίος αφιερώθηκε σε ένα πολύπλευρο συγγραφικό έργο, με στόχο την ένταξη της παιδείας στο πολιτικό πρόγραμμα της απελευθέρω- σης του Έθνους. Ανάμεσα στα έργα του ξεχωρίζουν ο Θούριος, η Νέα Πολιτική Διοίκησις, η Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος και πολλά άλλα που αναδεικνύουν τον ελληνισμό ως φορέα παιδείας και ελευθερίας. Με τη θανάτωση του Ρήγα και των συντρόφων του στο Βελιγράδι στις 24 Ιουνίου του 1798 διακόπηκε βίαια η φιλόδοξη αυτή επαναστατι- κή πρωτοβουλία. Το νήμα όμως δεν κόπηκε, καθώς το έργο και η δράση του Ρήγα είχαν ήδη διαμορφώσει τα απαραίτητα θεμέλια για μια δυναμι- κή συνέχεια. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός αναφέρει ότι η θυσία του Ρήγα άναψε έναν άσβεστο σπινθήρα που για την ελευθερία, ο οποίος έμεινε στις καρδιές των Ελλήνων και αναζωπυρώθηκε λίγο μετά τον θά- νατο του Ρήγα, οδηγώντας μάλιστα στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας. 185

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Οι περιστάσεις που αφύπνισαν τους Έλληνες Στις συνθήκες που οδήγησαν στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και στον ξεσηκωμό αναφέρεται άλλωστε και άλλος ένας αγωνιστής αλλά και σπουδαίος απομνημονευματογράφος του Εθνικού Αγώνα, ο Φώτιος Χρυσανθακόπουλος, ο οποίος έμεινε γνωστός με το υποκοριστικό του όνομα, Φωτάκος. Προσπαθώντας να εξηγήσει τις συνθήκες που ευνόη- σαν την έκρηξη της Επανάστασης ο Φωτάκος αναφέρει: «Εις όλους τους Έλληνας υπήρχε πατροπαράδοτος η ιδέα της ελευθε- ρώσεως των από τους τυράννους των. Αλλ’ εχρειάζοντο και περιστάσεις να τους συντρέξουν εις τούτο βοηθητικαί και τοιαύται δεν έλλειψαν». […] «Όχι δε ολίγον εξύπνισε το πνεύμα των Ελλήνων προς την ελευθερίαν και η Γαλλική επανάστασις του 1789 […] βλέποντες τους άλλους Ευρωπαίους ελευθέρους και ευτυχείς και τον εαυτόν των δούλον και κατα- φρονεμένον». Η Επανάσταση δεν προέκυψε ξαφνικά. Ήταν απότοκο μιας σειράς διεργασιών, που σχετίζονταν με την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης, η οποία ήδη είχε αρχίσει από τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους και η ο- ποία ωρίμασε τον 18ο αιώνα με την συμβολή των πνευματικών, ιδεολογι- κών και πολιτικών κινημάτων της εποχής. Οι περιστάσεις που αφύπνισαν τους Έλληνες, σύμφωνα με τον Φωτάκο, ήταν το κλίμα εκείνο που διαμορφώθηκε στην Ευρώπη μετά την Γαλλική Επανάσταση. Πράγματι, η Εθνική Παλιγγενεσία, το εθνικό κίνημα των Ελλήνων, επηρεάστηκε από τα πολιτικά μηνύματα που εκπο- ρεύονταν από την Γαλλική Επανάσταση, τα οποία, σε συνδυασμό με την απελπισία στην οποία είχε περιέλθει ο υπόδουλος ελληνισμός από τις αυ- θαιρεσίες, τις βιαιοπραγίες και τις ατιμώσεις που δεχόταν από τους κατα- κτητές του, τον οδήγησαν στην Επανάσταση. Άλλωστε, ένα βασικό χα- ρακτηριστικό στοιχείο του ελληνικού εθνικού κινήματος υπήρξε η ταύτι- ση των Ελλήνων με τους άλλους Ευρωπαίους και η επιθυμία διάκρισής τους από τους Τούρκους. Όλα αυτά συνέβαλαν στο να αποκαλυφθεί η «πατροπαράδοτος ιδέα της ελευθερώσεως» και να οδηγηθεί ο «καταφρο- νεμένος και δούλος» Έλληνας στην διεκδίκηση της ελευθερίας του. Ο Φωτάκος, όταν πληροφορήθηκε την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, έσπευσε στην Οδησσό και μυήθηκε στην Εταιρεία. Ήταν μάλιστα από τους πρώτους Φιλικούς που ήλθε στην Πελοπόννησο στα τέλη Οκτωβρί- ου του 1820, σε ηλικία μόλις 22 ετών, απεσταλμένος του Αλέξανδρου Υψηλάντη, για να προετοιμάσει τα σχετικά με την επανάσταση. Στα απομνημονεύματά του αναφέρει: «Από δε τας αρχάς του Ιανουαρίου του 1821, αφού τα πάντα ωρίμα- σαν, άρχισαν οι Έλληνες και ήρχοντο εις τα σπίτια τους από τα ξένα, από 186

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών την Ρωσίαν, Βλαχίαν, Μολδαβίαν, Κωνσταντινούπολιν, Σμύρνην και από τα άλλα μέρη δια να λάβουν μέρος κατά την αποφασισθείσαν από τους αποστόλους της Εταιρίας ημέραν δια τον υπέρ της πατρίδος αγώνα. Ευθύς καθώς ήρχοντο εις τα χωρία των ή εις τας πόλεις των, διεδίδετο η ιδέα της επαναστάσεως εις όλους τους συγγενείς και τους γείτονάς των». Ο Φωτάκος, ο οποίος πολύ συχνά στο έργο του αναφέρεται στην ανάγκη «φωτισμού» του λαού, ήταν ένας από τους Έλληνες που μετέφε- ραν στην πατρίδα την ιδέα της επανάστασης. Η Φιλική Εταιρεία είχε ιδρυθεί από μέλη της ελληνικής διασποράς που αψήφησαν κάθε προσω- πικό κίνδυνο και αφιέρωσαν τον χρόνο και την ενέργειά τους στην προ- εργασία για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Εξυπακούεται ότι, για να επιτύχουν τους στόχους τους, οι Φιλικοί θα έπρεπε να κάνουν τεράστιες θυσίες και οργανωτικές προσπάθειες, καθώς ο ελληνισμός ήταν διάσπαρ- τος σ’ έναν ευρύ γεωγραφικό χώρο, ενώ παράλληλα έπρεπε να δράσουν με μεγάλη μυστικότητα, ώστε να μην γίνουν αντιληπτοί από την διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον, η Φιλική Εταιρεία φρόντιζε και για την συγκέντρωση χρημάτων, με τα οποία αγόραζε όπλα και άλ- λου είδους πολεμικό υλικό, και εξόπλιζε καράβια με τα απαραίτητα. Ό- μως, πάνω από όλα, φρόντιζε για την μύηση όσο το δυνατόν περισσοτέ- ρων Ελλήνων για την εθνική εξέγερση. Ο ίδιος ο Φωτάκος, ενώ ζούσε και εργαζόταν στη Ρωσία, μακριά δηλαδή από την πατρίδα, πήγε στην Οδησσό, όπου και μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία. Ερχόμενος δε στην Ελλάδα αρχικά κινήθηκε πλάι στον προεστό Κανέλλο Δεληγιάννη, ενώ αργότερα ακολούθησε τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, προσφέροντας στην πατρίδα τις στρατιωτικές και πολιτικές υπηρεσίες του. Τα εφόδια των Ελλήνων για τον ξεσηκωμό Το μήνυμα του ξεσηκωμού συνεπήρε τους σκλαβωμένους Έλληνες, οι οποίοι σήκωσαν μπαϊράκι και πολέμησαν τους Τούρκους με γενναιό- τητα. Μόνα εφόδια των Ελλήνων ήταν η φλόγα που έκαιγε μέσα τους, η λαχτάρα για δικαιοσύνη και η «τρέλα» της ελευθερίας. Το ότι όρθωσαν το ανάστημά τους δικαίως θα έμοιαζε σε πολλούς ως τρέλα, όμως οι Έλληνες έβλεπαν αυτόν τον ξεσηκωμό ως την μόνο οδό που μπορούσαν να επιλέξουν μετά από τέσσερις αιώνες σκλαβιάς. Γράφει ο Κολοκοτρώνης στα απομνημονεύματά του: «Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς αν δεν είμεθα τρελοί δεν εκάνα- μεν την επανάστασιν, διατί ηθέλαμεν συλλογισθεί πρώτον δια πολεμοφό- δια, καβαλαρία μας, πυροβολικό μας, πυριτοθήκες μας, τα μαγαζιά μας, ηθέλαμεν λογαριάσει την δύναμιν την ειδική μας, την τούρκικη δύναμη. Τώρα οπού ενικήσαμεν, οπού ετελειώσαμεν με καλά τον πόλεμο μας, μα- καριζόμεθα, επαινόμεθα. Αν δεν ευτυχούσαμεν ηθέλαμεν τρώγει κατάρες, αναθέματα. Ομοιάζομεν σαν να είναι εις ένα λιμένα πενήντα εξήντα καρά- 187

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - βια φορτωμένα, ένα από αυτά ξεκόβει, κάνει πανιά, πηγαίνει εις την δου- λειά του με μια μεγάλη φορτούνα, με μεγάλο άνεμο, πηγαίνει πουλεί, κερδί- ζει, γυρίζει οπίσω σώον. Τότε ακούς όλα τα επίλοιπα καράβια και λέγουν: “Ιδού άνθρωπος, ιδού παλικάρια, ιδού φρόνιμος και όχι σαν εμείς οπού καθόμεθα έτσι δειλοί, χαϊμένοι”· και κατηγορούνται οι καπεταναίοι ως ανάξιοι. Αν δεν ευδοκιμούσε το καράβι ήθελε ειπούν: “Μα τι τρελός να σηκωθεί με τέτοια φορτούνα, με τέτοιο άνεμο! να χαθεί ο παλιάνθρωπος, επήρε τον κόσμο εις το λαιμό του”». Στο απόσπασμα αυτό φαίνεται ότι ο σπουδαίος οπλαρχηγός ήταν ολοκληρωτικά προσηλωμένος στον στόχο του, και στόχο όλων των Ελλήνων, δηλαδή στην νικηφόρα έκβαση του απελευθερωτικού αγώνα και ήταν έτοιμος να αντιμετωπίσει κάθε αντιξοότητα, με τόλμη, παρά την μειονεκτική υλικοτεχνική θέση των Ελλήνων έναντι των υποδουλωτών τους και παρά τις ελάχιστες ελπίδες που οι «γνωστικοί» έδιναν στους Έλληνες. Στο κείμενο, ο Κολοκοτρώνης λέει ξεκάθαρα «Ημείς αν δεν εί- μεθα τρελοί δεν εκάναμεν την επανάστασιν», εννοώντας ότι η «τρέλα» ήταν αυτή που οδήγησε στην επιτυχή έκβαση του αγώνα, στο δίκαιο απο- τέλεσμα, την απελευθέρωση των Ελλήνων. Και αυτό δεν οφειλόταν στην συμβατική χάραξη στρατηγικής με βάση την λογική ανάλυση αριθμών, υλικού, και δύναμης αλλά στην χάραξη στρατηγικής με γνώμονα το δί- καιο και την ορμή που δίνει στον άνθρωπο η αίσθηση της αδικίας, της υποδούλωσης, και της απώλειας της ελευθερίας, τα οποία υπερνίκησαν την αριθμητική υπεροχή των αντιπάλων. Αυτό μόνον ένας αγωνιστής όπως ο Κολοκοτρώνης μπορούσε να το εμφυσήσει στους Έλληνες. Δικαίως λοιπόν έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο Κολοκοτρώνης ήταν το μυαλό, η καρδιά και το όπλο του αγώνα. Έθεσε έναν υψηλό σκοπό στη ζωή του, τον υπηρέτησε με αφοσίωση και πείσμα μη παρεκκλίνο- ντας, ούτε στο ελάχιστο, από την προγραμματισμένη πορεία του, ακόμη και μπρος στις πιο μεγάλες αντιξοότητες. Κι έφθασε η ώρα του ξεσηκωμού. Με σύνθημα το «Ελευθερία ή θά- νατος» οι Έλληνες της Πελοποννήσου, της Στερεάς, των Σπετσών, της Ύδρας, των Ψαρών, του Πηλίου, της Χαλκιδικής, της Κρήτης, της Ηπείρου και πολλών άλλων περιοχών ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα της Φιλικής Εταιρείας και ξεσηκώθηκαν, για να αγωνιστούν για την ελευθε- ρία της πατρίδας τους. Το μεγαλείο του αγώνα και η δύναμη της ελληνικής ψυχής αποτυπώνεται στην απάντηση του Μακρυγιάννη προς τον γάλλο φιλέλληνα ναύαρχο Δεριγνύ: «Εκεί οπού ’φκιανα τις θέσεις εις τους Μύλους ήρθε ο Ντερνύς να με ιδεί. Μου λέγει: “Τι κάνεις αυτού; Αυτές οι θέσεις είναι αδύνατες∙ τι πόλε- μον θα κάμετε με τον Μπραΐμη αυτού; – Του λέγω, είναι αδύνατες οι θέ- σεις κι εμείς, όμως είναι δυνατός ο θεός οπού μας προστατεύει∙ και θα δεί- 188

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών ξομεν την τύχη μας σ’ αυτές τις θέσεις τις αδύνατες. Κι αν είμαστε ολίγοι εις το πλήθος του Μπραΐμη, παρηγοριόμαστε μ' έναν τρόπο, ότι η τύχη μας έχει τους Έλληνες πάντοτε ολίγους. Ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θερία πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε∙ τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Και οι ολίγοι αποφασίζουν να πεθάνουν κι όταν κάνουν αυτήν την απόφασιν, λίγες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν. Η θέση οπού είμαστε σήμερα εδώ είναι τοιαύτη∙ και θα ιδούμεν την τύχη μας οι αδύνατοι με τους δυνατούς. – “Τρε μπιέν”, λέγει και αναχώρησε ο ναύαρχος». Το απόσπασμα επιβεβαιώνει την βαθιά ελληνική συνείδηση που διέθετε ο Μακρυγιάννης, αλλά και την βαθιά θρησκευτική του πίστη. Υποστηρίζει ο απομνημονευματογράφος ότι οι Έλληνες, παρά το μικρό πλήθος τους, καταφέρνουν πάντα και νικάνε τον εχθρό. Ο ελληνικός λαός αγωνιζόταν για την ελευθερία του κι αυτός ο αγώνας δεν απαιτούσε υλικές, αλλά ηθικές δυνάμεις. Πιστεύει πως η ελληνική ψυχή δεν πεθαί- νει ποτέ, καθώς συνεχίζει αέναα να τους δίνει δύναμη να πολεμήσουν. Άλλωστε και η πίστη του Μακρυγιάννη είναι εμφανής καθώς αναγνωρίζει την δύσκολη θέση των Ελλήνων, αλλά πιστεύει πως ο θεός που τους προστατεύει είναι μεγάλος και δυνατός. Ο Μακρυγιάννης έχει συναίσθη- ση των δυσκολιών και των αδυναμιών των Ελλήνων, αλλά πιστεύει α- κράδαντα ότι ο Θεός θα συνδράμει στον άνισο, αλλά δίκαιο αγώνα των Ελλήνων. Αναφέρει σε άλλο απόσπασμα: «Έκατζα να φάγω ψωμί. Ήρθαν τέσσεροι αξιωματικοί Γάλλοι μ' αν- θρώπους από τη φεργάδα να πάρουνε μέσα τις τουλούμπες και τ' άλλα τους τα πράγματα, να μη χα-θούνε οπού θ' άνοιγε ο πόλεμος. Κράτησα τους αξιωματικούς και φάγαμεν μαζί. Μου λένε: “Είστε πολλά ολίγοι κι αυτηνοί πολλοί, οι Τούρκοι, και ταχτικοί κι αυτήνη η θέση είναι αδύνατη. Έχει και κανόνια ο Μπραΐμη και δεν θα βαστάξετε. – Τους λέγω, όταν σηκώσαμεν την σημαίαν αναντίον της τυραγνίας, ξέραμεν ότ' είναι πολλοί αυτηνοί και μαθητικοί κι έχουν και κανόνια κι όλα τα μέσα εμείς απ' ούλα είμαστε αδύ- νατοι∙ όμως ο Θεός φυλάγει και τους αδύνατους∙ κι αν πεθάνομεν, πεθαί- νομεν δια την πατρίδα μας, δια τη θρησκεία μας, και πολεμούμεν αναντίον της τυραγνίας∙ κι ο Θεός βοηθός. Αυτός ο θάνατος είναι γλυκός, ότι κανέ- νας δεν θα γένει αθάνατος∙ κι όταν ο Χάρος θα 'ρθει να μας πάρει, όταν θέλει, άρρωστους και δυστυχείς, καλύτερα σήμερα να πεθάνομεν”. Με φί- λησε ένας απ' αυτούς και τον φίλησα κι εγώ. Ύστερα φύγαν». Ο Μακρυγιάννης είναι διατεθειμένος να πεθάνει για την πατρίδα, να θυσιαστεί για την ελευθερία της χώρας του, καθώς αυτόν τον θάνατο, τον θάνατο για την πατρίδα δεν τον φοβάται αλλά αντιθέτως τον χαρακτηρί- ζει «γλυκό». Και πράγματι ο Μακρυγιάννης το απέδειξε αυτό με την ση- μαντικότατη πολεμική του δράση. Αγωνίστηκε με θάρρος σε Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα και διακρίθηκε ιδιαίτερα στη μάχη των 189

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Μύλων (1825) και στη δεύτερη πολιορκία των Αθηνών (1826), όπου μά- λιστα τραυματίστηκε τρεις φορές. Η αυτοθυσία του αποδεικνύει ότι τα λόγια του είναι αληθινά: «κι αν πεθάνομεν, πεθαίνομεν δια την πατρίδα μας, δια τη θρησκεία μας, και πολεμούμεν αναντίον της τυραγνίας∙ κι ο Θεός βοηθός» και δεν είναι τυχαίο ότι ο Ι.Θ. Κακριδής έγραψε ότι «ο Μακρυγιάννης υπήρξε μια ελληνική καρδιά». Και ο Μακρυγιάννης δεν ήταν ο μόνος που δεν λογάριασε τον θάνα- το. Πολλοί αγωνιστές, γνωστοί ή μη, ρίχτηκαν στην φωτιά του πολέμου με αυταπάρνηση και θυσιάστηκαν για την πατρίδα τους. Ένας σπουδαίος αγωνιστής της Επανάστασης ήταν και ο Νικηταράς ο «Τουρκοφάγος», ο οποίος επίσης υπαγόρευσε στον Γ. Τερτσέτη τα δικά του απομνημονεύ- ματα για την Επανάσταση. Μέσα από μία εντυπωσιακά λιτή καταγραφή των γεγονότων που βίωσε, ο Νικηταράς μάς μεταφέρει με τα απομνημο- νεύματά του στο πεδίο των μαχών του Αγώνα. Γεννημένος το 1789 στη Μεσσηνία από οικογένεια προεστών και αγωνιστών, ο Νικηταράς ζώστη- κε τ’ άρματα σε πολύ μικρή ηλικία (11 μόλις χρόνων) και στα δεκαοκτώ του πήγε στη Ζάκυνθο κοντά στον θείο του Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και κατατάχθηκε στον αγγλικό στρατό, όπου και διακρίθηκε. Στην καρδιά του όμως έκαιγε πάντα ο άσβεστος πόθος της απελευθέρωσης της πατρί- δας του, γι’ αυτό και το 1818 μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία και συμμε- τείχε στον επαναστατικό αγώνα. Αναφέρει ο Νικηταράς: «Εγεννήθηκα εις ένα χωριό Μεγάλη Αναστασίτσα (Αναστάσοβα) αποδώθε από του Μυστρά προς την Καλαμάτα. Ο προπάππος μου ήτον Προεστός και ο πατέρας μου έφυγε δεκαέξι χρόνων και επήγε με τα στρα- τεύματα τα Ρούσικα στην Πάρο και ήτον πολεμικός. Τον εσκότωσαν εις την Μονεμβασιά μαζί με έναν αδελφό και μ’ εναν κουνιάδο μου. Από ένδε- κα χρόνων, μαζί με τον πατέρα μου, έσερνα άρματα. Ετουφέκισα ένα Τούρκο στο Λεοντάρι». Ο Νικηταράς, όπως επισημαίνεται στο απόσπασμα ανήκε σε οικογέ- νεια η οποία τον έφερε από πολύ μικρό σε επαφή με όπλα, άρματα και πολεμικές επιχειρήσεις. Ο πατέρας του από δεκαέξι χρόνων κατατάχτηκε στα ρωσικά στρατεύματα, από τα οποία ήλπιζαν οι σκλαβωμένοι Έλληνες ότι θα λάμβαναν βοήθεια. Ο Νικηταράς σκληραγωγήθηκε από μικρός, σέρνοντας άρματα μαζί με τον πατέρα του. Επίσης είναι δεδομέ- νο ότι οι θάνατοι των μελών της οικογένειάς του, του πατέρα, του αδελ- φού και του κουνιάδου του, από τους Τούρκους τον γέμισαν με θυμό, πάθος και ζήλο για την υπεράσπιση της πατρίδας του. Όλοι αυτοί οι πα- ράγοντες συνετέλεσαν στην διαμόρφωση του Νικηταρά του «Τουρκοφά- γου», ενός άξιου αγωνιστή, επαναστάτη και πατριώτη. Για τον θάνατο του πατέρα του, του Αναγνώστη και του αδελφού του αναφέρει: 190

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών «Ο πατέρας μου με τον Αναγνώστη και τον αδελφό μου πήγαν στη Μάνη για συμπεθεριό. Αφού συμφώνησαν θέλησαν να πάνε στο Τσερίγο. Όμως η φουρτούνα της θάλασσας τους αναγκάζει να πάνε στα Βάτικα, όπου ο πατέρας πίστευε πως είχε ένα φίλο Τούρκο. Όμως εξαπατήθηκαν, Οι χαιρετισμοί που στέλνουν για σχετική ενημέρωση πηγαίνουν σε άλλον Τούρκο, ο οποίος τους προδίδει στην τοπική τουρκική εξουσία. ‘Ετσι, όταν φτάνουν, τους υποδέχονται με δήθεν φιλοφρονήσεις, αλλά αμέσως μετά τους πιάνουν και τους δένουν. Σφάζουν τον πατέρα μου και τον Αναγνώστη. Έρχεται η σειρά του αδελφού μου. Του προτείνουν ν’ αλλάξει την πίστη του για να σωθεί. «Θα πάγω εκεί που πάγει ο πατέρας μου» απα- ντά αυτός. Του δείχνουν τον σκοτωμένο πατέρα λέγοντας «Γένου Τούρκος να σωθείς». Το παιδί κάμνει το σταυρό του. Έγινε από το αίμα του σταυ- ρός. Έστειλαν τα κεφάλια τους στην Τριπολιτσά»… Η σφαγή των τριών έγινε στις 16 Οκτωβρίου 1816, έξω από τον ιερό ναό του Ελκόμενου Χριστού στη Μονεμβασιά. Στο δάπεδο της αυλής του ναού, το αίμα του Ιωάννη, αδελφού του Νικηταρά σχημάτισε Σταυρό. Τα κεφάλια τους στάλθηκαν στον πασά της Τριπολιτσάς, ενώ τα σώματα τους τάφηκαν στη Μονεμβασιά. Μέχρι σήμερα, παραμένει άγνωστος ο τόπος ταφής των κεφαλιών τους. Ο νεομάρτυρας και παιδομάρτυρας Ιωάννης, του οποίου το ηρωικό τέλος περιγράφεται στο ανωτέρω από- σπασμα, ανακηρύχθηκε άγιος από την Εκκλησία. Ο σεβασμός στο προγονικό παρελθόν και η ανάγκη για ομόνοια Αν και ήταν αγράμματος, ο Μακρυγιάννης έμαθε γράμματα σε μεγά- λη ηλικία, για να καταγράψει τις αναμνήσεις του από τον Αγώνα. Γράφει στον επίλογο των Απομνημονευμάτων του: «Και όσα σημειώνω, τα ση- μειώνω γιατί δεν υποφέρνω να βλέπω το άδικο να πνίγει το δίκιον. Δια 'κείνο έμαθα γράμματα εις τα γεράματα και κάνω αυτό το γράψιμον το α- πελέκητο...». Αυτό το απελέκητο γράψιμο του Μακρυγιάννη είναι πράγ- ματι ένα μνημείο του νεοελληνικού λόγου, από το οποίο προβάλλονται πολύ σημαντικές ιδέες. Διαβάζουμε στα απομνημονεύματά του: «Είχα δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ίδια∙ φαίνονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα ’χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Άργος θα τα πουλούσαν των Ευρωπαίων∙ χίλια τάλαρα γύρευαν... Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: “Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε”.» Από τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη αναδύεται και η αγάπη του για την πολιτιστική παράδοση και κληρονομιά της Ελλάδας Όταν ο Μακρυγιάννης αναφώνησε «Γι’ αυτά πολεμήσαμε», συναισθανόταν ότι «τ’ αγάλματα είναι γερά πράματα και πρέπει να χρησιμεύσουν διά την πα- τρίδαν» και επομένως λειτουργούσε ως γνήσιος εκφραστής του λαϊκού 191

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - συναισθήματος, ο οποίος είχε βαθιά συναίσθηση της εθνικής του ταυτό- τητας. Το να πουλήσουν οι στρατιώτες τα αγάλματα αυτά στους ξένους ήταν, για τον Μακρυγιάννη, μια πράξη άδικη και υποτιμητική, καθώς θα αναιρούσε όλους τους αγώνες, τους κόπους και τις προσωπικές θυσίες του ελληνισμού των επαναστατικών χρόνων. Άλλωστε το νεοελληνικό κράτος ιδεολογικά στήθηκε μέσα από το προγονικό παρελθόν, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της νεοελληνικής ταυτότητας. Και σε άλλο σημείο των απομνημονευμάτων του γράφει χαρακτηριστικά: «Κι όσα σημειώνω τα σημειώνω γιατί δεν υποφέρνω να βλέπω το άδι- κον να πνίγει το δίκιον. Δια κείνο έμαθα γράμματα εις τα γεράματα και κά- νω αυτό το γράψιμον το απελέκητο, ότι δεν είχα τον τρόπον όντας παιδί να σπουδάξω∙ ήμουν φτωχός κι έκανα τον υπηρέτη και τιμάρευα άλογα κι άλ- λες πλήθος δουλειές έκανα, να βγάλω το πα-τρικό μου χρέος, οπού μας χρέωσαν οι χαράμηδες και να ζήσω κι εγώ σε τούτην την κοινωνίαν, όσο έχω τ' αμανέτι του Θεού εις το σώμα μου. Κι αφού ο Θεός θέλησε να κάμει νεκρανάσταση εις την πατρίδα μου, να την λευτερώσει από την τυραγνίαν των Τούρκων, αξίωσε κι εμένα να δουλέψω κατά δύναμη λιγότερο από το χερότερον πατριώτη μου Έλληνα. Γράφουν σοφοί άντρες πολλοί, γράφουν τυπογράφοι ντόπιοι και ξένοι διαβασμένοι για την Ελλάδα ένα πράμα μό- νον με παρακίνησε κι εμένα να γράψω, ότι τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί και σοφοί κι αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι όσοι αγωνιστήκαμεν, ανα- λόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγει ούτε ο δυνατός “εγώ”, ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς “εγώ”; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει, να λέγει εγώ• όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε “εμείς”. Είμαστε εις το “εμείς” και όχι εις το “εγώ”. Και εις το εξής να μάθομεν γνώση, αν θέλομεν να φκιάσομεν χω- ριόν, να ζήσομεν όλοι μαζί. Έγραψα γυμνή την αλήθεια, να ιδούνε όλοι οι Έλληνες ν' αγωνίζονται δια την πατρίδα τους, δια την θρησκεία τους, να ιδούνε και τα παιδιά μου και να λένε:“Έχομεν αγώνες πατρικούς, έχομεν θυσίες”, αν είναι αγώνες και θυσίες. Και να μπαίνουν σε φιλοτιμίαν και να εργάζονται εις το καλό της πατρίδας τους, της θρησκείας και της κοινωνί- ας». Ο Μακρυγιάννης πιστεύει ακράδαντα ότι η πατρίδα ανήκει σ’ όλους τους πολίτες, πλούσιους και φτωχούς, μορφωμένους και αμόρφωτους, πολιτικούς και στρατιωτικούς. Υποστηρίζει ότι κανένας δεν έχει το δι- καίωμα να λέει «εγώ», αλλά πρέπει όλοι να λένε «εμείς», διότι όλοι μαζί αγωνίστηκαν και συνεργάστηκαν για το καλό της πατρίδας τους. Πάνω απ’ όλα τίθεται το «εμείς» επειδή οι κατακτήσεις και τα επιτεύγματα εί- ναι αποτέλεσμα κοινής και συλλογικής εργασίας. Και εύστοχα ο Γιάννης Βλαχογιάννης στην εισαγωγή του για το κείμενο του Μακρυγιάννη ση- 192

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών μειώνει ότι ο απομνημονευματογράφος «γράφει τρόπον τινά δια της σπά- θης και ουχί δια της γραφίδος». Γιατί ο Μακρυγιάννης είχε βιώσει μια σειρά από εμφύλιες διαμάχες, είχε δει ορισμένους αγωνιστές να συμπε- ριφέρονται με ιδιοτέλεια και να μην στοχεύουν στο κοινό καλό, αλλά στην εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων. Στηλιτεύει, λοιπόν, την απληστία τους και τους κατηγορεί ως υπαίτιους για τα πάθη της πατρί- δας. Στόχος του Μακρυγιάννη είναι να κάνει τους Έλληνες να συνειδητο- ποιήσουν ότι ο αγώνας για την πατρίδα, είτε σε καιρό πολέμου είτε σε καιρό ειρήνης, είναι ένας αγώνας κοινός και συλλογικός. Το «εγώ» πρέ- πει να εξαφανίζεται και να προβάλλεται μόνο το «εμείς». Ας είναι αυτή η προτροπή του Μακρυγιάννη δίδαγμα για τις επόμενες γενιές… Τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη μελέτησαν και σχολίασαν οι μαθητές: Αθανασοπούλου Ειρήνη, Ανδρουτσέλη Μαρία, Βασιλάτου Σοφία, Γιαννοπούλου Χρυσούλα, Δαράβαλης Χρήστος, Ζουμά Ζωή, Ιβανόβα Ρουμπίνη, Καραμπάρμπα Παρασκευή, Κολοκυθοπούλου Μαρία-Ειρήνη, Παπαζήση Κωνσταντίνα, Παπαθεοδώ- ρου Αναστασία, Παπανικολάου Μαρία, Παπατσώρη Χαρά, Πυλαρινού Δανάη. Τα απομνημονεύματα του Νικηταρά μελέτησαν και σχολίασαν οι μαθητές: Μαρούδας Δημήτριος, Μασμανίδου Στυλιανή, Μεϊμάρης Γιώργος. Τα απομνημονεύματα του Φωτάκου μελέτησαν και σχολίασαν οι μαθήτριες: Παντελή Μελίτη, Τζαγκαρούλη Δήμητρα. Τα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη μελέτησαν και σχολίασαν οι μαθήτριες: Σταματίου Μαριάννα, Σταμέλου Φρούντα Μελίνα-Ουρανία. Τα απομνημονεύματα του Π.Π. Γερμανού μελέτησαν και σχολίασαν οι μαθητές: Τσακίρογολου Αριάδνη, Τσακίρογλου Αριστείδης, Τσιλήρα Ευσταθία, Φαλίδας Δημήτρης, Φραγκούλης Γεώργιος, Χαραλαμπόλουλος Οδυσσέας. Πηγές «Απομνημονεύματα», υλικό από την ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου «Υπομνήματα Περί Της Επαναστάσεως Της Ελλάδος, Από Το 1820 Μέχρι Του 1823», Συγγραφέντα Παρά Του Μητροπολίτου Π. Πατρών Γερμανού, και Εκδιδόμενα Παρά Του Κυρίου Καλλινίκου Καστόρχη Σχολάρχου Καλαμών, Εν Αθήναις, Εκ Της Τυπο- γραφίας Πέτρου Μαντζαράκη, Οδός Ντεκά Αρ. 45. Απόμνημονεύματα Φωτάκου, Περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Έκδοση Φιλολογικά Χρονικά, Αθήναι 1960 Βερέμης, Κολιόπουλος, Μιχαηλίδης. 1821:η δημιουργία ενός έθνους-κράτους. Εκδ. Μεταίχμιο. 2018. Κακριδής Ι. Θ., Στρατηγός Μακρυγιάννης. Μια ελληνική καρδιά, 2η έκδ., Αθήνα 1972. Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, Καταγραφή Γ. Τερτσέτη, επιμ. Τ. Βουρνάς, Αθήνα 1983 Μαργαρίτης Γ. , Ενάντια σε Φρούρια και Τείχη, Μια μικρή εισαγωγή για την Ελληνική Επανάσταση. Εκδ. Διόπτρα. 2020. Στρατηγού Μακρυγιάννη «Απομνημονεύματα», Κείμενο - Εισαγωγή - Σημειώσεις Γιάννη Βλαχογιάννη, Εκδόσεις Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1998. 193

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Ενότητα 5η 200 χρόνια και μια αρχαιότητα Όψεις του ελληνικού συνεχούς Στις 13 Νοεμβρίου του 1838, ο γέροντας τότε, αλλά ορκισμένος φιλόπατρις, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης οδηγεί τους σπουδαστές του Γυμνασίου και του Πανεπιστημίου της καρδιάς του «νεαρού» ακόμη ελληνικού κράτους στον ιστορικό τόπο της Πνύκας και σαν να «ξεπηδά» από δημηγορία των Ιστοριών του Θουκυδίδη, παροτρύνει τους νέους να δώσουν με την σειρά τους, τον δικό τους αγώνα. Η παιδεία των επόμενων γενιών, η διατήρηση της μνήμης της ένδοξης ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα και το Βυζάντιο στο διηνεκές και τέλος, η θεμελιωμένη στα υψηλά φρονήματα και ιδανικά των προγόνων πορεία του ελληνικού κράτους στο μέλλον είναι η κληρονομιά, η ευθύνη και η «επανάσταση» των γενεών που έπονται. «Δι’ αὐτὰ πολεμήσαμεν» θα πει νωρίτερα πονώντας για τον ακρωτηριασμό των ελληνικών αρχαιο- τήτων «ο αγράμματος στρατοκόπος», στρατηγός Μακρυγιάννης. Διακό- σια χρόνια μετά την επανάσταση του 1821, η Ελλάδα ακολούθησε μια πολυτάραχη πορεία στον χρόνο με δυσκολίες, νέες εποποιίες, σημαντικές κατακτήσεις και ακόμα μεγαλύτερες προκλήσεις να την περιμένουν. Στο πλαίσιο αυτό, γιορτάζει, θυμάται και ανανεώνει αυτήν την «υπόσχεση» ευθύνη της στους αγωνιστές και θεμελιωτές του κράτους και του έθνους. Στην ενότητα αυτή, μαθητές της Α΄ Λυκείου λαμβάνουν την «ιστο- ρική σκυτάλη», ερευνούν, εξοικειώνονται με πνευματικά κινήματα και ρεύματα της προεπαναστατικής περιόδου, ανακαλύπτουν την γοητεία, την επίδραση και τον συμβολισμό του μοναδικού ελληνικού τοπίου στην τέχνη της εποχής ενώ, παράλληλα διαβάζουν και συζητούν την αξιοποίη- ση του κλασσικού παρελθόντος στην πυροδότηση και εξάπλωση του απελευθερωτικού αγώνα και την διαμόρφωση μιας νέας ταυτότητας, της ελληνικής, κράμα των εμπειριών ενός έθνους που άντεξε, συνέχισε στο χρόνο και θεμελίωσε τον δυτικό πολιτισμό. Μαθήτριες της Α΄ Λυκείου: Γιαννακοπούλου Κρυσταλλένια, Αντωνο- πούλου Μαριζένια, Πλακιά Μαίρη, Μαρκοπούλου Άντυ, Μπιρμπίλη Εριφύλη, Σαράντη Βίκυ, Περδίκη Άννα, Μαρούδα Ελισάβετ Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Σταματία Ανδρωνά, Φιλόλογος ΜΑ 194

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ «ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ» […] Ας καλέσωμεν λοιπόν εκ νέου, ω Ανδρείοι και μεγαλόψυχοι Έλληνες, την ελευθερίαν εις την κλασι- κήν γην της Ελλάδος! Ας συγκροτήσωμεν μάχην με- ταξύ του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών! Ας πο- λεμήσωμεν εις τους τά- φους των Πατέρων μας, οι οποίοι, διά να μάς αφή- σωσιν ελευθέρους, επολέ- μησαν και απέθανον εκεί! Το αίμα των τυράννων εί- ναι δεκτόν εις την σκιάν τον Επαμεινώνδου Θηβαί- ου, και του Αθηναίου Θρασυβούλου, οίτινες κα- Η πρωτότυπη επιστολή του Υψηλάντη. τετρόπωσαν τους τριάκο- ντα τυράννους, εις εκείνας του Αρμοδίου και Αριστογείτωνος, οι οποίοι συνέτριψαν τον Πεισιστρατικόν ζυγόν, εις εκείνην του Τιμολέοντος, όστις απεκατέστησε την ελευθερίαν εις την Κόρινθον και τας Συρακούσας, μάλιστα εις εκείνας τον Μιλτιάδου και Θεμιστοκλέους, του Λεωνίδου και των τριακοσίων, οίτινες κατέκοψαν τοσάκις τους αναριθμήτους στρατούς των βαρβάρων Περσών, των οποίων τους βαρβαροτέρους και ανανδροτέρους απογόνους πρόκειται εις ημάς σήμερον, με πολλά μικρόν κόπον, να εξαφανίσωμεν εξ ολοκλήρου. Εις τα όπλα λοιπόν φίλοι η Πατρίς Μας Προσκαλεί! 195

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Στις 24 Φεβρουαρίου του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, υπα- σπιστής του Τσάρου Αλέξανδρου Α’, στον επαναστατικό ρυθμό που χό- ρευε η Ευρώπη, γεμάτος σθένος, αποφασιστικότητα και πατριωτικό φρό- νημα, κυκλοφορεί την επαναστατική προκήρυξή του στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας καλώντας σύσσωμο τον ελληνικό κόσμο να πάρει τα όπλα, να πολεμήσει «υπέρ πίστεως και πατρίδος» και να αποτινάξει μια και καλή τον οθωμανικό ζυγό οδεύοντας στην ελευθερία του. Η επανα- στατική επιστολή μεστή παραδειγμάτων, προτροπών και ορμητικότητας δίνει το ιδεολογικό στίγμα του πατριωτικού αγώνα που θα ξεσπάσει ανε- πιστρεπτί και θα οδηγήσει στην δημιουργία του ελληνικού μας κράτους το οποίο αισίως γιορτάζει σήμερα τα 200 χρόνια της ύπαρξης του! Η διάβαση του ποταμού Προύθου στη Μολδαβία από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη τον Φεβρουάριο του 1821. Λιθογραφία του Peter von Hess, Μόναχο, 1852. 196

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Η πατρίδα, ένα σπιτικό και ένα ιδεώδες χωρίς ακόμα σαφή γεω- γραφικά όρια, η θρησκεία, συνώνυμο του Έλληνα, μια υψίστης σημασίας παρακαταθήκη του πάλαι ποτέ βυζαντινού μεγαλείου και η πληθώρα ιστορικών αγώνων συνθέτουν στο μυαλό και την συνείδηση των πρώτων εκείνων αγωνιστών το αίσθημα και την συνείδηση μιας κοινής ελληνικής ταυτότητας αντίστοιχης του ηροδότειου τριπτύχου (ὅμαιμον - ὁμόγλωσον - ὁμόθρησκον) της ελληνικότητας. Ο Υψηλάντης και ο Ιερός Λόχος καλούν τους Έλληνες να ξεση- κωθούν και να πάρουν την σκυτάλη των αγωνιστών του ένδοξου παρελ- θόντος, των Μαραθωνομάχων, των Σαλαμινομάχων, των νικηφόρων υπερασπιστών των Πλαταιών και τέλος του δοξασμένου στην ιστορία Θηβαϊκού Ιερού Λόχου και να αποτινάξουν την τυραννία ενός αιώνιου εχθρού. Αν και το πολιτικό κλίμα δεν ευνόησε τελικά την επιτυχία του ιερού αυτού σκοπού, η θυσία του Δραγατσανίου έδωσε στον Ιερό Λόχο και τα μέλη του μια λαμπρή θέση στις σελίδες της ελληνικής ιστορίας στο πλευρό του Λεωνίδα και των Τριακοσίων του. «Ο Ορεσίβιος» του Βαυαρού ζωγράφου Καρλ Χαγκ. Στο φόντο μπορεί εύκολα να διακρίνει κανείς τα ερείπια του αρχαίου κόσμου. 197

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Αυτή η επαναστατική προκήρυξη έρχεται ως απάντηση, αλλά και ως γέννημα μιας ευρείας και έντονης πνευματικής κίνησης στην Ευρώπη, η οποία μοιάζει να αναζητά την δική της πολιτισμική ταυτότητα και να ψάχνει τις ρίζες της καταλήγοντας στο αρχαίο ελληνικό παρελθόν και την «ιερή τοπογραφία του». Μπορεί η Ελλάδα να είναι γεμάτη ερείπια του αρχαίου ένδοξου παρελθόντος και να είναι σκλαβωμένη από έναν «αδα- ή», όπως πολλές φορές παρουσιάζεται, δυνάστη, όμως οι Έλληνες ζουν, είναι απόγονοι αυτού του μεγαλείου, φορείς της αγωνιστικότητάς των αρχαίων προγόνων τους και συνεχιστές των αξιών και των ιδανικών τους. ΑΝΩΝΥΜΟΥ, «ΘΟΥΡΙΟΣ» Απόγονοι Ελλήνων Των θαυμαστών εκείνων Τρέξετε με ορμήν Με καρτερόν το στήθος Και με ανδρείον ήθος Να λάβετε τιμήν. Ο βάρβαρος ως πότε Γενναίοι στρατιώται Θέλει να μας τυραννεί; Θερίσατε στην μάχην με δράπανον τον στάχυν Εχθρόν τον απηνή. ΑΝΩΝΥΜΟΥ, «ΘΟΥΡΙΟΣ» Δεύτε παίδες των Ελλήνων Άνδρες φίλοι των κινδύνων Η ΠΑΤΡΙΣ σας προσκαλεί. Σάλπιγγας ελευθερίας πανταχού διακαλεί. Τα όπλα λάβωμεν Έλληνες άγωμεν Ποταμηδόν εχθρών το αίμα Ας τρέξει προ ποδών. …. 198

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Της κοινής μητρός τα μέλη με τα των τυράννων βέλη πληγωμένα φοβερα ρέουσιν αδιακόπως αίματα οδυνηρα. Τρέχουσιν αίματα Σχεδόν ως ρεύματα. Η κοινή μήτηρ αποθνήσκει σπεύσωμεν αδελφοί! «O Nαός του Ολυμπίου Διός και ο Ιλισσός», έργο του Άγγλου ζωγράφου και αρχαιολόγου «Ο κόσμος είναι μία διεύρυνση της Ελλάδος και η Ελλάς είναι ο κόσμος σε σμίκρυνση» VICTOR HUGO 199

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Φιλελληνισμός Με μια φράση που ανακεφαλαιώνει και απεικονίζει την πνευματική κί- νηση και στροφή της εποχής, ο Γάλλος Διαφωτιστής Βίκτωρ Ουγκώ (Victor Hugo), τάσσεται στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων και γίνεται ένα από τα διαπρεπέστερα μέλη του ρεύματος του Φιλελληνισμού. Λίγα μόλις χρόνια μετά το τέ- λος των Ναπολεόντειων πο- λέμων, η Ελληνική Επανά- σταση έρχεται ως ένα σημα- ντικότατο γεγονός που αλλά- ζει την ροή της ιστορίας όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για την ίδια την Ευρώπη που βράζει από εξεγέρσεις που θέτουν ευθέως σε αμφι- σβήτηση και δοκιμάζουν την «Αθηναϊκή οικογένεια επιστρέφει στο κα- αντοχή της απολυταρχίας. Στο τεστραμμένο σπίτι της» Peter Von Hess, πλαίσιο αυτό το κίνημα του Διαφωτισμού με την στροφή Eλαιογραφία σε μουσαμά σε υψηλά ιδεώδη, όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ανεξιθρησκεία, η αρετή και η επιστήμη στρέ- φουν και εντείνουν ακόμα περισσότερο το ενδιαφέρον του πνευματικού κόσμου στην ελληνική αρχαιότητα. Η ιδέα του φιλελληνισμού ή- ταν γέννημα της στενής επαφής των λογίων της Ευρώπης με το αρχαιο- ελληνικό πολιτισμό και θεμελιωνό- ταν στην γενική παραδοχή ότι οι αρ- χαίοι Έλληνες μέσω σπουδαίων λο- γοτεχνικών μνημείων που κληροδό- τησαν στον κόσμο τα είχαν ήδη πει σχεδόν όλα. «Ιερό τους όραμα» και «σταυροφορία» είναι η απελευθέ- ρωση της Ελλάδας. Πληθώρα επι- στημόνων, λογοτεχνών, καλλιτεχνών αλλά και φιλοπερίεργων αριστοκρα- τών επισκέπτεται την Ελλάδα, στα «Σκηνή απο το Μεσολόγγι» Francois χνάρια των περιηγήσεων του Emile de Lansac, 1827 Παυσανία και του Στράβωνα. Η Ελλάδα εξιδανικεύεται. Η έντονη αγάπη και υποστήριξη για τους 200