Ψηφιακό Λεύκωμα για το 1821 - Αρσάκειο Λύκειο Πατρών

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Έλληνες και τον σκοπό τους τον 19ο αιώνα, παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη και την αναγνώριση της Επανάστασης του 1821. Ο φιλελ- ληνισμός ενώνει τους λαούς της Ευρώπης παραμερίζοντας τις μεταξύ τους πολιτικές και κοινωνικές διαφορές. Όλοι συγκινούνται με την ιδέα ότι ένας σκλαβωμένος από αιώνες λαός πολεμά ν’ αποκτήσει την ελευθε- ρία του, ότι αγωνίζεται ακόμη και για τη ζωή του, καθώς και για την τιμή των γυναικών και των παιδιών του και για όσα θεωρεί ιερά και όσια.1 Στο κλίμα αυτό, δημιουργείται μια δυνατή λογοτεχνική και καλλι- τεχνική παραγωγή, η οποία εκθειάζει την Ελλάδα, συμ- βολοποιεί τους αγωνιστές της και σε πολλές περιπτώ- σεις δεν διστάζει, παρά τις φωνές αντιρρήσεων και αμ- φισβήτησης, να τους δει ως «παιδιά», απογόνους και συνεχιστές του αρχαίου «χαμένου παραδείσου». Κά- τω από το μοναδικό κι απε- ρίγραπτο πολλές φορές ελ- Εικόνες από την Ακρόπολη των Αθηνών, ληνικό φως, τα πεδία των έργα του Άγγλου ζωγράφου και αρχαιολό- μαχών βρίσκονται πλάι-πλάι γου Edward Dodwell με τα ελληνικά μνημεία, οι σύγχρονοι αγράμματοι και αδαείς Έλληνες πολεμούν έχοντας στο πλευρό τους τους ήρωες του παρελθό- ντος και η «πληγωμένη» Ελλάδα ανάγεται σε Μούσα που εμπνέει και ταυτόχρονα εμψυχώνει τα παιδιά της σε έναν νέο Περσικό Πόλεμο. Ο Ελικώνας, η Αττική, οι Θερμοπύλες και η Σαλαμίνα δίνουν την σκυτά- λη του θαυμασμού σε νέους ιερούς τόπους, όπως το Μεσολόγγι, τη Χίο, τα Ψαρρά, την Ύδρα, το Σούλι και τελικά το Ναβαρίνο. Το δικαίωμα των Ελλήνων να επαναστατήσουν νομιμοποιεί- ται λόγω της καταγωγής τους από την αρχαία Ελλάδα. 1 Βλ. Σ. Νικολακόπουλου, «Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από την Ποίηση», Ομιλια στην Πανελληνια Ενωση Λογοτεχνων Π.Ε.Λ. 201

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - PERCY SHELLEY «ΕΛΛΑΣ» Στης ελπίδας το μούχρωμα, Όπως οι ήσκιοι του ονείρου, Δοξασμένοι παράδεισοι του υγρού λάμπουν απείρου: Τι νησιά καθαρόσχημα Κάτου απ’ τον βραδυνόν ουρανόν ξεχωρίζουν, Κ’ ευωδιές και φλοισβήματα των γιαλών τους χαρίζουν! Σαν αυγή μέσα στ’ όνειρο, Μες στο θάνατο ελπίδα, Μέσα στης φυλακής μας τους τοίχους αχτίδα: Η Ελλάδα, που κάποτες ήταν σαν πεθαμένη, Να την πάλι σηκώνεται, να την πάλι προβαίνει! Ο ΧΟΡΟΣ Τον κόσμο η δόξα ξαναζώνει, Τα χρυσά χρόνια ξαναζούν, Η γη σα φίδι ξανανιώνει, Τα χιόνια σβύνουν και περνούν: Γελούν τα ουράνια και γιορτάζουν, Και, σα συντρίμια στ’ όνειρό σου, θρησκείες και κράτη αχνοφαντάζουν. Νέα Ελλάδα ορθώνει τα βουνά της Μέσα από ολόλαμπρα νερά. Προς την αυγή ο Πηνειός, περάτης, Κυλάει τα ρείθρα του λαμπρά. Τα όμορφα Τέμπη εκεί που ανθούνε Οι νιες Κυκλάδες, απλωμένες σε βάθη ηλιόχαρα, υπνοζούνε. Μια Αργώ αψηλή το κύμα σκίζει, Με άθλους καινούργιους φορτωμένη. Ορφέας καινούργιος κιθαρίζει, Και, όλος αγάπη, κλαίει, πεθαίνει. Νέος Οδυσσέας ξαναφήνει Την Καλυψώ στο ερμόνησό της για της πατρίδας την ειρήνη. Ω! ας μη γραφτεί πια το τραγούδι Της Τροίας, της γης αν μοίρα ο Χάρος! Σε λεύτερων χαράς λουλούδι Του Λάιου η λύσσα ολέθριο βάρος, Αν και μια δόλια Σφίγγα δίνει Θανάτου αινίγματα που η Θήβα ποτές δε γνώρισε και κείνη. 202

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Καινούργια Αθήνα θα προβάλει, Και τους μακρύτερα καιρούς Θε να φωτίσουν της τα κάλλη Σα λιόγερμα τους ουρανούς. Παρηγοριά θα τους αφήσει Ό,τι μπορεί η γη να δεχτεί κι ό,τι ο ουρανός να της χαρίσει. Έρωτας, Κρόνος, κοιμήθηκαν, Μα θα ξυπνήσουν πιο αγαθοί Απ’ όσα ταφοαναστηθήκαν Ή λεύτερα έχουν γεννηθή: Ούτε χρυσάφι, ούτε αίμα πια, Μα μόνο δάκρυα στους βωμούς τους και σύμβολα-άνθη ευλαβικά. Ω, πάψε! Να ξαναγυρίσουν Μίσος και θάνατος στη γη; Πάψε! Οι θνητοί στο αίμα να σβύσουν; Μιας προφητείας πικρής πηγή; Ω, κάλλιο ο κόσμος να χαλάσει, Παρά στο φως να ξαναφέρει ό,τι βαργιά έχει τον κουράσει. Ο Shelley ενθουσιασμένος με τα κίνητρα της ανεξαρτησίας των Ελλήνων ωθείται να συνθέσει την ωδή Hellas (1822) βασιζόμενος στους Πέρσες του Αισχύλου, την οποία μάλιστα αφιερώνει στον σημαντικό Φαναριώτη φίλο του Αλ. Μαυροκορδάτο που τον ενημερώνει διαρκώς για τις εξελί- ξεις της Ελληνικής υπόθεσης. Όπως υποδηλώνει ο τίτλος Hellas, ο Shelley αγωνιά και ανησυχεί περισσότερο για τη διατήρηση της σκέ- ψης, των ιδανικών και των επιτευγμάτων της αρχαίας Ελλάδας, και όχι τόσο για τη δράση, τις εκδηλώσεις και την μορφή του σύγχρονού του ελ- ληνισμού που σε μεγάλο βαθμό αγνοεί. Βγαλμένος από την τραγωδία ο χορός προφητεύει μια νέα χρυσή εποχή, “που αγγέλλει να παράγει νέες γενιές προκειμένου να ολοκληρώσει εκείνο το πεπρωμένο, που οι τύραννοι προβλέπουν και τρέμουν” και η Ελλάδα φοβερή και μεγαλειώδης θα επι- στρέψει στον κόσμο. Η Ελλάδα όμως που νοσταλγεί o Shelley είναι ένα δημιούργημα της ανθρώπινης φαντασίας, μια εξιδανίκευση και άρα, µια Ελλάδα που στέκεται αιώνια, αλώβητη και απαράλλακτη από τις ιστορι- κές, τις πολιτικές και χρονικές αλλαγές σαν ένας πίνακας ζωγραφικής μιας άλλης εποχής. Για τον μεγάλο «εραστή» του Φιλελληνισμού «είμα- στε όλοι Έλληνες».2 2 https://www.eefshp.org/percy-bysshe-shelley-romantikos-agglos-lyrikos-poiitis-ypsipetis-profitis-tis- ellinikis-epanastasis/ 203

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Πορτραίτο του Shelley μέσα στα ερείπια του παρελθόντος από τον ζωγράφο Joseph Severn LORD BYRON «Η ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΤΣΑΪΛΔ ΧΑΡΟΛΝΤ» Έλα ω εσύ, ουράνια γαλανομάτα κόρη! Όμως αλλοιά! Δεν έδωκες την έμπνευσή σου ποτέ εις τα τραγούδια του όποιου θνητού. -Θεά εσύ της σοφίας! Άλλοτε εδώ βρισκόταν ο ναός σου• εδώ βρίσκετ’ ακόμα και ύστερα από τους ολέθρους πώκαμε η φωτιά, ο πό- λεμος και οι αιώνες που αφάνισαν την λατρεία σου. Αλλά το σίδερο, η φλόγα, ως και ο καιρός ακόμα είναι πιο λίγο αφανιστής απ’ ότι το άγριο σκήπτρο κ’ η απαίσια εξουσία ανθρώπων, που δεν αι- σθάνθηκαν ποτέ τον άγιο ενθουσιασμό που η ανάμνηση η δική σου και τ’ αγαπημένου σου λαού ξυπνάει στις καρδιές των πολιτισμένων λαών. ΙΙ Αρχαία σεβάσμια Αθήνα! Πού είναι οι μεγάλοι πολίτες σου; Πού οι ηρωι- κές ψυχές σου; Σβήσανε πια και μόνο στου περασμένου τα όνειρα μας εμφανίζονται. Πρωτοπόροι στο δρόμο που βγαίνει στη δόξα, φθάσανε στο τέρμα και μό- λις προφθάσανε να φανούν στη γη… Αυτό τάχα είναι όλο; Τα υπέροχα έργα τους είναι διήγηση στα σχολεία μας και για μιαν ώρα μας θαμπώνουν! Όμως του κάκου θα ζητούσε κανένας τ’ όπλου που κρατούσαν οι πολεμι- στές σου και το έδρανο πουχαν οι σοφιστές σου. Πάνω στα ερείπια των κάστρων σου, που τα μαύρισε η καταχνιά των καιρών, γυρωπετάει ο αχνός ίσκιος του μεγαλείου σου. 204

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών «Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ», πίνακας του J M W Turner, εμπνευσμένος απο το ομώνυμο ποίημα του Λόρδου Βύρωνα Χ «Ο Λόρδος Βύρωνας» του ζωγράφου Thomas Philips Μ’ αρέσει να κάθομαι εδώ στην χορταριασμένη αυτή πέτρα, βάση ατράνταχτη ακόμα μαρμαρένιας κολώνας. Εδώ γιε του Κρόνου, ήταν ο αγαπημένος σου θρόνος• βασιλιά δυνατέ του Ολύμπου πα- σχίζω να ξεκρίνω τα κρυμμένα τ’ αχνάρια του ναού σου• μάταια όμως. Αλλοιά! Ούτε και της φα- ντασίας το μάτι μπορεί να ξανα- φτιάξει ό,τι αφάνισε ο χρόνος. Τούτες μόνο οι περήφανες στήλες υψώνουν τις αιωνόβιες κορυφές τους• αλλά ο βαρύς Μουσουλμά- νος ακουμπάει σε αυτές δίχως καμία συγκίνηση κι ο παιγνιδιά- ρης ο Έλληνας τραγουδώντας διαβαίνει. ΧΙ 205

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Όμως ποιος από τους ιερόσυλους όλους, όσοι κουρσέψανε τον υψωμένο στην Ακρόπολη ναό, τον παράτησε η Παλλάδα θλιμμένη γιατί άφηνε το στερνό μνημείο της παλιάς αρχοντιάς της, - ποιος είναι ο πιο βάρβαρος και μισαρός συλητής; Κοκκίνησε, Καληδονία! Είναι ένα παιδί σου! Γη της Αλβιόνας αναγαλλιάζω που δε γεννήθηκε στο δικό σου κόρφο. Οι ελεύθε- ροι πολίτες σου είχανε χρέος να σέβονται μια χώρα που ήταν αγαπημένη της λευτεριάς. Πώς μπόρεσαν να βεβηλώσουν την κατοικία των θλιμμένων θεών και να πάρουν τους βωμούς των στα κύματα, που δε στρέξανε κι αυτά για κάμποσο καιρό να γενούν συνένοχοι; LORD BYRON «Ο ΚΟΥΡΣΑΡΟΣ» Είναι καιρός να ξανάρ- θω στην διήγηση των τραγουδιών μου: αλλά ποιος δύνεται να ιδεί τις θάλασσες που λούζουνε τ’ ακρογιάλια σου, Αθήνα, και να μη αλη- σμονήσει τη Μούσα που τον εμπνέει; Τόσο η μα- γεία πούχει τ’ όνομά σου είναι πιο δυνατή από κά- θε άλλη ανάμνηση! Ποιος αποσταίνει ποτέ να ατιμάζει το θέαμα που προβάλει το αρχαίο σου άστυ στο ηλιοβασίλεμα; Όχι βέβαια εκείνος που η «Ο Λόρδος Βύρωνας στον τάφο του Μάρκου καρδιά του δεν ξέρει ού- Μπότσαρη», Ludovico Lipparini τε χρόνο ούτε απόσταση που κάποιο ανίκητο θέλγητρο τον ξαναφέρνει πάντα καταμεσίς στις Κυκλάδες. Αυτή η λατρεία δεν είναι ασυνταίριαστη με τα τραγούδια μου. Ήσουν άλλοτε κυρά του νησιού του Κουρσάρου• είθ’ ελεύθερη να μπορέ- σεις να του δόσεις νόμους ξανά. Ο Λόρδος Βύρων (Byron), μια έντονα αμφιλεγόμενη προσωπικό- τητα στην βρετανική αριστοκρατία, όπως και όλος ο κύκλος του, αποτε- λεί τον σημαντικότερο εκπρόσωπο του λογοτεχνικού ρεύματος του ρο- μαντισμού και της στροφής στην ελληνική αρχαιότητα ενώ σφράγισε τη συλλογική μνήμη ως κορυφαίος εκφραστής και πρέσβης και υποστηρι- κτής του φιλελληνισμού. Ο Μπάιρον, με την ποίησή του, ενίσχυσε το 206

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών φιλελληνικό ρεύμα, ήδη πριν από την Επανάσταση και συντάραξε τον κόσμο όλο με τον πρόωρο θάνατό του στο Μεσολόγγι το 1824. Σύμφωνα με τον Αλέξη Πολίτη (2021), το τελεσίδικο του θανάτου λάμπρυνε απροσμέτρητα κάνοντας να ξεχαστούν οι αντιρρήσεις για τις εξαιρετικά ελευθεριάζουσες πολιτικές του πεποιθήσεις και τον πολυτά- ραχο ιδιωτικό του βίο, ενώ ταυτόχρονα ήταν ένα εντυπωσιακά συμβολικό γεγονός που έφερνε και την Ελλάδα και την λογοτεχνική της υπόσταση στο κέντρο του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Όπως συνεχίζει χαρακτηρι- στικά, ο ποιητής πεθαίνει για την Επανάσταση -την ελληνική συμβολικά όμως και την παγκόσμια. Αποτέλεσμα της αυτοθυσίας του ποιητή για τον «ιερό» σκοπό των Ελλήνων ήταν να προκύψει ένα δυνατό ρεύμα «βυρω- νισμού» το οποίο συχνά ανταγωνίζεται ακόμα και τον ίδιο τον Φιλελληνισμό. Φιλέλληνες, αλλά και Έλληνες καλλιτέχνες και λογοτέ- χνες, όπως ο Σολωμός επηρεάζονται από το γεγονός αφιερώνουν σειρά έργων στην μνήμη του δοξασμένου πια ποιητή.3 «Το χωριό Νεχάλη της Λάρισας», έργo του Άγγλου ζωγράφου και Αρχαιολόγου Edward Dodwell. 3 Α. Πολίτης (2021), 60-61, 1821-1831:Μαζί με την Ελευθερία γεννιέται και η καινούρια λογοτεχνία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. 207

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - FRANÇOIS-RENE DE CHATEAUBRIAND «ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΠΕΡΙ ΕΛΛΑΔΟΣ» «Μήπως έμελλε ο αιώνας μας να δει πλήθη αγρίων ανθρώπων να καταπνίξουν τον αναγεννώμενο πολιτισμό στον τάφο ενός έθνους, το οποίο εξημέρωσε και εκπολίτισε την οικουμένη;» «Αλλά οποιεσδήποτε και αν είναι οι πολιτικές αποφά- σεις, ο αγώνας των «Η Ιερά Μονή Μ. Σπηλαίου» έργo του Άγγλου Ελλήνων έχει καταστεί κοι- ζωγράφου και Αρχαιολόγου Edward Dodwell. νός αγώνας όλων των εθνών. Φαίνεται πως τα αθάνατα ονόματα των Σπαρτιατών και των Αθηναίων κέρδισαν τη συμπά- θεια όλου του κόσμου. Σε όλα τα μέρη της Ευρώπης έχουν συσταθεί Επιτροπές για τη βοήθεια των Ελλήνων, οι συμφορές και τα ανδραγαθήμα- τα των οποίων έστρεψαν την προσοχή όλων στην ελευθερία τους….». O François Auguste René Υποκόμης του Chateaubriand, γνωστός στο ελληνικό κοινό απλώς ως Σατωβριάνδος, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους, αλλά και πιο ένθερμους υπο- στηρισκτές του Φιλελ- ληνισμού. Με την πνευ- ματική παραγωγή του, την δράση και τις βαρύ- «Η Πορταριά του Πηλίου» έργο του Άγγλου νουσες πολιτικές επιλο- γές του απέκτησε την ζωγράφου και Αρχαιολόγου Edward Dodwell. εκτίμηση και τον θαυμασμό του ελληνικού κοινού. Θα μείνει γνωστός για την καταγραφή των εικόνων, των σκέψεων και των εντυπώσεών του από την μεγάλη του περιήγηση στην Πελοπόννησο και στην Αττική στις αρχές 19ου αιώνα, κατά τη διάρκεια του μεγάλου ταξιδιού του από το Παρίσι προς την Ανατολή (Σμύρνη -Κωνσταντινούπολη – Ιερουσαλήμ). Στην περιήγησή του, όπως και οι υπόλοιποι Φιλέλληνες στο κλίμα του ρομαντισμού συναντά παντού αρχαία μνημεία ανάμεσα σε σύγχρονα ερείπια. Σκηνές από την καθημερινή ζωή των σύγχρονων Ελλήνων τον μεταφέρουν συνειρμικά στην αρχαιότητα και εντοπίζει παντού την πολι- 208

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών τισμική και ιστορική συνέχεια του ελληνισμού «κουκουλωμένη» από τις δυστυχίες και τις κακουχίες του οθωμανικού ζυγού. Η αλλοτινή αίγλη αντικαθίσταται με μοιρολόγια για τις δυστυχίες της πατρίδας που γεν- νιούνται μέσα στη μοναξιά της Αρκαδίας, στις ερημιές του Αργους, της Κορίνθου, των Μεγάρων. Πονά και μάχεται για τον ελληνικό σκοπό με όλα τα μέσα που διαθέτει. ALEXANDER PUSHKIN «ΕΜΠΡΟΣ ΕΛΛΑΔΑ» Εμπρός, στηλώσου, Ελλάδα επαναστάτισσα, βάστα γερά στο χέρι τ’ άρματά σου! Μάταια δεν ξεσηκώθηκεν ο Όλυμπος, η Πίνδο, οι Θερμοπύλες — δόξασμά σου. Απ’ τα βαθιά τους σπλάχνα ξεπετάχτηκεν η λευτεριά σου ολόφωτη, γενναία κι απ’ τον τάφο του Σοφοκλή, απ’ τα μάρμαρα της Αθήνας, πάντα ιερή και νέα. Θεών κι ηρώων πατρίδα, σπάζεις άξαφνα το ζυγό σου και την ενάντια Μοίρα με τον ηχό, που βγάνει του Τυρταίου σου, του Μπάιρον και του Ρήγα η άξια λύρα. «Έλληνες μάχονται ανάμεσα σε αρχαία ερείπια», Ελαιογραφία σε μουσαμά του Peter von Hess 209

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - ALEXANDER PUSHKIN «ΕΞΕΓΕΡΣΟΥ, Ω ΕΛΛΑΔΑ, ΕΞΕΓΕΡΣΟΥ!» Εξεγέρσου, ω Ελλάδα, εξεγέρσου! Δίκαια ξεσήκωσες τις δυνάμεις σου, δίκαια πολέμησες. Στον Όλυμπο, στην Πίνδο, στις Θερμοπύλες κάτω από τη σκιά των πανάρχαιων κορυφών τους γεννήθηκε η νεαρή Ελευθερία στους τάφους του Θησέα και του Περικλή πάνω απ’ τα ιερά μάρμαρα των Αθηνών. Ω! Χώρα των ηρώων και θεών έσπασες τα δεσμά της δουλείας, τραγουδώντας τους φλογερούς στίχους του Τυρταίου, του Μπάιρον και του Ρήγα. WILHELM MÜLLER «ΜΠΟΤΣΑΡΗΣ» Άνοιξε τις υψηλές σου πύλες, Μεσολόγγι, Πόλη των Tιμών εκεί που κείνται τα κορμιά των Ηρώων, που μας διδάσκουν να πεθαίνουμε με χαρά! […] Toυ Μάρκου Μπότσαρη σου φέρνουμε το ευγενές σώμα, του Μάρκου Μπότσαρη! Ποιός θα τολμούσε να παραπονεθεί σε τέτοιους ήρωες; WILHELM MÜLLER «Η ΕΛΛΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ» Ελάτε λαοί από όλες τις ζώνες ελάτε και βοηθήστε να την απελευθερώσουμε αυτήν που όλους εσάς απελευθέρωσε! 210

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών VICTOR HUGO «ΤΑ ΚΕΦΑΛΙΑ ΤΟΥ ΣΕΡΑΓΙΟΥ» -Χαίρε! Πατρίδα ξακουστή, Πατρίδα ξακουστή, Ύδρα περήφανή μου, Ύδρα νησί ποιητικό πώγινες Σπάρτη νέα πούσαι Νησάκι όμορφο κι οπού γεννάς χρυσή μου ούλη μας την θαλασσινή νεολαία, που κάθε μέρα ξέ- γνοιαστα εδώ τη λευτεριά σου με ένα τραγούδι χαιρετάς αιώνια εμπνευ- σμένο, χαίρε μικρό Νησάκι μου! εις την γλυκιά θωριά σου το όνειρό μου γίνεται αμέσως φτερωμένο. Την ανθισμένη σου στεριά αμμόστρωτη ως πέρα τα κύματα ανάλαφρα πονετικά χαϊδεύουν τις όχθες σου, τους βράχους σου σχεδόν κάθε ημέρα τ’ αστροπελέκια τους χτυπούν λες και τους σημαδεύουν και τ’ άγριο κύμα ντροπαλά κάποτε αγριεμένα τους τρώει τη ρίζα μυστικά κι από λίγο γκρεμίζει. Όλα σου είναι όμορφα και πολυαγαπημένα κι αυτό το λιμανάκι σου κι αυτό το μετερίζι. «Η τελευταία μετάληψη των Μεσολογγιτών» Louis Josef Toussain Rossignion. 211

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Κ. Θ. Δημαράς κατατάσσει τον Βίκτωρ Ουγκώ ανάμεσα στους μεγάλους άνδρες του νέου ελληνισμού. Σχεδόν όλα τα έργα του, κυρίως τα πεζά, τα μυθιστορήματα και τα ρομαντικά του οράματα, μεταφράστηκαν κατ' ε- πανάληψη και συγκίνησαν το ελληνικό αναγνωστικό και θεατρικό κοινό διαδίδοντας ταυτόχρονα τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, του Διαφωτισμού και ετοιμάζοντας το πνευματικό κλίμα της Ελληνικής Επανάστασης.4 Αν και τα φιλελληνικά του αισθήματα πολλές φορές τίθενται υπό αμφισβήτηση, ο Ουγκώ έστω και με μικρή καθυστέρηση υποστηρίζει και υπηρετεί τον Φιλελληνισμό. Στην ποιητική συλλογή του Les Orientales, ο Γάλλος στοχαστής καινοτομεί σε σχέση με τους προη- γούμενούς του και μοιάζει να ξεφεύγει από τα μοτίβα και τις εικόνες του κλασσικισμού, της στροφής προς την αρχαιότητα. Η εστίαση του Ουγκώ στρέφεται στις νέες Θερμοπύλες με τους νέους Λεωνίδες: το Μεσολόγγι, το Ναυαρίνο, ο Κανάρης, ο Μπότσαρης γίνονται νέοι ήρωες σε νέα ένδο- ξα πεδία μαχών.5 «Λεηλασία της Πελοποννήσου από τον Ιμπραήμ Πασά» Τοιχογραφία σε σχέδια του Λούντβιχ Σβαντχάλερ 4 Λ. Δρούλια, σελ. 41-42, Βίκτωρ Ουγκώ: Οι Φιλελληνικές του εκδηλώσεις. 5 Λ. Δρούλια, σελ. 46-47, Βίκτωρ Ουγκώ: Οι Φιλελληνικές του εκδηλώσεις. 212

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Επηρεασμένη από τις επαναστατικές ιδέ- ες των ευρωπαϊκών κινημάτων, την ευ- ρύτατη διάδοση του Διαφωτισμού και την ανάδειξη της ελληνικής εκδοχής του με εξέχουσα μορφή αυτή του Αδαμάντιου Κοραή και τέλος εναρμονι- σμένη με τις σκοπιμότητες και της επι- διώξεις του ισχυρότατου κινήματος του Φιλελληνισμού, η ελληνική λογοτεχνική παραγωγή έρχεται ως συνεχιστής του ευ- ρωπαϊκού ρομαντισμού και τον εκμεταλ- λεύεται για τον σκοπό της. Όχι πάντοτε με την ίδια δεινότητα και επιδεξιότητα, οι Έλληνες λόγιοι και καλλιτέχνες ενι- Ο Κοραής και ο Ρήγας ανασύ- σχύουν μέσα από τα έργα τους τον ρουν την πληγωμένη Ελλάδα ελληνικό σκοπό και στρεφόμενοι κι αυ- στην δημιουργία του λαϊκού τοί στην αρχαιότητα, τονίζουν σε κάθε ευκαιρία το ιστορικό τους δικαίωμα στην ζωγράφου Θεόφιλου ανεξαρτησία ως συνεχιστές και απόγονοι ενός λαμπρού παρελθόντος και ζηλευτών προγόνων. Το νέο ελληνικό κράτος στιγμές πριν την γέννησή του στρέφεται στην λογιοσύνη, την παιδεία και τα πατροπαράδοτα ήθη και αναζητά τις ρίζες και την ταυτό- τητά του με ένα τεράστιο άλμα προς το αρχαίο παρελθόν. Η Ελλάδα σε αυτή την λογοτεχνική παραγωγή που στόχο και προ- τεραιότητα αυτή την φορά έχει να ξεσηκώσει και να εμψυχώσει το αγω- νιστικό πνεύμα και την καρτερικότητα, παραμένει πληγωμένη, τραυματι- σμένη, αλυσοδεμένη και ντυμένη αρχαιοελληνικά. Το παρόν των Ελλήνων είναι μια ζοφερή και θλιβερή πραγματικότητα, η οποία πρέπει οπωσδήποτε να αλλάξει. Είναι μητέρα των απανταχού Ελλήνων και πε- ριμένει να στεφανωθεί με τις νίκες και τις εποποιίες των νεότερων παι- διών της στα πεδία των μαχών. Οι Έλληνες λαμβάνουν την σκυτάλη ενός αιώνιου πολέμου που διαδέχεται τον Τρωικό και τον Περσικό γι’ αυτό και η δόξα, οι αξίες και η ορμητικότητα των πολεμιστών εκείνων γαλου- χίζουν, συντροφεύουν και ενδυναμώνουν τους νέους υπερασπιστές των ιερών και των οσίων του ελληνικού έθνους. Οι Μούσες κλαίνε την τωρι- νή κατάντια της Ελλάδας, η πάντοτε ελεύθερη Σπάρτη περιμένει σκλα- βωμένη και ερειπωμένη. Η Ελλάς, μετατρέπεται σε υπόδουλη Γραικία και αναδύεται σε ελεύθερη Ελλάδα και μαζί της αναγεννάται το ελληνικό έθνος. 213

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΟΥΡΟΥΖΗΣ «ΚΑΛΛΙΟΠΗ» Στα λείψανα του Παρνασσού τετρακοσίους χρόνους Η Καλλιόπη έκλαιε των τέκνων της τους πόνους, Την δόξαν της την παλαιάν, τους τόσους αοιδούς της, Οίτινες με ενθουσιασμόν έψαλλον στους ναούς της. Ειρηνικά τους έβλεπε στους τάφους να κοιμώνται, Χωρίς ποσώς την μούσαν των πλέον να ενθυμώνται! Ναι, τας Αθήνας έβλεπε νεκράς, ερημωμένας, πάλαι ποτέ τόσον λαμπράς, τόσον εξακουσμένας. Αίτινες τρις τον βάρβαρον τρέμοντα αποβάλλουν, Αίτινες, ναι, τον τάφον σας, βάρβαροι μεταβάλλουν. Απ’ την Ασίαν ήλθετε μ’ αλύσεις φορτωμένοι. Πλήν τάφος βαθύς έμελλε να γείνη της Ασίας,’ Η των θεών λαμπρά πατρίς, η γη της Γραικίας. Την Σπάρτην, φίλε έβλεπε πάλαι ποτέ μεγάλην Και βλέπουσα δεν πίστευε, την εθεώρει πάλιν. Αφ’ ου δεν την εγνώρισε, πικρά αναστενάζει Και μέσα εις τους θρήνους της άκουσαι τι φωνάζει. Ω Σπάρτη, Σπάρτη, έλεγε, πού είν’ οι Ηρακλείς σου; Οι γέροντες, οι έφοροι, οι θείοι βασιλείς σου Πού είστε Αγησίλαοι και Λύσανδροι μεγάλοι! Λυκούργε! Την πατρίδα σου την διοικούσιν άλλοι! Δεν διοικούν οι νόμοι σου, δεν διοικεί η Σπάρτη, Βάρβαρα την πατρίδα σου ο ο βάρβαρος ταράττει! Ω πεδιάδες έρημοι! ω ύδατα Ευρώτου! Δι’ ατιμίαν βέβαια, αιώνός σας του πρώτου, Δι’ ατιμίαν των θεών και της πατρίδος όλης, Στολίζετ’ απ’ τα κάλλη σας η έρημος σας πόλις! Ω κόραι λευκοτράχηλοι, και συ λαμπρά Ελένη, Η Σπάρτη ερημώθηκε, και εις δουλείαν μένει! Αλλά τι λέγω! ω Ελλάς, πατρίς μου τρισαθλία, 214

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Τόσων ηρώων, και θεών ω μήτηρ σεβασμία, Τα λείψανα των τέκνων σου σήκωσ’ απ’ την αργίαν Ελευθερώσου απ’ αυτήν την βάρβαρον δουλείαν Και συ, ω πάτερ ύψιστε, σύζυγε Μνημοσύνης, Ος τις κρατών’ ς τας χείρας σου στάθμην δικαιοσύνης, Το παν σοφώς διέταξας, ναι, έφθασεν η ώρα, Τον κεραυνόν σου στείλαι τον κατά τυράννων τώρα… ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΟΥΤΣΟΣ «ΑΣΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΩΝΙΚΗΝ ΦΑΛΑΓΓΑ» Ίωνες! Σιδερωμένην, «Η Ελληνίδα ηρωίδα», Ελαιογραφία του στερεάν, ανυψωμένην, Νικολά Λουί Φρανσουά Γκος φέρετε την κεφαλήν, και το στήθος τεντωμένον και τον ώμον ορθωμένον• το ποδάρι σας στην γήν έχετε προσηλωμένον, ωσάν δένδρον ριζωμένον, και την σπάθα σας γυμνήν. Στερεά την γην πατείτε, πιθαμήν μην παραιτείτε εις τον άνανδρον εχθρόν. Σπάθαν σπάθαν ας συντρίψει, Γραικού θώρακας ας θλίψει θώρακα βαρβαρικόν• στήθος στήθος ας κτυπήσει, χειρ Ελλήνων ας ραγίσει χείρα τρέμουσαν Περσών. 215

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΕΡΟΥΙΟΣ ΚΕΙΟΣ «ΩΔΗ ΕΙΣ ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΝ» Ω συ Παλλάδιον της Ελλάδος! Τον όλοθερόν σου δεύρο υμνήσω• δεύρο, αντίμολπα της Τρωάδος, επι τέφρας σου παιανίσω. Συ, εις το είδος σου ενιαίον κατά τας τύχας και τους αγώνας Κοινή υπόθεσις ύμνων νέων είσαι, θα είσαι εις τους αιώνας. O Γ. Σερούιος Κείος επηρεάζεται πολύ από την επανάσταση του Ελληνικού Έθνους και δημιουρ- γεί έργα που εξυ- μνούν αυτόν τον α- γώνα. Η μεγάλη ση- μασία που του δίνει φαίνεται όχι μόνο στην έκταση του έρ- γου του, αλλά και στο πως συνδέει την επανάσταση του 1821 με την αρχαιό- «Η αναχώρηση του εθελοντή» τητα. Αισθάνεται ότι Ελαιογραφία του Α. Ζακέμ η επιλογή των Ελλήνων να διεκδικήσουν την ελευθερία τους μετά από τόσα χρόνια σκλαβιάς, θυμίζει επιλογές των προγόνων τους και το πώς εκείνοι διεκδί- κησαν καλύτερες και δικαιότερες συνθήκες ζωής. Ήδη από τους πρώτους στίχους της «Ωδής στο Μεσολόγγι» συνδέει τη μοίρα του Μεσολογγίου και της Ελλάδας με την αρχαία ιστορία αλλά και μυθολογία. Παραλληλί- ζει την καταστροφή του Μεσολογγίου με την πυρπόληση της Τροίας γι’ αυτό και ερμηνεύει αυτό το αποτρόπαιο θέαμα συμβολικά θυμίζοντας σκηνές από την αρχαία επική παράδοση. 216

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών ΤΣΟΠΑΝΑΚΟΣ «ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ» Ως πότε βρε παιδιά Γραικοί, να τρέχωμεν εδώ κι εκεί Υβρισμένοι, εμπαιγμένοι, στα δεσμά κατοικημένοι; Κλαι η πατρίδα και θρηνεί Δεν έχει πλιο υπομονή Να βαστάζη τους τυράννους, τους αχρείους Μουσουλμάνους. Αλλήλους ασπασώμεθα Τα όπλα ενδυσώμεθα Πολεμήσωμεν συμφώνως κατά του απατεώνως. Οι πρόγονοί μας μια φορά έκαμαν θαύματα πολλά. Μιμηθώμεν Λεωνίδα, να λυτρώσωμεν πατρίδα. Πλέον δεν έμεινεν ελπίς, καθώς το γράφ’ ο Κοραής, κάλλιο ο θάνατος με βία κι όχι πλέον τυραννία. Δούλος δεν γίνεται ο Γραικός Ώντας καλός πολεμικός Τον αυχένα δεν τον κλίνει Το σπαθί του Τούρκου δείχνει. Καθώς ο Φοίνιξ καινουργεί Και γίνεται νέον πουλί Έτση καινουριεί το έθνος Το Ελληνικόν το γένος. 217

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - ΤΣΟΠΑΝΑΚΟΣ «Η ΠΕΡΙΒΟΗΤΟΣ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΛΑΛΑ» Από το τουφέκιν το πολύν Στον Άδην πήγεν η βοήν Και τ’ ακουσαν οι ανδρειωμένοι Κι εχάρηκαν οι καημένοι Ο Άδης επωδύρετο Οι ανδρειωμένοι εσύροντο Να συντρίψουνε τας πύλας Να βρεθούν στας Θερμοπύλας Ω Αχιλλέα κ’ Ηρακλή Και θαυμαστέ Θεμιστοκλή, Σηκωθήτ’ από τους τάφους Να ιδήτε νέους άθλους. Να δήτ’ ήρωας πολλούς, Ανδρειωμένους θαυμαστούς, π’ έχουν τα σπαθιά ζωσμένα, τα τουφέκια γεμισμένα. Να δήτε νίκας των Γραικών, Και την φθοράν Οθωμανών. Εύγετε παρακαλώ σας Τωρ’ αν είναι ορισμός σας. Παναγιώτης Κάλλας ή Τσοπανάκος λαϊκός ποιητής του 1821, ο επονομα- ζόμενος και Τυρταίος της ελληνικής επανάστασης, με τα αυτοσχέδια ποιήματα και τραγούδια του εμψύχωνε τους αγωνιστές ή υμνούσε τα κα- τορθώματά τους. Καθώς στα χωριά της εποχής ο περισσότερος κόσμος ήταν γνωστός με παρατσούκλια, στον Παναγιώτη Κάλλας είχαν κολλήσει το παρατσούκλι Τσοπανάκος κατά μια εκδοχή επειδή η φωνή του έμοιαζε με του πετροκότσυφα, κατά άλλη επειδή περπατούσε ακουμπώντας σε μια γκλίτσα τσοπάνη. Αν και δεν καταφέρνει πάντα με την ίδια επιδεξιό- τητα να παράγει συνθέσεις υψηλού επιπέδου, η συμβολή του στην ποιη- τική παραγωγή της εποχής είναι μεγάλη καθώς την αφουγκράζεται και προσπαθεί και ο ίδιος να τονώσει το εθνικό αίσθημα, να εμψυχώσει τους ταλαιπωρημένους επαναστάτες και να ξεσηκώσει τους υπόδουλους. 218

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών ΚΟΡΑΗΣ «ΆΣΜΑ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗΡΙΟΝ ΤΩΝ ΕΝ AΙΓΥ- ΠΤΩ ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΜΑΧΟΜΕΝΩΝ ΓΡΑΙΚΩΝ» ΣT. Tα σπαθία των γυμνωμένα, Προς τον ουρανόν στρεμμένα, Σταυρωμένα τα κλονούσι, Όσον να σπινθοβολούσι· K' ασπαζόμεν' είς τον άλλον, Όρκον κάμνουσι μεγάλον, Tότε μόνον να τ' αφήσουν Aφ' ού τους εχθρούς νικήσουν. Nαι μα Πίστιν! μα ΠATPIΔA! Mα την εις θεόν ελπίδα! Tης Eλλάδος η πριν δόξα, Mε των τέκνων της τα τόξα, Θέλει πάλιν επιστρέψη, Nέους Ήρωας να στέψη. Έως πότ' η τυραννία; ZHTΩ H EΛEYΘEPIA! Z. Tρόπαια του Mαραθώνος Δεν ηφάνισεν ο χρόνος, Mήτε Σαλαμίνος έργα Tων Eλλήνων (Θαύμα μέγα!). Oι Γραικοί τ' ανιστορούνται, Kαι καλά τα ενθυμούνται. Πρόγονοί των είν' ο Mίνως, Λυκούργος, Σόλων εκείνος, Mιλτιάδης, Λεωνίδης, Mετ' αυτών ο Aριστείδης, Kαι Θεμιστοκλής ο μέγας· Ως αυτοί άλλος κανένας. Σιωπώ τοσούτους άλλους, Άνδρας θαυμαστούς, μεγάλους. Έως πότε η δουλεία; ZHTΩ H EΛEYΘEPIA! H. Tούτους οι Γραικοί μιμούνται, Tούρκους πλέον δεν φοβούνται. Tην ζωήν καταφρονούσι, 219

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Tους τυράννους δεν ψηφούσι, Παρά να υποταχθώσι, Προτιμούν να φονευθώσι. Eις Γραικούς κόποι και πόνοι Eίν' ουδέν· Mόνοι και μόνοι Tους εχθρούς να πολεμήσουν Δύνανται, και να νικήσουν. Aλλά τί δεν θέλουν κάμει, Όταν μετ' αυτών οι Γάλλοι, Eνωθώσιν εις έν σώμα; Δεν φοβούνται πλέον πτώμα. Έως πότ' η τυραννία; ZHTΩ H EΛEYΘEPIA! Προσωποποίηση της Ελλάδας στο Σάλπισμα Πολεμιστήριον του Κοραή 220

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Ο Αδαμάντιος Κοραής ήταν Έλληνας φιλόλογος με βαθιά γνώση του ελληνικού πολιτισμού. Ο Κοραής είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού και μνημονεύεται, ανάμε- σα σε άλλα, ως πρωτοπόρος στην έκδοση έργων αρχαίας ελληνικής γραμματείας, αλλά και για τις γλωσσικές του απόψεις στην υποστήριξη της καθαρεύουσας, σε μια μετριοπαθή όμως μορφή της, με σκοπό την εκκαθάριση των πλείστων ξένων λέξεων που υπήρχαν στη γλώσσα του λαού. Για τον Κοραή η απόκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας δεν είναι εύ- κολη υπόθεση. Χρειάζεται κόπο και αγώνα για να αποκτηθεί και κυρίως ο ελληνικός λαός να στηριχθεί στις δικές του δυνάμεις και δυνατότητες. Αν και ο ίδιος απεχθάνεται την τυραννία της ρίμας, επιλέγει την μόδα της εποχής και μέσα από τους στίχους του εστιάζει στην δύναμη και την ατσάλινη πυγμή που χρειάζονται οι νέοι Έλληνες για να υπερνικήσουν έναν ακόμα μεγαλύτερο κίνδυνο από αυτόν των προγόνων τους. Στον ένα πόλεμο δεν πολεμάς για την δικιά σου μόνο ελευθέρια, πολεμάς επίσης για την ελευθερία όσων αγαπάς, πολεμάς για την χώρα σου την πατρίδα σου που τόσα χρονιά σε φρόντιζε και τώρα είναι σειρά σου να την υπε- ρασπιστείς! Για τον Έλληνα Διαφωτιστή, η Ελλάδα δεν είναι απλώς ένα κομμάτι γης που ζουν κάποιοι άνθρωποι είναι το αίμα μας η ιστορία μας και όπως αναφέρει ο Όμηρος, «Ουδέν γλύκιον πατρίδος». Από την αρχαία Ελλάδα οι κάτοικοι της έδειξαν γενναιότητα και ανδρεία για την Πατρίδα. Τα χρονιά περνάνε, άλλα οι αξίες όπως ανδρεία, το θάρρος και η φιλοπατρία δεν αλλοιώνουν, ούτε χάνουν το νόημα τους. Μπορεί να μην πολεμάμε ενάντια στους ίδιους εχθρούς, άλλα πολέμα με για την ί- διες αξίες, την ανεξαρτησία και την πατρίδα. ΓΕΩΡΓΙΟΣ-ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ ΝΑΥΤΗΣ «Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ» […]Με χείρας μου να σφάξω τον αιμοβόρον Κιουταχή, είτα να τον τραβήξω, εις τον ναόν της Αθηνάς το πτώμα του να ρίξω, θυσίαν εις την θείαν γην οπού αυτός μολύνει, και να ξεράσει αίματα ελληνικά που πίνει, δώρον ευπρόσδεκτον πολύ εις τάφους των προγόνων, βραβείον αξιόλογον ελληνικών αγώνων. Να αγκαλιάσω τον βωμόν κι ευθύς να γονατίσω, όλους τους Έλληνας εκεί εμπρός μου να μηνύσω, και να ειπώ ... 221

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Η περίπτωση του Γεωργίου - Αναξαγόρα Ναύτη είναι ιδιαίτερα εν- διαφέρουσα για την πνευματική παραγωγή της εποχής διότι αποτελεί μια από τις δυο μόνο περιπτώσεις θεατρικών παραγωγών στον επαναστατη- μένο χώρο. Στην τραγωδία του «ο θάνατος του Καραϊσκάκη» ο ποιητής εγείρει το επαναστατικό και αγωνιστικό πνεύμα προβάλλοντας το ισχυρό πρότυπο της γενναιότητα του ήρωα της επανάστασης. Ο Καραϊσκάκης αψηφώντας ζήλιες και αντιπαλότητες, με θάρρος και αυ- τοθυσία, χωρίς φόβο για την ζωή του, θέλει να νικήσει τον εχθρό προκει- μένου να τιμήσει τους νεκρούς προγόνους του που θυσιάστηκαν και έ- δωσαν το αίμα τους για την ελευθερία της πατρίδας τους. Μέσα από τα μάτια του ποιητή βλέπουμε έναν συσχετισμό της ελληνικής αρχαιότητας με την επανάσταση, καθώς με τις εκφράσεις: “εις τάφους των προγόνων” και “ελληνικών αγώνων” συνδέει τους αγώνες της αρχαιότητας με τους πρόσφατους αγώνες για την ελευθερία. Η τιμωρία του εχθρού θα προ- σφερθεί ως θυσία στο ναό της Αθηνάς και ως τιμή και βραβείο για όλους τους αγωνιστές Έλληνες που χάθηκαν στους αιώνες για μία ελεύθερη πα- τρίδα. Έτσι οι Έλληνες, ακολουθώντας το παράδειγμα των προγόνων τους, οφείλουν να ξεσηκωθούν και να αγωνιστούν, ώστε να καταφέρουν να πάρουν πίσω την χαμένη τους ελευθερία που με τόσους αγώνες και θυσίες κατάφεραν να κρατήσουν οι πρόγονοι τους στην αρχαία Ελλάδα. Μόνο έτσι θα αποδείξουν ότι είναι άξιοι συνεχιστές του ονόματός τους, της ανδρείας τους και «φύλακες» των αξιών και των παραδόσεων που κληρονόμησαν από τους προγόνους τους «Η πολιορκία της Ακρόπολης» (αριστερά) και «Η μάχη των Αθηνών» (δεξιά) έργα του Παναγιώτη Ζωγράφου. 222

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών AMBROISE-FERMIN DIDOT «NOTES D’UN VOY- AGE FAIT DANS LE LEVANT EN 1816 ET 1817» [ΤΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΤΩΝ ΚΥΔΩΝΙΩΝ] «Εύρον λέγει, εν τη μικρά ταύτη αποικία νέους λογίους και αρκετούς μαθη- τάς, οίτινες τη προτάσει εμού κατέλειπον εν ταις συνδιαλέξεσι την δημώδη ελληνικήν όπως αναγεννήσωσιν την γλώσσαν του Δημοσθένους και του Πλάτωνος. Μετά τοσούτου ενθουσιασμού υπεδέξαντο τον ψηφισθέντα νόμον, ώστε επεξέτειναν αυτόν μέχρι και αυτών των δημοτικών ονομάτων Ιωάννης, Γεώργιος, Ιωαννίκιος, Ιλαρίων, άτινα μετέβαλον εις τα Ξενοφών, Αριστείδης, Θεμιστοκλής και Επαμεινώνδας. Ιδού ο νόμος: Θεός ηγείσθω παντός έργου και λόγου ΨΗΦΙΣΜΑ Επί καθηγεμόνων Θεοφίλου, Γρηγορίου και Ευστρατίου, των εν τω κατά τας Κυδωνίας ελληνομουσίω σχολαρχούντων, ελαφηβολιώνος ογδόη απιό- ντος, οι υπογεγραμμένοι είπομεν• επειδή την μεν πατρώαν αναλαβέσθαι φωνήν, την δε χύδην και αγοραίαν, ως παντή ανοίκειον ημίν τοις των Ελλήνων εκείνων απογόνοις παντί τω θυμώ απώσασθαι εφιέμεθα, δέδοκα- ται πάσιν ημίν νόμον εισενεγκείν τόνδε ωσθ’ ήνικα αν συνώμεν ελληνιστί πάντας ημάς συνδιαλέγεσθαι καταναγκάζειν. ΝΟΜΟΣ Επιμελείσθαι έκαστον ημών ελληνιστί όσον οίον τε συνδιαλέγεσθαι, ος δ’ αν μη εθέλη τούτο, σελίδα ομηρικήν ενώπιον ημών ιστάμενος απαγ- γέλλειν, αποτισάτω τίμημα. Οι τάυτα ψηφισάμενοι. Αγγελής (Αλκιβιάδης), Διδότ (Ανάχαρσις) Ιωαννίκιος (Αριστείδης), Ιζάνος (Επαμεινώνδας), Δημήτριος (Θεμιστοκλής), Θεοφάνης (Κλεάνθης), Δημήτριος Π. (Λεωνίδας), Δημήτριος Κ. (Μιλτιάδης), Βασίλειος (Αγησίλαος), Γεώργιος (Πάτροκλος), Σαμουήλ (Νικίας), Ιλαρίων (Ξενοφών), Παναγιώτης Β. (Πελοπίδας), Ιωάννης (Περικλής), Λεόντιος (Φωκίων), Κωνσταντίνος (Χαβριάς), Γεώργιος (Τιμόθεος), Γεώργιος Κ. (Νεοπτόλεμος), Χαραλάμπης (Παυσανίας), Διογένης. ΑΩΙΖ, Μεθόδιος γραφεύς. 223

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της παλιγενεσίας, του κλασσικισμού και της αναβίωσης των αξιών, των προτύπων και των ιδανικών της αρ- χαιότητας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Ambroise- Firmin Didot. Ο Γάλλος Φιλέλληνας, φιλόλογος και τυπογράφος μιμού- μενος το παράδειγμα και άλλων «ελληνομανών», όπως πολύ συχνά ονο- μάζονταν οι Φιλέλληνες, περιηγείται περιοχές της Ανατολικής Μεσογεί- ου και του ευρύτερου ελληνικού χώρου. Κατά τη διαμονή του στις Κυδωνίες της Μικράς Ασίας επισκέπτε- ται το Γυμνάσιο, ένα από τα πρόσφατα ιδρυμένα νεωτερικά ανώτερα εκ- παιδευτικά ιδρύματα, κοραϊκής επιρροής, που συγκεντρώνει φοιτητές από πολλές περιοχές του ελληνισμού. Ο Didot προτρέπει τους σπουδα- στές να υιθετήσουν στην μεταξύ τους επικοινωνία την χρήση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας για να αναβιώσουν την γλώσσα σημαντικών κλασσι- κών προτύπων, όπως του Πλάτωνα και του Δημοσθένη. Οι μαθητές δέ- χονται την προτροπή του με ενθουσιασμό και η πρωτοβουλία αυτή μετε- ξελίσσεται σε κάτι μοναδικό και αξιοπερίεργο. Αποφασίζουν να εξαρχα- ΐσουν και τα ονόματά τους, «ξαναβαπτίζονται» αντικαθιστώντας τα χρι- στιανικά με αρχαία. Καταθέτουν, μάλιστα, ψήφισμα, στα αρχαία ελληνικά, το οποίο υπογράφουν παραθέτοντας πλάι-πλαί τα χριστιανικά βαπτιστικά τους με τα αρχαία ονόματα: πρώτος με αλφαβητική σειρά ο Αγγελής που επονομάζεται Αλκιβιάδης· ακολουθεί ο ίδιος ο Διδότ που βαπτίζεται Ανάχαρσις· το παρών δίνουν πολλοί ακόμη, ανάμεσά τους ο Ξενοφών, ο Παυσανίας, ο Επαμεινώνδας, ο Πάτροκλος.6 Σύμφωνα με την Σ. Αθήνη (2011), η αντικατάσταση των χριστια- νικών με τα αρχαία ονόματα, που είχε εκδηλωθεί αρχικά στην ονοματο- δοσία των πλοίων είχε λάβει διελληνική διάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα και είχε προκαλέσει τον έπαινο αλλά και τον σκεπτικισμό του ίδιου του Αδαμάντιου Κοραή και τις αντιδράσεις που είχαν άμεσα εγερ- θεί από τη μεριά του Οικουμενικού Πατριαρχείου με πρωτοβουλία του Γρηγορίου του Ε΄, ο οποίος εξέδωσε σχετική πατριαρχική εγκύκλιο. Σε κάθε περίπτωση, όπως με μια δόση μελαγχολίας και στεναχώ- ριας μας παραδίδει ο Didot, οι ιστορικές εξελίξεις, οι λεηλασίες, ο φόβος, αλλά και η φλόγα της ελληνικής επαναστάσεως που ξέσπασε λίγο μετά, έθεσαν νέες προτεραιότητες και το ψήφισμα αυτό πέρασε απλώς στην ι- στορία. 6 Βλ. Σ. Αθήνη,(2011), 1, Οι νεοελληνικές τύχες του Αλκιβιάδη ως το τέλος του 19ου αιώνα. 224

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ «ὉΜΙΛΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΠΑΙΔΕΣ ΣΤΗΝ ΠΝΥΚΑ» Παιδιά μου! Εἰς τὸν τόπο τοῦτο, ὁποὺ ἐγὼ πατῶ σήμερα, ἐπατοῦσαν καὶ ἐδημη- γοροῦσαν τὸν παλαιὸ καιρὸ ἄνδρες σοφοί, καὶ ἄνδρες μὲ τοὺς ὁποίους δὲν εἶμαι ἄξιος νὰ συγκριθῶ καὶ οὔτε νὰ φθάσω τὰ ἴχνη των. Ἐγὼ ἐπιθυμοῦσα νὰ σᾶς ἰδῶ, παιδιά μου, εἰς τὴν μεγάλη δόξα τῶν προπατόρων μας, καὶ ἔρχομαι νὰ σᾶς εἰπῶ, ὅσα εἰς τὸν καιρὸ τοῦ ἀγῶνος καὶ πρὸ αὐτοῦ καὶ ὕστερα ἀπ᾿ αὐτὸν ὁ ἴδιος ἐπαρατήρησα, καὶ ἀπ᾿ αὐτὰ νὰ κάμωμε συμπερα- σμοὺς καὶ διὰ τὴν μέλλουσαν εὐτυχίαν σας, μολονότι ὁ Θεὸς μόνος ἠξεύρει τὰ μέλλοντα. Καὶ διὰ τοὺς παλαιοὺς Ἕλληνας, ὁποίας γνώσεις εἶχαν καὶ ποία δόξα καὶ τιμὴν ἔχαιραν κοντὰ εἰς τὰ ἄλλα ἔθνη τοῦ καιροῦ των, ὁποί- ους ἥρωας, στρατηγούς, πολιτικοὺς εἶχαν, διὰ ταῦτα σᾶς λέγουν καθ᾿ ἡμέ- ραν οἱ διδάσκαλοί σας καὶ οἱ πεπαιδευμένοι μας. Ἐγὼ δὲν εἶμαι ἀρκετός. Σᾶς λέγω μόνον πὼς ἦταν σοφοί, καὶ ἀπὸ ἐδῶ ἐπῆραν καὶ ἐδανείσθησαν τὰ ἄλλα ἔθνη τὴν σοφίαν των. Εἰς τὸν τόπον, τὸν ὁποῖον κατοικοῦμε, ἐκατοικοῦσαν οἱ παλαιοὶ Ἕλληνες, ἀπὸ τοὺς ὁποίους καὶ ἡμεῖς καταγόμεθα καὶ ἐλάβαμε τὸ ὄνομα τοῦτο. Αὐτοὶ διέφεραν ἀπὸ ἡμᾶς εἰς τὴν θρησκείαν, διότι ἐπροσκυνοῦσαν τὲς πέτρες καὶ τὰ ξύλα. Ἀφοῦ ὕστερα ἦλθε στὸν κόσμο ὁ Χριστός, οἱ λαοὶ ὅλοι ἐπίστευσαν εἰς τὸ Εὐαγγέλιό του, καὶ ἔπαυσαν νὰ λατρεύουν τὰ εἴδω- λα. Δὲν ἐπῆρε μαζί του οὔτε σοφοὺς οὔτε προκομμένους, ἀλλ᾿ ἁπλοὺς ἀνθρώπους, χωρικοὺς καὶ ψαράδες, καὶ μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Ἁγίου Πνεύμα- τος ἔμαθαν ὅλες τὲς γλῶσσες τοῦ κόσμου, οἱ ὁποῖοι, μολονότι ὅπου καὶ ἂν ἔβρισκαν ἐναντιότητες καὶ οἱ βασιλεῖς καὶ οἱ τύραννοι τοὺς κατέτρεχαν, δὲν ἠμπόρεσε κανένας νὰ τοὺς κάμῃ τίποτα. Αὐτοὶ ἐστερέωσαν τὴν πίστιν. 225

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Οἱ παλαιοὶ Ἕλληνες, οἱ πρόγονοί μας, ἔπεσαν εἰς τὴν διχόνοια καὶ ἐτρώγονταν μεταξύ τους, καὶ ἔτσι ἔλαβαν καιρὸ πρῶτα οἱ Ῥωμαῖοι, ἔπειτα ἄλλοι βάρβαροι καὶ τοὺς ὑπόταξαν. Ὕστερα ἦλθαν οἱ Μουσουλμάνοι καὶ ἔκαμαν ὅ,τι ἠμποροῦσαν, διὰ νὰ ἀλλάξῃ ὁ λαὸς τὴν πίστιν του. Ἔκοψαν γλῶσσες εἰς πολλοὺς ἀνθρώπους, ἀλλ᾿ ἐστάθη ἀδύνατο νὰ τὸ κατορθώ- σουν. Τὸν ἕνα ἔκοπταν, ὁ ἄλλος τὸ σταυρό του ἔκαμε. […] Εἰς αὐτὴν τὴν δυστυχισμένη κατάσταση μερικοὶ ἀπὸ τοὺς φυγάδες γραμματισμένους ἐμετάφραζαν καὶ ἔστελναν εἰς τὴν Ἑλλάδα βιβλία, καὶ εἰς αὐτοὺς πρέπει νὰ χρωστοῦμε εὐγνωμοσύνη, διότι εὐθὺς ὁποὺ κανένας ἄνθρωπος ἀπὸ τὸ λαὸ ἐμάνθανε τὰ κοινὰ γράμματα, ἐδιάβαζεν αὐτὰ τὰ βι- βλία καὶ ἔβλεπε ποίους εἴχαμε προγόνους, τί ἔκαμεν ὁ Θεμιστοκλῆς, ὁ Ἀριστείδης καὶ ἄλλοι πολλοὶ παλαιοί μας, καὶ ἐβλέπαμε καὶ εἰς ποίαν κα- τάσταση εὑρισκόμεθα τότε. Ὅθεν μᾶς ἦλθεν εἰς τὸ νοῦ νὰ τοὺς μιμηθοῦμε καὶ νὰ γίνουμε εὐτυχέστεροι. Καὶ ἔτσι ἔγινε καὶ ἐπροόδευσεν ἡ Ἑταιρεία. […] Νὰ μὴν ἔχετε πολυτέλεια, να μὴν πηγαίνετε εἰς τοὺς καφενέδες καὶ τὰ μπιλιάρδα. Νὰ δοθεῖτε εἰς τὰς σπουδάς σας καὶ καλύτερα νὰ κοπιάσετε ὀλί- γον, δύο καὶ τρεῖς χρόνους καὶ νὰ ζήσετε ἐλεύθεροι εἰς τὸ ἐπίλοιπο τῆς ζωῆς σας, παρὰ νὰ περάσετε τέσσαρους - πέντε χρόνους τὴ νεότητά σας, καὶ να μείνετε ἀγράμματοι. Νὰ σκλαβωθεῖτε εἰς τὰ γράμματά σας. Νὰ ἀκούετε τὰς συμβουλὰς τῶν διδασκάλων καὶ γεροντοτέρων, καὶ κατὰ τὴν παροιμία, «μύρια ἤξευρε καὶ χίλια μάθαινε». Ἡ προκοπή σας καὶ ἡ μάθησή σας νὰ μὴν γίνῃ σκεπάρνι μόνο διὰ τὸ ἄτομό σας, ἀλλὰ να κοιτάζῃ τὸ καλὸ τῆς κοινότητος, καὶ μέσα εἰς τὸ καλὸ αὐτὸ εὑρίσκεται καὶ τὸ δικό σας. […] Ἐμᾶς μὴ μᾶς τηρᾶτε πλέον. Τὸ ἔργο μας καὶ ὁ καιρός μας ἐπέρασε. Καὶ αἱ ἡμέραι τῆς γενεᾶς, ἡ ὁποία σᾶς ἄνοιξε τὸ δρόμο, θέλουν μετ᾿ ὀλίγον περάσει. Τὴν ἡμέρα τῆς ζωῆς μας θέλει διαδεχθῇ ἡ νύκτα τοῦ θανάτου μας, καθὼς τὴν ἡμέραν τῶν Ἁγίων Ἀσωμάτων θέλει διαδεχθῇ ἡ νύκτα καὶ ἡ αὐριανὴ ἡμέρα. Εἰς ἐσᾶς μένει νὰ ἰσάσετε καὶ νὰ στολίσετε τὸν τόπο, ὁποὺ ἡμεῖς ἐλευθερώσαμε· καί, διὰ νὰ γίνῃ τοῦτο, πρέπει νὰ ἔχετε ὡς θεμέλια της πολιτείας τὴν ὁμόνοια, τὴν θρησκεία, τὴν καλλιέργεια τοῦ θρόνου καὶ τὴν φρόνιμον ἐλευθερία. Τελειώνω τὸ λόγο μου. Ζήτω ὁ βασιλεύς μας Ὄθων! Ζήτω οἱ σοφοὶ διδά- σκαλοι! Ζήτω ἡ Ἑλληνικὴ Νεολαία! Στις 13 Νοεμβρίου του 1838, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης οδηγεί τους σπουδαστές του Γυμνασίου και του Πανεπιστημίου της καρδιάς του «νεαρού» ακόμη ελληνικού κράτους στην Πνύκα και σαν να «ξεπηδά» από δημηγορία των Ιστοριών του Θουκυδίδη, παροτρύνει τους νέους να δώσουν με την σειρά τους, τον δικό τους αγώνα. Λαμβάνοντας το «σκή- πτρο του λόγου» από τους αρχαίους ρήτορες και πολιτικούς, ο «γέρος του Μοριά» επιλέγει τον ιερό τόπο της Πνύκας, τον τόπο όπου κάποτε 226

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών χτυπούσε η καρδιά του αθηναϊκού πολιτεύματος, τον τόπο της Εκκλησίας του Δήμου, και γεμάτος παρρησία, σαν ένας Νεοέλληνας Περικλής δίνει το στίγμα του δικού του πολιτικού και εθνικού οράματος. Είναι ένα όραμα θεμελιωμένο στην βαριά ιστορική παρακαταθήκη και διαχρονία του ελληνισμού στον χρόνο. Η Ελλάδα του Κολοκοτρώνη και των νέων του είναι ένα συνεχές. Γεννιέται και ανθίζει στην αρχαιότη- τα με σημαντικές νίκες και επιτεύγματα, συνεχίζει στο Βυζάντιο, επιβιώ- νει στην Τουρκοκρατία και ξαναγεννιέται από τις στάχτες της με την έ- κρηξη της επανάστασης. Είναι ένα συνεχές που συγκροτεί όλες τις πτυ- χές της ύπαρξης και της ταυτότητάς του Έλληνα, από την γλώσσα, την θρησκεία και τις αρχές του μέχρι τις αγωνίες, τις ανάγκες, τα προβλήμα- τά και τα πάθη του. Για το λόγο αυτό, ο μεγάλος αγωνιστής της επανά- στασης δίνει την σκυτάλη στους νέους και τους επιφορτίζει με ένα ιερό καθήκον και υποχρέωση. Η ελληνική επανάσταση δεν τελείωσε στα πε- δία των μαχών, συνεχίζεται από την νέα γενιά δριμύτερη, όχι μέσω των όπλων, αλλά μέσω των πατροπαράδοτων αξιών, των αρχών και των ιδα- νικών που φέρουν και θα συνεχίσουν να φέρουν στο διηνεκές μέσω της παιδείας και της μόρφωσης των γενεών που έπονται. Απευθυνόμενος στο πλήθος, τονίζει χαρακτηριστικά, ότι το μέλλον της Ελλάδας βρίσκεται στα χέρια των νέων, όπως και οι τρόποι με τους οποίους θα το κατακτή- σουν στηριζόμενοι στην ομόνοια, την θρησκεία, την ελευθερία και την καλλιέργεια του ατόμου. Μεταφερόμενη στο σήμερα, διαβάζοντας τον λόγο του Κολοκοτρώνη στην Πνύκα κι εγώ ως νέα και μαθήτρια της Α’ Λυκείου ξανασκέφτομαι όλες εκείνες τις προτροπές και κάλλιστα εντοπίζω τα δι- δάγματα του γέροντα αγωνιστή. Από το τότε της επανάστασης μέχρι το σήμερα, μπορεί να μας χωρίζουν δύο αιώνες, πολλές αλλαγές και ιστορι- κές περιπέτειες, όμως οι ανάγκες, οι αγωνίες και το πρόσταγμα της πνευ- ματικής και ιδεολογικής επανάστασης του ελληνισμού παραμένουν στα- θερά, επίκαιρα και διαχρονικά. Πολλά είναι τα παραδείγματα σπουδαίων Ελλήνων που όταν αποφάσισαν να «επαναστατήσουν» ο καθένας στον τομέα του άφησαν στην άκρη τις δεύτερες σκέψεις, δεν λογάριασαν ποιοι είναι, τι δυνατότητες έχουν και άλλα δευτερεύοντα εξωτερικά στοιχεία, αλλά κοίταξαν βαθιά μέσα τους, προσηλώθηκαν στον στόχο τους και προσπάθησαν πάντα για το καλύτερο χαρίζοντας στην χώρα μας, διακρί- σεις, μεγάλα επιτεύγματα και ακόμα μεγαλύτερες εποποιΐες. Αυτά, βέ- βαια, τα πετύχαν και θα τα πετυχαίνουν έχοντας πίστη και εμπιστοσύνη στους εαυτούς τους, αλλά και στους συνεργάτες-συμπολεμιστές τους πα- ραμερίζοντας συμφέροντα και διαμάχες που στοίχισαν διαχρονικά πολλά στην χώρα μας, όπως τονίζει σε αρκετά σημεία και ο Κολοκοτρώνης. Η καλλιέργεια του νου προβάλλεται ως ένα τεράστιο προσόν όχι μόνο για τον ίδιο τον Κολοκοτρώνη, αλλά και για τις γενιές που έρχονται, διότι 227

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - αυτή θα τους φέρει σε επαφή με τα διδάγματα τους παρελθόντος, θα τους οπλίσει με την απαραίτητη οξυδέρκεια και θα τους οδηγήσει σε στέρεα βήματα προς το μέλλον. Η μόρφωση είναι το στοιχείο το οποίο ελευθε- ρώνει κυριολεκτικά και μεταφορικά τον άνθρωπο. Είναι αναφαίρετο και επιτακτικό προνόμιο γι’ αυτό και η παροιμία στον λόγο συμβουλεύει: «Μύρια ήξευρε και χίλια μάθαινε». Πεποίθησή μου είναι ότι διαβάζοντας κανείς προσεκτικά αυτόν τον λόγο του δίνεται η ευκαιρία να συνειδητοποιήσει πολλά πράγματα για τον εαυτό του και την θέση του ως Έλληνα πολίτη, αλλά και πολίτη του σύγχρονου κόσμου. Η ελευθερία, αναντίρρητα, είναι το πιο σημαντικό αγαθό του ανθρώπου και χωρίς αυτήν δεν τηρούνται οι σωστές προϋπο- θέσεις για να υλοποιηθεί η σκέψη του. Η επανάσταση του 1821 ήταν η αφετηρία για την ελευθερία των Ελλήνων και σήμερα μας δίνεται η ευ- καιρία σε εμάς τους Νεοέλληνες να την αξιοποιήσουμε στο έπακρο. Με εργαλεία την μόρφωση, την ομόνοια, την θρησκεία και την ελευθερία θα καταφέρουμε μαζί ως Έλληνες σπουδαία επιτεύγματα γι’ αυτόν τον ιερό για εμάς τόπο. Ας είναι λοιπόν, το 2021 -ύστερα από 200 χρόνια- η αφε- τηρία για ένα καινούργιο ξεκίνημα, για μία νέα ευκαιρία όχι για την απε- λευθέρωση από τον εχθρό, αλλά για μία ανοδική-δημιουργική πορεία, η οποία θα μείνει αιώνια όπως και η επανάσταση του 1821! ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΛΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ LORD BYRON «Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ» Ονειροπολώντας είχα για πολύ ’κει απομείνει, θεωρώντας τι απ’ τη δόξα την παλιά είχε απομείνει, όταν, ξάφνου, εκεί μπροστά μου, μια γιγάντια θεότης, η Παλλάδα, με σιμώνει πάνω εκεί, μεσ’ στο ναό της! Η Αθηνά ήταν η ίδια, αλλά πόσο αλλαγμένη από τότε που στα τείχη των Δαρδάνων οπλισμένη έτρεχε μ’ ορμή. Μα τώρα η μορφή της διαφέρει από κείνη που ’χε πλάσει του Φειδία τ’ άξιο χέρι. Του προσώπου της εκείνον δεν τον δείχνει πια τον τρόμο κι η γοργόνα της ασπίδας είχε πάρει άλλο δρόμο. Νά το κράνος της, κομμάτια. Τσακισμένο το κοντάρι, κι ούτε τους νεκρούς δεν σκιάζει. Της ελιάς το νιο βλαστάρι π’ ολοένα το κρατούσε, νά το, είναι μαραμένο 228

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών και ξερό, καθώς το σφίγγει με το χέρι παγωμένο. Αν κι από τους αθανάτους τα λαμπρότερα είχε νιάτα, δακρυσμένη είναι τώρα η θεά η γαλανομάτα. Και η γλαύκα της στο κράνος το σπασμένο καθισμένη την κυρά μοιρολογάει με λαλιά απελπισμένη. «Ω θνητέ, – έτσι μου είπε – της ντροπής σου αυτό το χρώμα Βρετανός μου λέει να ’σαι, όνομα ευγενές ακόμα, μέχρι χτες λαού, ελευθέρου, με ωραία πεπρωμένα, τώρα περιφρονημένου, και ιδίως από μένα. Η Παλλάδα πρώτος θα ’ναι της πατρίδας σου εχθρός· την αιτία θες να μάθεις; – ιδέ τριγύρω σου και ’μπρος. Νά, εγώ είδα πολέμους κι ερημώσεις να πληθαίνουν κι άλλες τόσες τυραννίες να ανεβοκατεβαίνουν. Τούρκου και Γότθων αντάμα γλίτωσα ’γω το κακό, μα η χώρα σου μου στέλνει έναν κλέφτη πιο τρανό. Κοίτα, άδειος ο ναός μου, κατοικία ρημαγμένη, και στοχάσου τι μιζέρια είναι γύρω απλωμένη. Τούτα ο Κέκροπας, κι εκείνα τα ’χε ο Περικλής στολίσει, ο Αδριανός τις Μούσες για να τις παρηγορήσει, και ευγνωμονώ και όσους το ναό μου έχουν χτίσει, – μα ο Αλάριχος κι ο Έλγιν μ’ έχουν άγρια συλήσει. Και σαν να ’πρεπε ο κόσμος το κατόρθωμα να μάθει, τ’ όνομα το μισητό του πάει και στον ναό μου γράφει, σα να νοιάστηκε η Παλλάδα να δοξάσει τ’ όνομά του, κάτω η υπογραφή του, πάνω το κατόρθωμά του! «Αφαιρώντας τα μάρμαρα», έργο του Άγγλου ζωγράφου και αρχαιολόγου Edward Dodwel 229

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - VICTOR HUGO «ΣΤΗ ΘΡΙΑΜΒΕΥΤΙΚΗ ΑΨΙΔΑ» «Η Αθήνα λυπημένη είναι, κρύβει στου Παρθενώνα το μέτωπο του κανο- νιού και του Άγγλου τα σημάδια και των ναών της κλαίοντας τα ρημάδια, τον Έλληνα ονειρεύεται, της τέχνης το καμάρι, που σκόρπισεν εκεί όπου των Προπυλαίων υψώνεται γραμμένη η εικόνα, σκόρπισ’εκεί με του δικού του του χεριού τη χάρη/κάτι πανώριο σα χαμόγελο του ανθρώπου». ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ «ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ» [ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ] Είχα δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ίδια· φαί- νονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα 'χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ' Άργος θα τα πουλούσαν των Ευρωπαίων χί- λια τάλαρα γύρευαν… Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: \"Αυτά, και δέ- κα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι' αυτά πολεμήσαμε\". Πηγές Αθήνη, Α. και Ξουριάς, Γ. (2015), Νεοελληνική γραμματεία 1670-1830, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ΣΕΑΒ. Δημαράς, Κ.Θ., (2013) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Γνώση. Δημαράς, Κ.Θ., (1998), Νεοελληνικός διαφωτισμός, Αθήνα, Ερμής. Πολίτης, Α. (2020), 1821-2021: Μαζί με την ελευθερία γεννιέται και η καινούρια λογοτεχνία, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ.Ι ΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΕΝ- ΝΙΕΤΑΙ ΚΑΙ Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΛΟΓΟΤΧΝΙΑ Κλεονίκη Κλειώ \"Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ\" Με το βλέμα των περιηγητών Ελληνική Εταιρία για τον Φιλλεληνισμό 230

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Ενότητα 6η Ηρωισμός Χιλιάδων … Ετών!! Στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 μαθητές της Β΄ τάξης του Αρσακείου Λυκείου Πατρών, αναλογι- ζόμενοι τον ηρωισμό που επέδειξαν οι Αγωνιστές του 1821, διερεύνησαν το περιεχόμενο του όρου ΗΡΩΙΣΜΟΣ κατά την περίοδο της Επανάστασης αλλά και στα κείμενα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας που διδάσκο- νται, δηλαδή την ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗ και τον ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟ. Μαθητές της Β΄ Λυκείου: Δαράβαλης Χρήστος, Κολοκυθοπούλου Μαρία Ειρήνη, Μαρούδας Δημήτριος, Μεϊμάρης Γεώργιος Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Σωτηρία Διαμαντοπούλου, Φιλόλογος ΕΣΑΓΩΓΗ Συμπληρώνονται φέτος 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Γιορτάζουμε την ελευθερία μας και τον ΗΡΩΙΣΜΟ της φυλής μας. Η 25η Μαρτίου 1821 είναι μια μέρα ορόσημο για την πατρίδα μας. Είναι η μεγάλη ημέρα της Αναγέννησης του Έθνους, μέσα από μία επαναστα- τική διαδικασία (παλιγγενεσία), η ημέρα που ο ελληνικός λαός πήρε την απόφαση να μπει σε έναν άνισο αγώνα, με το σύνθημα: «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ!». Αυτό, όμως, ήταν που έκανε ΗΡΩΕΣ τους προγόνους μας. Ως μαθητές της Β΄ Λυκείου επικεντρώνοντας στην έννοια του η- ρωισμού, όπως την είδαμε να διαγράφεται στα κείμενα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας που φέτος διδασκόμαστε, διαπιστώνουμε ότι με διαφορετικές εκφάνσεις ο ΗΡΩΙΣΜΟΣ χαρακτηρίζει τον Ελληνισμό σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορικής του πορείας. Η κληρονομιά σε εμάς είναι αναμφισβήτητα βαριά. Καλούμαστε εμείς, οι νεότερες γενιές να αποδείξουμε ότι είμαστε αντάξιοι εκείνων των αγωνιστών που με ελάχιστες δυνάμεις ξεκίνησαν έναν αγώνα με ι- σχυρό κατακτητή και εν τέλει τα κατάφεραν. Θα ανταποκριθούμε σ’ αυ- τή την πρόκληση, αν συνειδητοποιήσουμε ότι ο ΗΡΩΙΣΜΟΣ είναι μια έννοια συνυφασμένη με την Ιστορία μας. Πολύ νωρίς, άλλωστε, αμέσως μετά το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης αυτό επισημάνθηκε και από τον ξένο Τύπο. Τρανή απόδει- 231

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - ξη το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Providence Patriot» που κυκλοφό- ρησε στη Νέα Υόρκη στις 15 Αυγούστου του 1821 και φιλοξενούσε ένα άρθρο έκπληξη για την ελληνική επανάσταση. Ο αρθρογράφος έγραφε με έντονο λυρισμό για τον δίκαιο αγώνα των επαναστατημένων κατά του «τουρκικού δεσποτισμού» συνδέοντας -κι αυτό είναι που έχει ιδιαίτερη σημασία- τον ξεσηκωμό του λαού με τις ιστορικές ρίζες του που προέρ- χονται απευθείας από την αρχαία Ελλάδα : «Ξεκινά απ’ το χώμα μία καλ- λιέργεια πολέμου, όπως αυτή του Κάδμου, ενώ οι δάφνες της Ίδας και του Ολύμπου λυγίζουν το πανύψηλο κορμί τους, για να τιμήσουν τους σωτήρες της αρχαίας ελευθερίας»…. Ας μιλήσουμε λοιπόν για τον ΗΡΩΙΣΜΟ. ΗΡΩΑΣ στα λεξικά της ελληνικής γλώσσας είναι ο άνθρωπος που προβαίνει σε γενναία πράξη, συχνά μέχρι σημείου αυτοθυσίας, σε μια κρίσιμη καμπή της ιστορίας. Επικεντρώνοντας στην Αντιγόνη του Σοφοκλή συναντάμε έναν άνθρωπο ΗΡΩΑ, την ίδια την Αντιγόνη. Αν και το να κάνει κανείς πράγ- ματα ανώτερα από τις δυνάμεις του είναι εντελώς ανόητο σύμφωνα με τα λόγια της Ισμήνης «τὸ γὰρ περισσὰ πράσσειν οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα», που συμφωνούν με την κοινή λογική, διότι όταν κάποιος δεν έχει τη δύναμη ή την εξουσία να κάνει κάτι, τότε φυσιολογικά δεν το πράττει, από την άλλη πλευρά βέβαια το να τολμά κάποιος είναι πολύ σημαντικό στη ζωή. Η Αντιγόνη, λοιπόν, εκδηλώνει έναν ΗΡΩΙΣΜΟ με κίνητρα ενδογενή, εσωτερικά. Η δράση της αποτελεί έκφραση της ελευθερίας της. Βρήκε το θάρρος να αντιταχθεί στον νόμο του Κρέοντα όσον αφο- ρά την ταφή του αδερφού της. Πρόκειται για μια απευθείας αμφισβήτηση του κρατικού νόμου από την κόρη του Οιδίποδα, μία γυναίκα. Παρά τις εντολές του βασιλιά να μην πραγματοποιηθεί η ταφή του αδελφού της, Πολυνείκη, η Αντιγόνη τον έθαψε σύμφωνα με τους θεϊκούς άγραφους νόμους που το επέβαλλαν. Θυσιάζει την ίδια της την ζωή προκειμένου να υποστηρίξει τα πιστεύω της , καθώς δεν μπορεί να ζήσει μια ζωή που κα- θοδηγείται από νόμους και αξίες που δεν ασπάζεται. Η ΗΡΩΙΔΑ Αντιγόνη δεν αμφισβητεί γενικά την έννοια της εξου- σίας ή των θεσμών μέσα από τους οποίους δομείται και υφίσταται μια κοινότητα ανθρώπων. Μάχεται, όμως, για μια νέα αντίληψη της συλλογι- κής και ατομικής ζωής μέσα στην κοινότητα, που θα συμπεριλαμβάνει την αδερφική αγάπη και τη φιλία για τον Άλλον αλλά και γι’ αυτούς που έφυγαν, τους νεκρούς μας, αυτούς που κατοικούν πάντα μέσα μας. Διεκ- δικεί μια ζωή όπου η μνήμη των νεκρών θα παραμένει ζωντανή και μια κοινωνία που θα αρνείται την υποταγή, που θα είναι έτοιμη κάθε στιγμή 232

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών και με όποιο κόστος, να αμφισβητήσει την εξουσία, αν οι νόμοι που θε- σπίζονται είναι άδικοι. Ο ηρωικός θάνατος της Αντιγόνης αποτελεί κραυ- γή ζωής, αφού τον επιλέγει. Έτσι η Αντιγόνη δεν διαπραγματεύεται, δεν συνομιλεί, για να μη συμβιβαστεί με την καταπάτηση των αρχών της και των άγραφων θεϊκών νόμων, που προσβάλλονται από τον ανθρώπινο αυ- ταρχισμό και παραλογισμό, είναι απόλυτη και αμετακίνητη και γίνεται τραγική ΗΡΩΙΔΑ επιβεβαιώνοντας το περιεχόμενο της λέξης ΗΡΩΑΣ. Συνεχίζοντας τη διερεύνηση της έννοιας του ΗΡΩΙΣΜΟΥ στον Επιτάφιο του Περικλή αντιλαμβανόμαστε μελετώντας το κείμενο ότι για τους Αθηναίους της κλασικής εποχής είχε πολύ μεγάλη αξία η ανδρεία και ο ηρωισμός των πεσόντων στο πεδίο της μάχης. Δίνεται έμφαση στο γενναίο φρόνημα που οι νεκροί επέδειξαν και όχι στο αποτέλεσμα του αγώνα που διεξήγαγαν. Ήταν ΗΡΩΕΣ, γιατί γνώριζαν ότι η απόφασή τους να πολεμήσουν συνεπάγεται κινδύνους, έκριναν όμως αυτόν τον κίνδυνο ως τον πιο ωραίο : το να διακινδυνεύει κανείς για την πατρίδα του. Ήταν ΗΡΩΕΣ, γιατί η απόφασή τους να αγωνιστούν για την πατρίδα τους ήταν αυτόβουλη και αυτοπροαίρετη. Ο ρήτορας στον λόγο του επι- σημαίνει τις διαστάσεις της δόξας των ανδρών που πεθαίνουν για την πα- τρίδα. Το να πεθαίνει κανείς για υψηλά ιδανικά, όπως είναι η πατρίδα, τον καθιστά πρότυπο για κάθε άνθρωπο κάθε εποχής. Ήταν ΗΡΩΕΣ, για- τί σύνδεσαν την ευτυχία με τη γενναιότητα: «καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθε- ρον, τὸ δ᾽ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον». Ο πολίτης πρέπει να φανεί γενναίος όχι μόνο για κάτι αφηρημένο (όπως η ελευθερία) αλλά και για να εξασφαλί- σει χειροπιαστά πράγματα, όπως η ευδαιμονία, η απόλαυση των υλικών και πνευματικών αγαθών που του προσφέρει η πόλη. Και ποια πράξη εί- ναι ηρωική; Αυτή που πραγματοποιούν άνθρωποι «τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύ- νων». Ο ΗΡΩΙΣΜΟΣ, επομένως, στην περίπτωση αυτή είναι η προϋπό- θεση για την ανθρώπινη ευτυχία. Στην προτροπή του Περικλή «Οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ’ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους» είναι ενδιαφέρον ότι ευδαιμονία, ελευθερία και ευψυχία παρουσιάζονται αξεχώριστα, σαν μια έννοια. Δια- πιστώνουμε την άμεση σύνδεση της ευτυχίας με τη γενναιότητα, αφού η πραγματική ευτυχία υπάρχει μόνο, όταν υπάρχει ελευθερία. Έτσι, όταν η ελευθερία απειλείται, θα πρέπει να την υπερασπιστούν με γενναιότητα και ΗΡΩΙΣΜΟ. Μέσα από αυτόν τον τρόπο θεώρησης των πραγμάτων αναδεικνύ- ονται οι Αθηναίοι ΗΡΩΕΣ που θυσιάζονται για την πατρίδα τους. Η δόξα τους, όπως ο ρήτορας επισημαίνει είναι μεγάλη: «Ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκεία σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ’ ἑκάστω τῆς γνώμης μᾶλλον 233

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - ἢ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται». Δίνει έμφαση στην αξία του τάφου ως μνημεί- ου, αλλά εξαίρει και τη σημασία του τάφου ως ιδέα που ξεφεύγει από κάθε περιορισμό χώρου και χρόνου. Τα ιδανικά για τα οποία έπεσαν οι πολεμιστές έχουν χαρακτήρα πανανθρώπινο και γι’ αυτό αποτελούν πρό- τυπο για κάθε άνθρωπο κάθε εποχής. Οι αγωνιστές πήραν και υλική («στηλῶν ἐπιγραφή») και ηθική («ἄγραφος μνήμη») ανταμοιβή. Η ανδρεία και ο ΗΡΩΙΣΜΟΣ τους, λοιπόν, βασίζεται στη γνώση και στη συνειδητή επιλογή. Οι νεκροί δεν απαρνήθηκαν την απόλαυση των υλικών αγαθών. Θεώρησαν όμως ότι αυτή ήταν κάτι που έπρεπε να περιμένει και έκριναν την τιμωρία των εχθρών πιο ποθητή και κάτι που αξίζει να πραγματώ- σουν: «τήν δέ τῶν ἐναντίων τιµωρίαν ποθεινοτέραν αὐτῶν λαβόντες» Γνώριζαν βεβαίως ότι η απόφασή τους αυτή συνεπάγεται κινδύνους, έκριναν όμως αυτόν τον κίνδυνο ως τον πιο ωραίο Η κρίση τους κατευ- θύνεται από τη συνειδητή βούληση. Ολοκληρώνεται έτσι το εγκώμιο του Αθηναίου μαχητή, ο οποίος, έχοντας συνείδηση των κινδύνων και των σκοπών του, των διλημμάτων και των επιλογών του, φτάνει μετά από εσωτερικό διαλογισμό στην ηρωική πράξη και με την πτώση του περνά στην αθανασία. Και προσπερνώντας αναρίθμητα άλλα παραδείγματα ΗΡΩΙΣΜΟΥ στη μακραίωνη ιστορική πορεία του Έθνους μας φτάνουμε στην Ελληνι- κή Επανάσταση που αποτελεί τη μεγαλύτερη πράξη ΗΡΩΙΣΜΟΥ στη νεότερη ελληνική ιστορία. Ήταν μια προσπάθεια αποτίναξης του τουρκι- κού ζυγού με σκοπό την κατάκτηση της ελευθερίας μετά από 400 χρόνια σκλαβιάς. Το μέγεθος του ηρωισμού των ηρώων αποτυπώνει έξοχα το γνωστό σύνθημα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Η ΘΑΝΑΤΟΣ». Ήταν μια σκληρή μάχη των επαναστατών κατά των Οθωμανών αλλά και των ντόπιων ανθρώπων του κατεστημένου που δεν ήθελαν να χάσουν τα προνόμιά τους. Είναι γνωστά τα ηρωικά κατορθώματα των Ελλήνων αγωνιστών του ΄21. Έδωσαν τα πάντα για την πατρίδα και την ελευθερία. Ήταν λίγοι αλλά ήταν ΗΡΩΕΣ! Πρόδρομος και πρωτεργάτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Ρήγας Φεραίος (1757-1798) άνοιξε τον δρόμο με πολιτι- κό όραμα τη δημιουργία μιας πολυεθνικής βαλκανικής επικράτειας που θα ήταν απαλλαγμένη από τις αγκυλώσεις της οθωμανικής πολιτικής και στην οποία οι Έλληνες θα είχαν κυρίαρχη θέση. Οι επαναστατημένοι Έλληνες ενστερνίστηκαν το δίδαγμά του: «ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΜΙΑΣ ΩΡΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΖΩΗ ΠΑΡΑ 40 ΧΡΟΝΙΑ ΣΚΛΑΒΙΑ ΚΑΙ ΦΥΛΑΚΗ». Κάπως έτσι, ξεκινούν πάντα οι αγώνες με πρωτοπόρους ανθρώπους- ΗΡΩΕΣ, ανθρώπους με όραμα, ατσάλινη θέληση για αξιοπρέπεια, που βάζουν την πατρίδα πάνω από τον εαυτό τους! Αποφάσισαν, επαναστά- τησαν, μάτωσαν, χτυπήθηκαν, λοιδορήθηκαν, διώχθηκαν, υπέφεραν, όμως έδωσαν τα πάντα και μας χάρισαν τα πάντα! Μας χάρισαν την ελευθερία νικώντας μεγάλους εχθρούς και αντιπάλους! Αυτοί οι λίγοι 234

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών τόλμησαν χωρίς να υπολογίζουν εχθρούς και «λογικές». Κι αυτός ήταν ο ΗΡΩΙΣΜΟΣ τους! Ο Γέρος του Μωριά λέει χαρακτηριστικά:«Ο κόσμος μας έλεγε τρε- λούς, εμείς αν δεν είμεθα τρελοί, δεν εκάναμεν την επανάστασιν, διατί ηθέ- λαμεν συλλογισθή πρώτον δια πολεμοφόδια, καβαλαρία μας, πυροβολικό μας, πυριτοθήκες μας, τα μαγαζιά μας, ηθέλαμεν λογαριάσει τη δύναμιν την ιδικήν μας, τη τουρκική δύναμη. Τώρα όπου ενικήσαμεν, όπου ετελειώσα- μεν με το καλό τον πόλεμό μας, μακαριζόμεθα, επαινώμεθα, αν δεν ευτυ- χούσαμεν, ηθέλαμεν τρώγει κατάρες και αναθέματα…». Χρόνια μετά, ο ΗΡΩΙΣΜΟΣ του 1821τροφοδότησε την ελληνική ψυχή σε δύσκολους καιρούς όταν ο λαός αφέθηκε μόνος να αντιμετωπί- σει και πάλι υπέρτερους αντιπάλους. Είναι συγκλονιστική η περιγραφή της επίδρασης της Ελληνικής ιστορίας γενικά αλλά και της επανάστασης του ΄21 ιδιαίτερα στα χρόνια της μαύρης Κατοχής, όπως περιγράφεται στους παρακάτω στίχους: «Η Αθήνα πεθαίνει, η Ελλάδα πεθαίνει! Δεν υπάρχουν άλλα ξύλα για φέρετρα. Κι άξαφνα (φωνή από μέσα): Είμαστε κάποτε Έλληνες, τώρα τι είμαστε; Είναι η πρώτη φωνή. Την ακούνε οι Έλληνες και σηκώνονται όρθιοι, πεινασμένοι, ρακένδυτοι, σηκώνονται όρθιοι οι Έλληνες. Τα μάτια τους λάμπουν: -Ποιος είναι, τι θέλει αυτή η φωνή; Σωπάστε ν’ ακούσουμε! -Εδώ Φιλική Εταιρεία, εδώ Σαλαμίνα, Ιερός Λόχος εδώ, εδώ Μεσολόγγι..» Όλοι γνωρίζουμε ότι λαός που δεν μελετάει την ιστορία του δεν έχει μέλλον. Είναι καθήκον μας σήμερα στο πλαίσιο των εορτασμών των 200 χρόνων από την Επανάσταση να κατανοήσουμε ότι η έννοια ΗΡΩΙ- ΣΜΟΣ είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων σε πολιτικό, κοινωνικό και εθνικό επίπεδο. Οι κίνδυνοι περιβάλλουν την χώρα μας καθώς και οι απειλές κατά της ακεραιότητας της. Στην Επανάσταση του 1821 ενώθηκαν άνθρωποι με ηρωική ψυχή, άνθρωποι απ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις , απ’ όλους τους χώρους δράσης του τότε Ελληνισμού. Κάποιοι απ’ αυτούς με παιδεία κι άλλοι λιγότερο μορφωμέ- νοι. Κάποιοι έμποροι με μεγάλη οικονομική επιφάνεια και άλλοι πλού- σιοι σε γενναιότητα, με περίσσευμα ψυχής. Άνθρωποι από τα πεδινά, τα ορεινά και τα νησιά. Θρησκευόμενοι πολύ ή λίγο, αλλά με τον πόθο να δουν την πατρίδα τους ελεύθερη. Με τον ΗΡΩΙΣΜΟ τους άναψε η φωτιά της μεγάλης Επανάστασης, που ανέτρεψε τη σκλαβιά του ραγιαδισμού και έφερε την πολυπόθητη Ελευθερία. 235

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Οφείλουμε να μη λησμονήσουμε τους ΗΡΩΕΣ που πρωτοστάτη- σαν στον αγώνα των Ελλήνων για την απελευθέρωση όπως ο Θ. Κολοκοτρώνης, ο Γ. Καραϊσκάκης, οι Μποτσαραίοι, οι Τζαβελαίοι, ο Οδ. Ανδρούτσος, ο Αθ. Διάκος, ο Ανδρέας Ζαΐμης, ο Φωτήλας, οι Πετμεζαίοι, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, οι Πλαπουταίοι, ο Μακρυγιάννης, ο Γρ. Δίκαιος (Παπαφλέσσας), οι Μαυρομιχαλαίοι, η Μπουμπουλίνα, η Μ. Μαυρογένους, η Δ. Βισβίκη και αναρίθμητοι άλλοι. Δεν αρκούν σελίδες επί σελίδων για τους επώνυμους και χιλιάδες «ανώνυμους» ΗΡΩΕΣ αγωνιστές. Ο ελληνικός λαός τους έκανε τραγού- δι, πίνακες ζωγραφικής, αγάλματα, μνημεία, ταινίες, ποιήματα, βιβλία, επηρεάζοντας όλον τον κόσμο σε όλη την οικουμένη. Ήταν και είναι σε όλο τον κόσμο εδώ και δύο αιώνες η απόλυτη επιβεβαίωση της ταύτισης της έννοιας ΗΡΩΙΣΜΟΣ με τον Έλληνα που αγωνίζεται για την ελευθε- ρία και τα ιδανικά του από την αρχαιότητα ως σήμερα! Πηγές Οργανισμός για τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ-ΚΕΦ. 43 Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων Βικιπαίδεια ΧΡΟΝΟΜΗΧΑΝΗ TV OPEN 236

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Ενότητα 7η «Ελευθερία» Μια προσέγγιση Φιλοσοφική Σκίτσο: Σταματίου Μαριάννα 237

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Συμμετέχοντες Μαθητές Β΄ Λυκείου Μαθητές Β1 Λυκείου: Αθανασοπούλου Ειρήνη, Ανδρουτσέλη Μαρία, Βαβαρούτας Ανδρέας Στυλιανός, Γιαννοπούλου Μαρία Χρυσούλα, Γκούμας Ορέστης, Δαράβαλης Χρήστος, Ζουμά Ζωή-Πηγή, Ιβανόβα Ρουμπίνη, Καραμπάρπα Παρασκευή, Κολοκυθοπούλου Μαρία-Ειρήνη, Μαρούδας Δημήτριος, Μασμανίδου Στυλιανή, Μεϊμάρης Γεώργιος, Μεταλληνός Σπυρίδων Αθανάσιος, Μωραΐτης Παναγιώτης, Παντελή Μελίτη, Παπαδάκη Ευανθία, Παπαδόπουλος Πλούταρχος Κωνσταντίνος, Παπαηλίας Πούγα Ηλίας Παναγιώτης, Σπαλιάρας Βασίλειος, Τσόρακα Ηλιανή-Θεοφανία, Φλέσσας Σπύρος. Μαθητές Β2 Λυκείου: Βασιλάτου Σοφία, Κονδύλης Γιάννης, Παϊζης Τηλέμαχος, Παπαζήση Κωνσταντίνα, Παπαθεοδώρου Αναστασία, Παπανικολάου Μαρία, Παπατσώρη Χαρά-Αθανασία, Πολίτης Παύλος, Πυλαρινού Δανάη, Ρουσιάς Ασημάκης, Σιδέρης Νικόλαος, Σταματελάτος Χριστόφορος, Σταματίου Μαριάννα, Σταμέλου Φρούντα Μελίνα Ουρανία, Ταβουλάρη Ρόδο-Μαρία, Τζαγκαρούλη Δήμητρα – Αντωνία, Τσακίρογλου Αριάδνη – Σοφία, Τσακίρογλου Αριστείδης, Τσιλήρα Ευσταθία, Φαλίδας Δημήτρης, Φραγκούλης Γεώργιος, Χαραλαμπόπου- λος Οδυσσέας. Συντονιστές ομάδων εργασίας: Σταματίου Μαριάννα, Παϊζης Τηλέμα- χος, Τσόρακα Ηλιανή, Αθανασοπούλου Ειρήνη, Κολοκυθοπούλου Ειρήνη, Παπανικολάου Μαρία, Μεϊμάρης Γιώργος, Παπαζήση Κωνστα- ντίνα, Τσιλήρα Έστα, Πυλαρινού Δανάη Σκίτσα - Φωτογραφίες: Μαρούδας Δημήτριος, Σταματίου Μαριάννα, Ζουμά Ζωή-Πηγή, Τζαγκαρούλη Δήμητρα, Τσιλήρα Έστα, Παπατσώρη Χαρά Έρευνα – πρόταση ψηφιακού προγράμματος: Δαράβαλης Χρήστος Υπεύθυνη καθηγήτρια: Παναγοπούλου Βασιλική, Φιλόλογος Med 238

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Πρόλογος Η επιστροφή στο 1821 διακόσια χρόνια μετά είναι επιβεβλημένη. Όχι επειδή η ιστορία επαναλαμβάνεται, ούτε επειδή απλά «πρέπει». Αλλά επειδή, επιστρέφοντας θυμόμαστε την αξία του αγώνα για την ε- λευθερία και την αλληλεγγύη, θυμόμαστε ότι ο χρόνος, όπως και οι αγώ- νες δεν σταματάνε. Κατανοούμε ότι η ιστορία δεν είναι γραμμική, οι κύ- κλοι της δεν κλείνουν ποτέ και η μνήμη παραμένει ζωντανή όσο εμείς της επιτρέπουμε να μας διδάσκει. Περίληψη Στην παρούσα εργασία εστιάζουμε στην έννοια της “ελευθερίας”, διότι πιστεύουμε ότι η αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων ζυμώθηκε με το εθνικό σύνθημα “Ελευθερία ή Θάνατος”. Το ελληνικό ζήτημα έγινε υπόθεση της Ευρώπης και γενικότερα της ανθρωπότητας και του πολιτισμού, υπόθεση που την υποστήριξαν ταυτόχρονα, όλα τα μεγάλα και ποικίλα πολιτιστικά και πολιτικά ιδεολογικά ρεύματα της εποχής, ο κλασικισμός, ο ρομαντισμός, ο φιλελευθερισμός, αλλά και ο χριστιανισμός, ο χριστιανικός κλήρος, έστω και αν αυτός ήταν φιλικά διακείμενος προς τους μοναρχικούς, τους εχθρούς των επαναστάσεων, επαναστάσεων που σημαία είχαν το σύνθημα της “Ελευθερίας”. Αυτό καταδεικνύει ότι η “Ελευθερία” ως έννοια με φιλοσοφικό περιεχόμενο είναι χρήσιμό να μελετηθεί υπό το πρίσμα του φιλοσοφικού στοχασμού. Επιχειρούμε με την μελέτη συγκεκριμένων αποσπασμάτων να απαντή- σουμε σε ερωτήματα σχετιζόμενα με την “ελευθερία” με στόχο να περι- γράψουμε την σημασία της συμβολής της «ελευθερίας» στην εξέλιξη και τον μετασχηματισμό των ανθρώπινων πολιτικών κοινωνιών. Εισαγωγή «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μέρος των παγκόσμιων γεγονότων» του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα που ανήκουν στο ευρύ φάσμα εκδηλώσεων και τροπο- ποιήσεων της «φιλελεύθερης ιδεολογίας». Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας ήταν η αναπόφευκτη απάντηση του ελληνικού λαού στην εθνική διαδι- κασία εκσυγχρονισμού, και ταυτόχρονα συνεπάγεται μια αναπαράσταση της αγάπης για την ελευθερία, του κοσμοπολίτικου πατριωτικού συναι- σθήματος και της ένοπλης επαναστατικής εμπλοκής. Οι Αγωνιστές οι οποίοι διέσχισαν τις ηπείρους για να πολεμήσουν στις φιλελεύθερες εξε- γέρσεις στην Ισπανία και κατά τη διάρκεια των αγώνων ανεξαρτησίας στη Λατινική Αμερική και την Ελλάδα, διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία «μεταβιβάσεων των γαλλικών επαναστατικών ιδεών» που 239

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - διαμόρφωσαν την εποχή και στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται το αί- τημα της “Ελευθερίας”. Είναι δυνατόν να υποστηρίξει κανείς πως πολλές από τις θεωρητικές παραμέτρους της σκέψης νεοελλήνων λογίων, όπως ο Ρήγας Βελεστινλής, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας καθορίζονται από τη διαμάχη αρχαίων και νεοτέρων και, κυρίως, από τη διάκριση ανάμεσα στην ελευθερία των αρχαίων και την ελευθερία των νεοτέρων. Κατά τον 19ο αιώνα, ο Benjamin Constant (1767-1830) είναι ο πρώτος που τοποθετεί στην καρδιά της διάκρισης ανάμεσα στον νέο και τον αρχαίο πολιτισμό την έννοια της ελευθερίας, την οποία ευδιάκριτα διαχωρίζει σε «ελευθερία των αρχαίων» και «ελευθερία των νεοτέρων» αντιστοίχως, επιχειρηματολογώντας υπέρ της δεύτερης έννοιας της ελευ- θερίας. Η διάκριση αυτή, η οποία υιοθετείται μετέπειτα από τον γνωστό ωφελιμιστή και φιλελεύθερο φιλόσοφο J. S. Mill, εκφράστηκε με σαφή- νεια στον 20ο αιώνα στο δοκίμιο του Isaiah Berlin, «Δύο έννοιες της ελευθερίας», ο οποίος διακρίνει ανάμεσα σε δύο έννοιες της ελευθερίας, την αρνητική και τη θετική ελευθερία, και ευκρινώς δηλώνει ότι οφείλει τη διάκριση αυτή στους Benjamin Constant και J.S. Mill. Φτάνουμε στον Φιλελευθερισμό και στις μορφές που λαμβάνει η “ελευθερία”, ξεκινώ- ντας από τον Locke και καταλήγωντας στον Ralws. 1. Ορίζοντας την “Ελευθερία” Α. Σύμφωνα με την Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Άρθρο 10 - Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας 1. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Το δικαίωμα αυτό συνεπάγεται την ελευθερία μεταβολής θρησκεύματος ή πεποιθήσεων καθώς και την ελευθερία εκδήλωσης του θρησκεύματος ή των πεποιθήσεών του, ατομικά ή συλλογικά, δημοσία ή κατ’ ιδίαν, με τη λατρεία, την εκπαίδευση, την άσκηση των θρησκευτι- κών καθηκόντων και τις τελετές. 2. Το δικαίωμα αντίρρησης συνειδήσεως αναγνωρίζεται σύμφωνα με τις εθνικές νομοθεσίες που διέπουν την άσκησή του. `Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέ- πεται να αποτελέσει αντικείμενον ετέρων περιορισμών πέραν των προ- βλεπομένων υπό του νόμου και αποτελούντων αναγκαία μέτρα, εν δημο- κρατική κοινωνία, δια την δημοσίαν ασφάλειαν, την προάσπισιν της δη- μοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής, ή την προάσπισιν των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων.` Το δικαίωμα που διασφαλίζεται στην παρά- 240

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών γραφο 2 αντιστοιχεί στις εθνικές συνταγματικές παραδόσεις και στην εξέλιξη των εθνικών νομοθεσιών ως προς το σημείο αυτό. (Source: Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης C 303/17 - 14.12.2007) Β. Σύμφωνα και με το Λεξικό της Νέας ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη H λέξη ελευθερία έχει ινδοευρωπαϊκή ρίζα leudh (-λευθ-) που σήμαινε α υ ξ ά ν ω, α ν α π τ ύ σ σ ο μ α ι. Ετυμολογικά συνδέεται περισσότερο με λέξεις που σε άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες δηλώνουν τον λαό παρά με το ε λ ε ύ σ ο μ α ι που σημαίνει « θ α έ ρ θ ω » . Ορίζεται αλλιώς λευτεριά και ελευτεριά, που σημαίνει δυνατότητα αυτόβουλης διάθεσης και απεριόριστης διάθεσης σύμφωνα με τις επιθυμίες κάποιου, απουσία εξαναγκασμού ή καταπίεσης, όπως και επιμέρους δικαίωμα που συνδέε- ται με την ελευθερία. Η έννοια ελευθερία σημαίνει κυρίως απουσία κα- θεστώτος ξένης κατοχής ή τυραννίας και αναφέρεται στην πολιτική ή εθνική ελευθερία. Γ. Ειδικότερες ετυμολογικές προσεγγίσεις Οι λέξεις ελεύθερος, ελευθέριος, ελευθερία είναι θεμελιώδη ση- μαίνοντα και σημαινόμενα στην Ελληνική Γραμματεία, τα οποία έχουν άμεση σχέση με τον πόλεμο και τις πολεμικές δραστηριότητες , ενώ εν καιρώ ειρήνης μνημονευόμενα σχετίζονται με την παιδεία, από την οποία και απορρέουν. Μέχρι σήμερα ως σκοπός της παιδείας καθορίζεται από το Σύνταγμα (άρθ.16, 2) «η διάπλαση ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών». Η φράση που συνοψίζει την αντίληψη των Ελλήνων περί θεϊκής προελεύσεως του αισθήματος και βιώματος της ελευθερίας διατυπώνεται από τον Αισχύλο: «Ελεύθερος γαρ ούτις εστι πλην Διός» (Προμ. Δεσμ. 50). Ο δε Ομηρος ψάλλει για το «ελεύθερον ήμαρ» (την ημέρα της ελευθερίας) και αναφέρει τη συνήθεια «κρητήρα στήσασθαι ελεύθερον», να στήνουν κρατήρα υπέρ ελευθερίας χάριν του Διός όσοι απέκρουαν τους εχθρούς. Εν καιρώ δε ειρήνης η παιδεία αποδεσμεύει τον άνθρωπο από τη δειλία, ασυδοσία και αφροσύνη και τον καθιστά γενναίο, σώφρο- να, δίκαιο και ελεύθερο έναντι των άλλων, τα δε μαθήματα ονομάζονται και «ελευθέρια μαθήματα» σε κάποια αντιδιαστολή προς τις δουλικές (βαναύσους) και δουλοπρεπείς εργασίες και συμπεριφορές. Αλλά και οι πόλεις κτίζονται «θεοδμάτω συν ελευθερία»(με την θεοστήρικτη ελευθε- ρία) (Πίνδαρος). 241

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - Θεωρείται ότι η λέξη προέρχεται από σανσκρ. ρίζα rudh-, I.E. *leudh (αμάρτυρη με τη σημασία αυξάνειν) η οποία σχετίζεται με αρχ. γερμ. Leute (λαός) και με λατ. Liber. Η μάλλον λατινοκεντρική (μέσω Ινδοευρωπαικής) αυτή ερμηνεία, δεν γίνεται από την επιστημονική κοι- νότητα αποδεκτή. Η Ελληνική Γραμματεία παρέχει τις προϋποθέσεις έγκριτης ετυμολόγησης: Το όνομα ελεύθερος προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων 1. «Ελελεύ» (πολεμικό επιφώνημα προς τον ελευθέριο Δία). Γράφει ο σχολιαστής του Αριστοφάνους: «Επίφθεγμα πολεμικόν το ελε- λεύ. Οι προσιόντες γαρ εις πόλεμον το ελελεύ εφώνουν μετά τινος εμμε- λούς κινήσεως» , όπως περίπου σήμερα οι στρατιώτες φωνάζουν την πο- λεμική ιαχή «αέρα». Ενώ ο λεξικογράφος Σουίδας (Σούδα) γράφει «θεώ τ΄ αλάλαγμα» (προς τον θεό (Δία) ο αλαλαγμός). 2. Tο επίθετο «θούρος» (ορμητικός, σφοδρός, πολεμικός). Ο Ομηρος ονομάζει τον Αρη «θούρον Αρηα», ενώ ο Αισχύλος αναφέρει «Τυφώνα θούρον», στη δε Οδύσσεια («μνήσαιτο δε θούριδος αλκής») δηλώνεται η κατ’ εξοχήν ιδιότητα της αλκής. Συνεπώς, Ε(λε)λεύ + θουρος > * ελεύθουρος > ελεύθερος. Τα γραμματικά δε πάθη, που παρατηρούνται, είναι στη μεν λέξη «ελελευ» συγκοπή και αποβολή της συλλαβής -λε-, ενώ στη λέξη «θούρος» συστο- λή της μακράς συλλ. –ου- σε βραχεία –ε – με ηχητική αφομοίωση προς την προηγουμένη. 2. Η Ελευθερία στην φιλοσοφική σκέψη 2. 1 Η Ελεύθερη Βούληση «Μπροστά του [ο Ιαβέρης] διέκρινε δύο δρόμους που ήταν εξίσου ευθείς· αλλά ήταν δύο· και αυτό τον τρόμαζε. Αυτός που δεν είχε γνωρίσει στη ζωή του τίποτε άλλο από μία ευθεία γραμμή. Και, επώδυνη αγωνία, οι δρόμοι ήταν αντίθετοι μεταξύ τους. Η μία ευθεία απέκλειε την άλλη. Ποια από τις δύο ήταν η σωστή;» Βίκτωρ Ουγκώ, Οι Άθλιοι Φιλοσοφικό ερώτημα: Κατά πόσον η δράση των ανθρώπων είναι ελεύθερη και κατά πόσον καθορίζεται από εξωτερικά συμβάντα, που βρίσκονται έξω από την σφαίρα ελέγχου τους; 242

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Ελεύθερη βούληση είναι η ικανότητα του ατόμου και γενικότερα του κάθε έμβιου όντος να προβαίνει σε επιλογές χωρίς να περιορίζεται από ορισμένους παράγοντες. Η αντίληψή μας για το αν Φωτογραφία 1: Παπατσωρή Χαρά είμαστε ελεύθερα όντα που ορί- ζουν τις επιλογές τους έχει τερά- στιο αντίκτυπο στην καθημερινή μας ζωή. Τα ερωτήματα που γεν- νά η έννοια της ελευθερίας αφο- ρούν τη φύση των ανθρώπινων πράξεων. Ποια είναι προέλευση των πράξεών μας; Γεννιούνται από εμάς τους ίδιους ή προκα- λούνται από παράγοντες που εί- ναι εκτός του ελέγχου μας; Είμαστε εμείς οι αιτίες των πρά- ξεών μας; Όμως, ποια είναι η φύση της βούλησης και πώς λει- τουργεί; Ποια είναι η σχέση της με τον λόγο και με ποιον τρόπο είναι πραγματικά δική μας; Φιλοσοφικό έρώτημα: Είμαι πραγματικά ελεύθερος και υπεύθυνος για τις πράξεις μου ή ό, τι συμβαίνει είναι αποτέλεσμα αιτιών και πα- ραγόντων που δεν εξαρτώνται από εμένα; α. Η άποψη του “Ντετερμινισμού” Σύμφωνα με τον ντετερμινισμό, τα φαινόμενα καθορίζονται από ακριβείς συνθήκες ύπαρξης, με αποτέλεσμα τα ίδια αίτια να προκαλούν πάντοτε τα ίδια αποτελέσματα. Όλα τα συμβάντα καθορίζονται αναγκα- στικά από προγενέστερα συμβάντα. Οι φιλόσοφοι μιλούν συχνά για διά- φορες μορφές ντετερμινισμού: λογικό, θεολογικό, φυσικό, βιολογικό, ιστορικό, οικονομικό. Κατά τον φυσικό ντετερμινισμό, η σταθερή σχέση αιτίου-αποτελέσματος μπορεί να διατυπωθεί με επιστημονικούς νόμους, που καθιστούν δυνατή την πρόβλεψη των φαινομένων. Ο ντετερμινισμός φαίνεται να προκαλεί πρόβλημα για την ανθρώπινη ελευθερία, καθώς η θεωρία αυτή εκφράζει τον αιτιακό προκαθορισμό όλων των συμβάντων, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπινων πράξεων. Έτσι, τίθεται ως η μεγάλη απειλή της ελευθερίας. Αν ισχύει ο ντετερμινισμός, οι επιλογές μας αποτελούν προκαθορισμένα αποτελέσματα συγκεκριμένων αιτίων που δεν καταλογίζονται στο υποκείμενο της πράξης. 243

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - β. Η αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων Οι φιλόσοφοι νοηματοδότησαν την ηθική ελευθερία, συμφωνώ- ντας ως προς τις βασικές προϋποθέσεις της. Πρώτη βασική προϋπόθεση της ελευθερίας είναι η αφετηρία των πράξεων να εντοπίζεται σε εμένα τον ίδιο, αν δηλαδή οι επιλογές και οι πράξεις μου απορρέουν από μένα τον ίδιο, τότε εξαρτώνται από μένα και ανήκουν σε μένα. Δεύτερη προϋ- πόθεση είναι οι πράξεις μου να μην παρεμποδίζονται από εξωτερικές αι- τίες. Εκτός από τις δύο αυτές συνθήκες, είναι απαραίτητο να προστεθεί και μια τρίτη, που ονομάζεται ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων'' (Principle of Alternate Possibilities), δηλαδή την εκ των προτέρων δεδο- μένη ελευθερία του προσώπου που πράττει να διαλέξει ανάμεσα σε ποι- κίλες εναλλακτικές, ώστε να θεωρείται ότι έχει τη δυνατότητα να πράξει διαφορετικά από αυτό που τελικά θα πράξει. Το να μπορεί κανείς να πράττει διαφορετικά ενδέχεται να σημαίνει πολλά πράγματα, όπως, ότι το επιτρέπουν οι φυσικοί νόμοι, και ότι οι εξωτερικές συνθήκες προσφέρουν αυτή τη δυνατότητα . Επίσης, ακόμα κι αν δεχθούμε ότι πράγματι θα μπορούσε κάποιος να πράξει διαφορετικά σε μια δεδομένη περίσταση, αν το είχε επιλέξει, ίσως πρέπει να ρωτήσουμε: ''θα μπορούσε να το είχε επιλέξει''; Έτσι, η δυνατότητα να πράττουμε διαφορετικά μπορεί να με- τατραπεί σε δυνατότητα να επιλέγουμε διαφορετικά. Φιλοσοφικό ερώτημα: Είναι δυνατόν ο άνθρωπος να έχει ελεύθερη βούληση μέσα σε ένα ντετερμινιστικό σύμπαν; Η γέφυρα του “Κλασικού Συμβατισμού” και του “Νεότερου Συμβα- τισμού” με τον Ντετερμινισμό Η ελευθερία συνυπάρχει με τον ντετερμινισμό, καθώς ο ντετερμι- νιστικά καθορισμένος κόσμος αφήνει χώρο για την ανθρώπινη ελευθερία. Η ελευθερία εδώ κατανοείται ως ανεμπόδιστη δράση που καθορίζει το τρόπο που “πράττω”. Σύμφωνα με τον Hobbes στο έργο του “Λεβιάθαν”: Η ελευθερία συμβιβάζεται με την αναγκαιότητα, όπως το νερό του ποτα- μού ακολουθεί την κοίτη του, όχι μόνο λόγω της ελευθερίας του, αλλά και της αναγκαιότητας''. O κλασικός συμβατισμός υποστηρίζει ότι η βού- ληση, μάλιστα, είναι η επιθυμία που επικρατεί στο τέλος και οδηγεί στην εκτέλεση μιας πράξης ή στην αποχή από τη δράση, πρόκειται για τη δύ- ναμη του ανθρώπου να δρα ή να μην δρα, ανάλογα με τη θέλησή του. Έτσι, η ελευθερία ως απρόσκοπτη ικανοποίηση των επιθυμιών είναι μια ελευθερία της πράξης και όχι μια ελευθερία της βούλησης. Το πράττω ελεύθερα δεν ανάγεται σε “αποφασίζω ελεύθερα” τι θα πράξω και αυτό γίνεται σαφές από τα λόγια του Hobbes: ''Τέλος, από τη χρήση της λέξης ελεύθερη βούληση δεν μπορεί να συναχθεί η ελευθερία της βούλησης, της επιθυμίας ή της ροπής, αλλά η ελευθερία του ανθρώπου, η οποία συ- νίσταται στην ανεμπόδιστη πραγμάτωση της βούλησης, της επιθυμίας 244

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών ή της ροπής του''. Ο κλασικός συμβατισμός καταφέρνει να διασώσει την ελευθερία ως εκούσια πράξη, το αντίθετο της οποίας δεν είναι ο ντετερ- μινισμός, αλλά ο καταναγκασμός και το εμπόδιο. Ακόμα κι αν οι επιθυ- μίες μου είναι προκαθορισμένες, τίποτε δεν με εμποδίζει και δεν με εξα- ναγκάζει να τις πραγματώσω. Με αυτόν τον τρόπο είμαι ελεύθερος και ηθικά υπεύθυνος. Στον 20ό αιώνα, ο νεότερος συμβατισμός τροποποιεί τον κλασικό συμβατισμό, αποδεικνύοντας περαιτέρω τη συνύπαρξη της ελευθερίας με τον ντετερμινισμό. Ειδικότερα, Οι ''στάσεις αντίδρασης'' είναι οι συναι- σθηματικές αντιδράσεις των ανθρώπων, όπως η αγάπη, η οργή, η δυσα- ρέσκεια, η ευγνωμοσύνη και μέσα από αυτές γίνεται αντιληπτή η ηθική ευθύνη του πράττοντος προσώπου. Η ελευθερία, σε αυτή την περίπτωση, στηρίζεται στην αμετακίνητη φύση των ''στάσεων αντίδρασης'' που ποτέ δεν γίνεται να αμφισβητηθούν, ακόμα κι αν ο ντετερμινισμός είναι αλη- θής, ακόμα κι αν δηλαδή αποδεχτούμε την αιτιοκρατία. Αυτό σημαίνει, ότι το να μπορούμε να πράττουμε διαφορετικά δεν είναι αναγκαίος όρος για να ενεργούμε εκούσια και να είμαστε υπεύθυνοι. Είναι, όμως, απα- ραίτητη προϋπόθεση για την ελεύθερη βούληση. Έτσι, προκύπτουν δύο είδη ελευθερίας: η ελευθερία της εκούσιας πράξης με την ηθική ευθύνη που τη συνοδεύει, και η ελευθερία της βούλησης που προϋποθέτει την ''αρχή των εναλλακτικών δυνατοτήτων''. Ελεύθερη βούληση διαθέτει, λοιπόν, όποιος έχει τη βούληση που θέλει να έχει. Με τον ντετερμινισμό δεν συμβαδίζει πλέον μόνο η ελευθερία της πράξης, αλλά και η ελευθε- ρία της βούλησης. 3. Οι έννοιες της “Ελευθερίας” στην αρχαιοελλη- νική και στην νεότερη φιλοσοφία Η διαμάχη των αρχαίων και των νεοτέρων εκφράζει μια βαθιά πά- λη ανάμεσα στο παλαιό και το νέο, στην αρχαία ελληνορωμαϊκή παρά- δοση και τις επιδιώξεις του Διαφωτισμού, στην παράδοση και τη νεωτε- ρικότητα, η οποία, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, από τον 16ο αιώνα και εξής, συνεχίζεται αδιάλειπτα σε όλους τους τομείς του ευρωπαϊκού πολι- τισμού. Ήδη από τα τέλη του 1660 περίπου και μετά, σε ολόκληρη την Ευρώπη , η «διαμάχη» αυτή εξέφρασε μία προσπάθεια εκ μέρους των διανοουμένων της εποχής εκείνης για επαναπροσδιορισμό, αξιολόγηση και σύγκριση των επιτευγμάτων της εποχής τους με αυτά των προγενέ- στερων δημιουργών. 245

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - 3.1 Κονστάν Μπενζαμέν: Οι έννοιες της “Ελευθερίας” στην αρχαιοελληνική και στην νεότερη φιλοσοφία Ο Κονστάν στο έργο του Principes de politique(1806-1810) αντι- παραβάλλει την ελευθερία των αρχαίων και την ελευθερία των νεοτέ- ρων(κεφάλαια 16-17). Σχετικά με την έννοια της ελευθερίας των αρχαίων υποθέτει ότι ο ελληνικός κόσμος ήταν αφιερωμένος στον πόλεμο και, ε- πομένως, ενίσχυε την “πολιτική ελευθερία”, η οποία ευνοεί το κράτος έναντι του ατόμου. Από την άλλη πλευρά, επισημαίνει ότι η έννοια της ελευθερίας των νεοτέρων εστιάζει στην προστασία της ελευθερίας των πολιτών, στην ελευθερία δηλαδή του ατόμου. Το σημαντικό πλεονέκτημα της σύγκρισης του Κονστάν είναι η ανάλυση των ιστορικών δυνάμεων, η θεωρία ότι οι κυβερνήσεις είναι αναγκαίο να υποστηρίζουν τις τρέχουσες ανάγκες και δεν εξαρτώνται από ντετερμινιστικούς παράγοντες, όπως η γεωγραφία, η έκταση του κράτους ή η μορφή της διακυβέρνησης. Με την αντιπαραβολή της αρχαίας και της νεότερης “ελευθερίας” εκφράζει έναν ριζικό φιλελευθερισμό, ο οποίος υπήρξε η αφετηρία της φιλελεύθερης παράδοσης, μέσα από την αντιπαράθεση της πολιτικής ελευθερίας , που είναι προς το συμφέρον του κράτους, και της ελευθερίας του πολίτη. Η νεωτερικότητα με τον B. Constant –ο οποίος μεταθέτει το κέντρο βάρους της διαμάχης στην έννοια της πολιτικής ελευθερίας– περνάει στο επίπεδο της πολιτικής και στον χώρο της κοινωνικής και της πολιτικής φιλοσοφί- ας. Έκτοτε, η αντιπαράθεση αυτή ανάμεσα στο νεότερο και τον αρχαίο πολιτισμό συνεχίζεται μέχρι σήμερα ως πάλη ανάμεσα στη νεωτερικότη- τα και την παράδοση, βρίσκοντας έκφραση σε ποικίλες συζητήσεις κοι- νωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας του 20ού και του 21ου αιώνα, όπως, στη διαμάχη ανάμεσα στους φιλελεύθερους και τους κοινοτιστές ή τους φιλελεύθερους και τους αστικούς ρεπουμπλικάνους. 4. Οι δύο μορφές της Πολιτικής Ελευθερίας Δύο είναι οι βασικές μορφές της ελευθερίας που διαδραματίζουν και θα συνεχίζουν να διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία. Πρόκειται για τις πολιτικές έννοιες της ελευθερίας, την αρνητική και τη θετική. 4.1 Η Αρνητική ελευθερία απαντά στο ερώτημα: «Ποιο είναι το πεδίο εντός του οποίου ένα υποκείμενο μπορεί ή θα έπρε- πε να μπορεί να κάνει ή να είναι ό, τι είναι ικανό να κάνει ή να είναι χωρίς την επέμβαση των άλλων»; 246

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Η αρνητική ελευθερία, εστιάζει σε έναν διαφορετικό ορισμό της «ελευθερίας», η οποία ορίζεται ως απουσία εμποδίων, εξαναγκασμού έναντι των άλλων με βασική προϋπόθεση την προστασία της ιδιωτικής ατομικής σφαίρας. Επιπλέον, η αρνητική ιδέα της ελευθερίας, συνεπάγεται και μια ανεξαρτησία μέσα από ένα πλέγμα κανόνων, που εμποδίζουν πιθανούς εξαναγκασμούς και συνάμα δεν επιτρέπουν μια σχέση κυρίαρχου (π.χ. κράτος) και υποτελή (άτομο). Σκίτσο 2: Τζαγκαρούλη Δήμητρα Ένα άτομο είναι ελεύθερο με την αρνητική έννοια, όταν δεν εμπο- δίζεται από κάποιον άλλο να κάνει κάτι. Ένα άτομο εμποδίζεται να κάνει κάτι, όταν κάποιος άλλος του καθιστά αδύνατον το να το κάνει ή το εξα- ναγκάζει να μην το κάνει. Τα άτομα είναι, λοιπόν, ελεύθερα με την αρνη- τική έννοια, αν δεν καθίστανται ανελεύθερα με την αρνητική έννοια. Με την «αρνητική ελευθερία» δηλώνεται η απουσία εξαναγκασμού. 4.2 Η θετική ελευθερία, απαντά στο ερώτημα: «Από τι, από ποιον εκπηγάζει η εξουσία ή η δυνατότητα να επέμβει, που μπορεί να υποχρεώσει κάποιον να κάνει ή να είναι αυτό και όχι το άλλο»; Κάνοντας λόγο για την θετική ελευθερία, γίνεται αναφορά, σε μια έννοια, στην οποία τόσο τα άτομα αλλά και μία κοινότητα, μέσω της ε- ξωτερίκευσης της επιθυμίας τους σε ειδικό και γενικό βαθμό για τον τρό- πο διακυβέρνησης, η ελευθερία είναι ένα προϊόν πολιτικού μετασχηματι- σμού, που δίνει την δυνατότητα για αυτοκυβέρνηση, δηλαδή την 247

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - “δυνατότητα” τα άτομα να επιλέγουν τις αξίες, τις αρχές και τις πολιτικές ταυτότητες μέσα από τους πολιτικούς θεσμούς. Αυτή η μορφή τούς δίνει την προοπτική για έναν αυτοκαθορισμό. Η συνεπαγωγή ενός τέτοιου ορισμού, οδηγεί σε μία τελεολογία της ελευθερίας, η οποία μέσα την αυτοκυβέρνηση και την επιλογή για επαναδιαπραγμάτευση στόχων και ιδανικών, επιτρέπει την στοχοθέτηση ενός κοινού σκοπού, ενός υπέρτα- του αγαθού. Η περιοχή δράσης μέσα στην οποία το άτομο αυτοκαθορίζεται και η περιοχή μέσα στην οποία είναι ελεύθερο από την παρέμβαση κάποιου άλλου, καλείται «θετική ελευθερία». Ειδικότερα, ένα άτομο είναι ελεύ- θερο στον βαθμό που έχει τον έλεγχο της ζωής του ή καθοδηγεί τον εαυ- τό του. Υπό αυτή την οπτική, ο όρος αυτός πλησιάζει την έννοια της «αυτονομίας». Οι δυνάμεις που ενδέχεται να εμποδίσουν τον αυτοκαθο- ρισμό είναι συνήθως εσωτερικές, όπως οι επιθυμίες και τα πάθη. Αυτή η αντίληψη της ελευθερίας έλκει την καταγωγή της μάλλον από τον Πλάτωνα, σύμφωνα με τον οποίο ένα άτομο είναι ελεύθερο, όταν τα μέρη της ψυχής του συνδέονται με ορθό τρόπο μεταξύ τους. Συμπέρασμα: Με δυο λόγια, η αρνητική ελευθερία σχετίζεται με ό, τι καθορίζεται ως δική μας ελευθερία από τα όρια που θέτουν οι άλλοι, ενώ η θετική ελευθερία σχετίζεται με την εσωτερικότητα της αυτοδιάθε- σης, με ένα είδος αυτοεπιλογής. Έτσι, οι ελευθερίες που αποδίδονται από την εξουσία προς εμάς βρίσκονται στο πλαίσιο της αρνητικής όψης. Η θετική όψη από την άλλη πλευρά, έχει να κάνει με την ενσωμάτωσή τους μέσω ενός πρίσματος διύλισης ατομικής και ξέχωρης στην βάση της ατομικής μας ιδιοσυγκρασίας. 5. Η έννοια της Ελευθερίας στον Διαφωτισμό Ο Διαφωτισμός είναι ένα διεθνές κίνημα σκέψης που εμφανίστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα με σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές επι- πτώσεις. Χαρακτηρίζεται από την βαθιά πίστη στην ανθρώπινη ορθολο- γικότητα και στα φυσικά “συναισθήματα” της ανθρωπότητας. Η πίστη του Διαφωτισμού στην ανθρώπινη ορθολογικότητα στηριζόταν στην πί- στη ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ελεύθερα στον βαθμό που οι πράξεις τους επιτελούνται για κάποιον λόγο. 248

Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία – Αρσάκειο Λύκειο Πατρών Εικόνα 1 - Φωτογραφία: Παπατσώρη Χαρά Συνεπώς, οι πράξεις που υπαγορεύονται από παραδοσιακές εξουσίες, είτε θρησκευτικές είτε πολιτικές, δεν είναι ελεύθερες. Η απελευθέρωση απαι- τεί αυτές οι εξουσίες να ατονήσουν, αν όχι να ανατραπούν. Η ανθρώπινη ορθολογικότητα είναι καθολική, και το μόνο που απαιτείται για να ανα- πτυχθεί είναι η εκπαίδευση. Όλα τα ανθρώπινα όντα έχουν ορισμένα δικαιώματα, και μεταξύ αυτών, το δικαίωμα να επιλέγουν και να διαμορ- φώνουν την ατομική τους μοίρα. Μια τελική όψη της πίστης στην αν- θρώπινη ορθολογικότητα ήταν ότι μπορούσαν να ανακαλυφθούν αληθείς μορφές όλων των πραγμάτων, του σύμπαντος (οι Νόμοι του Νεύτωνα), του νου (ψυχολογία), της διακυβέρνησης (Σύνταγμα ΗΠΑ), της ευτυχι- σμένης και ισορροπημένης ζωής. 5.1 Από τον Διαφωτισμό στην Επανάσταση Ο Διαφωτισμός θεωρείται ότι επιστρέφει στις κλασικές ιδέες των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Στην πραγματικότητα αποτέλεσε μία από τις πηγές των επαναστάσεων που τράνταξαν την Ευρώπη και την Αμερική στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο Διαφωτισμός έθεσε τα διανοητικά θεμέλια τόσο της γενικής επιστημονικής κοσμοαντίληψης όσο και της φιλελεύθε- ρης δημοκρατικής κοινωνίας, που παρά τις επιθέσεις, που δέχτηκαν, εξα- κολουθούν να λειτουργούν ως πολιτισμικά ιδεώδη. 249

«Ἐκ τῶν γραμμάτων γεννᾶται ἡ προκοπὴ μὲ τὴν ὁποίαν λάμπουν τὰ ἐλεύθερα ἔθνη» - Όψεις του 1821 μέσα από τα μάτια των μαθητών του 2021 - 5.2 Από τον Διαφωτισμό στον Φιλελευθερισμό Ο φιλελευθερισμός διατυπώθηκε για πρώτη φορά κατά την διάρ- κεια του Διαφωτισμού ως απάντηση στην ανάπτυξη των νεότερων εθνών-κρατών, τα οποία συγκεντρώνουν τις κυβερνητικές λειτουργίες και αξιώνουν αποκλειστική δικαιοδοσία στην άσκηση εξαναγκαστικής εξουσίας εντός των συνόρων τους. Μία από τις κεντρικές θέσεις του φιλελευθερισμού ήταν για πολύ καιρό ότι η αξίωση αυτής της δικαιοδο- σίας από μία κυβέρνηση δικαιολογείται εφόσον η κυβέρνηση μπορεί να δείξει σε εκείνους που ζουν υπό την διακυβέρνησή της ότι διασφαλίζει την ελευθερία τους. 6. Η εξέλιξη του φιλελευθερισμού Ο John Locke, ένας από τους θεμελιωτές του φιλελευθερισμού, προσπάθησε να δείξει ότι η συνταγματική μοναρχία διασφαλίζει την ε- λευθερία, ισχυριζόμενος ότι τα ελεύθερα και ίσα άτομα σε μία φυσική κατάσταση, μεριμνώντας για την ασφάλεια της ελευθερίας και της ιδιο- κτησίας τους, θα συμφωνούσαν μεταξύ τους να ζήσουν κάτω από ένα τέ- τοιο καθεστώς. Ο κλασικός φιλελευθερισμός, ο οποίος αποδίδει μεγάλη αξία στην οικονομική ελευθερία, έλκει την καταγωγή του από το επιχεί- ρημα του Locke ότι η κυβέρνηση θα πρέπει να προστατεύει την ιδιοκτη- σία. Η χρήση εκ μέρους του Locke μιας συμφωνίας, ενός κοινωνικού συμβολαίου, έθεσε τις βάσεις για την μορφή του φιλελευθερισμού που υπερασπίστηκε ο Rousseau και έχει τις βαθύτερες οφειλές του στον Kant. Ο Kant υποστηρίζει ότι το είδος της ελευθερίας που οφείλει να ε- κτιμάται περισσότερο είναι η αυτονομία. Οι δρώντες απολαμβάνουν αυ- τονομία ισχυρίζεται ο Kant, όταν ζουν σύμφωνα με νόμους που θα έθε- ταν οι ίδιοι στους εαυτούς τους. Ο Kant υποστηρίζει ότι η διασφάλιση και πραγμάτωση της ελευθερίας επιτυγχάνεται με τη δημιουργία μιας κοινωνικής οργάνωσης, όπου το δικαίωμα της ελευθερίας του καθενός θα είναι κατοχυρωμένο με νόμους. Αυτή η κοινωνία είναι το κράτος δικαί- ου, θεμέλιο του οποίου αποτελεί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. 250