งานวิจัยการสำรวจข้อมูลสุขภาวะผู้หญิงกลุ่มเฉพาะ

100 การสํารวจข้อมลู สุขภาวะผู้ห- ิงกลุ่มเฉพาะ: ข้อมูลจำานวนผูม้ าขึน้ ทะเบยี นใช้สิทธิเบีย้ ยงั ชีพร่วมกับกรมสง่ เสริมและพัฒนา คณุ ภาพชีวติ คนพกิ าร กระทรวงการพฒั นาสังคมและความม่นั คงของมนษุ ย์ (3) โอกาสทางการศึกษา มกี ระทรวงศึกษาธกิ ารเปน็ หน่วยงานหลกั โดย ศูนยเ์ ทคโนโลยสี ารสนเทศและการสอื่ สาร สาำ นักงานปลดั กระทรวงศึกษาธิการ เป็นหนว่ ยงานทรี่ วบรวมข้อมูลจำานวนนักเรียนนกั ศึกษาพิการทัว่ ประเทศจาก หนว่ ยงานในสังกดั รวมทงั้ จดั เกบ็ ขอ้ มูลด้านการศกึ ษาของนกั เรียน นักศึกษา พกิ าร มีการจำาแนกตามอายุ เพศ ระดับชั้นการศึกษา และลักษณะความพกิ าร11 เป็นตน้ และนาำ เสนอสถติ ิดังกล่าวในรปู ของสถติ ขิ อ้ มลู นกั เรยี นนกั ศกึ ษาพกิ าร ของกระทรวงศกึ ษาธกิ าร ประจาำ ปกี ารศกึ ษาตา่ งๆ (ปจั จบุ นั มขี อ้ มลู พ.ศ. 2557) ในจาำ นวนนกั เรยี นนกั ศึกษาพิการ 404,602 คนนน้ั กว่าครึง่ หน่ึงเปน็ นกั เรียน นกั ศกึ ษาทม่ี ปี ญั หาทางการเรยี นร ู้ (รอ้ ยละ 59) รองลงมาคอื ทางสตปิ ญั ญา ทาง รา่ งกาย และผทู้ ม่ี คี วามบกพรอ่ งทางรา่ งกายหรอื สขุ ภาพ และโดยสว่ นใหญเ่ รยี น ร่วมอยู่ในระดับการศึกษาขนั้ พ้นื ฐาน (เสถยี ร, ภคปภา และปภานนั ท,์ 2558) แต่ขอ้ มลู ที่เผยแพร่ตอ่ สาธารณะสว่ นใหญม่ ักนำาเสนอในลกั ษณะภาพรวม ไมม่ ี การจาำ แนกใหเ้ หน็ ความแตกตา่ งระหวา่ งเพศ ทาำ ใหไ้ มเ่ หน็ สถานการณ ์ ขอ้ จาำ กดั ในการเขา้ ถงึ และโอกาสทางการศกึ ษาของผหู้ ญงิ พกิ าร อยา่ งไรกด็ ี รฐั ไทยไดอ้ อกกฎหมายและนโยบายดา้ นการศกึ ษาของคนพกิ าร หลายฉบับด้วยกัน ตัวอย่างเชน่ (1) พระราชบญั ญตั กิ ารศกึ ษาแหง่ ชาต ิ พ.ศ. 2542 มาตรา 10 วรรค 3 ระบุใหจ้ ดั การศึกษาแกค่ นพกิ ารโดยไมเ่ สยี คา่ ใช้จา่ ย และมสี ทิ ธิไดร้ บั สิ่งอาำ นวยความสะดวก สือ่ และบริการความชว่ ยเหลอื ทางการ 11 ประเภทความพิการท่กี ระทรวงศกึ ษาจัดเกบ็ นัน้ แบ่งเปน็ 9 ประเภท คือ การมีปญั หาทางการเรียนร ู้ ความบกพร่องทางสตปิ ัญญา ความบกพรอ่ งทางรา่ งกายหรือสุขภาพ ความบกพร่องทางการได้ยิน ความบกพรอ่ งทางการเห็น ความบกพร่องทางการพูดและภาษา ออทิสติก พิการซ้อน มีปัญหาทาง พฤติกรรมหรืออารมณ ์ (เสถียร, ภคปภา และปภานันท,์ 2558) AW_Woman5happy-edit4.indd 100 3/19/18 11:59

ผู้หญิงพกิ าร 101 ศกึ ษาตามหลกั เกณฑท์ ก่ี าำ หนดในกฎกระทรวง (2) ระเบยี บกระทรวงศกึ ษาธกิ าร ว่าด้วยการอุดหนุนนักเรียนพิการในโรงเรียนเอกชน พ.ศ. 2543 กำาหนดให้มี การอุดหนุนนกั เรียนทเี่ รียนในโรงเรยี นสาำ หรบั คนพกิ ารหรอื ทเ่ี รยี นรว่ มกบั นกั เรยี น ปกตใิ นโรงเรยี นเอกชน กาำ หนดใหม้ กี ารอดุ หนนุ นกั เรยี นทเ่ี รยี นในโรงเรยี นสาำ หรบั คนพิการหรอื ท่เี รียนร่วมกบั นักเรยี นปกตใิ นโรงเรยี นเอกชน และ (3) แผนการ พฒั นาการจดั การศกึ ษาสาำ หรบั เดก็ พกิ าร พ.ศ. 2555-2559 โดยกาำ หนดวสิ ยั ทศั น์ ไวว้ า่ “คนพกิ ารไดร้ บั การศกึ ษาตลอดชวี ติ อยา่ งมคี ณุ ภาพ ทว่ั ถงึ และเสมอภาค” (4) โอกาสทางอาชีพ กระทรวงแรงงานเปน็ หนว่ ยงานดแู ลหลกั ในเรอ่ื งน ้ี คอื การดแู ลสทิ ธกิ ารเขา้ ทาำ งานของคนพกิ ารและกองทนุ เงนิ ทดแทนกองทนุ ประกนั สงั คมเนือ่ งจากทุพพลภาพ มีการรวบรวมขอ้ มูลคนพกิ ารที่ตอ้ งมีงานทำาออกมา เป็นสถิติแรงงานประจำาป ี ตามพ.ร.บ. ส่งเสรมิ และพัฒนาคณุ ภาพชวี ติ คนพิการ พ.ศ. 255012 โดยคนพกิ ารทเี่ ข้าขา่ ยน้แี ยกเป็นสถานประกอบการ 1,128 แหง่ รวม 5,769 คน ในหนว่ ยงานของรัฐอกี 15 แห่ง รวม 152 คน แตค่ นพกิ ารท่ี ไดร้ บั สทิ ธติ ามมาตรา 33 จาำ นวนเกือบ 6,000 คนนี้ สถานประกอบการกว่า 1,143 แหง่ และหนว่ ยงานของรฐั อกี 15 แหง่ เลอื กทจ่ี ะขอใชส้ ทิ ธติ ามมาตรา 35 โดยเฉพาะการจัดสถานท่จี าำ หนา่ ยสินคา้ หรอื บริการ (ร้อยละ 83.6) นอกจากน้ี ยงั มสี ถิติผูใ้ ช้บรกิ ารกองทนุ ประกนั สังคมเนอ่ื งจากทพุ พลภาพ ซึง่ เปน็ คนพิการ รายใหม่ในป ี 2558 จำานวน 1,586 คนทัว่ ประเทศ ส่วนใหญอ่ ยใู่ นเขตกรงุ เทพ 12 กาำ หนดไว้ในมาตรา 33 ว่า เพ่ือประโยชน์ในการส่งเสรมิ และพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการให้นายจ้าง หรอื เจา้ ของสถานประกอบการ และหนว่ ยงานของรฐั รบั คนพกิ ารเขา้ ทาำ งานตามลกั ษณะของงานในอตั รา สว่ นทเ่ี หมาะสมกบั ผปู้ ฏบิ ตั งิ านในสถานประกอบการหรอื หนว่ ยงานของรฐั (ตอ้ งจา้ งคนพกิ ารในอตั รา 100:1 คน และเศษเกนิ 50 คนใหจ้ า้ งคนพกิ าร 1 คน) ทง้ั น ้ี หากนายจา้ ง (เอกชน) ไมจ่ า้ งคนพกิ ารตาม มาตรา 33 ใหส้ ง่ เงนิ เขา้ กองทนุ ฯ (ในอตั ราคา่ แรงขน้ั ตาำ่ x 365 วนั x จาำ นวนคนพกิ ารทต่ี อ้ งรบั ) หรอื ปฏบิ ตั ิ ตามทางเลือก ดงั น ้ี (1) ใหส้ มั ปทาน (2) จดั สถานทจี่ ำาหน่ายสินค้า (3) จา้ งเหมาช่วงงาน (4) ฝกึ งาน (5) ใหม้ อี ปุ กรณห์ รอื สง่ิ อาำ นวยความสะดวก (6) ลา่ มภาษามอื และ (7) ความชว่ ยเหลอื อน่ื แกค่ นพกิ าร (มาตรา 34 และ 35) AW_Woman5happy-edit4.indd 101 3/19/18 11:59

102 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- ิงกลมุ่ เฉพาะ: และปรมิ ณฑลจาำ นวน 547 ราย (กองเศรษฐกจิ การแรงงาน, 2559) อย่างไรก็ด ี สถิติแรงงานข้างต้นนีไ้ ม่ได้มกี ารเปรียบเทยี บให้เห็นความแตกต่างระหว่างเพศ แต่อยา่ งใด (5) การจดั เก็บและนาำ เสนอข้อมลู ในลักษณะภาพรวมระดบั ชาติ เพอ่ื การ วางแผนและพฒั นานโยบายดา้ นคนพกิ ารของหนว่ ยงานทเ่ี กย่ี วขอ้ งตา่ ง ๆ หนว่ ยงาน ทม่ี หี น้าทีร่ บั ผดิ ชอบหลัก คอื สาำ นกั งานสถิติแหง่ ชาติ ภายใต้กระทรวงดจิ ิทัล เพอ่ื พฒั นาเศรษฐกจิ และสงั คม โดยทาำ การสาำ รวจจาำ นวนและสถานการณค์ นพกิ าร เปน็ ประจาำ ทกุ 5 ป ี มกี ารสาำ รวจถน่ิ ทอ่ี ยอู่ าศยั ประเภทความพกิ าร ความเปน็ อยู่ และการเข้าถึงสวัสดิการต่างๆ การจัดเก็บข้อมูลของสำานักงานสถิติแห่งชาตินี้ มกี ารจาำ แนกใหเ้ หน็ จาำ นวนคนพกิ ารตามเพศ ทง้ั ในระดบั ประเทศ ภมู ภิ าค ประเภท ความพกิ าร และการเขา้ ถงึ สวสั ดกิ ารตา่ งๆ ซง่ึ สามารถใหภ้ าพหรอื แสดงสถานการณ์ ของคนพกิ ารไดค้ อ่ นขา้ งครอบคลมุ ทง้ั ในมติ ขิ องความแตกตา่ งระหวา่ งผหู้ ญงิ และ ผู้ชายพิการในเงื่อนไขของการดำาเนินชีวิต การเข้าถึงสิทธิและสวัสดิการต่างๆ ทร่ี ฐั จดั ให ้ อนั จะเปน็ ขอ้ มลู สาำ คญั ในการวางแผนการทาำ งานและพฒั นานโยบาย เพือ่ ให้สอดคล้องกับเงือ่ นไขชวี ติ ของผู้หญงิ และผชู้ ายพกิ าร 3.2 สขุ ภาพของคนพกิ าร: ความคมุ้ ครองภายใตส้ ทิ ธหิ ลกั ประกนั สขุ ภาพ ข้อมลู จากสำานักงานหลกั ประกันสุขภาพแห่งชาติเป็นอีกภาพหนงึ่ ทสี่ ำาคัญ ของสถานการณ์ด้านสุขภาพของคนพิการ โดยคนพิการที่จดทะเบียนรับสิทธิ ประกนั สขุ ภาพสำาหรบั คนพกิ าร (ท.74) กบั สาำ นกั งานหลักประกันสขุ ภาพแหง่ ชาตนิ น้ั นอกจากจะไดร้ บั สทิ ธบิ รกิ ารขน้ั พน้ื ฐานทางการแพทยแ์ ลว้ ยงั ไดร้ บั สทิ ธิ เฉพาะสาำ หรับคนพกิ าร เชน่ บรกิ ารฟื้นฟูสมรรถภาพทางการแพทย ์ ท้งั ในและ นอกหนว่ ยบรกิ าร ไดร้ บั อปุ กรณเ์ ครอ่ื งชว่ ยตามประเภทความพกิ าร รวมทง้ั การ พฒั นาศกั ยภาพรปู แบบต่างๆ สาำ นักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.) มรี ะบบการจัดเก็บข้อมูลการใช้สทิ ธิของคนพิการทเี่ ข้ารับบริการทางการแพทย์ ตา่ งๆ ขา้ งตน้ นจ้ี ากหนว่ ยบรกิ ารในสงั กดั สามารถประมวลผลและแสดงใหเ้ หน็ AW_Woman5happy-edit4.indd 102 3/19/18 11:59

ผู้หญิงพกิ าร 103 ท้ังขอ้ มลู ภาพรวมและในรายละเอยี ด เช่น เพศ จาำ นวนคร้ังท่ีเข้ารบั การรักษา พยาบาลทางการแพทย ์ ทง้ั แบบผปู้ ว่ ยในและผปู้ ว่ ยนอก โดยสามารถจาำ แนกเพศ ถ่ินทีอ่ ย ู่ ประเภทบริการ และกลมุ่ โรคได ้ 3.3 องค์กรของรฐั และภาคประชาสังคมดา้ นคนพกิ าร: การเขา้ ถึงสทิ ธิ สวสั ดิการ พฒั นาคุณภาพชวี ิต และการศึกษาทุกระดบั หนว่ ยงานทท่ี าำ งานเกย่ี วกบั การชว่ ยเหลอื และพฒั นาศกั ยภาพของคนพกิ าร นั้นมอี ยู่เป็นจาำ นวนมากและกระจายตวั อยทู่ วั่ ประเทศ ประมาณ 500 องคก์ ร ทง้ั ทเ่ี ปน็ องคก์ รของคนพกิ ารประเภทตา่ งๆ เชน่ สมาคมคนพกิ ารแหง่ ประเทศไทย สมาคมคนตาบอดแห่งประเทศไทย สมาคมคนหูหนวกแห่งประเทศไทย ฯลฯ และองคก์ รทท่ี าำ งานเพอ่ื คนพกิ าร เชน่ มลู นธิ พิ ฒั นาคนพกิ ารไทย มลู นธิ ชิ ว่ ยคน ปญั ญาออ่ นแหง่ ประเทศไทย ในพระราชนิ ปู ถมั ภ ์ มลู นธิ พิ ระมหาไถเ่ พอ่ื การพฒั นา คนพกิ าร ศนู ยพ์ ฒั นาสมรรถภาพคนตาบอด มลู นธิ วิ ถิ อี สิ ระของคนพกิ าร สถาบนั สิรินธรเพ่อื การฟืน้ ฟสู มรรถภาพทางการแพทยแ์ หง่ ชาต ิ เปน็ ตน้ องคก์ รเหลา่ นี้ ทำางานเพื่อพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการด้านต่างๆ ทั้งการสนับสนุนให้ความ ชว่ ยเหลอื ดา้ นสวสั ดกิ าร สทิ ธปิ ระโยชน ์ การรกั ษาพยาบาล การศกึ ษา การทาำ งาน และสง่ิ อาำ นวยความสะดวกสาธารณะ สำาหรับโอกาสด้านการศึกษาซ่งึ เป็นข้อจำากัดสำาคัญของการดำารงชีวิตอสิ ระ ของคนพกิ ารนัน้ นับวา่ เป็นความรับผดิ ชอบโดยตรงของรฐั โดยเฉพาะการจัด ใหค้ นพกิ ารไดร้ บั การศกึ ษาขน้ั พน้ื ฐาน สว่ นในระดบั การศกึ ษาทส่ี งู ขน้ึ นอกจาก มหาวิทยาลัยต่างๆ จะเปิดรับและมีโควต้ารับนักศึกษาพิการเข้าเรียนในคณะ ต่างๆ ที่เปิดสอนตามปกติแล้ว ยังมีวิทยาลัยราชสุดา มหาวิทยาลัยมหิดล ซึ่ง เป็นสถาบันอุดมศึกษาสำาหรับคนพิการเป็นการเฉพาะ เปิดหลักสูตรที่รับทั้ง นักเรียนทั่วไปและนักเรียนที่มีความบกพร่องทางการได้ยินเรียนร่วมกัน โดยมี กลไกชว่ ยเหลอื ผบู้ กพรอ่ งทางการไดย้ นิ ไดแ้ ก ่ ลา่ มภาษามอื ครผู ชู้ ว่ ยสอน ผจู้ ด คาำ บรรยาย และบนั ทกึ วดิ โี อการสอน ทง้ั ในระดบั ปรญิ ญาตร ี (ศลิ ปศาสตรบ์ ณั ฑติ AW_Woman5happy-edit4.indd 103 3/19/18 11:59

104 การสํารวจข้อมลู สขุ ภาวะผู้ห- งิ กล่มุ เฉพาะ: สาขาวชิ าหหู นวกศกึ ษา) ปรญิ ญาโท (ศลิ ปศาสตรม์ หาบณั ฑติ สาขาวชิ าวทิ ยาการ ฟื้นฟูสมรรถภาพคนพิการ และศึกษาศาสตร์มหาบัณฑิต สาขาวิชาการศึกษา สาำ หรับบุคลคลทีม่ ีความตอ้ งการพิเศษ) และปรญิ ญาเอก (ปรัชญาดษุ ฎบี ัณฑิต สาขาการพัฒนาคุณภาพชวี ติ คนพิการ) (วทิ ยาลยั ราชสดุ า, 2555) 4.�ชอ่ งว่างโดยสงั เขปของการจัดเกบ็ ข้อมลู ผู้หญิงพิการ ขอ้ มูลทีร่ วบรวมและจดั เกบ็ โดยหนว่ ยงานตา่ งๆ ข้างต้นนนั้ ส่วนใหญเ่ ปน็ ข้อมลู ในลกั ษณะมหภาคท่แี สดงสถานการณข์ องคนพิการในภาพรวมระดับชาติ โดยเฉพาะการสาำ รวจความพกิ ารทจ่ี ดั เกบ็ โดยสาำ นกั งานสถติ แิ หง่ ชาต ิ ทแ่ี สดงให้ เหน็ การเขา้ ถงึ โอกาสดา้ นต่างๆ ในการดาำ เนินชวี ติ ของคนพิการซ่งึ เปรียบเทยี บ ระหวา่ งผหู้ ญงิ และผชู้ ายไดเ้ ปน็ อยา่ งด ี ทง้ั ในดา้ นการศกึ ษา อาชพี การงาน ความ ช่วยเหลอื และสวัสดิการ เน่อื งจากมีการจาำ แนกเพศ อายุ ถิ่นที่อย ู่ และประเภท ความพกิ าร อยา่ งไรกด็ ี ตวั เลขในภาพรวมจากหนว่ ยงานตา่ งๆ เหลา่ นม้ี ขี อ้ สงั เกต สาำ คญั ประการหนง่ึ นน่ั คอื ขณะทก่ี ารสาำ รวจความพกิ าร โดยสาำ นกั งานสถติ แิ หง่ ชาติ พบตวั เลขจาำ นวนคนพกิ ารเพศหญงิ สงู กวา่ เพศชายมาโดยตลอดระยะเวลาทส่ี าำ รวจ กว่า 15 ปีที่ผ่านมา แต่ตัวเลขสถิติจากกรมส่งเสริมคุณภาพชีวิตคนพิการ กลับแสดงให้เห็นว่าผู้หญิงพิการน้ันได้รับการออกบัตรประจำาตัวคนพิการ น้อยกว่าผู้ชายมาโดยตลอด ตัวเลขเหล่านี้แสดงให้เห็นถึงช่องว่างที่ควรศึกษา เชิงลึกถึงเงือ่ นไขปัจจัยทที่ ำาให้ผู้หญงิ พิการจำานวนหนึง่ เข้าไม่ถึงสทิ ธิประโยชน์ ด้านต่างๆ ตามทีค่ วรไดร้ ับ นอกจากน ้ี ขอ้ มลู สถติ คิ นพกิ ารทม่ี อี ยใู่ นปจั จบุ นั อาจไมส่ ะทอ้ นสถานการณ์ เฉพาะของผหู้ ญงิ พกิ ารทต่ี อ้ งการบรกิ ารและสวสั ดกิ ารทล่ี ะเอยี ดออ่ นไดเ้ พยี งพอ เนอ่ื งจากการจดั เกบ็ ตวั เลขหลายดา้ นไมไ่ ดแ้ ยกใหเ้ หน็ ความแตกตา่ งระหวา่ งเพศ มีเพียงการสำารวจความพิการของสำานักงานสถิติแห่งชาติทนี่ าำ เสนอสถานการณ์ ชีวิตของผู้หญิงพิการในมิติต่างๆ แม้จะไม่สามารถเปรียบเทียบกับหน่วยอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องได้ เนื่องจากไม่มีตัวเลขเปรียบเทียบระหว่างเพศ เช่น การศึกษา AW_Woman5happy-edit4.indd 104 3/19/18 11:59

ผู้หญิงพกิ าร 105 ทพี่ บวา่ รอ้ ยละ 80 ของคนพิการไมไ่ ด้เรียนหรือไมจ่ บการศึกษาในระดับประถม ศกึ ษาและสว่ นใหญ่เปน็ ผ้หู ญงิ ขณะทีผ่ ชู้ ายพกิ ารเรยี นจบช้ันประถมศกึ ษาและ ระดบั ทีส่ ูงกวา่ มากกวา่ ผู้หญิงประมาณสองเทา่ การทาำ งาน ท่ีพบวา่ ผ้หู ญงิ พกิ าร รอ้ ยละ 80 ไมม่ งี านทาำ ขณะทใ่ี นจาำ นวนคนพกิ ารทม่ี งี านทาำ นน้ั เปน็ ผชู้ ายสงู กวา่ ผู้หญิงในทุกลกั ษณะอาชพี เป็นตน้ ทส่ี าำ คญั คอื สถติ ติ วั เลขเหลา่ นไ้ี มส่ ามารถสะทอ้ นภาพของผหู้ ญงิ พกิ ารซง่ึ มี ประเดน็ เรอ่ื งเพศผนวกเขา้ กบั ปจั จยั ในเรอ่ื งความพกิ ารได ้ สถานการณด์ า้ นอนามยั การเจริญพันธุ์ของผูห้ ญงิ พิการจึงยังเป็นอีกหนงึ่ ช่องว่างของการจัดเก็บข้อมลู ที่ ยังไมม่ ีหน่วยงานใดรวบรวมจดั เก็บเป็นการเฉพาะเชน่ กัน ไม่ว่าจะเปน็ เร่ืองของ สุขภาพอนามัยเจรญิ พนั ธ ์ุ สทิ ธิและการตัดสนิ ใจในชวี ิตเจริญพนั ธ ์ุ ทศั นคตขิ อง สังคมที่สง่ ผลตอ่ การเจริญพันธ์ุของผู้หญิงพกิ าร อนามัยการเจริญพันธใ์ุ นผู้หญิง พิการซ้ำาซ้อน ซึง่ จะยิง่ เพม่ิ ความซบั ซอ้ นให้กับสถานการณ์ชีวิตของผหู้ ญงิ พกิ าร มากข้ึน ขณะเดยี วกนั ขอ้ จาำ กดั ในการใชช้ วี ติ ของคนพกิ ารนน้ั ขน้ึ อยกู่ บั ลกั ษณะความ พิการที่ทำาให้ไม่สามารถทาำ กิจกรรมในชีวิตประจำาวันและเข้าร่วมกับสังคมได้ สะดวกนัก ข้อจำากัดที่ว่านี้จะยิ่งซับซ้อนขึ้นในกลุ่มคนพิการที่มีความบกพร่อง มากกวา่ หนง่ึ อยา่ ง ซง่ึ ยงั ไมม่ หี นว่ ยงานใดจดั เกบ็ รวบรวมสถติ ติ วั เลขของคนพกิ าร ซ้ำาซ้อนเป็นการเฉพาะและคลี่ให้เห็นเงื่อนไขอันจำากัดมากกว่าคนพิการทั้ง 7 ประเภท ท่สี ำาคัญคอื ผหู้ ญิงพิการในแต่ละประเภทความพิการรวมทั้งท่พี ิการ ซาำ้ ซอ้ นนน้ั อาจมสี ถานการณแ์ ละเงอ่ื นไขในการใชช้ วี ติ ทแ่ี ตกตา่ งกนั การจดั เกบ็ และนาำ เสนอขอ้ มลู เหลา่ นใ้ี นแตล่ ะรายละเอยี ดของชวี ติ เปน็ เรอ่ื งจาำ เปน็ และนา่ จะ เป็นประโยชนอ์ ย่างย่งิ สำาหรบั การทาำ งานด้านคนพิการ AW_Woman5happy-edit4.indd 105 3/19/18 11:59

106 การสํารวจข้อมลู สขุ ภาวะผู้ห- งิ กลมุ่ เฉพาะ: 5.�ปจั จยั สงั คมกำ�หนดสขุ ภาวะผหู้ ญงิ พกิ าร:�อนามยั การเจรญิ พนั ธ์ุ ภายใตส้ ถานการณก์ ารดาำ เนนิ ชวี ติ ของผหู้ ญงิ พกิ ารทม่ี องเหน็ จากสถติ ติ วั เลข ตา่ งๆ ขา้ งตน้ เมอ่ื พจิ ารณาควบคไู่ ปกบั ปจั จยั สงั คมกาำ หนดสขุ ภาวะแลว้ มปี ระเดน็ สำาคญั ๆ ท่เี ก่ียวข้องดังตาราง 3.9 ตาราง 3.9 ปัจจัยสังคมกำาหนดสขุ ภาวะของผหู้ ญงิ พกิ าร ปจั จยั สว่ น 1 วถิ ชี ีวติ ส่วน 2 เครอื ขา่ ย 3 สภาพการใช้ 4 สงั คม บุคคล บคุ คล สงั คมชมุ ชน ชวี ติ เศรษฐกจิ (individual (social & (living วฒั นธรรม lifestyle) community) conditions) ผู้หญงิ ทีม่ ี  ผู้หญงิ พกิ าร  สงั คม/ชุมชน  สถาบนั ทาง  บรรทดั ฐาน ความพิการ จาำ นวนหนง่ึ มองผ้หู ญงิ การแพทยม์ อง ทางเพศแบบ หรอื ต้องการใช้ พกิ ารว่าไม่ คนพิการ สองมาตรฐาน บกพร่อง ชวี ติ อิสระ ปกต ิ เปน็ ว่าผดิ ปกติ/ ใหค้ วามสาำ คญั ทางรา่ งกาย อย่างคน กรรมแตช่ าติ พันธกุ รรมไม่ กบั ผชู้ ายมาก หรือ สติ ท่วั ไป ปางกอ่ นท่ีต้อง เหมาะสม ไมม่ ี กว่า ปญั ญา  ผหู้ ญิงพิการ ยอมรบั ในชาติ บริการสขุ ภาพ  อคตเิ รอ่ื ง จาำ นวนหนึง่ นี ้ ต้องพงึ่ พงิ เฉพาะสาำ หรบั ความพิการ เขา้ ไมถ่ งึ ขอ้ มลู คนอน่ื เปน็ ผหู้ ญงิ พกิ าร ว่าเป็นภาระ ด้านสขุ ภาพ ภาระของ  ผหู้ ญงิ พกิ าร ตอ้ งพ่งึ พงิ ทางเพศและ ครอบครัวและ เส่ยี งต่อการถกู โดยเฉพาะ เรียนรู้เร่อื งนี้ ชุมชน และ ละเมดิ ทางเศรษฐกจิ จากเพือ่ น/ มักเน้นการ ทางเพศได้ คนพิการ สงเคราะห์ มากกวา่ ผหู้ ญงิ  ผหู้ ญงิ พิการ ชว่ ยเหลอื เปน็ ทั่วไปและมี เสีย่ งตอ่ การ ส่วนใหญ่ ศกั ยภาพ ถูกกระทาำ  สังคม/ชมุ ชน ในการตอ่ สู้ ความรนุ แรง ยงั มอี คติเมอื่ เอาตัวรอด และเอาเปรยี บ ผ้หู ญิงพิการ นอ้ ยกว่า ทางเพศ ต้องการมี คนทัว่ ไป AW_Woman5happy-edit4.indd 106 3/19/18 11:59

ผู้หญงิ พกิ าร 107 ปจั จัยสว่ น 1 วิถชี วี ิตสว่ น 2 เครอื ขา่ ย 3 สภาพการ 4 สงั คม บุคคล บคุ คล สงั คมชมุ ชน ใช้ชีวติ เศรษฐกจิ (individual (social & (living วฒั นธรรม lifestyle) community) conditions) เพศสมั พนั ธ์/  ระบบ  เน้นให้ความ มคี ู/่ มลี ูก โครงสรา้ ง ชว่ ยเหลอื หรอื  ครอบครวั พน้ื ฐาน สว่ น สงเคราะห์ ชมุ ชนไม่คุย ใหญ ่ ยังไม่ มากกว่า เรือ่ งเพศ อำานวยความ เคารพใน เพราะมองว่า สะดวกต่อคน สิทธแิ ละ ไม่จาำ เป็น/ไม่ พกิ าร ศักดศ์ิ รี เหมาะสม  ผปู้ ระกอบ ความเปน็ การมองคน มนษุ ย์ทเ่ี ทา่ พิการเป็น เทยี มกนั ภาระ ไม่ สามารถ ทำางานได้ จึง ยอมทจ่ี ะใช้ ทางเลือก อื่นทดแทน การจา้ งงาน การดำาเนนิ งานเก่ียวกบั ผหู้ ญิงพิการในปจั จบุ ัน  พ.ร.บ.ฟื้นฟูสมรรถภาพคนพิการ พ.ศ. 2534 เน้นด้านการรักษา เยียวยาทางกาย  พ.ร.บ.สง่ เสริมและพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ าร พ.ศ. 2550 และท ่ี แกไ้ ขเพ่ิมเตมิ (ฉบับที ่ 2) พ.ศ. 2556 เพ่ือสิทธปิ ระโยชนแ์ ละ สวสั ดิการ  พ.ร.บ.การจดั การศกึ ษาสาำ หรับคนพิการ พ.ศ. 2551  อSแนDผสุนGญัยsคทุญ ธเาปศร็นาะสตหต้นวรา่ ง์กปารระพเฒัทศน าเสชตน่ ร พีCกิRาPรD กฉ,บ ยบั ทุ ทธ่ี ศ1า พสต.ศร.อ์ 2นิ 5ช5อ6น-ข25แ5ล9ะ AW_Woman5happy-edit4.indd 107 3/19/18 11:59

108 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- งิ กล่มุ เฉพาะ: ทมี่ า: ปรบั จาก Dahlgren & Whitehead, 1991. หมายเหต:ุ กCRPD คอื Convention on the Rights of Persons with Disabilities หรอื อนสุ ญั ญา ว่าดว้ ยสทิ ธคิ นพิการ ประเทศไทยไดใ้ ห้สตั ยาบันในป ี 2551 และตอ้ งจัดทำารายงาน ความก้าวหน้าด้านคนพกิ ารทุก 5 ปี ขยุทธศาสตรอ์ ินชอน เพื่อ “ทำาสทิ ธใิ หเ้ ป็นจรงิ ” สาำ หรบั คนพิการในภูมภิ าคเอเชียและ แปซฟิ ิก กำาหนดเปา้ ประสงค ์ 10 ประการเพือ่ สร้างหลักประกัน ส่งเสริม และยดึ ถือ สิทธคิ นพิการ ตามกรอบเวลาดำาเนินงานในชว่ ง พ.ศ. 2556-2565 ต้องจัดทำาความ กา้ วหนา้ ทุก 3 ปี คSDGs คือ Sustainable Development Goals หรือ เปา้ หมายการพัฒนาท่ียง่ั ยนื 17 ขอ้ ทอ่ี งคก์ ารสหประชาชาตกิ าำ หนดใหเ้ ปน็ กรอบทศิ ทางการพฒั นาของโลก ในชว่ ง ป ี 2015-2030 ต่อเนื่องจาก MDGs (Millennium Development Goals) ด้วยภาพลักษณ์ของผูห้ ญิงพิการทีส่ ังคมมกั มองอย่างเหมารวมด้วยความ เมตตาสงสาร ที่ต้องยากลำาบากในชาตินี้เนื่องจากกรรมที่ทำาไว้ในชาติก่อนๆ ซง่ึ ทจ่ี รงิ แลว้ มนี ยั ทส่ี ะทอ้ นอคตทิ ย่ี งั มองวา่ ความพกิ ารเปน็ ความผดิ ปกต ิ บกพรอ่ ง ไมส่ มประกอบ เปน็ ภาระทต่ี อ้ งดแู ล เปน็ กรรมทต่ี อ้ งชดใช ้ และไมส่ ามารถดาำ เนนิ ชีวติ ได้เหมือนคนส่วนใหญใ่ นสังคม ทีส่ าำ คญั กว่าคือผหู้ ญิงพกิ ารนัน้ ทง้ั เผชญิ กับ อคตติ อ่ ความพกิ ารและอคตทิ างเพศ โดยจะเหน็ ไดช้ ดั ในประเดน็ เรอ่ื งสทิ ธอิ นามยั เจรญิ พนั ธข์ุ องผหู้ ญงิ พกิ าร ทไ่ี มเ่ พยี งขอ้ จาำ กดั ทางรา่ งกายจะสง่ ผลตอ่ สขุ ภาวะของ ผหู้ ญงิ พกิ ารเทา่ นน้ั แตย่ งั เปน็ เงอ่ื นไขการใชช้ วี ติ ปฏสิ มั พนั ธก์ บั ครอบครวั ชมุ ชน หรือสงั คม และโครงสร้างทางเศรษฐกจิ สงั คม และวัฒนธรรมด้วยเชน่ กนั ดังนี้ 5.1 มายาคติเรื่องความพิการและความไม่เป็นธรรมทางเพศส่งผลให้ ผู้หญิงพกิ ารขาดความฉลาดรู้เรือ่ งเพศและสทิ ธิอนามยั เจริญพันธุ์ คำาอธิบายในทางสงั คมและทางการแพทยต์ ่างมองว่าคนพิการเปน็ คนทมี่ ี ความบกพรอ่ งทางร่างกาย จิตใจ การเรยี นรู้และสติปญั ญา ทต่ี ้องการการฟืน้ ฟู ดแู ลเปน็ พเิ ศษ ต้องสงเคราะหช์ ว่ ยเหลือ ไมม่ คี วามสามารถเหมือนคนส่วนใหญ่ ของสงั คม และเขา้ ใจไปวา่ คนพกิ ารเปน็ ภาระทต่ี อ้ งพง่ึ พงิ ทง้ั ครอบครวั และชมุ ชน AW_Woman5happy-edit4.indd 108 3/19/18 11:59

ผู้หญิงพกิ าร 109 ไปตลอดชวี ติ อคตเิ ชน่ นท้ี าำ ใหค้ นพกิ ารยง่ิ ตอ้ งกลายเปน็ คนทช่ี ว่ ยเหลอื ตวั เองไมไ่ ด้ กลายเป็นคนที่ถูกลืม และถูกมองว่าไม่จำาเป็นต้องมีส่วนร่วมหรือถูกนับรวมใน กจิ กรรมทางสงั คม ยงิ่ เมื่อผนวกเขา้ กับอคติหรือความไม่เป็นธรรมทางเพศแลว้ ผหู้ ญงิ พกิ ารจงึ มกั ถกู มองวา่ เพราะมขี อ้ บกพรอ่ งทางกายภาพหรอื สตปิ ญั ญาจงึ ไม่ สามารถยนื ยนั ความตอ้ งการของตวั เองได ้ แตข่ น้ึ อยกู่ บั ผชู้ ายในชวี ติ เชน่ พอ่ พช่ี าย หรือสาม ี ไม่ควรคิดท่จี ะมชี วี ิตครอบครวั เยีย่ งคนส่วนใหญ่ของสงั คม ดอ้ ยความ สามารถในการดแู ลตวั เอง จงึ เสย่ี งตอ่ การถกู ละเมดิ ไมค่ วรมลี กู หรอื ควรทาำ หมนั และเมอ่ื ตง้ั ครรภก์ ค็ วรทาำ แทง้ เปน็ ตน้ ผหู้ ญงิ พกิ ารยง่ิ มขี อ้ จาำ กดั ในการทาำ กจิ กรรม ตา่ งๆ ในชวี ติ ประจาำ วนั มากกวา่ เขา้ ถงึ โอกาสดา้ นการศกึ ษานอ้ ยกวา่ โอกาสทจ่ี ะ มีงานอาชีพทำากน็ ้อยกว่า การเข้าถึงขอ้ มูลความรกู้ ็ยิง่ จำากัดมากกว่าผู้ชาย ด้วยมายาคติเรื่องเพศและความพิการข้างต้นนี้ ผู้หญิงพิการจำานวนมาก จึงถูกลดทอน กีดกัน หรือละเมิดสิทธิด้านอนามัยเจริญพันธุ์ในหลายลักษณะ ดว้ ยกนั เชน่ ไมไ่ ดร้ บั ขอ้ มลู ความรเู้ รอ่ื งเพศศกึ ษาและสขุ ภาวะทางเพศ เขา้ ไมถ่ งึ บรกิ ารดา้ นสขุ ภาพอนามยั เจรญิ พนั ธ ์ุ และการตดั สนิ ใจในเนอ้ื ตวั รา่ งกายของตวั เอง ดว้ ยเขา้ ใจไปวา่ คนพกิ ารไมจ่ าำ เปน็ ตอ้ งเรยี นรใู้ หเ้ ขา้ ใจเรอ่ื งเพศ ไมไ่ ดร้ บั การสนบั สนนุ ใหม้ คี วามรกั ความสมั พนั ธ ์ ไมส่ ามารถสรา้ งและรบั ผดิ ชอบครอบครวั ได ้ ไมส่ ามารถ เป็นแม่หรือเลี้ยงดูลูกได้เหมือนคนอื่นทั่วไป ในอีกด้านหนึ่งการเพิกเฉยต่อการ ใหค้ วามรขู้ อ้ มลู ในเรอ่ื งสขุ ภาวะทางเพศและอนามยั เจรญิ พนั ธใ์ุ หแ้ กผ่ หู้ ญงิ พกิ าร เขา้ ใจขอ้ จาำ กดั ของตวั เอง ไมว่ า่ จะเปน็ หลกั สตู รเรอ่ื งเพศรอบดา้ นสาำ หรบั คนพกิ าร ในโรงเรียน หรือบริการด้านอนามัยเจริญพันธุ์ที่ละเอียดอ่อนต่อผู้หญิงพิการ เปน็ การเฉพาะในสถานบรกิ ารสุขภาพ สง่ ผลใหผ้ หู้ ญงิ พิการจำานวนไมน่ ้อยไม่รู้ หรอื ไมม่ คี วามฉลาดรใู้ นเรอ่ื งเพศเพยี งพอทจ่ี ะดแู ลตวั เองใหม้ สี ขุ ภาวะทางเพศได้ ผหู้ ญงิ พกิ ารจำานวนไมน่ อ้ ยตกเปน็ เหยอ่ื ของความรนุ แรงและการละเมดิ ทางเพศ โดยไม่อาจสื่อสารบอกใครได้ อีกจำานวนหนึ่งไม่สามารถเลือกตัดสินใจในชีวิต การเจริญพันธข์ุ องตัวเองได้ตามตอ้ งการ เน่ืองจากมายาคติในเรอ่ื งความพกิ าร และอคติทางเพศทำาให้บคุ ลากรทางการแพทยแ์ ละครอบครัวตัดสนิ ใจในเรือ่ ง AW_Woman5happy-edit4.indd 109 3/19/18 11:59

110 การสํารวจข้อมลู สุขภาวะผู้ห- ิงกลมุ่ เฉพาะ: อนามยั เจรญิ พันธ์แุ ทน ด้วยการโน้มนา้ วใหท้ ำาหมนั หรือยุติการต้ังครรภ ์ 5.2 มายาคตเิ รอื่ งความพิการทำาใหค้ นพิการกลายเป็นปัจจยั การผลิตที่ บกพรอ่ ง เปน็ ตน้ ทนุ ทส่ี งู ขน้ึ ในการผลติ รวมทง้ั การสงเคราะหแ์ ละสวสั ดกิ าร เม่อื สงั คมส่วนใหญ่ทำาใหค้ นทีม่ ขี ้อจาำ กัดทางร่างกาย จิตใจ และสตปิ ญั ญา กลายเปน็ คนพกิ ารที่ดอ้ ยสมรรถภาพ ไม่มศี กั ยภาพทจี่ ะดำาเนนิ ชวี ติ ในทุกมิตไิ ด้ เท่าคนทวั่ ไปและกลายเป็นความเวทนาสงสารในโชคชะตาทีท่ งั้ ครอบครัวและ สงั คมรอบขา้ งจะตอ้ งใหค้ วามชว่ ยเหลอื ดแู ล วธิ คี ดิ ทม่ี องคนพกิ ารเชงิ สงั เคราะห์ ชว่ ยเหลอื นเ้ี องทผ่ี ลกั ใหค้ นพกิ ารกลายเปน็ คนอน่ื ลดทอนศกั ดศ์ิ รคี วามเปน็ มนษุ ย์ และไมไ่ ดร้ บั การสนบั สนนุ ใหพ้ ฒั นาศกั ยภาพของตวั เองตามทค่ี วรจะเปน็ โดยเฉพาะ โอกาสทางการศกึ ษาและการงานอาชพี ซง่ึ สาำ คญั มากสาำ หรบั การดาำ รงชวี ติ อสิ ระ แต่คนพิการเกอื บ 3 ใน 4 ไมไ่ ดท้ ำางาน โดยเฉพาะผู้หญงิ พกิ าร (รอ้ ยละ 80 ไม่ ได้ทาำ งาน) ขณะทใ่ี นจาำ นวนคนพกิ ารทีม่ ีงานทำาก็เปน็ ผู้ชายสงู กวา่ ผหู้ ญงิ ในทุก ลกั ษณะอาชพี โดยเฉพาะการเปน็ นายจา้ งหรอื เจา้ ของกจิ การ ซง่ึ เปน็ ผชู้ ายสงู กวา่ ผหู้ ญิงเกือบ 2 เท่า แมว้ า่ ในปจั จบุ นั น ้ี ภาครฐั และหนว่ ยงานทเ่ี กย่ี วขอ้ งจะไดพ้ ยายามสรา้ งกลไก เชิงนโยบายและกฎหมายหลายฉบับเพ่ือส่งเสริมศักยภาพและโอกาสจ้างงาน คนพิการให้มากขึ้น เช่นพระราชบัญญัติส่งเสริมและพัฒนาคุณภาพชีวิต คนพิการ พ.ศ.2550 และที่แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 2) พ.ศ.2556 ระบุให้ หนว่ ยงานราชการและสถานประกอบการต้องรับคนพกิ ารเข้าทำางานตามโควตา้ ที่กาำ หนด (พนกั งาน 100 คน ตอ่ คนพกิ าร 1 คน) แต่ขณะเดียวกนั กเ็ ปิดโอกาส ให้ผปู้ ระกอบการ/นายจ้างมที างเลอื กอนื่ แทนการจ้างงานคนพิการด้วย เชน่ กนั ทง้ั การส่งเงินเขา้ กองทุนส่งเสรมิ และพฒั นาคณุ ภาพชวี ิตคนพิการ และ ทางเลือกอนื่ ตามมาตรา 35 ดังน้ัน จากจำานวนคนพกิ ารทีอ่ ย่ใู นวยั ทำางาน (อายุ 15-60 ปี) ทว่ั ประเทศ 818,749 คน เพียงไมถ่ ึงหน่ึงในห้าเทา่ นั้นท่ีมีงานทำา (185,623 คน คิดเป็นร้อยละ 23) และยังมีคนพิการอีกกว่าสองในสาม หรือ AW_Woman5happy-edit4.indd 110 3/19/18 11:59

ผู้หญิงพิการ 111 526,602 คน (ร้อยละ 64) ทมี่ ศี ักยภาพและความสามารถที่จะทาำ งานไดแ้ ตไ่ ม่ ถูกจ้างงานแต่อย่างใด (ศูนย์ข้อมูลคนพิการและเทคโนโลยีสารสนเทศ, 2560) ซง่ึ ท่จี ริงแล้วเปน็ ความสูญเสียทางเศรษฐกจิ อย่างมาก ท้งั น้ีเป็นเพราะนายจ้าง/ สถานประกอบการเห็นว่าการจ้างงานผพู้ ิการนนั้ มตี ้นทนุ สงู ทงั้ ต้องหาคนพิการ ท่ีมที กั ษะเหมาะสม ต้องปรับสภาพแวดลอ้ มในทท่ี ำางานให้เหมาะสม ท่ีสำาคัญ คือขาดความเข้าใจในการอยู่ร่วมกับคนพิการ และคิดว่าเป็นภาระ จึงเลือก วิธีอื่นซึ่งเป็นต้นทุนที่ต่ำากว่าทดแทนการจ้างงาน แม้สถานประกอบการ ส่วนใหญ่จะจ้างงานคนพิการ (ร้อยละ 53) แต่อีกกว่าหนึ่งในสามใช้วิธีส่งเงิน เขา้ กองทนุ ฯ ขณะทภ่ี าครฐั น้นั มกี ารจา้ งงานคนพกิ ารเพยี งรอ้ ยละ 18 เทา่ นัน้ เอง (วิชสิณี, 2560) ด้วยเหตนุ ี้เอง กองทุนสง่ เสรมิ และพฒั นาคุณภาพชีวติ คนพกิ าร13 ที่เติบโต จาก 25 ลา้ นบาทเมอ่ื แรกตง้ั ในป ี 2536 เปน็ 10,476,233,545.24 บาทในปจั จบุ นั (มนี าคม 2560) จงึ กลายเปน็ คำาถามทส่ี ำาคัญประการหน่งึ ตอ่ ประสทิ ธิภาพของ การบรหิ ารจดั การกองทนุ ฯ ในการพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ าร และเมอ่ื กระทรวง การคลงั เรยี กเกบ็ เงนิ จาำ นวน 2,000 ลา้ นบาทจากกองทนุ ฯ ไปเปน็ รายไดแ้ ผน่ ดนิ ดว้ ยถอื วา่ เปน็ เงนิ เกนิ สภาพคลอ่ งหรอื เกนิ ความจาำ เปน็ ทต่ี อ้ งใช ้ จงึ ทาำ ใหส้ มาคม สภาคนพิการทกุ ประเภทแห่งประเทศไทยยื่นฟ้องศาลปกครองให้ถอนคำาส่ัง เนอ่ื งจากจะสง่ ผลกระทบตอ่ การพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ าร (คนพกิ ารยน่ื ฟอ้ ง ศาลปกครอง ระงบั คาำ สง่ั คลงั เรยี กคนื กองทนุ คนพกิ าร 2 พนั ลา้ น, 31 มกราคม 2560) 13 จัดตัง้ ขึ้นตามมาตรา 23 ตาม พ.ร.บ.สง่ เสรมิ และพฒั นาคุณภาพชวี ติ คนพกิ าร พ.ศ. 2550 และท่แี ก้ไข เพม่ิ เติม (ฉบับท่ ี 2) พ.ศ. 2556 โดยโอนบรรดาทรพั ยส์ ิน สทิ ธ ิ หน ี้ เงนิ งบประมาณ และรายได้ท่ี ประกอบเปน็ กองทนุ ฟน้ื ฟสู มรรถภาพคนพกิ าร ตาม พ.ร.บ.การฟน้ื ฟสู มรรถภาพคนพกิ าร พ.ศ. 2534 ไปเป็นของกองทุนส่งเสริมและพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการ โดยรัฐบาลจัดสรรงบประมาณอุดหนุน ให้กองทุนฯ ครง้ั แรกเมอ่ื ป ี พ.ศ. 2536 จาำ นวน 25 ลา้ นบาท เพอ่ื เปน็ ทนุ สาำ หรบั การใชจ้ า่ ยเกย่ี วกบั การ คมุ้ ครองและพัฒนาสมรรถภาพคนพิการ การศกึ ษาและการประกอบอาชีพของคนพกิ าร รวมทั้งการ ส่งเสรมิ และการสนับสนุนการดาำ เนินงานขององคก์ รทเี่ กี่ยวข้องกบั คนพิการ โดยจัดสรรใหอ้ ยา่ งเป็น ธรรมและทว่ั ถงึ AW_Woman5happy-edit4.indd 111 3/19/18 11:59

112 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- งิ กลุ่มเฉพาะ: 5.3 การดาำ เนินงานเกย่ี วกับผูห้ ญิงพิการในปัจจุบัน แม้ว่ารัฐและหน่วยงานของรัฐทมี่ ีภารกิจดูแลคุณภาพชีวิตของคนพิการ โดยตรง ไดเ้ หน็ ถงึ ความจาำ เปน็ พเิ ศษของการใหค้ วามชว่ ยเหลอื แกค่ นพกิ ารแตล่ ะ ประเภท เพื่อให้สามารถประกอบกิจกรรมต่างๆ ทั้งในชีวิตส่วนตัวและชีวิต สาธารณะไดอ้ ยา่ งไมล่ าำ บากมากนกั ผา่ นสทิ ธปิ ระโยชน ์ และสวสั ดกิ ารสงั คมตา่ งๆ ทจ่ี าำ เปน็ ดงั จะเหน็ ไดจ้ ากนโยบายและกฎหมายหลายฉบบั นบั แตพ่ ระราชบญั ญตั ิ ฟน้ื ฟูสมรรถภาพคนพกิ าร พ.ศ. 2534 ซงึ่ เนน้ การจดั ใหม้ กี ารรักษาฟืน้ ฟรู า่ งกาย คนพกิ ารเปน็ สำาคญั กอ่ นจะขยับการทำางานมาใหค้ วามสาำ คัญกับสิทธิประโยชน์ และสวัสดิการคนพกิ าร ดว้ ยกฎหมายหลายฉบบั เช่น พระราชบญั ญัติสง่ เสรมิ และพัฒนาคุณภาพชวี ิตคนพกิ าร พ.ศ. 2550 และท่แี กไ้ ขเพ่ิมเติม (ฉบับท่ี 2) พ.ศ. 2556 แผนพฒั นาคุณภาพชวี ิตคนพิการแหง่ ชาต ิ ฉบบั ท ่ี 5 (พ.ศ. 2560- 2564) และแผนยทุ ธศาสตร์การพัฒนาสตรีพิการ ฉบบั ท ่ี 1 (พ.ศ. 2556-2559) เปน็ ตน้ รวมทง้ั การเพม่ิ โอกาสในการเขา้ ถงึ การศกึ ษาของคนพกิ ารผา่ นพระราชบญั ญตั ิ การจดั การศึกษาของคนพกิ าร พ.ศ. 2551 นอกจากนี้แล้ว การทำางานเพื่อพัฒนาคุณภาพชีวิตของคนพิการนั้นยังมี นโยบายและข้อกฎหมายระหว่างประเทศมาเกี่ยวข้องด้วยหลายฉบับ เช่น ยุทธศาสตร์อินชอน เป้าหมายการพฒั นาที่ย่ังยืนขององค์การสหประชาชาต ิ ที่ สาำ คญั คืออนสุ ญั ญาวา่ ดว้ ยสทิ ธิคนพิการ (Convention on the Rights of Persons with Disabilities-CRPD) ท่ปี ระเทศไทยได้ใหส้ ตั ยาบันไว้ในป ี 2551 และตอ้ งรายงานความกา้ วหนา้ ของการทาำ งานดา้ นคนพกิ ารทกุ 5 ป ี มกี ารกลา่ ว ถึงผู้หญิงพิการเป็นการเฉพาะในข้อ 6 เรื่องสตรีพิการ และข้อ 16 เรื่อง เสรภี าพและการถกู แสวงหาประโยชน ์ ความรนุ แรง การลว่ งละเมดิ ซง่ึ ประเดน็ เรื่องสิทธิด้านอนามยั เจริญพันธุ์ของผหู้ ญิงพิการเป็นข้อห่วงกังวลสาำ คัญ ของคณะกรรมการ CRPD โดยเฉพาะการบังคับทำาหมันและการถูกลว่ งละเมดิ ทางเพศ AW_Woman5happy-edit4.indd 112 3/19/18 11:59

ผู้หญิงพิการ 113 6.�ก้าวต่อไป:�สทิ ธอิ นามัยเจรญิ พันธขุ์ องผู้หญงิ พิการ ทา่ มกลางความกา้ วหนา้ ของการทาำ งานเพอ่ื สง่ เสรมิ สทิ ธปิ ระโยชน ์ สวสั ดกิ าร และการพัฒนาคณุ ภาพชีวติ ของคนพิการนั้น ปัจจัยสาำ คัญทีม่ อี ทิ ธิพลต่อการมี สขุ ภาวะของคนพกิ ารคอื ทศั นคตขิ องสงั คมทม่ี องคนพกิ ารอยา่ งเหมารวมวา่ เปน็ คนทม่ี คี วามบกพรอ่ งทางรา่ งกาย ไม่ครบสมบรู ณ ์ ไม่อาจมีความสามารถเทียบ ไดก้ บั คนสว่ นใหญข่ องสงั คม มชี วี ติ อยา่ งพง่ึ พงิ หรอื เปน็ ภาระของผอู้ น่ื ไมจ่ าำ เปน็ ตอ้ งมสี ว่ นรว่ มหรือถกู นบั รวมในกิจกรรมทางสงั คม ฯลฯ และมองผหู้ ญิงพกิ าร ดว้ ยอคตทิ างเพศ ผหู้ ญงิ พกิ ารจาำ นวนมากจงึ ถกู ลดทอน กดี กนั หรอื ละเมดิ สทิ ธิ ดา้ นอนามยั เจรญิ พนั ธใุ์ นหลายลักษณะด้วยกัน เช่น เพิกเฉยต่อการจัดความรู้ ข้อมลู ในเรือ่ งสุขภาวะทางเพศและอนามัยเจริญพันธุใ์ ห้แก่ผหู้ ญงิ พิการเข้าใจ ข้อจำากัดของตัวเอง ไมม่ ีบรกิ ารดา้ นอนามัยเจรญิ พนั ธทุ์ ีล่ ะเอียดอ่อนต่อผู้หญงิ พกิ ารเปน็ การเฉพาะในสถานบรกิ ารสขุ ภาพ สง่ ผลใหผ้ หู้ ญงิ พกิ ารจาำ นวนไมน่ อ้ ย ไมร่ ู้หรือไมม่ คี วามฉลาดรูใ้ นเรือ่ งเพศเพียงพอทีจ่ ะดูแลตัวเองให้มีสุขภาวะทาง เพศได้ ผู้หญงิ พกิ ารจาำ นวนไม่น้อยตกเปน็ เหยอื่ ของความรนุ แรงและการละเมดิ ทางเพศโดยไมอ่ าจสอ่ื สารบอกใครได ้ อกี จาำ นวนหนึ่งไมส่ ามารถเลอื กตดั สินใจ ในเนื้อตัวร่างกายและชีวิตการเจริญพันธุ์ของตัวเองได้ตามต้องการ จึงไม่น่า แปลกใจที่การตัดสนิ ใจในชีวิตการเจริญพันธุข์ องผูห้ ญิงพิการไม่นอ้ ยขึน้ อยกู่ ับ คนอน่ื โดยเฉพาะผชู้ าย เชน่ พอ่ สาม ี พช่ี าย ฯลฯ ไปจนถงึ แพทย ์ มายาคตใิ น เรือ่ งความพิการและอคติทางเพศนเี้ องทีท่ าำ ให้เรื่องของสทิ ธิอนามัยเจริญพันธุ์ ยงั คงเป็นประเดน็ ทา้ ทายในการทาำ งานเพือ่ พัฒนาคุณภาพชีวิตของผหู้ ญงิ พิการ ทศั นคตแิ ละความเขา้ ใจผดิ ทม่ี องวา่ คนพกิ ารไมจ่ าำ เปน็ ตอ้ งเรยี นรใู้ หเ้ ขา้ ใจเรอ่ื งเพศ ไมจ่ าำ เปน็ ตอ้ งมคี วามรกั ความสมั พนั ธ ์ ไมส่ ามารถสรา้ งและรบั ผดิ ชอบครอบครวั ได้ ไมส่ ามารถเป็นแม่หรือเล้ยี งดูลูกได้เหมือนคนอื่นทัว่ ไป ฯลฯ เหล่านเ้ี องทท่ี ำาให้ ผหู้ ญิงคนหน่งึ กลายเปน็ คนพิการ AW_Woman5happy-edit4.indd 113 3/19/18 11:59

114 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- ิงกลุ่มเฉพาะ: เอกสารอ้างอิง ภาษาไทย กรมสง่ เสริมและพัฒนาคณุ ภาพชีวติ คนพิการ กระทรวงการพัฒนาสงั คมและความมั่นคง ของมนุษย.์ (2560ก). สถิตขิ อ้ มลู คนพิการทม่ี บี ัตรประจาำ ตวั คนพกิ าร จาำ แนกตาม ภมู ิภาคและเพศ ต้งั แตว่ นั ที่ 1 พฤศจิกายน 2537 ถึงวันที ่ 30 มิถนุ ายน 2560. คน้ เมอ่ื 9 กรกฏาคม 2560, จาก https://www.m-society.go.th/article_attach /20018/20919.pdf กรมส่งเสริมและพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการ กระทรวงการพัฒนาสังคมและความมั่นคง ของมนษุ ย.์ (2560ข). ผลการจดทะเบยี นคนพกิ ารทว่ั ประเทศ. คน้ เมอ่ื 27 กรกฎาคม 2560, จาก https://www.m-society.go.th/more_news.php?cid=81 กลุ่มงานวิเคราะห์และพยากรณ์สถิติเชิงสังคม สำานักงานสถิติแห่งชาติ. (2546). รายงาน ผลการสาำ รวจความพกิ ารและภาวะทพุ พลภาพ พ.ศ. 2545. กรุงเทพฯ: สาำ นักงาน สถิติแหง่ ชาติ กระทรวงเทคโนโลยีสารสนเทศและการสอ่ื สาร. กล่มุ สถติ ปิ ระชากร สำานักสถิตสิ ังคม สำานกั งานสถติ ิแหง่ ชาติ. (2555). สาำ มะโนประชากร และเคหะ พ.ศ. 2553: ทว่ั ราชอาณาจกั ร. กรงุ เทพฯ: สาำ นกั สถติ พิ ยากรณ ์ สาำ นกั งาน สถติ ิแห่งชาต.ิ กลมุ่ สถติ สิ งั คม สาำ นกั สถติ เิ ศรษฐกจิ สงั คมและประชามต ิ 2 สาำ นกั งานสถติ แิ หง่ ชาต.ิ (2551). การสาำ รวจความพกิ าร พ.ศ. 2550. กรงุ เทพฯ: สำานกั สถิติพยากรณ์ สำานกั งานสถิติ แห่งชาติ. กลมุ่ สถิตสิ งั คม สำานกั สถิติสงั คม สาำ นกั งานสถิตแิ หง่ ชาติ. (2557). การสาำ รวจความพกิ าร พ.ศ. 2555. กรงุ เทพฯ: สาำ นกั สถติ พิ ยากรณ ์ สาำ นกั งานสถติ แิ หง่ ชาต ิ กระทรวงเทคโนโลยี สารสนเทศและการส่ือสาร. กองเศรษฐกิจการแรงงาน สำานักงานปลัดกระทรวงแรงงาน กระทรวงแรงงาน. (2559). สถติ แิ รงงานประจาำ ป ี 2558. กรงุ เทพฯ: กระทรวงแรงงาน. คณะกรรมการสง่ เสรมิ และพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ ารแหง่ ชาต.ิ (2560). แผนพฒั นาคณุ ภาพ ชีวติ คนพกิ ารแห่งชาต ิ ฉบับท ่ี 5 พ.ศ. 2560-2564. กรุงเทพฯ: กรมส่งเสรมิ และ พฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ าร กระทรวงการพฒั นาสงั คมและความมน่ั คงของมนษุ ย.์ AW_Woman5happy-edit4.indd 114 3/19/18 11:59

ผู้หญิงพิการ 115 คนพกิ ารยน่ื ฟอ้ งศาลปกครอง ระงบั คาำ สง่ั คลงั เรยี กคนื กองทนุ คนพกิ าร 2 พนั ลา้ น. (31 มกราคม 2560). ประชาไท. ค้นเมื่อ 23 พฤษภาคม 2560, จาก http://prachatai.org/ journal/2017/01/69859 ณชิ ากร ศรีเพชรดี. (2560, 25 กรกฎาคม). Interview: เพราะความสงสาร จงึ สร้างความ เปน็ อน่ื . Way Magazine. คน้ เมอ่ื 25 กรกฎาคม 2560, จาก https://waymagazine .org/saowalak/ พระราชบัญญัติการจัดการศึกษาสำาหรับคนพิการ พ.ศ.2551. (5 กุมภาพันธ์ 2551). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ท ่ี 125 ตอนท่ี 28 ก, หน้า 1-13. พระราชบัญญัติการฟื้นฟูสมรรถภาพคนพิการ พ.ศ. 2534. (25 พฤศจิกายน 2534). ราชกิจจานเุ บกษา. ฉบับพเิ ศษ เล่มท่ ี 108 ตอนที่ 205, หน้า 18-29. พระราชบญั ญตั กิ ารศกึ ษาแหง่ ชาติ พ.ศ. 2542. (19 สิงหาคม 2542). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม 116 ตอนท ่ี 74 ก, หน้า 1-23. พระราชบญั ญตั สิ ง่ เสรมิ และพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ าร (ฉบบั ท ่ี 2) พ.ศ. 2556. (29 มนี าคม 2556). ราชกจิ จานุเบกษา. เลม่ ที่ 130 ตอนท่ ี 30 ก, หน้า 6-12. พระราชบญั ญตั สิ ง่ เสรมิ และพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ าร พ.ศ.2550. (27 กนั ยายน 2550). ราชกิจจานเุ บกษา. เล่มท่ ี 124 ตอนท่ี 61 ก, หน้า 8-24. พะโยม ชิณวงศ,์ สอางค์ จงสวัสดพิ์ ัฒนา, นงค์นชุ โอวาทชัยพงศ์, นุชจวี รรณ บัวดอก และ เกชา นวลเปยี น. (2555). แผนการพฒั นาการจัดการศกึ ษาสาำ หรบั เดก็ พิการ ระยะ 5 ป ี (พ.ศ. 2555-2559). กรงุ เทพฯ: สาำ นกั งานคณะกรรมการการศกึ ษาขน้ั พน้ื ฐาน กระทรวงศึกษาธิการ. เพ็ญจนั ทร์ ประดับมขุ เชอรเ์ รอร์. (2555). รายงานวจิ ยั ฉบบั สมบูรณเ์ พศวถิ แี ละปัญหา อนามยั เจริญพันธ์ุของผหู้ ญิงพิการ. กรงุ เทพฯ: สำานักงานกองทนุ สนับสนุนการวิจยั (สกว.). [เอกสารอดั สำาเนา]. มูลนิธิสร้างความเข้าใจเรื่องสุขภาพผู้หญิง. (2560). (ร่าง) การศึกษาเพื่อพัฒนาแนวทาง การจดั ทาำ ฐานขอ้ มลู สถานการณแ์ ละปจั จยั สงั คมทก่ี าำ หนดสขุ ภาวะผหู้ ญงิ กลมุ่ เฉพาะ. เอกสารประกอบการประชุมคณะทาำ งานเพือ่ พัฒนาแนวทางการจัดทาำ ฐานข้อมูล สถานการณห์ ญงิ กลมุ่ เฉพาะ โรงแรมรชิ มอนด ์ กรงุ เทพฯ วนั ท ่ี 31 พฤษภาคม 2560. [เอกสารอัดสาำ เนา]. AW_Woman5happy-edit4.indd 115 3/19/18 11:59

116 การสํารวจข้อมลู สขุ ภาวะผู้ห- ิงกลมุ่ เฉพาะ: ระเบยี บกระทรวงมหาดไทย วา่ ด้วยหลักเกณฑก์ ารจ่ายเงินเบี้ยความพกิ ารใหค้ นพิการของ องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (ฉบับที่ 2) พ.ศ.2559. (2559, 25 พฤษภาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ ท่ ี 133 ตอนพิเศษ 120 ง, หน้า 3-4. ระเบยี บกระทรวงศกึ ษาธกิ ารวา่ ดว้ ยการอดุ หนนุ นกั เรยี นพกิ ารในโรงเรยี นเอกชน พ.ศ. 2558. (2558, 20 สงิ หาคม). ราชกจิ จานเุ บกษา. เลม่ 132 ตอนพเิ ศษ 192 ง, หนา้ 1-10. วชิ สณิ ี วบิ ลุ ผลประเสรฐิ . (2560). การใหค้ วามชว่ ยเหลอื ดา้ นอาชพี แกผ่ มู้ ปี ญั หาดา้ นสขุ ภาพ ในเชงิ กายภาพ. กรงุ เทพฯ: โครงการศกึ ษาการลงทนุ ดา้ นสงั คมเพอ่ื การพฒั นาอยา่ ง ยง่ั ยนื ของภาคสี ขุ ภาวะ สถาบนั วจิ ยั เพอ่ื การพฒั นาประเทศไทย. [ไฟล ์ powerpoint นาำ เสนอ]. วทิ ยาลัยราชสุดา มหาวิทยาลัยมหิดล. (2555). การศึกษา. คน้ เมือ่ 15 กรกฎาคม 2560, จาก http://www.rs.mahidol.ac.th/thai/ ศนู ยข์ อ้ มลู คนพกิ ารและเทคโนโลยสี ารสนเทศ กรมสง่ เสรมิ และพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ าร กระทรวงการพฒั นาสงั คมและความมน่ั คงของมนษุ ย.์ (2560). รายงานขอ้ มลู สถานการณ์ ดา้ นคนพกิ ารในประเทศไทย. คน้ เมอ่ื 17 เมษายน 2560, จาก http://dep.go.th/ ?q=th/news/รายงานข้อมลู สถานการณ์ด้านคนพกิ ารในประเทศไทยประจาำ เดอื น มีนาคม-2560 สาำ นกั งานสง่ เสรมิ และพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ ารแหง่ ชาต ิ กระทรวงการพฒั นาสงั คมและ ความมัน่ คงของมนษุ ย์. (2556). แผนยทุ ธศาสตร์การพฒั นาสตรีพกิ าร ฉบบั ท ่ี 1 (พ.ศ. 2556-2559). คน้ เมอื่ 16 กมุ ภาพนั ธ์ 2560, จาก http://dep.go.th/?q =th/law/แผนยทุ ธศาสตรก์ ารพัฒนาสตรพี กิ าร-ฉบบั ท่1ี -พศ-2556-2559 สำานักงานส่งเสริมและพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการแห่งชาติ. (2555). การตรวจประเมิน รับรองมาตรฐานองคก์ รด้านคนพกิ าร. ค้นเมือ่ 22 มิถุนายน 2560, จาก http:// dep.go.th/sites/default/files/km2_2555.docx สำานักงานสง่ เสรมิ และพฒั นาคุณภาพชีวิตคนพิการแหง่ ชาต.ิ (2557). ทำาเนยี บองคก์ รดา้ น คนพิการ. กรุงเทพฯ: สาำ นกั งานส่งเสรมิ และพฒั นาคุณภาพชวี ติ คนพิการแห่งชาติ กระทรวงการพฒั นาสงั คมและความมัน่ คงของมนษุ ย.์ AW_Woman5happy-edit4.indd 116 3/19/18 11:59

ผู้หญงิ พกิ าร 117 สาำ นกั งานสง่ เสรมิ และพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ คนพกิ ารแหง่ ชาต.ิ (ม.ป.ป.). ยุทธศาสตรอ์ ินชอน... เพื่อ “ทำาสิทธิให้เป็นจริง” สำาหรับคนพิการในภูมิภาคเอเชียแปซิฟิก. กรุงเทพฯ: สำานักงานส่งเสริมและพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการแห่งชาติ กระทรวงการพัฒนา สงั คมและความมัน่ คงของมนุษย์. สาำ นักงานหลกั ประกันสขุ ภาพแห่งชาติ [สปสช.]. (2560ก). คู่มอื สิทธิหลักประกนั สขุ ภาพ แหง่ ชาติ สำาหรบั คนพิการ (ท.74XXXXXXXX). กรงุ เทพฯ: สาำ นักงานหลักประกนั สขุ ภาพแห่งชาติ. สำานกั งานหลกั ประกันสขุ ภาพแหง่ ชาติ [สปสช.]. (2560ข). รายงานการสรา้ งหลกั ประกัน สขุ ภาพแห่งชาต ิ ประจำาปงี บประมาณ 2559. กรุงเทพฯ: สาำ นกั งานหลกั ประกนั สขุ ภาพแห่งชาต.ิ เสถยี ร อสุ าหะ, ภคปภา รตั นอารกี ลุ และปภานนั ท ์ อรญั ญกิ . (2558). นกั เรยี นนกั ศกึ ษาพกิ าร ของกระทรวงศกึ ษาธกิ าร ปกี ารศกึ ษา 2557. กรงุ เทพฯ: ศนู ยเ์ ทคโนโลยสี ารสนเทศ และการสื่อสาร สาำ นกั งานปลัดกระทรวง กระทรวงศกึ ษาธิการ. อมรา สนุ ทรธาดา และอกั ษราภคั หลกั ทอง. (2555). สตรผี พู้ กิ ารและการเขา้ ถงึ บรกิ ารอนามยั เจรญิ พนั ธ.์ุ ใน กลุ ภา วจนสาระ และกฤตยา อาชวนจิ กลุ (บรรณาธกิ าร). ประชากร และสงั คม 2555: ประชากรชายขอบและความเปน็ ธรรมทางสงั คม (หนา้ 167-184). นครปฐม: สาำ นักพิมพป์ ระชากรและสังคม. ภาษาอังกฤษ Dahlgren, Göran & Whitehead, Margaret. (1991). Policies and Strategies to Promote Social Equity in Health. Stockholm: Institute for Futures Studies. AW_Woman5happy-edit4.indd 117 3/19/18 11:59

AW_Woman5happy-edit4.indd 118 3/19/18 11:59

119 4 ผู้หญิงทมี่ ีปัญหา สถานะบคุ คล การกำาหนดสถานะบุคคลในประเทศไทยนนั้ เกิดขึน้ พร้อมกับการเข้าสกู่ าร เปน็ รฐั สมยั ใหมใ่ นชว่ งปลายสมยั รชั กาลท ่ี 5 (พ.ศ. 2411-2453) ทเ่ี ปลย่ี นรปู แบบ การปกครองเปน็ การรวมศนู ยเ์ ขา้ สสู่ ว่ นกลาง และมกี ารสาำ รวจจาำ นวนประชากร ทง้ั ประเทศเปน็ ครง้ั แรกใน พ.ศ. 2454 ตอ่ มาในตน้ สมยั รชั กาลท ่ี 6 (พ.ศ. 2453 - 2468) มกี ารตราพระราชบญั ญตั สิ ญั ชาตฉิ บบั แรก ในพ.ศ. 2456 และมกี ารออก กฎหมายเกย่ี วกบั การกาำ หนดสถานะบคุ คลของประชากรตดิ ตามมาอกี หลายฉบบั ทส่ี าำ คญั ๆ ไดแ้ ก ่ กฎหมายกาำ หนดใหป้ ระชากรทกุ คนตอ้ งมบี ตั รประจาำ ตวั ประชาชน ในพ.ศ. 2486 และกฎหมายการทะเบยี นราษฎร เพื่อบนั ทกึ การเคลื่อนไหวของ ประชากรเกี่ยวกบั การเกดิ การตาย และการย้ายทอี่ ย่ ู ในพ.ศ. 2495 (กฤตยา, 2554) นบั ตง้ั แตม่ กี ารประกาศใชก้ ฎหมายเหลา่ นแ้ี ละการสาำ รวจประชากรตง้ั แต่ ในยคุ แรกๆ จนถงึ ปจั จบุ นั กย็ งั มปี ระชากรกลมุ่ ทอ่ี ยใู่ นพน้ื ทห่ี า่ งไกล ทรุ กนั ดาร และเขา้ ถงึ ยากตกสาำ รวจจาำ นวนมาก จนเกดิ กลมุ่ คนทแ่ี มเ้ กดิ หรอื อยใู่ นประเทศไทย มานานกลายเป็นคนไม่มีสัญชาติที่เรียกกันว่า “คนไร้สัญชาติ” ซึ่งก็คือ “ชน กลมุ่ นอ้ ย” หรอื “คนไรร้ ฐั ทางทะเบยี นราษฎร”์ ซง่ึ ตอ่ มาไดถ้ กู เรยี กรวมๆ กนั วา่ “กลมุ่ ผมู้ ีปัญหาสถานะบคุ คล” กระจายอยู่ทวั่ ประเทศ AW_Woman5happy-edit4.indd 119 3/19/18 11:59

120 การสํารวจข้อมลู สขุ ภาวะผู้ห- ิงกลุ่มเฉพาะ: ในการจัดการเชิงระบบนั้น รัฐไทยเริ่มมองเห็นตัวตนของคนกลุ่มนี้ เมื่อ พ.ศ. 2515 โดยกระทรวงมหาดไทยเรมิ่ ตน้ การจัดระบบทะเบยี นคนกลุ่มน ี้ ดว้ ย การสาำ รวจประชากรทอ่ี ยตู่ ามแนวตะเขบ็ ชายแดนในพน้ื ทส่ี งู หลงั จากนน้ั กม็ กี าร ทาำ งานเพอ่ื คลค่ี ลายปญั หานท้ี ง้ั จากภาคราชการและภาคประชาสงั คม ซง่ึ ใชร้ ะยะ เวลานานถึง 40 ปเี ศษ สถานการณ์ปัญหาของ “กล่มุ ผ้มู ปี ัญหาสถานะบุคคล” จึงค่อยๆ คลค่ี ลายลงเปน็ ลำาดับ ไดแ้ ก ่ เร่ืองการจดทะเบยี นเกิด และการเขา้ ถึง บรกิ ารทางการศกึ ษา และการรกั ษาพยาบาล ทเ่ี ปลย่ี นแปลงไปในทางบวกมากขน้ึ แตก่ ย็ งั คงมปี ญั หาบางเรอ่ื งทย่ี งั คงคา้ งคาอย ู่ ไมม่ กี ารเปลย่ี นแปลงมากนกั ไดแ้ ก่ ปัญหาไมไ่ ด้รับความไม่มน่ั คงในเรอ่ื งท่ที าำ กนิ และการไมไ่ ดร้ บั การคมุ้ ครองตาม กฎหมายแรงงาน เป็นตน้ (กฤตยา และกลุ ภา, 2556) ทส่ี าำ คญั คอื ปญั หาทม่ี ตี อ่ คนกลมุ่ นส้ี บื เนอ่ื งจากอคตทิ างสงั คมทม่ี องวา่ เปน็ ประชาชนชน้ั สอง แมอ้ ยมู่ านานหลายชว่ั อายคุ นหรอื อยมู่ าตง้ั แตเ่ กดิ ไมใ่ ชค่ นไทย เปน็ ภัยตอ่ ความม่ันคงของชาต ิ มีโอกาสที่อาจทำาผิดกฎหมาย ไม่ว่าจะเรื่องคา้ ยาเสพติด หรือทำาลายป่าก็ตาม อคติและการตีตราเหล่านี้ล้วนส่งผลต่อการ ดาำ เนนิ ชวี ิตของคนกลมุ่ น้ีให้กลายเป็นประชากรชายขอบ ท้ังในทางกายภาพ และในจนิ ตนาการของคนไทยท่วั ไป 1.�การจดั ระบบทะเบียนคนไร้สัญชาติ เนอ่ื งจากประชากรกลมุ่ ผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลนน้ั มลี กั ษณะหลากหลายและ หลายสาเหตทุ ท่ี าำ ใหก้ ลายมาเปน็ คนไรร้ ฐั /ไรส้ ญั ชาต ิ ตง้ั แต ่ พ.ศ. 2515 กรมการ ปกครอง กระทรวงมหาดไทยได้ทำาการจดทะเบียนและจำาแนกแบ่งกลุ่มคนไร้ สญั ชาตติ ามลกั ษณะปัญหา เพอื่ จัดสถานะและสิทธกิ ารทำางานและการเดินทาง นอกพน้ื ทไ่ี ว ้ ตอ่ มาพ.ศ. 2526 กรมการปกครองไดอ้ อกบตั รใหแ้ กก่ ลมุ่ คนไรส้ ญั ชาติ และจาำ แนกออกเปน็ 19 กลมุ่ ทว่ั ประเทศ ประกอบดว้ ย บคุ คลบนพน้ื ทส่ี งู , อดตี ทหารจนี คณะชาต ิ ,จนี ฮ่ออพยพพลเรือน, จนี ฮอ่ อสิ ระ, ผพู้ ลัดถ่ินสญั ชาติพม่า, ผู้หลบหนเี ข้าเมืองจากพม่าหลงั 9 มนี าคม 2519 (มีถ่นิ ท่ีอย่ถู าวร), ผหู้ ลบหนี AW_Woman5happy-edit4.indd 120 3/19/18 11:59

ผู้หญิงท่มี ปี ัญหาสถานะบุคคล 121 เขา้ เมอื งจากพมา่ หลงั 9 มนี าคม 2519 (อยกู่ บั นายจา้ ง), ญวนอพยพ, ลาวอพยพ, เนปาลอพยพ, อดตี จนี คอมมิวนสิ ต์มาลายา, ไทลอ้ื , ผตี องเหลือง, ผู้อพยพเชอ้ื สายไทยจากเกาะกงกมั พชู า (กอ่ น 15 พฤศจกิ ายน 2520), ผอู้ พยพเชอ้ื สายไทย จากเกาะกงกมั พชู า (หลงั 15 พฤศจกิ ายน 2520), ผหู้ ลบหนเี ขา้ เมอื งจากกมั พชู า, ผพู้ ลดั ถน่ิ สญั ชาตพิ มา่ เชอ้ื สายไทยเขา้ มากอ่ น 9 มนี าคม 2519, ผพู้ ลดั ถน่ิ สญั ชาติ พมา่ เชอ้ื สายไทยเขา้ มาหลงั 9 มนี าคม 2519, และชมุ ชนบนพน้ื ทส่ี งู กลา่ วโดยสรปุ ลาำ ดบั ความเปน็ มาของการจดั แบง่ ประเภทบคุ คลเหลา่ น ้ี มดี งั น ้ี (กฤตยา, 2554) พ.ศ. 2515 กระทรวงมหาดไทยสาำ รวจคนไรส้ ญั ชาตคิ รง้ั แรก โดยเรม่ิ สาำ รวจ ตามแนวตะเขบ็ ชายแดนบนพน้ื ทส่ี งู เรยี กชาวเขาหรอื ชนกลมุ่ นอ้ ย ทะเบียนทน่ี บั จดทะเบียนชนกลมุ่ น้อยนีเ้ รยี กวา่ “ทร.13” พ.ศ. 2526 กระทรวงมหาดไทยจดั ทาำ เลขบตั รประชาชน 13 หลกั สาำ หรบั ผมู้ สี ญั ชาตไิ ทยและไมม่ สี ญั ชาตไิ ทย โดยคดั ลอกมาจากทะเบยี น ทีจ่ ัดทาำ ในพ.ศ. 2515 ใชส้ บี ัตรประจำาตัวบคุ คลเพ่ือจำาแนกชน กลมุ่ นอ้ ยได ้ 19 กลมุ่ ยอ่ ย แตล่ ะกลมุ่ ไดร้ บั สถานะบคุ คลแตกตา่ ง กนั ไป รวมถงึ ถกู จาำ กดั สทิ ธใิ นการเดนิ ทางและทาำ งานนอกพน้ื ท่ี พ.ศ. 2547 กระทรวงมหาดไทยออกระเบยี บ “ขอ้ กำาหนดเกย่ี วกบั บตั ร ประชาชนคนซึ่งไม่มีสัญชาติไทย” คนไม่มีสัญชาติไทยตาม ระเบยี บน ้ี หมายถงึ คนตา่ งดา้ วทไ่ี ดร้ บั อนญุ าตใหอ้ ยใู่ นประเทศ ไทยเปน็ กรณพี เิ ศษตามอาำ นาจรฐั มนตรวี า่ การกระทรวงมหาดไทย โดยการอนมุ ตั ขิ องคณะรฐั มนตรตี ามกฎหมายวา่ ดว้ ยคนเขา้ เมอื ง กระทรวงมหาดไทย โดยกรมการปกครอง ได้จัดการออกบัตรประจำาตวั บคุ คล 13 หลัก สาำ หรบั ผ้มู สี ญั ชาติไทยและไมม่ ีสัญชาตไิ ทย โดยใชเ้ ลขเริม่ ตน้ 1-8, 0, 00 และ 000 เป็นเลขหลกั ในการแบ่งประเภทบุคคลได้ 11 กลุม่ ดังน้ี AW_Woman5happy-edit4.indd 121 3/19/18 11:59

122 การสํารวจข้อมูลสขุ ภาวะผู้ห- ิงกลุม่ เฉพาะ: ตารางท่ี 4.1 ประเภทบุคคล (เลขหลักแรก) ของกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย เลข ประเภทบคุ คล 1* คนสญั ชาติไทย ได้แจ้งเกิดภายในกาำ หนดเวลาและเกดิ ต้ังแต ่ 1 มกราคม 2527 เปน็ ตน้ ไป 2* คนสญั ชาตไิ ทย ได้แจ้งเกดิ เกินกาำ หนดเวลาและเกดิ ต้ังแต่ 1 มกราคม 2527 เป็นตน้ ไป 3* คนไทยและคนตา่ งด้าวที่มีใบสาำ คญั ประจาำ ตวั คนตา่ งด้าวและมีท่ีอยใู่ น ทะเบยี นบา้ นในสมัยเริม่ แรกตัง้ แตก่ อ่ น 31 พ.ค. 2527 4* คนไทยและคนต่างดา้ วท่มี ใี บสาำ คญั คนตา่ งดา้ วแต่แจง้ ยา้ ยเข้าโดยยังไมม่ ี เลขประจำาตัวประชาชนในสมัยเริ่มแรก ต้งั แตก่ อ่ น 31 พ.ค. 2527 5* คนไทยท่ีได้รบั อนมุ ตั ิให้เพ่ิมช่อื เขา้ ในทะเบยี นบ้านในกรณีตกสำารวจหรอื กรณีอ่นื ๆ 6* ผทู้ เ่ี ขา้ เมอื งโดยไมช่ อบดว้ ยกฎหมายและผทู้ เ่ี ขา้ เมอื งโดยชอบดว้ ยกฎหมาย แต่จะอยูใ่ นลักษณะชว่ั คราว ผเู้ ขา้ เมอื งโดยไม่ชอบดว้ ยกฎหมาย เชน่ ชาวเขาหรือชนกลุ่มนอ้ ยตามแนวชายแดน สว่ นผ้ทู ีเ่ ขา้ เมอื งโดยชอบด้วย กฎหมายคอื คนตา่ งชาตทิ ่ีถือพาสปอร์ตประเทศตนและมีสามีหรอื ภรรยา เปน็ คนไทย ตอ้ งการขน้ึ ทะเบยี นเพอ่ื มชี อ่ื ในทะเบยี นบา้ นของสามหี รอื ภรรยา 7* บุตรของบคุ คลประเภทท ่ี 6 ซึ่งเกิดในประเทศไทย 8* คนต่างด้าวท่ีเขา้ เมอื งโดยถูกต้องตามกฎหมาย คอื ผู้ทไี่ ดร้ บั ใบสำาคัญ ประจาำ ตัวคนต่างดา้ ว หรือคนท่ไี ด้รับการแปลงสัญชาติเปน็ สัญชาติไทย และคนทไี่ ดร้ ับการใหส้ ัญชาติไทย ต้ังแตห่ ลงั วันท่ี 31 พฤษภาคม 2527 เปน็ ต้นไปจนปจั จบุ ัน 0 ** คนไร้รัฐ/ไร้รากเหง้า 00** แรงงานขา้ มชาติจากสามประเทศเพือ่ นบ้าน (พม่า/กมั พูชา/ลาว) 000** ผอู้ พยพลภ้ี ยั จากประเทศพมา่ ทอ่ี ยใู่ นทพ่ี กั พงิ ทห่ี นว่ ยงานราชการไทยจดั ให้ ทีม่ า: สำานกั งานรฐั บาลอเิ ลก็ ทรอนิกส ์ องคก์ ารมหาชน, 2557; กฤตยา และกุลภา, 2556. AW_Woman5happy-edit4.indd 122 3/19/18 11:59

ผู้หญิงท่มี ปี ัญหาสถานะบุคคล 123 2.�นยิ าม จากความเปน็ มาของการจดั ระบบทะเบยี นของผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลโดย สงั เขปขา้ งตน้ กลา่ วไดว้ า่ กลมุ่ คนดงั กลา่ วแบง่ ยอ่ ยไดเ้ ปน็ หลายกลมุ่ หลายประเภท แตเ่ นอ่ื งจากการศกึ ษานเ้ี ปน็ โครงการนาำ รอ่ ง จงึ จะทาำ การศกึ ษาเฉพาะกลมุ่ ประชากร ที่ได้ถกู จดั ระบบและมีเลขบัตรประชาชนขน้ึ ต้นด้วยเลข “6” ซ่ึงหมายถงึ ผ้เู ข้า เมอื งโดยไมช่ อบดว้ ยกฎหมาย สว่ นใหญเ่ ปน็ ชนกลมุ่ นอ้ ยตามแนวชายแดนไดร้ บั สทิ ธิอาศยั อยู่ชวั่ คราวมานานแล้ว และสว่ นใหญ่จึงเป็นผสู้ ูงอายรุ นุ่ ป่ยู ่า/ตายาย ขณะทผ่ี ทู้ ม่ี เี ลขประจาำ ตวั ขน้ึ ตน้ ดว้ ยเลข “7” เปน็ บตุ รหลานของบคุ คลประเภท “6” และเลข “0” เปน็ บคุ คลไมม่ สี ถานะทางทะเบยี นบา้ น ทง้ั สามกลมุ่ สว่ นใหญ่ คอื ชนกลมุ่ นอ้ ยไรส้ ญั ชาติทเ่ี กิดในประเทศไทย รอพสิ ูจน์สญั ชาตเิ พอ่ื การเขา้ ถงึ สิทธิที่จำาเป็นขน้ั พืน้ ฐานของชวี ติ การศึกษานี้ได้กำาหนดความหมายคำาว่า “ผู้หญิงที่มีปัญหาสถานะบุคคล” คอื ผหู้ ญงิ ทเ่ี กดิ ในประเทศไทยหรอื อาศยั อยใู่ นประเทศไทยมาเปน็ เวลานาน ไดร้ บั การจาำ แนกและทาำ บตั รประจาำ ตวั ประชาชนทข่ี น้ึ ตน้ ดว้ ยเลข “6”, “7”, และ “0” แตไ่ รส้ ัญชาต ิ ทาำ ให้ถกู สันนษิ ฐานวา่ เป็นกลุ่มคนต่างด้าวท่เี ข้าเมอื งผดิ กฎหมาย ตอ้ งรอการพสิ ูจน์สญั ชาติไทย 3.�จำ�นวนและสถานการณ์ผู้หญงิ ที่มปี ัญหาสถานะบุคคล 3.1 จำานวนผู้หญิงท่มี ีปญั หาสถานะบุคคลท่ัวประเทศ เนอ่ื งจากขอ้ มลู ของผมู้ เี ลข 13 หลกั นจ้ี ดั เกบ็ โดยสาำ นกั บรหิ ารการทะเบยี น กรมการปกครอง ซง่ึ จากการศกึ ษาของกฤตยาและกลุ ภา (2556) ทไ่ี ดข้ อ้ มลู ของ ผมู้ เี ลขประจาำ ตวั 13 หลกั ขน้ึ ตน้ ดว้ ยเลข “6” เลข “7” และเลข “0” ณ วนั ท่ี 13 มนี าคม 2556 ไดแ้ สดงจาำ นวนผทู้ ม่ี ปี ญั หาสถานะและสทิ ธ ิ วา่ มจี าำ นวนทง้ั สน้ิ 614,360 คน (เฉพาะผู้มีบัตรประชาชนขน้ึ ตน้ เลข “6” เลข “7” และเลข “0”) เปน็ ผหู้ ญงิ จาำ นวน 300,093 คน หรอื คดิ เปน็ ประมาณครง่ึ หนง่ึ ของประชากรกลมุ่ ดังกล่าว AW_Woman5happy-edit4.indd 123 3/19/18 11:59

124 การสํารวจข้อมลู สขุ ภาวะผู้ห- ิงกลมุ่ เฉพาะ: อยา่ งไรกต็ าม จาำ นวนของผมู้ ปี ญั หาสถานะและสทิ ธนิ ม้ี หี นว่ ยราชการอน่ื ๆ ได้ จดั เกบ็ ดว้ ยคอื กลมุ่ ประกนั สขุ ภาพ14 สาำ นกั งานปลดั กระทรวงสาธารณสขุ ทจ่ี ดั เกบ็ ขอ้ มลู จาำ นวนคนกลมุ่ นท้ี ม่ี าลงทะเบยี นกบั “กองทนุ บคุ คลทม่ี ปี ญั หาสถานะและ สทิ ธ”ิ เพอ่ื เข้าถึงสิทธิการรักษาพยาบาลตามหลักประกันสุขภาพถว้ นหนา้ โดย ตวั เลข ณ วนั ที่ 31 มีนาคม 2560 เฉพาะผ้มู บี ัตรประจำาตัวประชาชนท่ขี น้ึ ต้น ด้วยเลข “6” มจี ำานวน 205,605 คน เลข “7” มจี ำานวน 73,180 คน และเลข “0-00” มจี าำ นวน 14,417 คน รวมเปน็ 293,203 คน แตไ่ มแ่ สดงขอ้ มลู แยกเพศ แต่คาดประมาณได้ว่าผู้หญิงน่าจะมีอยู่ประมาณครึ่งหนึ่งของตัวเลขรวมนี้ คือ ประมาณ 1.45 แสนคน ขณะท ี่ สาำ นกั งานหลกั ประกนั สขุ ภาพแหง่ ชาติ (สปสช.) มีข้อมูลผู้มปี ัญหา สถานะบคุ คลท่มี าใชส้ ทิ ธริ กั ษาพยาบาลตามมตคิ ณะรฐั มนตร ี 23 มีนาคม พ.ศ. 2553 เรื่องกองทุนคืนสิทธิขั้นพื้นฐานด้านสาธารณสุข (ดังตัวเลขที่แสดงใน ตาราง 4.2) ซง่ึ ฐานขอ้ มลู อยภู่ ายใตก้ ารดแู ลของกระทรวงสาธารณสขุ เนอ่ื งจาก สปสช. เป็นกองทุนเฉพาะผู้มีสัญชาติไทยเท่านั้น คนที่รอการพิสูจน์สิทธิหรือ สถานะจะอยู่ภายใต้การดูแลของกระทรวงสาธารณสุข การทำางานลักษณะ ดังกล่าวต้องมกี ารประสานสง่ ต่อฐานข้อมูลอย่างต่อเนือ่ งเพื่อให้มขี ้อมูล ชดุ เดยี วกนั แตท่ ผ่ี า่ นมาเกดิ ปญั หาเรอ่ื งการประสานงาน ทาำ ใหม้ บี คุ คลทไ่ี รส้ ถานะ ไม่อยู่ในฐานข้อมูลของกระทรวงสาธารณสุขจำานวนเกือบหนึ่งแสนคน นั่น หมายความวา่ ผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลกลมุ่ นก้ี าำ ลงั ประสบปญั หาดา้ นการบรกิ าร สุขภาพและเขา้ ไมถ่ งึ สทิ ธทิ างสขุ ภาพ โดยไมม่ ีหนว่ ยงานรองรับและเกดิ ปัญหา รอ้ งเรยี นขน้ึ มา อยา่ งไรกต็ าม สปสช.ไดท้ าำ หนงั สอื แจง้ ไปยงั กระทรวงสาธารณสขุ เพื่อใหป้ รบั ฐานข้อมลู ดงั กล่าวเม่อื 27 ธนั วาคม 2556 14 ปจั จบุ นั (พ.ศ. 2560) เปล่ียนชื่อเป็น กองเศรษฐกจิ สขุ ภาพและหลักประกันสขุ ภาพ AW_Woman5happy-edit4.indd 124 3/19/18 11:59

ผู้หญิงท่มี ปี ญั หาสถานะบุคคล 125 ตาราง 4.2 จาำ นวนครง้ั ของผมู้ าใชส้ ทิ ธติ ามหลกั สทิ ธปิ ระกนั สขุ ภาพแหง่ ชาติ แยกตามกลุม่ ผู้ใชบ้ รกิ ารปงี บประมาณ 2555-2559 (คนไขน้ อก - OPD) ปงี บ จาำ นวนครัง้ ท่เี ข้ารับบรกิ าร บุคคลผ้มู ีปญั หาสถานะและสิทธิ ประมาณ (ครัง้ ) (ครัง้ ) 2555 ชาย หญงิ ชาย หญงิ 2556 2557 69,824,196 95,461,110 124,419 180,455 2558 2559 77,138,652 104,032,482 172,510 250,654 80,187,567 108,162,646 229,381 341,605 87,041,663 117,358,728 225,163 342,343 89,770,866 120,223,757 223,914 335,592 ท่มี า: ระบบคลังข้อมลู สำานักงานหลกั ประกนั สขุ ภาพแห่งชาติ, 2560 จากการประมวลข้อมลู การใช้บริการหลักประกันสุขภาพแห่งชาติของผูม้ ี ปญั หาสถานะบคุ คล โดยนบั เปน็ รายครง้ั ทเ่ี ขา้ รบั บรกิ ารในตาราง 4.2 พบวา่ ผมู้ ี ปญั หาสถานะบคุ คลเพศหญงิ มาใชบ้ รกิ ารสขุ ภาพกองทนุ หลกั ประกนั สขุ ภาพมาก ข้นึ ทกุ ปี และแต่ละปมี ีเข้าใช้บริการมากกว่าเพศชาย 3.2 ผู้มีปัญหาสถานะบุคคลได้รับการปฏิบัติด้านการรักษาพยาบาลที่ ไมเ่ ทา่ เทียม จาการศกึ ษาทผ่ี า่ นมาชว้ี า่ ผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลถกู ละเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชน และขาดสทิ ธขิ น้ั พน้ื ฐานในการดาำ รงชวี ติ อยา่ งเปน็ ปกตสิ ขุ ในเกอื บทกุ ดา้ น มสี ภาพ ความเปน็ อยทู่ เ่ี ปราะบาง มโี อกาสสงู ทจ่ี ะถกู เอาเปรยี บถกู แสวงหาประโยชน ์ และ ถกู เลอื กปฏบิ ตั แิ ละถกู ละเมดิ สทิ ธมิ นษุ ยชนขน้ั พน้ื ฐานอยา่ งนอ้ ย 8 ดา้ น คอื (1) การถูกบังคบั ใหเ้ ป็นผพู้ ลัดถ่ินในประเทศ (2) การขาดความม่ันคงเรอื่ งที่ทำากิน AW_Woman5happy-edit4.indd 125 3/19/18 11:59

126 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- ิงกล่มุ เฉพาะ: (3) การถูกปฏิเสธให้จดทะเบยี นการเกิด (4) ความยากลำาบากในการเข้าถงึ การ รักษาพยาบาล (5) การทาำ งานและไดร้ ับการคุ้มครองแรงงานตามกฎหมายไทย (6) ความยากลาำ บากในการเขา้ ถึงกระบวนการยตุ ธิ รรม (7) การหา้ มเดนิ ทาง ออกนอกพน้ื ทค่ี วบคมุ และ (8) ความยากลาำ บากในการเขา้ ถงึ การศกึ ษา (กฤตยา, 2554) สถานการณ์ที่เกี่ยวข้องกับปัญหาแต่ละด้านข้างต้นนี้มีจำานวนมากและ ไมส่ ามารถนาำ มาแสดงไดห้ มดภายใตก้ รอบเวลาของโครงการน ้ี ดงั นน้ั โครงการฯ จะขอหยบิ ยกตวั อยา่ งเฉพาะปญั หาการเขา้ ถงึ บรกิ ารดา้ นการรกั ษาพยาบาลของ ประชากรกล่มุ นีม้ าอภิปรายอย่างละเอยี ด กอ่ นการประกาศนโยบายประกนั สขุ ภาพถว้ นหนา้ พ.ศ.2545 คนไรส้ ญั ชาติ ทม่ี ีบัตรประจาำ ตัวข้ึนต้นดว้ ยเลข “6” และ เลข “7” มสี ทิ ธิซอ้ื บัตรสุขภาพของ ผมู้ รี ายไดน้ อ้ ยใน “โครงการสวัสดกิ ารประชาชนด้านการรักษาพยาบาลสำาหรบั ผมู้ รี ายไดน้ อ้ ย และผทู้ ส่ี งั คมชว่ ยหลอื เกอ้ื กลู ” (สปร.) สามารถใชส้ ทิ ธริ กั ษาโดย ไมเ่ สยี คา่ ใช้จ่าย แต่เมือ่ เกดิ โครงการบตั รทอง (30 บาทรกั ษาทุกโรค) ให้สทิ ธิ การรกั ษาเฉพาะบคุ คลทม่ี สี ญั ชาตไิ ทย ทาำ ใหค้ นเหลา่ นถ้ี กู รบิ สทิ ธดิ า้ นการรกั ษา พยาบาล ต่อมาภาคประชาชนท่ีทาำ งานกับผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลได้รณรงค์ให้ รัฐบาลคนื สิทธิน้ีสำาเร็จใน พ.ศ. 2553 มผี ไู้ ด้รับคนื สทิ ธจิ าำ นวน 457,409 คน (กฤตยา, 2554) และเมอ่ื วนั ท ่ี 16 เมษายน 2558 คณะรฐั มนตรเี ศรษฐกจิ อนมุ ตั ิ เพิม่ กลมุ่ คนไร้สถานะในกองทุนคนื สทิ ธจิ ำานวน 208,631 คน (วิวัฒน์, 2558) ถงึ แมค้ นกลมุ่ นบ้ี างสว่ นจะไดร้ บั การคนื สทิ ธ ิ แตส่ ทิ ธกิ ารรกั ษากไ็ มเ่ ทยี บเทา่ กบั กองทนุ อน่ื เชน่ กองทนุ หลกั ประกนั สขุ ภาพแหง่ ชาต ิ ววิ ฒั น ์ ตาม1่ี 5 ยอมรบั 15 วิวัฒน ์ ตาม ่ี ผู้จัดการโครงการพฒั นารปู แบบการเข้าถึงระบบบริการสขุ ภาพสำาหรบั ผ้มู ปี ญั หาสถานะ บคุ คล ภายใตศ้ นู ยป์ ฏบิ ตั กิ ารรว่ มเพอ่ื แกไ้ ขปญั หาประชาชนบนพน้ื ทส่ี งู (ศปส.) มลู นธิ พิ ฒั นาภาคเหนอื หนึ่งในผู้ผลักดันการจัดตั้ง กองทุนให้สิทธิ (คืนสิทธิ) ขั้นพื้นฐานด้านสาธารณสุขให้กลุ่มบุคคลที่มี ปัญหาสถานะ AW_Woman5happy-edit4.indd 126 3/19/18 11:59

ผู้หญิงท่มี ปี ัญหาสถานะบคุ คล 127 ว่ากองทุนนี้มีปัญหาด้านการบริหารจัดการ ส่งผลให้เกิดความความเหลื่อมล้ำา โดยเฉพาะเมอื่ เปรียบเทียบกับสิทธิรักษาพยาบาลในระบบหลกั ประกันสขุ ภาพ แหง่ ชาต ิ เนอ่ื งจากเปน็ กองทนุ ทด่ี แู ลคนเพยี ง 4-5 แสนคน ทาำ ใหง้ บประมาณและ การบรหิ ารจดั การเปน็ ไปอยา่ งจาำ กดั กลมุ่ คนทร่ี อพสิ จู นส์ ถานะและสทิ ธนิ ไ้ี มต่ า่ ง กบั คนไทย เพราะเปน็ กลมุ่ คนทอ่ี ยใู่ นประเทศไทยมานานจงึ ควรไดร้ บั สทิ ธทิ เ่ี ทา่ เทยี ม โดยเฉพาะการรักษาพยาบาลที่ไม่ควรถูกเลือกปฏิบัติ แต่ประเทศไทยก็ยังมี ทศั นคติท่มี องวา่ พวกเขาไมใ่ ชค่ นไทย แม้จะใหส้ ทิ ธริ กั ษาพยาบาลก็ยังเปน็ สทิ ธิ ที่ไม่เท่าเทียมและเหลื่อมล้ำา เป็นพลเมืองชั้น 2 ในแผ่นดินเกิดของตัวเองอยู่ ตลอดเวลา (ทำาความรู้จัก “แรงงานข้ามชาติ” ในไทย พลเมืองชั้น 2 - สุขภาพ ช้ันล่างสดุ (ตอนท่ี1), 1 สิงหาคม 2559) นอกจากน ้ี ผทู้ ม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คลตอ้ งรอการพสิ จู นส์ ญั ชาตทิ ใ่ี ชเ้ วลานาน ไม่มีกรอบเวลาที่ชัดเจน ดังรายงานการประเมินสถานการณ์สิทธิมนุษยชนใน ประเทศไทย และรายงานผลการปฏิบัติงานประจำาปี 2557 ทร่ี ะบุวา่ กระบวน การพิสูจน์และรับรองสถานะของประชากรกลุ่มนี้มีความล่าช้า และเจ้าหน้าที่ ขาดความรคู้ วามเขา้ ใจดา้ นกฎหมาย (คณะกรรมการสทิ ธมิ นษุ ยชนแหง่ ชาต,ิ 2558) 4.�หน่วยงานจัดเก็บข้อมลู ผู้หญงิ ที่มีปญั หาสถานะบคุ คล ตารางท ่ี 4.3 แสดงหนว่ ยงานจดั เกบ็ ขอ้ มลู เกย่ี วกบั ผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะ บคุ คล AW_Woman5happy-edit4.indd 127 3/19/18 11:59

128 การสํารวจข้อมลู สุขภาวะผู้ห- ิงกลุ่มเฉพาะ: ตาราง 4.3 แสดงหนว่ ยงานทจ่ี ดั เกบ็ ขอ้ มลู เกย่ี วกบั ผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล หน่วยงาน ขอ้ มลู ทจี่ ัดทาำ แหล่งข้อมูล ขอ้ สงั เกต ทีจ่ ัดเก็บ /จดั เก็บ 1. กระทรวง มหาดไทย  บตั รประจาำ ตวั บคุ คล  สำานักบริหารการ  ขอ้ มูลภาพรวม ผ้ทู ี่มาย่ืนคาำ รอ้ งขอ ทะเบียน กรมการ ระดับประเทศ 2. กระทรวง ทาำ บัตรประจำาตัว ปกครอง  แสดงจาำ นวนยอด สาธารณสขุ ตามระเบยี บสำานัก รวมประชากรไม่มี ทะเบยี นกลางว่า สญั ชาตไิ ทย หาก ดว้ ยการจดั ทำาบตั ร ตอ้ งขอขอ้ มลู เฉพาะ ประจำาตวั คนซ่ึง เจาะจงต้องทำา ไม่มสี ัญชาตไิ ทย หนงั สือขอ พ.ศ.2551  เว็บไซต ์ “กองทุน  กล่มุ ประกนั  ขอ้ มูลภาพรวมการ บคุ คลท่ีมีปญั หา สุขภาพ สาำ นัก เข้าถึงสทิ ธทิ าง สถานะและสิทธิ” ปลัดกระทรวง สุขภาพของผู้มี บรกิ ารข้อมลู และ สาธารณสุข ปญั หาสถานะและ ใหร้ ายละเอยี ดการ สิทธิ แสดงขอ้ มลู สมคั รการตรวจ ไมแ่ ยกเพศ สอบสทิ ธแิ ละสทิ ธิ  จดั เกบ็ จาำ นวน ประโยชน์ทางการ ประชากร กลมุ่ รักษา และจำานวน 0-00, 0-89, 3, 4, ผมู้ าขน้ึ ทะเบียน 5, 6, 7 และ 8 รายเดือนแยกตาม เลขรหัส เขตพ้นื ท่ี และจังหวดั ขอ้ มูล การได้รับสิทธิ ขนั้ พนื้ ฐานดา้ น สาธารณสขุ ตามมติ ครม. 23 ม.ี ค. 2553 AW_Woman5happy-edit4.indd 128 3/19/18 11:59

ผู้หญิงท่ีมปี ญั หาสถานะบคุ คล 129 หน่วยงาน ขอ้ มลู ท่ีจดั ทำา แหล่งข้อมลู ข้อสังเกต ท่ีจดั เกบ็ /จัดเกบ็ 3. สาำ นกั งาน  “รายงานการสรา้ ง  จัดเก็บจากสถาน  แยกใหเ้ หน็ กลุ่ม หลักประกัน หลกั ประกนั สขุ ภาพ พยาบาลในสงั กดั ประชากรผมู้ ปี ญั หา สุขภาพ แห่งชาตปิ ระจำาปี มีระบบฐานข้อมูล สถานะบุคคลและ แหง่ ชาติ งบประมาณ 2559” ภายใน สามารถ สิทธิทเ่ี ขา้ มาใชส้ ิทธิ (สปสช.) ข้อมลู การใช้จา่ ย เรยี กดูขอ้ มลู ได้ ในสถานพยาบาล ในสงั กดั แตก่ ารทำา งบประมาณ แยก และสามารถทาำ รายงานประจำาปี เป็นประเภทผูม้ าใช้ ข้อมูลแยกเพศได้ นาำ เสนอข้อมูลรวม สทิ ธกิ องทนุ ฯ เชน่ ไมแ่ ยกเพศ บคุ คลทมี่ ปี ญั หา สถานะและสทิ ธิ 4. กระทรวง  ข้อมลู พน้ื ฐานผู้เขา้  สถานศึกษาจัดเก็บ  ขอ้ มลู ทอ่ี าจสะทอ้ น ศกึ ษาธิการ รับการศึกษา โดย ข้อมลู จากนกั เรยี น ให้เหน็ การเข้าถึง ศูนยก์ ารเรียนรู้ โดยแบบเก็บข้อมูล สิทธทิ างการศกึ ษา จำาแนกชนเผ่า/  เก็บขอ้ มลู เดก็  ไม่พบขอ้ มลู สถิติ ชนกลุ่มน้อย/ รหสั G จาำ นวนนกั เรียน กลมุ่ ชาตพิ ันธุ์/ ชนเผา่ /ชนกล่มุ เด็กชายขอบ นอ้ ย/กลุ่มชาติพนั ธ์ุ /เดก็ ชายขอบ จาก การรายงาน ประจำาปีของศูนย์ เทคโนโลยี สารสนเทศและ การส่ือสาร สป.ศธ. AW_Woman5happy-edit4.indd 129 3/19/18 11:59

130 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- ิงกล่มุ เฉพาะ: หน่วยงาน ขอ้ มลู ทจี่ ดั ทาำ แหลง่ ขอ้ มลู ข้อสังเกต ทจ่ี ดั เก็บ /จัดเกบ็ 5. โรงเรยี น  จำานวนนกั เรียน  สถานศกึ ษาจดั ตำารวจ ตามโรงเรยี นตำารวจ เกบ็ ขอ้ มูลจาก ตระเวน ตระเวนชายแดน นกั เรยี น ชายแดน สาำ นกั งาน ตาำ รวจแห่ง ชาติ 6. เครอื ข่าย  ขอ้ มูลกลุม่ บคุ คลที่มี  ขอ้ มลู จากองค์กร  ขอ้ มลู จากองคก์ ร ชนเผ่าพนื้ ปัญหาสถานะและ เครือข่าย เครอื ขา่ ย เมอื งแหง่ สิทธิท่ีได้รบั สทิ ธิ ประเทศไทย ข้นั พนื้ ฐานด้าน สาธารณสุขในกองทนุ ให้สทิ ธิ (คืนสทิ ธ)ิ 7. ศนู ย์  เว็บไซต์ของศูนย์  จัดทำาเอง  เปน็ แหลง่ ข้อมูล มานุษย มานษุ ยวิทยาสิรนิ ธร ทางด้านมานษุ ย- วทิ ยา บรกิ ารเอกสาร/ขอ้ มลู วทิ ยา และกจิ กรรม สิรนิ ธร เก่ยี วกบั การวิจัย และ ตา่ ง ๆ เกีย่ วกับ (องค์การ ข้อมูลทีเ่ กี่ยวข้อง กลมุ่ ชาตพิ ันธใ์ุ น มหาชน) ประเทศไทย 36 กลมุ่ ตัง้ แต ่ พ.ศ.2541 สามารถสรปุ ประเด็นสาำ คัญไดด้ งั ต่อไปนี้ AW_Woman5happy-edit4.indd 130 3/19/18 11:59

ผู้หญิงทมี่ ีปญั หาสถานะบุคคล 131 4.1 หนว่ ยงานรฐั และและเอกชนทจ่ี ดั เกบ็ ขอ้ มลู จาำ นวนประชากรผมู้ ปี ญั หา สถานะบุคคล หนว่ ยงานจดั เกบ็ ขอ้ มลู จาำ นวนผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คล แบง่ เปน็ หนว่ ยงานภาครฐั และองคก์ รพฒั นาเอกชน โดยหนว่ ยงานภาครฐั ไดแ้ ก ่ (1) สาำ นกั บรกิ ารการทะเบยี น กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย จดั เกบ็ ขอ้ มลู ประชากรทไ่ี มม่ สี ญั ชาตไิ ทย ในยอดรวม (2) กระทรวงศกึ ษาธกิ าร จดั เกบ็ จาำ นวนนกั เรยี นนกั ศกึ ษาไรส้ ญั ชาติ (เดก็ รหสั G: Generate คอื การออกเลขประจำาตวั 13 หลัก ซงึ่ เปน็ เลขทถี่ ูก กำาหนดขน้ึ โดยสาำ นักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพ้ืนฐาน (สพฐ.) สาำ หรบั หน่วยงานอนื่ มีการกาำ หนดรหสั อ่นื เพอื่ ใชภ้ ายในของแตล่ ะหนว่ ยงาน) ภายใต้ โรงเรยี นในสงั กดั สาำ นกั งานคณะกรรมการการศกึ ษาขน้ั พน้ื ฐาน (สพฐ.) ในป ี 2559 มเี ดก็ นกั เรยี นรหสั G ตง้ั แตช่ น้ั อนบุ าลถงึ มธั ยมศกึ ษาตอนปลายอยทู่ ง้ั สน้ิ 68,914 คน แบ่งเป็น นกั เรียนหญงิ 33,690 คน นักเรยี นชาย 35,224 คน ส่วนใหญ่อยู่ใน ระดบั ประถมศกึ ษาจาำ วน 49,567 คน หรอื ประมาณรอ้ ยละ 72 (รงั สรรค,์ 2560) นอกจากนย้ี ังพบนักเรียนชนกลุม่ นอ้ ยตาม (3) โรงเรียนตำารวจตระเวนชายแดน สังกัดสำานักงานตำารวจแห่งชาติ ตามแนวพระราชดำาริของสมเด็จพระเทพรัตน- ราชสุดาฯ ส่วนองค์กรพัฒนาเอกชน ได้แก่ เครือข่ายชนเผ่าพื้นเมืองแห่ง ประเทศไทย ทำางานกับคนที่มีปัญหาสถานะบุคคลเพื่อผลักดันให้ได้รับกองทุน คืนสิทธกิ ารรกั ษาพยาบาลกล่มุ คนไร้สถานะ 4.2 กระทรวงสาธารณสขุ และ สปสช. มีการจดั เกบ็ ขอ้ มลู ผู้มีปัญหา สถานะบคุ คลในดา้ นการเขา้ ถงึ บรกิ ารทางสขุ ภาพในภาพรวมทง้ั ประเทศ หนว่ ยงานทพี่ บวา่ มกี ารจัดเก็บขอ้ มลู ผู้มีปัญหาสถานะบคุ คล คอื (1) กล่มุ ประกันสุขภาพ สำานักปลัดกระทรวงสาธารณสุข จัดทำาข้อมูลบุคคลมีปัญหา สถานะและสิทธิ ท่ีได้รบั สิทธขิ น้ั พืน้ ฐานด้านสาธารณสขุ ตามมตคิ ณะรัฐมนตร ี 23 มนี าคม 2553 ในฐานะหน่วยงานดาำ เนนิ การ และมเี ว็บไซต์ “กองทนุ บุคคล ท่มี ีปัญหาสถานะและสทิ ธ”ิ บริการข้อมลู ทเี่ กย่ี วขอ้ ง เชน่ วิธกี ารลงทะเบียน AW_Woman5happy-edit4.indd 131 3/19/18 11:59

132 การสํารวจข้อมลู สุขภาวะผู้ห- งิ กลมุ่ เฉพาะ: เขา้ กองทนุ การตรวจสอบสทิ ธ ิ สทิ ธปิ ระโยชน ์ และจดั เกบ็ จาำ นวนผมู้ าลงทะเบยี น เปน็ รายเดอื นแยกตามเลขรหสั กลมุ่ ประชากร และแบง่ ตามเขตพน้ื ท ่ี รายจงั หวดั ไม่พบการแยกเพศ (2) สำานักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติจัดเก็บข้อมูล จาำ นวนบคุ คลทม่ี ปี ญั หาสถานะทม่ี าลงทะเบยี นสทิ ธฯิ จาำ แนกตามปงี บประมาณ ยังไม่พบข้อมูลแยกเพศที่จัดทำาเผยแพร่ทั่วไป แต่สามารถทำาเรื่องขอเป็นการ เฉพาะได ้ 4.3 สถานศกึ ษาหรอื สถาบนั วจิ ยั มกี ารศกึ ษาวเิ คราะหส์ ถานการณป์ ญั หา คนที่มีปัญหาสถานะและสิทธิเพื่อประโยชน์ในการผลักดันนโยบาย คมุ้ ครองสทิ ธิ จากการศึกษาพบการวิจัยศึกษาเกีย่ วกับคนทมี่ ีปัญหาสถานะและสิทธิ หลายชน้ิ แตโ่ ครงการศกึ ษานข้ี อหยบิ ยกเฉพาะบางชน้ิ เพอ่ื เปน็ ตวั อยา่ ง คอื งาน ศึกษาของสถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข และสถาบันวิจัยประชากรและสังคม ทำาการศึกษาถึงสภาพปัญหาและสถานการณท์ ีค่ นกลุ่มนีท้ ถี่ ูกเลือกปฏิบัติและ เข้าไม่ถึงสิทธิขั้นพื้นฐานที่จำาเป็นโดยเฉพาะสิทธิด้านการรักษาพยาบาล ส่วน สาำ นกั งานสนบั สนนุ การสรา้ งเสรมิ สขุ ภาพ สนบั สนนุ การพฒั นาองคค์ วามร ู้ เกย่ี วกบั คนทีม่ ีปญั หาสถานะบคุ คลเพ่ือการขับเคล่ือนเชงิ นโยบายดา้ นสขุ ภาพ 4.4 ขอ้ มลู เกย่ี วกบั ผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลในปจั จบุ นั สว่ นใหญเ่ ปน็ สถติ ิ เชงิ ปรมิ าณแสดงจาำ นวนประชากรและจาำ นวนผเู้ ขา้ ถงึ กองทนุ ทางสขุ ภาพ ขอ้ มูลแยกเพศมีจำากัด ข้อมูลเกีย่ วกับจำานวนผูม้ ปี ัญหาสถานะบุคคลมหี น่วยงานจัดเก็บตัวเลขใน ภาพรวม คือ สำานักบรหิ ารการทะเบียน ทีแ่ ยกประเภทกลุ่มบุคคลเหลา่ นี้ตาม ลกั ษณะปญั หา และใชร้ หสั ตวั เลขนาำ หนา้ บตั รประชาชนระบปุ ระเภทกลมุ่ ประชากร และคาดวา่ สามารถจดั ทาำ ขอ้ มลู แยกเพศได ้ แตก่ ารศกึ ษานย้ี งั ไมพ่ บขอ้ มลู แยกเพศ ท่ีจดั ทำาเพ่อื การเผยแพรท่ ่วั ไป สว่ นข้อมูลจำานวนนักเรยี นนักศึกษาท่ีไรส้ ัญชาติ AW_Woman5happy-edit4.indd 132 3/19/18 11:59

ผู้หญิงที่มีปัญหาสถานะบคุ คล 133 จัดเก็บโดยสาำ นักงานคณะกรรมการการศึกษาขนึ้ พืน้ ฐาน และพบจำานวนเรยี น โรงเรยี นตาำ รวจตระเวนชายแดน สาำ นกั งานตาำ รวจแหง่ ชาต ิ ยงั ไมพ่ บขอ้ มลู แยกเพศ ข้อมลู การเข้าถึงกองทนุ ให้สทิ ธิ (คนื สิทธ)ิ ขัน้ พ้นื ฐานทางสาธารณสุขให้ คนทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล (ชอ่ื ตามมต ิ ครม.) มหี นว่ ยงานหลกั ทใ่ี หบ้ รกิ ารขอ้ มลู และบันทึกจำานวนผู้ลงทะเบียนตามสิทธิเป็นรายเดือนผ่านเว็บไซต์ “กองทุน บุคคลที่มีปัญหาสถานะและสิทธิ” และสำานักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ มกี ารแสดงจำานวนประชากรท่ีมาลงทะเบียนสทิ ธิจำาแนกตามประเภทสทิ ธิซึง่ รวมผู้มีปัญหาสถานะบุคคลด้วยนั้น จัดทำารายงานเป็นตัวเลขเชิงสถิติภาพรวม ไมพ่ บการแยกเพศ ขอ้ มลู เชงิ วเิ คราะหส์ ถานการณป์ ญั หาการถกู เลอื กปฏบิ ตั ิ และเขา้ ไมถ่ งึ สทิ ธิ จาำ เปน็ ขน้ึ พน้ื ฐาน เชน่ สทิ ธกิ ารรกั ษาพยาบาล สทิ ธกิ ารศกึ ษา สทิ ธแิ รงงานไดร้ บั การคมุ้ ครองตามกฎหมาย สทิ ธใิ นทรพั ยส์ นิ และทท่ี าำ กนิ เปน็ ตน้ จากการสาำ รวจ พบวา่ มกี ารศึกษาอยู่จาำ นวนมาก แต่โครงการขอหยิบยกมาเปน็ ตัวอยา่ งบางชิน้ ซง่ึ งานเหลา่ นเ้ี ปน็ ขอ้ มลู เชงิ ลกึ เพอ่ื ผลกั ดนั ทางกฎหมายและนโยบาย มกี ารจดั ทาำ โดยสถาบนั วจิ ยั และพฒั นาระบบสขุ ภาพ ทม่ี กี ารเผยแพรบ่ ทความการศกึ ษาทต่ี พี มิ พ์ นอกจากนย้ี งั มสี าำ นกั งานสนบั สนนุ การสรา้ งเสรมิ สขุ ภาพ ทส่ี นบั สนนุ โครงการพฒั นา องค์ความรเู้ พอื่ การขับเคลอ่ื นนโยบายดา้ นสิทธสิ ขุ ภาพของประชากรกลมุ่ น้ี 5.�ช่องวา่ งการจัดเก็บข้อมลู ผู้หญงิ ทมี่ ปี ญั หาสถานะบุคคล � ในปจั จบุ นั จากการศกึ ษาพบวา่ มกี ารจดั เกบ็ ขอ้ มลู จาำ นวนประชากรผมู้ ปี ญั หาสถานะ บุคคลในระดับภาพรวมทั้งประเทศ และจำานวนผู้มีปัญหาสถานบุคคลที่ได้ลง ทะเบียนกองทุนใหส้ ิทธ ิ (คืนสทิ ธิ) ขัน้ พน้ื ฐานดา้ นสาธารณสขุ ซง่ึ ส่วนใหญเ่ ปน็ ขอ้ มูลจำานวนรวมทน่ี า่ จะเสนอแบบแยกเพศได ้ การจดั ทาำ รายงานเพ่อื เผยแพร่ ทั่วไปพบวา่ ส่วนใหญ่เป็นขอ้ มลู ภาพรวม มขี อ้ มลู แยกเพศอยา่ งจาำ กัด ทาำ ให้อาจ AW_Woman5happy-edit4.indd 133 3/19/18 11:59

134 การสํารวจข้อมูลสขุ ภาวะผู้ห- งิ กลุม่ เฉพาะ: ไม่สามารถสะทอ้ นสถานการณป์ ัญหาเฉพาะของผูห้ ญิงทีม่ ปี ญั หาสถานะบุคคล ซง่ึ ขอ้ มลู นเ้ี ปน็ สง่ิ สาำ คญั ทจ่ี ะชว่ ยเรอ่ื งการกาำ หนดและดาำ เนนิ นโยบายทล่ี ะเอยี ดออ่ น ตอ่ สภาพปัญหาท่ีแตกตา่ งกันของหญงิ และชายได้ ทง้ั น ้ี การจดั ทาำ ฐานขอ้ มลู ทไ่ี มแ่ ยกเพศนน้ั ไมไ่ ดห้ มายความวา่ ตวั ผปู้ ฏบิ ตั งิ าน ไมต่ ระหนักหรือไมล่ ะเอยี ดอ่อนต่อประเด็นเพศสภาพหรือเงือ่ นไขทางชีวิตที่ แตกตา่ งระหวา่ งหญิงชาย หากแตอ่ าจเป็นเร่อื งระบบการดาำ เนนิ การ เร่ิมตั้งแต่ การกำาหนดนโยบายที่มักพูดถึงเฉพาะปัญหาร่วมแบบภาพรวม นำาไปสู่การ กำาหนดแนวทางการปฏิบัติงานที่อาจมองปัญหาในภาพรวม ซึ่งอาจละเลย เรื่องความแตกต่างระหว่างเพศ ส่งผลต่อการปฏิบัติการต่างๆ รวมถึงการ จดั ทาำ ขอ้ มูลใหอ้ อกมาในลกั ษณะตัวเลขรวมไม่แยกเพศ ทำาใหป้ ญั หาเฉพาะ ของผหู้ ญงิ ไมม่ โี อกาสปรากฏตวั ออกมาใหเ้ หน็ เพราะถกู ปดิ บงั ดว้ ยปญั หารว่ ม เทา่ นน้ั สง่ ผลใหร้ ะดบั นโยบายไมไ่ ดร้ บั ขอ้ มลู ในสว่ นน ้ี จงึ นาำ ไปสกู่ ารดาำ เนนิ นโยบาย แบบภาพรวมต่อไป เพ่อื เป็นการลดช่องว่างและแก้ปัญหาการจัดทำาฐานข้อมูลผ้หู ญิงท่มี ีปัญหา สถานะบุคคล โครงการศึกษาน้ี จึงขอนาำ เสนอกรอบการวเิ คราะห์ปัจจยั สังคม กาำ หนดสุขภาวะ (Social determinants of health) ของผ้หู ญิงกลุ่มเฉพาะ เพื่อให้สามารถแยกแยะถึงปัจจัยสังคมทีส่ ง่ ผลต่อสุขภาพผหู้ ญงิ รวมถึงให้ทราบ รากเหงา้ ตน้ ตอปญั หาทส่ี ง่ ผลตอ่ สขุ ภาพของผหู้ ญงิ กลมุ่ ดงั กลา่ วได ้ โดยจะนาำ เสนอ ในหวั ข้อถดั ไป 5.1 การวเิ คราะหป์ จั จยั สงั คมกาำ หนดสขุ ภาวะผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล กรอบการวเิ คราะปจั จยั สงั คมกาำ หนดสขุ ภาวะผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล ในการศึกษานี้ ทำาการวิเคราะห์โดยใช้ข้อมูลสถานการณ์ปัญหาจากงานวิจัยที่ เกี่ยวข้อง ประกอบกับการวเิ คราะหต์ ามสถานการณ์ทีเ่ ป็นจรงิ ในปัจจบุ ัน โดย สามารถแยกแยะใหเ้ หน็ ปจั จยั สงั คมกาำ หนดสขุ ภาวะผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล ไดด้ ังตารางดา้ นล่างน้ี AW_Woman5happy-edit4.indd 134 3/19/18 11:59

ผู้หญงิ ทีม่ ปี ัญหาสถานะบุคคล 135 ตารางที่ 4.4 วิเคราะห์ปัจจยั สงั คมกาำ หนดสุขภาวะ ของผู้หญิงที่มีปัญหาสถานะบคุ คล ปัจจัยส่วน 1 วิถีชวี ิต 2 เครอื ขา่ ย 3 สภาพการ 4 สงั คม บคุ คล ส่วนบคุ คล สงั คมชุมชน ใช้ชีวติ เศรษฐกจิ (individual (social & (living วัฒนธรรม lifestyle) community) conditions) ผูห้ ญิงทม่ี ี  มีภาษาและ  กลัว และไม่  ถกู จาำ กดั การ  อคตคิ วาม ปญั หา วัฒนธรรมที่ มัน่ ใจเมอื่ เดนิ ทางบงั คับ ไม่เป็นธรรม สถานะ แตกตา่ งไป ต้องไปใช้ ใหใ้ ชช้ ีวติ ใน ทางเพศท่ี บุคคล: แต่ละกลุม่ บรกิ ารตา่ งๆ พืน้ ที่หา่ งไกล กดขเ่ี พศ เกดิ มาเปน็ ชาตพิ ันธุ์ จากภาครัฐ จากระบบ หญิงแฝงใน ผู้หญิงชาติ  สว่ นใหญ่ทำา  ถูกมองวา่ สาธารณปู โภค วฒั นธรรม พันธ์ชุ น เกษตรกรรม เป็นภยั ต่อ ทดี่ ี ของแต่ละ กลุ่มนอ้ ย และหรอื รับ ความมั่นคง  มขี อ้ จำากัดใน ชาติพันธุ์ จา้ งทั่วไป ของประเทศ การเขา้ ถงึ  แนวคดิ  มีโอกาสใน บรกิ ารดา้ น สรา้ งรัฐ การเลอื ก สขุ ภาพหรอื ชาติ สมัย ดาำ เนนิ ชวี ติ ไดร้ บั บริการท่ี ใหม่และ ค่อนข้างน้อย ด้อยกว่าคน ชาตินิยม  มกี ารศกึ ษา สญั ชาติไทย  แนวคดิ โดยเฉลี่ย  มขี อ้ จำากัดการ ความมัน่ คง น้อยกวา่ คน เขา้ ถึงการ ของชาติ ทม่ี ีสถานะ ศึกษาระดบั สูง บคุ คลแล้ว  มขี ้อจาำ กัดใน เน่อื งจากเขา้ การเลอื กอาชพี ถึงการศึกษา ท่ีก้าวหน้าหรอื ได้ลาำ บาก ไดร้ ับการ คมุ้ ครองตาม กฎหมาย AW_Woman5happy-edit4.indd 135 3/19/18 11:59

136 การสํารวจข้อมลู สุขภาวะผู้ห- งิ กลมุ่ เฉพาะ: ปัจจยั ส่วน 1 วิถชี วี ติ 2 เครอื ขา่ ย 3 สภาพการใช้ 4 สงั คม บคุ คล สว่ นบุคคล สังคมชมุ ชน ชีวติ เศรษฐกิจ (individual (social & (living วฒั นธรรม lifestyle) community) conditions)  มขี อ้ จาำ กดั ในการ เขา้ ถงึ กระบวน การยตุ ธิ รรม  เสย่ี งต่อการถูก แสวงหาผล ประโยชนด์ ้วย การจ้างวานใหท้ ำา ผิดกฎหมาย การดาำ เนินงานเกย่ี วกบั ผู้หญิงท่มี ีปญั หาสถานะบคุ คลในปัจจบุ ัน  มต ิ ครม. 5 ก.ค. 2547 และระเบยี บ ศษ. พ.ศ.2548 เรื่องจัดการ ศกึ ษาแกผ่ มู้ ีปัญหาสถานะบุคคล  ประกาศ มท. 2 ก.พ. 2553 อนุญาตใหอ้ อกนอกพ้นื ทค่ี วบคุม ชัว่ คราวเพ่ือเขา้ เรียน  ประกาศ มท. 1 ต.ค. 2551 อนญุ าตให้อยู่อาศยั ช่วั คราวฯ  พรบ.การทำางานของคนต่างดา้ ว พ.ศ.2551 ไมเ่ อื้อต่อใหม้ ีอาชีพที่ ได้รับการคมุ้ ครองตามกฎหมาย  กองทนุ ใหส้ ิทธ ิ (คืนสิทธฯิ ) ตามมติ ครม. 23 ม.ี ค. 2553 ท่มี า: Dahlgren and Whitehead, 1991. จากตารางข้างต้นจะพบว่า ผู้หญิงที่มีปัญหาสถานะบุคคลต้องเผชิญกับ เงื่อนไขในการดำาเนินชีวิตมาก ทำาให้เข้าไม่ถึงสิทธิและโอกาสต่างๆ ทางสังคม รวมถึงยังมีเร่ืองความไม่เป็นธรรมทางเพศท่ีแฝงไว้ในขนบประเพณีของแต่ละ AW_Woman5happy-edit4.indd 136 3/19/18 11:59

ผู้หญงิ ท่มี ปี ญั หาสถานะบคุ คล 137 ชาตพิ นั ธุ์ดว้ ย เหลา่ นี้ยอ่ มสง่ ผลเสยี ต่อสขุ ภาพ ดงั จะได้อธบิ ายต่อไปนี้ 5.2 ผหู้ ญงิ ชาตพิ นั ธช์ุ นกลมุ่ นอ้ ยถกู กระบวนการผลกั ดนั ใหเ้ ปน็ คนชายขอบ ทาำ ใหต้ กอยสู่ ภาพชวี ติ ทย่ี ากลาำ บากไรท้ างเลอื ก และเขา้ ไมถ่ งึ สทิ ธจิ าำ เปน็ ในการดาำ เนนิ ชวี ติ เกอื บทกุ ดา้ น เปน็ การลดทอนศกั ยภาพทจ่ี ะรกั ษาสขุ ภาพ และมีคณุ ภาพชีวติ ทีด่ ี การทผ่ี หู้ ญงิ คนหนง่ึ เกดิ มาเปน็ ชาตพิ นั ธช์ุ นกลมุ่ นอ้ ย ซง่ึ ถกู ทาำ ใหก้ ลายเปน็ คนชายขอบของสงั คม นาำ มาซง่ึ การถกู แบง่ แยกกดี กนั และถกู พรากสทิ ธกิ ารมชี วี ติ ในฐานะมนษุ ยค์ นหนึ่งบนโลกไดอ้ ย่างไรนัน้ งานของกลุ ภา (2555) นาำ เสนอให้ เหน็ กระบวนการผลกั ดนั คนใหเ้ ปน็ ชายขอบในสงั คมไทย โดยเรม่ิ จากกระบวนการ สร้างรฐั ชาตไิ ทย (Thai-ization) ทมี่ กี ารกาำ หนดอาณาเขตระหวา่ งประเทศและ มีการสำารวจคนไว้ในชาติเดียวกันภายใต้การปกครองเดียว และลัทธิชาตินิยม หรือสร้างวัฒนธรรมแห่งชาติทเี่ ป็นแบบแผนเดียวกันทาำ ให้ผูค้ นทีห่ ลากหลาย ชาติพันธุ์ต่างวัฒนธรรมทเี่ คยอาศัยปะปนอยูใ่ นดินแดนแถบนจี้ ำานวนไมน่ ้อย กลายเปน็ คนชายขอบไปโดยปรยิ าย อกี ทง้ั การพฒั นาประเทศดาำ เนนิ ตามกระแสโลก คอื การกา้ วสคู่ วามทนั สมยั (modernization) ดว้ ยเศรษฐกจิ ทนุ นยิ มเสร ี โดยใช้ นโยบายทางเศรษฐกิจทไี่ ม่เป็นธรรมให้ความสาำ คัญกับชาวเมืองมากกว่าชนบท สง่ เสรมิ อุตสาหกรรมมากกวา่ เกษตรกรรม ทำาให้ภาคเกษตรถูกทอดทงิ้ กันออก จากกระแสการพฒั นาและกลายมาเปน็ ผดู้ อ้ ยโอกาสทางเศรษฐกจิ ประกอบกบั การเปล่ยี นแปลงในยคุ โลกาภิวัตน์ (globalization) ทำาใหเ้ ศรษฐกิจทนุ นิยมไร้ พรมแดนแผ่ครอบคลมุ โลกอยา่ งเสรีทำาให้เกิดช่องว่างระหว่างชนชั้นทีช่ ่องว่าง ของรายได้ระหว่างคนจนและคนรวยห่างกว้างขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยสรุปแล้ว การถกู ทาำ ใหเ้ ปน็ ชายขอบเกดิ จากกระบวนการใชอ้ ำานาจในโครงสรา้ งความสมั พนั ธ์ ทไ่ี มเ่ ทา่ เทยี มและการสรา้ งวาทกรรมการรบั รกู้ ารจาำ แนกแยกพวก (exclusion) คนในสังคม AW_Woman5happy-edit4.indd 137 3/19/18 11:59

138 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- ิงกล่มุ เฉพาะ: ดว้ ยกระบวนการดงั กลา่ ว ทาำ ใหผ้ หู้ ญงิ ชาตพิ นั ธก์ุ ลมุ่ นอ้ ยถกู กดี กนั ออกจาก สทิ ธกิ ารเปน็ พลเมอื ง การเมือง สังคม เศรษฐกจิ และวัฒนธรรม สง่ ผลใหข้ าด สทิ ธขิ น้ั พน้ื ฐานทจ่ี าำ เปน็ ในการดาำ รงชวี ติ อยา่ งเปน็ ปกตเิ กอื บทกุ ดา้ น อาทเิ ชน่ ไมม่ ี เสรภี าพในการเดนิ ทาง ไมม่ สี ทิ ธิทางการเมือง ไมไ่ ดร้ ับบรกิ ารดา้ นสขุ ภาพหรือ ได้บริการที่ไม่เท่าเทียมกับคนสัญชาติไทย ไม่ได้รับการคุ้มครองตามกฎหมาย แรงงาน ไมไ่ ดเ้ รยี นหนงั สอื หรอื ไมม่ โี อกาสเรยี นในระดบั สงู เขา้ ไมถ่ งึ กระบวนการ ยตุ ิธรรมคุ้มครองตามกฎหมาย และไม่สามารถใช้ชีวิตที่มีสุขภาพและคุณภาพ ชวี ติ ที่ดไี ด ้ เป็นตน้ การถกู กดี กนั จากสทิ ธขิ น้ั พน้ื ฐานทจ่ี าำ เปน็ ตอ่ การดาำ รงชวี ติ ทาำ ใหผ้ หู้ ญงิ ทม่ี ี ปัญหาสถานะบุคคลต้องใช้ชีวิตอย่างยากลำาบาก มีเงื่อนไขในการดำาเนินชีวิต มากมายที่เป็นอปุ สรรคทำาใหไ้ มส่ ามารถพัฒนาศกั ยภาพในการดแู ลตวั เอง หรือ ทาำ ใหต้ วั เองมคี วามกา้ วหนา้ ในอาชพี การงานอนั จะนาำ มาซง่ึ ศกั ยภาพในการรกั ษา สุขภาพและมีคณุ ภาพชวี ติ ท่ดี ใี นท่ีสดุ 5.3 ผ้หู ญงิ ท่ีมปี ัญหาสถานะบุคคล ใช้ชวี ิตยากลาำ บากไร้ทางเลือกทำาให้ ชีวิตเสี่ยงต่อการถูกเอาเปรียบให้ทำางานผิดกฎหมาย นำามาซึ่งทัศนคติ แง่ลบต่อชนกลุ่มน้อย ยิ่งตอกย้ำาซ้ำาเติมให้ออกห่างจากบริการต่างๆ โดยเฉพาะบริการดา้ นสุขภาพทจ่ี าำ เป็น การถกู ทาำ ใหเ้ ปน็ คนชายขอบทม่ี ชี วี ติ ลาำ บากยากจนทาำ ใหไ้ รอ้ าำ นาจตอ่ รองใดๆ หลายคนเปน็ เกษตรกรมีรายได้ตำ่า หลายคนรบั จ้างใช้แรงงานท่วั ไป และหลาย คนอาจเสย่ี งตอ่ การถกู แสวงหาผลประโยชนด์ ว้ ยการถกู จา้ งวานใหท้ าำ ผดิ กฎหมาย เช่น ตดั ไมท้ าำ ลายปา่ หรือขนยาเสพตดิ ด้วยวิถีชวี ติ ทเี่ สย่ี งต่อการถกู เอาเปรียบ ลกั ษณะนท้ี าำ ใหเ้ กดิ อคตทิ างชาตพิ นั ธ ์ุ (ดถู กู เหยยี ดหยาม) ถกู มองวา่ เปน็ ภยั ความ มน่ั คงของชาต ิ เปน็ ตน้ เหตขุ องการแพรร่ ะบาดของยาเสพตดิ และเปน็ พวกตดั ไม้ ทาำ ลายปา่ กย็ ง่ิ ทาำ ใหเ้ กดิ การเลอื กปฏบิ ตั แิ ละอคตติ อ่ คนกลมุ่ นม้ี ากขน้ึ ซง่ึ ยง่ิ เพม่ิ ความเป็นชายขอบมากกว่าเดมิ (กาญจนา และธีรนงค์, 2555) AW_Woman5happy-edit4.indd 138 3/19/18 11:59

ผู้หญิงท่ีมีปญั หาสถานะบคุ คล 139 ดว้ ยอคตดิ งั กลา่ วทน่ี าำ ไปสกู่ ารเลอื กปฏบิ ตั นิ ก้ี ลายเปน็ อปุ สรรคในการเขา้ ถงึ บรกิ ารตา่ งๆ โดยเฉพาะบรกิ ารดา้ นสขุ ภาพหลงั มกี ารประกาศนโยบาย 30 บาท รกั ษาทกุ โรค สง่ ผลใหค้ นเหลา่ นถ้ี กู ลดิ รอนสทิ ธดิ า้ นสขุ ภาพในการซอ้ื บตั รสขุ ภาพ ของผู้มีรายได้น้อยจากโรงพยาบาลใกล้บ้านในโครงการ “สวัสดิการประชาชน ด้านการรักษาพยาบาล สำาหรับผู้มีรายได้น้อยและผู้ที่สังคมช่วยเหลือเกื้อกูล” (สปร.) ราคา 300-500 บาทต่อครอบครัวและรัฐสมทบให้ส่วนหนง่ึ สามารถรบั การรกั ษาโดยไมเ่ สยี คา่ ใชจ้ า่ ย ผลจากนโยบาย 30 บาทนท้ี าำ ใหบ้ ตั รสขุ ภาพดงั กลา่ ว ถกู ยกเลกิ คนกลมุ่ นต้ี อ้ งเสยี คา่ รกั ษาพยาบาลเอง โรงพยาบาลบางแหง่ กใ็ หค้ วาม ชว่ ยเหลอื ตามหลกั มนษุ ยธรรม บางแหง่ กก็ ลวั วา่ ถา้ รกั ษาจะผดิ กฎหมาย (กฤตยา, 2554) ทาำ ใหผ้ มู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลเขา้ ไมถ่ งึ บรกิ ารดา้ นสขุ ภาพ มงี านวจิ ยั หลายชน้ิ ยนื ยนั สอดคลอ้ งกนั วา่ หากแรงงานขา้ มชาตแิ ละผมู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลเจบ็ ปว่ ย ไมม่ ากมักซื้อยากินเอง ยกเว้นเมื่อเจ็บปว่ ยหนกั หรอื ประสบอุบตั เิ หตรุ า้ ยแรงจงึ จะมาใช้บรกิ ารจากสถานพยาบาลของรฐั โดยจ่ายคา่ รักษาเอง แต่ในกรณีทีไ่ ม่ สามารถจา่ ยคา่ รกั ษาพยาบาลได ้ เจา้ หนา้ ทส่ี าธารณสขุ อาจไมเ่ ตม็ ใจนกั ในการให้ บรกิ าร เพราะรสู้ กึ วา่ ตวั เองมภี าระเพม่ิ ขน้ึ และมอี ปุ สรรคเรอ่ื งการสอ่ื สารเพราะ ภาษาท่แี ตกตา่ งดว้ ย (ทำาความรจู้ กั “แรงงานขา้ มชาติ” ในไทย พลเมอื งช้นั 2 - สุขภาพช้ันลา่ งสดุ (ตอนท ี่ 1), 1 สงิ หาคม 2559) นอกจากนี้ คนไร้รัฐ/ไร้สัญชาติจำานวนมากรู้สึกว่าเจ้าหน้าที่สาธารณสุข อาจไม่เต็มใจใหบ้ ริการคนชายขอบอย่างพวกเขา เช่น ให้การรักษาจริงแต่ไม่ได้ ยาท่ดี ีมีคณุ ภาพ (กฤตยา, 2554) แมป้ ัจจบุ ันผู้มปี ญั หาสถานะบคุ คลได้รับคืน สิทธิการซื้อบัตรประกันสุขภาพแล้วตามกองทุนให้สิทธิ (คืนสิทธิ) ขั้นพื้นฐาน ด้านสาธารณสขุ แต่คณุ ภาพการใหบ้ ริการกย็ ังมปี ัญหาอยูม่ ากดังจะกลา่ วถึงใน หัวข้อต่อไป จากที่กล่าวมาแล้วข้างต้น จะพบว่าการถูกผลักให้เป็นคนชายขอบและ ทัศนคติเชิงลบตอ่ ชาติพันธชุ์ นกลุ่มนอ้ ย สง่ ผลต่อพฤติกรรมการดาำ เนินชวี ิตเชงิ AW_Woman5happy-edit4.indd 139 3/19/18 11:59

140 การสํารวจข้อมลู สขุ ภาวะผู้ห- งิ กลมุ่ เฉพาะ: ลบต่อสขุ ภาพ ทำาใหไ้ มส่ ามารถรกั ษาสขุ ภาพเองได้และไมไ่ ดร้ ับการค้มุ ครองใน ระบบสขุ ภาพ นน่ั หมายรวมถงึ ผหู้ ญงิ ชาตพิ นั ธช์ุ นกลมุ่ นอ้ ยทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล ทต่ี อ้ งการบริการทีจ่ ำาเป็นทางสขุ ภาพและอนามัยการเจรญิ พันธ ์ุ เชน่ การตรวจ มะเร็งเตา้ นม มะเร็งปากมดลกู หรอื ปัญหาดา้ นสขุ ภาพทางเพศเฉกเชน่ ผ้หู ญิง จำานวนมาก ก็ยิ่งห่างไกลจากบริการด้านสขุ ภาพดงั กลา่ วเปน็ สาเหตใุ ห้ชีวติ ของ ผหู้ ญงิ เหลา่ นเ้ี สย่ี งตอ่ การเจบ็ ปว่ ยและเสยี ชวี ติ ไดม้ ากกวา่ คนสว่ นใหญข่ องประเทศ 5.4 ผหู้ ญงิ ชาตพิ นั ธช์ุ นกลมุ่ นอ้ ยเผชญิ กบั ความไมเ่ ปน็ ธรรมทางเพศทแ่ี ฝง อยใู่ นขนบประเพณขี องแต่ละชาติพันธ์ุ ผหู้ ญิงทม่ี ีปญั หาสถานะบุคคล สว่ นใหญ่เป็นผูห้ ญงิ ชาตพิ ันธ/ุ์ ชนกลมุ่ น้อย ซง่ึ ถกู ลดิ รอนสทิ ธใิ นการดาำ รงชวี ติ ในทกุ ดา้ น การใชช้ วี ติ อยใู่ นชมุ ชนทเ่ี ปน็ ชาตพิ นั ธ์ุ ของตัวเองยงั ถูกเอาเปรียบและกดขี่ด้วยวัฒนธรรมขนบประเพณไี มเ่ ป็นธรรม ทางเพศ วฒั นธรรมทางเพศของชนเผา่ ไมว่ า่ จะเปน็ ลาห ู่ อาขา่ เมย่ี น ลซี ู มง้ ทค่ี อ่ นขา้ ง เปดิ ใหเ้ ดก็ ทเี่ รมิ่ เขา้ สู่วัยรุ่นอายุระหวา่ ง 12-15 ปี สามารถจีบกนั /มีเพศสมั พนั ธ์ กนั ได้ เชน่ การมสี ถานที่เฉพาะให้หญงิ ชายได้มาเกี้ยวพาราสีกันเปน็ ปกตอิ ยา่ ง ทเ่ี รยี กวา่ “กะลาลา่ เซอ” ของอาขา่ หรอื สามารถกระทาำ ไดใ้ นทส่ี าธารณะทว่ั ไป ดงั นน้ั การทอ้ งกอ่ นแตง่ จงึ ไมไ่ ดเ้ ปน็ ปญั หาใหญใ่ นเผา่ และผหู้ ญงิ ชนเผา่ มกั แตง่ งาน เม่ืออายนุ อ้ ย หลงั จากแตง่ งาน ผหู้ ญงิ ต้องไปอยบู่ า้ นผู้ชายและตอ้ งทำางานหนกั ทง้ั งานบ้านและงานในไร ่ และบางเผ่าถอื ว่าการแต่งงานคอื การหาแรงงานเพ่ิม ถือเป็นการซอ้ื ผหู้ ญงิ เข้าบา้ น หากพ่อแม่ฝ่ายหญิงพอใจกับคา่ สินสอดกส็ ามารถ ตกลงใหล้ กู สาวแตง่ งานโดยไมต่ อ้ งถามความสมคั รใจ ขณะทช่ี นเผา่ อาขา่ ถา้ ผหู้ ญงิ ไมส่ ามารถมลี กู ชายได ้ ผชู้ ายสามารถหาภรรยาใหมไ่ ด ้ และในเกอื บทกุ เผา่ ผชู้ าย สามารถมีเมียได้หลายคน ในขณะที่ผู้หญิงเมื่อแต่งงานถือเป็นสมบัติของสาม ี (กฤตยา, 2541) AW_Woman5happy-edit4.indd 140 3/19/18 11:59

ผู้หญงิ ทมี่ ปี ัญหาสถานะบุคคล 141 ผหู้ ญงิ ทแี่ ต่งงานแลว้ เหมือนถกู ขายเปน็ แรงงานในบ้าน ต้องทาำ งานหนัก มผี ู้หญิงจาำ นวนหนึง่ ทนงานหนกั ไมไ่ หวทาำ ให้ต้องหยา่ ร้าง แต่สิ่งที่ตอ้ งเจอต่อไป คอื อาจถูกเรยี กคนื สินสอด ตอ้ งมีการไตส่ วน และหลายเผ่ามีวฒั นธรรมไมย่ อม ใหล้ กู สาวทแ่ี ตง่ งานออกไปแลว้ กลบั มาอยบู่ า้ นเดมิ ทาำ ใหผ้ หู้ ญงิ บางคนทห่ี ยา่ รา้ ง ตอ้ งออกไปทาำ งานนอกหมบู่ า้ น หรอื หลายคนไมม่ ที ไ่ี ปและไมม่ ที างเลอื กตอ้ งทน รบั สภาพเปน็ แรงงานในครวั เรอื นตอ่ ไป ความไมเ่ ปน็ ธรรมทางเพศทแ่ี ฝงมาในรปู ของขนบประเพณวี ฒั นธรรมลกั ษณะน ้ี ทท่ี าำ รา้ ยสขุ ภาพกาย ใจ และทาำ ใหผ้ หู้ ญงิ ใช้ชวี ิตทีไ่ รท้ างเลอื กและไรท้ างออก ถกู กระทำาซ้ำาๆ สง่ ตอ่ ไปยงั ผู้หญิงรนุ่ ต่อรุ่น จนกลายเปน็ เรอ่ื งปกติ ในชว่ ง 5 ปที ผ่ี า่ นมานไ้ี ดม้ คี วามพยายามทาำ งานในกลมุ่ ผหู้ ญงิ ชนเผา่ เพอ่ื แก้ ปญั หาความไมเ่ ปน็ ธรรมทางเพศน ้ี โดยเฉพาะในกรณที ล่ี กู สาวแตง่ งานแลว้ หากหยา่ หรือสามตี าย หรอื ถูกไล่ออกจากบา้ นสาม ี ไม่สามารถกลบั มาอยบู่ า้ นเดมิ ตนเอง ได้ ซ่ึงเร่มิ ประสบความสาำ เรจ็ ในบางชมุ ชนและในบางเผ่า (รบั ลูกสาวกลบั บา้ น: ขจดั ความไมเ่ ทา่ เทยี มทางเพศในชมุ ชนมง้ ดว้ ยพธิ กี รรม, 28 พฤศจกิ ายน 2560) 5.5 การดำาเนินงานเกีย่ วกบั ผหู้ ญิงท่มี ปี ญั หาสถานะบคุ คลในปัจจบุ ัน จากตารางท ่ี 4.4 พบวา่ การดาำ เนนิ งานเกย่ี วกบั ผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล ในปัจจุบันยังไม่มีเป็นการเฉพาะ การดำาเนินงานทั้งหมดเป็นไปในภาพรวมไม่ จาำ แนกแยกเพศหรอื มมี าตรการพเิ ศษเฉพาะสาำ หรบั ผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คล ปจั จบุ นั มกี ารดาำ เนนิ งานเพอ่ื ชว่ ยใหผ้ มู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คลเขา้ ถงึ สทิ ธใิ นการพาำ นกั ในประเทศไทยเปน็ การชว่ั คราวในเขตพน้ื ทค่ี วบคมุ สทิ ธทิ างการศกึ ษาและสทิ ธิ เดินทางออกนอกพืน้ ทีเ่ พื่อเขา้ เรยี นในสถานศกึ ษา และสิทธกิ ารรักษาพยาบาล ส่วนสิทธิทยี่ งั ไมม่ กี ารดาำ เนนิ นโยบายทช่ี ัดเจน คือ สทิ ธิในการทำางาน การดาำ เนนิ งานทส่ี ง่ ผลบวกแกผ่ มู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คล เพอ่ื ชว่ ยใหเ้ ขา้ ถงึ สทิ ธิ ดา้ นตา่ งๆ ไดม้ ากกวา่ เดมิ เชน่ เรอ่ื งทอ่ี ยอู่ าศยั มปี ระกาศของกระทรวงมหาดไทย AW_Woman5happy-edit4.indd 141 3/19/18 11:59

142 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- งิ กลุม่ เฉพาะ: วันที่ 1 ตลุ าคม พ.ศ. 2551 อนุญาตให้ผู้มปี ญั หาสถานะบคุ คล/คนไร้สัญชาติ พาำ นกั อาศยั ชว่ั คราวในเขตพน้ื ทค่ี วบคมุ เรอ่ื งการศกึ ษา มมี ตคิ ณะรฐั มนตร ี วนั ท่ี 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2547 และระเบยี บกระทรวงศกึ ษาธิการว่าด้วยเรื่องการรับ นกั เรยี นนกั ศกึ ษาเขา้ สถานศกึ ษา พ.ศ. 2548 เพอ่ื ใหม้ กี ารจดั การศกึ ษาแกบ่ คุ คล ทไ่ี มม่ หี ลกั ฐานทางทะเบยี นราษฎรห์ รอื ไมม่ สี ญั ชาตไิ ทย อยา่ งไรกด็ ยี งั พบปญั หาการ ปฏบิ ตั ใิ นบางพน้ื ทเ่ี นอ่ื งจากความไมร่ ขู้ องผทู้ ม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คลและหนว่ ยงาน ทเ่ี กย่ี วขอ้ ง รวมถงึ ทศั นคตขิ องผบู้ งั คบั ใชก้ ฎหมายและหนว่ ยงานทเ่ี กย่ี วขอ้ ง และ ตามมาดว้ ยประกาศของกระทรวงมหาดไทย วนั ท ่ี 2 กมุ ภาพนั ธ ์ 2553 อนญุ าต ให้ผูม้ ีปัญหาสถานะบุคคล/ไร้สญั ชาติออกนอกพื้นทีค่ วบคุมเปน็ การชัว่ คราว เพื่อเข้าเรียนในสถานศึกษา ส่วนสิทธิในการทำางานยังไม่มีกฎหมายนโยบายที่ ชดั เจน ทาำ ใหค้ นไรส้ ัญชาตถิ กู ปฏิเสธการจ้างงานหรอื ถูกเอาเปรยี บ ไมส่ ามารถ ไดท้ าำ งานตรงกบั ความรทู้ ไ่ี ดศ้ กึ ษาอบรมมา การไมไ่ ดค้ รอบครองทรพั ยากรเพอ่ื ใชใ้ น การประกอบอาชีพ อาจถูกล่อลวงให้ทาำ อาชพี ทผ่ี ดิ กฎหมาย (คณะกรรมาธิการ วิสามญั ศึกษาปญั หาการบงั คับใช้กฎหมายและแนวทางแก้ไขการไร้สถานะและ สทิ ธขิ องบคุ คลในประเทศไทย วฒุ สิ ภา, 2554) ประกอบกบั การมพี ระราชบญั ญตั ิ การทาำ งานของคนตา่ งดา้ ว พ.ศ.2551 ไมเ่ ออ้ื ใหผ้ มู้ ปี ญั หาสถานะบคุ คล/ไรส้ ญั ชาติ ได้ประกอบอาชีพตามวุฒิการศึกษาทำาให้ไม่สามารถมีอาชีพท่ไี ด้รับการค้มุ ครอง ตามกฎหมาย (กฤตยา, 2554) เรอ่ื งการเขา้ ถงึ สทิ ธบิ รกิ ารทางสขุ ภาพ มกี องทนุ ใหส้ ทิ ธ ิ (คนื สทิ ธ)ิ ขน้ั พน้ื ฐาน ดา้ นสาธารณสขุ ใหก้ ลมุ่ บคุ คลทม่ี ีปญั หาสถานะและสทิ ธิ ตามมตคิ ณะรัฐมนตร ี วนั ท ่ี 23 มนี าคม 2553 ทค่ี ลา้ ยเปน็ กองทนุ รกั ษาพยาบาลเฉพาะกจิ ทถ่ี กู ตง้ั ขน้ึ มา เพอ่ื ดแู ลสทิ ธกิ ารรกั ษาพยาบาลสาำ หรบั กลมุ่ บคุ คลทม่ี ปี ญั หาสถานะและสทิ ธทิ ย่ี งั รอการพสิ จู นส์ ทิ ธอิ ย ู่ ปจั จบุ นั ดแู ลประชากรประมาณ 4.5 แสนคน และเมอ่ื วนั ท่ี 20 เมษายน 2558 คณะรฐั มนตรไี ดอ้ นมุ ตั เิ พม่ิ กลมุ่ คนรอการพสิ จู นส์ ถานะและ สิทธิที่ตกค้าง 208,631 คน ใหไ้ ด้รับสิทธนิ ้ ี (ววิ ฒั น์, 2558) AW_Woman5happy-edit4.indd 142 3/19/18 11:59

ผู้หญิงท่มี ปี ัญหาสถานะบคุ คล 143 ถงึ แมป้ จั จบุ นั จะมกี องทนุ ใหส้ ทิ ธ ิ (กองทนุ คนื สทิ ธ)ิ ขน้ั พน้ื ฐานดา้ นสาธารณสขุ ให้ผูม้ ีปญั หาสถานะบุคคลสามารถซ้ือบตั รสุขภาพไดแ้ ลว้ กต็ าม แต่คณุ ภาพการ ใหบ้ รกิ ารยงั เหลอ่ื มลาำ้ มากเมอ่ื เทยี บกบั กองทนุ ดา้ นสขุ ภาพอน่ื การบรหิ ารจดั การ กองทนุ สง่ ผลใหเ้ กดิ ความความเหลอ่ื มลาำ้ ในดา้ นการบรกิ ารรกั ษาพยาบาล เนอ่ื งจาก เปน็ กองทนุ ขนาดเลก็ ทาำ ใหง้ บประมาณดา้ นการบรหิ ารจดั การมจี าำ กดั อกี ทง้ั กลมุ่ ประกนั สขุ ภาพ สำานกั งานปลดั กระทรวงสาธารณสขุ ท่ีรับผิดชอบกองทนุ น้ี มี เจา้ หนา้ ทท่ี าำ งานไมก่ ค่ี น ทง้ั ยงั ตอ้ งดกู องทนุ รกั ษาพยาบาลแรงงานขา้ มชาตทิ าำ ให้ งานล้นมือและดแู ลปญั หาไม่ท่ัวถึง (วิวัฒน,์ 2558) กลา่ วโดยสรปุ ถงึ แมจ้ ะมนี โยบายและการดาำ เนนิ การเพอ่ื ใหผ้ มู้ ปี ญั หาสถานะ บคุ คลเขา้ ถงึ สทิ ธดิ า้ นตา่ งๆ เชน่ เรอ่ื งทอ่ี ยอู่ าศยั การศกึ ษา และบรกิ ารดา้ นสขุ ภาพ แตก่ ารปฏบิ ตั จิ รงิ ในทกุ ดา้ นกย็ งั คงมขี อ้ ตดิ ขดั ทาำ ใหไ้ มส่ ามารถไดร้ บั สทิ ธดิ งั กลา่ ว ได้อย่างที่ควรเป็น ส่วนประเด็นปัญหาของผู้หญิงที่มีปัญหาสถานะบุคคลก็ยัง ไม่ไดร้ ับหยิบยกมาพิจารณาเพอ่ื กำาหนดเป็นนโยบายแนวทางแกไ้ ขปัญหา 6.�สรุป ในภาพรวมแลว้ ผ้หู ญงิ ทมี่ ปี ัญหาสถานะบคุ คลในประเทศไทยในปจั จุบนั ยงั ถกู รดิ รอนสทิ ธทิ จ่ี าำ เปน็ ตอ่ การดาำ เนนิ ชวี ติ ในหลายๆ ดา้ น เรม่ิ จากประสบปญั หา ไม่มีที่พำานักอย่างถาวร การถูกจำากัดพื้นที่การเดินทางให้อยู่เฉพาะเขตควบคุม เขา้ ไมถ่ งึ การศกึ ษา อาชพี และบรกิ ารดา้ นสขุ ภาพ ตอ้ งดาำ เนนิ ชวี ติ ในสภาพเงอ่ื นไข ทไ่ี มส่ ง่ เสรมิ สขุ ภาพหรอื คณุ ภาพชวี ติ ทด่ี ี และแมจ้ ะพยายามพฒั นาตวั เอง อยา่ งไร กต็ ามกไ็ มส่ ามารถกา้ วพน้ เงอ่ื นไขโครงสรา้ งทางสงั คมทไ่ี มเ่ ปน็ ธรรมได ้ เชน่ แมจ้ ะ มีการศึกษาสูงแต่ก็ไม่สามารถเข้าทำางานตามการศึกษาเพือ่ ให้ก้าวหน้าในอาชีพ ทีม่ ่ันคงและได้รบั การค้มุ ครองตามกฎหมายได ้ ตอ้ งทำางานท่ีใชแ้ รงงานมรี ายได้ นอ้ ยและไมไ่ ดร้ บั การคมุ้ ครองทาำ ใหไ้ รอ้ าำ นาจตอ่ รอง ไรท้ รพั ยากรทจ่ี าำ เปน็ ตอ่ การ มสี ขุ ภาพและคณุ ภาพชวี ติ ทด่ี ี ปรากฏการณท์ ผ่ี หู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คลตอ้ ง AW_Woman5happy-edit4.indd 143 3/19/18 11:59

144 การสํารวจข้อมูลสุขภาวะผู้ห- งิ กลุ่มเฉพาะ: เผชิญดังกล่าวนี้ เกิดปัจจัยสังคมที่สำาคัญคือแนวคิดเรื่องการเป็นรัฐสมัยใหม่ ชาตนิ ยิ ม แมป้ จั จบุ นั จะมนี โยบายหรอื กฎหมายเพอ่ื ชว่ ยปรบั เงอ่ื นไขการดาำ เนนิ ชวี ติ ของผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คลในหลายดา้ น เชน่ ทอ่ี ยอู่ าศยั การศกึ ษา และ การเขา้ ถงึ บรกิ ารดา้ นสขุ ภาพ แตใ่ นทางปฏบิ ตั กิ ย็ งั ไดร้ บั บรกิ ารทแ่ี ตกตา่ งเหลอ่ื มลาำ้ อยใู่ นทกุ ดา้ น เพราะนโยบายกฎหมายเหลา่ นเ้ี กดิ มาเพอ่ื บรรเทาสภาพชวี ติ ทย่ี าก ลาำ บากในขณะทร่ี อการพสิ จู นส์ ญั ชาตไิ มไ่ ดม้ งุ่ แกป้ ญั หาเรอ่ื งสขุ ภาพและคณุ ภาพ ชวี ติ ของผู้ทม่ี ปี ัญหาสถานะบุคคลอย่างเต็มที่ กลา่ วไดว้ า่ คุณภาพการใหบ้ ริการต่อผ้มู ีปัญหาสถานะบคุ คลยังมีความ เหลอ่ื มลาำ้ อยมู่ าก และปญั หาเฉพาะของผหู้ ญงิ ชาตพิ นั ธก์ุ ย็ งั ไมไ่ ดร้ บั การพจิ ารณา หรอื นาำ เสนอใหเ้ หน็ อยา่ งเดน่ ชดั อกี ทง้ั ผหู้ ญงิ ทม่ี ปี ญั หาสถานะบคุ คลซง่ึ สว่ นใหญ่ เปน็ ผหู้ ญงิ ชาตพิ นั ธช์ุ นกลมุ่ นอ้ ย ตอ้ งเผชญิ กบั ขนบประเพณที เ่ี อาเปรยี บและกดข่ี ทางเพศในกลุ่ม/เผา่ ของตนอยา่ งไรท้ างออกอีกด้วย AW_Woman5happy-edit4.indd 144 3/19/18 11:59

ผู้หญิงที่มีปญั หาสถานะบคุ คล 145 เอกสารอา้ งอิง กฤตยา อาชวนิจกลุ และกลุ ภา วจนสาระ. (2556). การยา้ ยถิ่นไมป่ กติกับขอ้ เท็จจรงิ ของ แรงงานข้ามชาตแิ ละผมู้ ปี ัญหาสถานะบคุ คลในประเทศไทย. รายงานวิจยั เสนอต่อ สาำ นักงานกองทุนสนบั สนุนการสรา้ งเสริมสุขภาพ (สสส.) [เอกสารอดั สาำ เนา]. กฤตยา อาชวนจิ กลุ . (2541). โสเภณชี าวเขาและชนกลมุ่ นอ้ ยกบั ขบวนการคา้ หญงิ ในประเทศ ไทยและขา้ มชาต.ิ ชุดโครงการวจิ ยั ประเมินสถานภาพองค์ความรูเ้ ร่ือง “สถานภาพ และการดาำ รงชวี ติ ของชาวเขาและชนกลมุ่ นอ้ ยในประเทศไทย”. กรงุ เทพฯ: สาำ นกั งาน กองทุนสนบั สนุนการวิจัย (สกว.). [เอกสารอดั สาำ เนา]. กฤตยา อาชวนจิ กลุ . (2554). การจดั ระบบคนไรร้ ฐั ในบรบิ ทประเทศไทย. ใน สรุ ยี พ์ ร พนั พง่ึ และมาล ี สนั ภวู รรณ ์ (บรรณาธกิ าร). ประชากรและสงั คม 2554: จดุ เปลย่ี นประชากร จดุ เปลีย่ นสังคมไทย (103-126). นครปฐม: สาำ นกั พิมพ์ประชากรและสงั คม. กลุ่มประกันสขุ ภาพ กระทรวงสาธารณสขุ . (6 กรกฎาคม 2560). รายงานการขนึ้ ทะเบียน ประจำาเดอื นมิถุนายน ณ วันท่ี 30 มถิ นุ ายน 2560. คน้ เมือ่ 10 กรกฎาคม 2560, จาก http://state.cfo.in.th/Portals/0/แจง้ ขา่ วหนว่ ยงาน/เดอื นมถิ นุ ายน60.pdf กลมุ่ วจิ ัยและพัฒนานโยบาย สาำ นักนโยบายและแผนการศึกษาขัน้ พน้ื ฐาน สำานกั งานคณะ กรรมการการศกึ ษาขน้ั พน้ื ฐาน กระทรวงศกึ ษาธกิ าร. (2558). รายงานประจาำ ป ี 2558 สำานักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน กระทรวงศึกษาธิการ. กรุงเทพฯ: สำานกั งานคณะกรรมการการศกึ ษาขน้ั พ้นื ฐาน กระทรวงศึกษาธกิ าร. กาญจนา เทยี นลาย และธรี นงค ์ สกลุ ศร.ี (2555). ประชากรชายขอบ: มมุ มองในเชงิ จาำ นวน และการกระจาย. ใน กลุ ภา วจนสาระ และกฤตยา อาชวนิจกุล (บรรณาธกิ าร). ประชากรและสงั คม 2555: ประชากรชายขอบและความเปน็ ธรรมทางสงั คม (37-60). นครปฐม: สำานักพิมพป์ ระชากรและสงั คม. กุลภา วจนสาระ. (2555). มองหาความเป็นธรรมในสังคมไทยผา่ นคนชายขอบ. ใน กลุ ภา วจนสาระ และกฤตยา อาชวนจิ กลุ (บรรณาธิการ). ประชากรชายขอบและความ เป็นธรรมในสงั คมไทย (17-36). นครปฐม: สาำ นกั พิมพ์ประชากรและสงั คม. คณะกรรมการสทิ ธมิ นษุ ยชนแหง่ ชาต.ิ (2558). รายงานการประเมนิ สถานการณส์ ทิ ธมิ นษุ ยชน ในประเทศไทย และรายงานผลการปฏบิ ตั งิ านประจาำ ป ี 2557. คน้ เมอ่ื 23 พฤษภาคม 2560, จาก http://www.nhrc.or.th/getattachment/4533fa69-fa52-40f6- bff6-c6f25d213688/รายงานผลการปฏบิ ตั ิงานประจาำ ปี-2558.aspx AW_Woman5happy-edit4.indd 145 3/19/18 11:59

คณะกรรมาธกิ ารวสิ ามญั ศกึ ษาปญั หาการบงั คบั ใชก้ ฏหมายและแนวทางแกไ้ ขการไรส้ ถานะ และสทิ ธขิ องบคุ คลในประเทศไทย วุฒิสภา. (2554). ปญั หาสถานะและสทิ ธิของ บุคคลในประเทศไทย. กรงุ เทพฯ: สาำ นักงานเลขาธิการวฒุ ิสภา. ทาำ ความรู้จกั “แรงงานขา้ มชาติ” ในไทย พลเมอื งช้ัน 2 - สขุ ภาพชั้นลา่ งสุด (ตอนท่ี 1). (1 สิงหาคม 2559). Hfocus. ค้นเมื่อ 14 พฤษภาคม 2560, จาก https://www. hfocus.org/content/2016/08/7579 ปลดลอ็ กให้คนต่างด้าวอยเู่ มอื งไทยมานาน-ผรู้ อพิสจู นส์ ัญชาติไทยทาำ งานได้ทกุ ประเภท. (15 พ.ย. 2559). ประชาไท. คน้ เมอ่ื 10 กรกฎาคม 2560, จาก https://prachatai. com/journal/2016/11/68838 ระบบคลังข้อมูล สำานักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ. (2560). จำานวนครั้งของผู้มาใช้ สิทธติ ามหลักสทิ ธิประกันสุขภาพแหง่ ชาติ แยกตามกลมุ่ ผใู้ ช้บรกิ าร ปีงบประมาณ 2555-2559 (คนไข้นอก - OPD). [เอกสารอัดสำาเนา]. รงั สรรค ์ มณเี ลก็ . (18 พฤษภาคม 2560). ตารางท ่ี 28 จาำ นวนนกั เรยี นตดิ G ปกี ารศกึ ษา 2559. [จดหมายอิเลก็ โทรนกิ ส]์ . รบั ลกู สาวกลบั บา้ น: ขจดั ความไมเ่ ทา่ เทยี มทางเพศในชมุ ชนมง้ ดว้ ยพธิ กี รรม. (28 พฤศจกิ ายน 2560). BBC Thai. คน้ เมอ่ื 30 พฤศจกิ ายน 2560, จาก http://www.bbc.com/ thai/thailand-42148052) ววิ ฒั น์ ตามี:่ การไรส้ ญั ชาติคือความอยุตธิ รรม. (26 กมุ ภาพนั ธ์ 2558). Hfocus. ค้นเม่อื 17 กมุ ภาพนั ธ ์ 2560, จาก https://www.hfocus.org/content/2015/02/9385 สำานักงานปลัดกระทรวง กระทรวงศึกษาธิการ. (2559). คู่มือและแนวปฏิบัติสำาหรับการ จดั การศกึ ษาแกบ่ คุ คลทไ่ี มม่ หี ลกั ฐานทะเบยี นราษฏรหรอื ไมม่ สี ญั ชาตไิ ทย. กรงุ เทพฯ: โรงพิมพ์ชมุ นุมสหกรณก์ ารเกษตรแห่งประเทศไทย. สาำ นักงานรัฐบาลอิเลก็ ทรอนกิ ส์ องค์การมหาชน. (22 กรกฎาคม 2557). เลข 13 หลกั ใน บัตรประชาชนสาำ คัญฉนั ใด. คน้ เม่อื 21 กุมภาพันธ์ 2560, จาก https://www. egov.go.th/th/content/817/78/ สาำ นักงานหลักประกนั สุขภาพแห่งชาต.ิ (10 มีนาคม 2557). สปสช.แจงไมไ่ ด้ตดั สทิ ธคิ์ นไร้ สถานะ 9 หมืน่ คน ยันทาำ ตามมติครม.ทีใ่ หส้ ธ.ดแู ล แจ้งสธ.อย่างเป็นทางการตงั้ แต ่ ธันวา 56 แล้ว. ค้นเมอื่ 23 พฤษภาคม 2560, จาก http://www.nhso.go.th/ frontend/NewsInformationDetail.aspx?newsid=OTU3 AW_Woman5happy-edit4.indd 146 3/19/18 11:59

147 5 ผู้หญงิ บริการ ภายใตก้ รอบความคดิ เรอ่ื งเพศและเพศวถิ ขี องสงั คมไทยทก่ี าำ หนดวถิ ที างเพศ ใหก้ บั คนในสงั คม โดยเฉพาะเพศวถิ ที ต่ี อ้ งเปน็ ความสมั พนั ธต์ า่ งเพศ มเี พศสมั พนั ธ์ ในการแต่งงาน หรือในวัยอันสมควร รวมไปถึงไม่ควรเป็นการค้าหรือซื้อขาย ประเด็นเรื่องเพศหลายลักษณะทีไ่ มอ่ ยภู่ ายใต้แบบแผนทางเพศทสี่ ังคมกำาหนด ขา้ งตน้ น ้ี จงึ กลายเปน็ เรอ่ื งเพศนอกกรอบทม่ี กั ตอ้ งเผชญิ กบั การลงโทษทางสงั คม ในรูปแบบต่างๆ มากน้อยต่างกันบ้างอยู่เสมอ หากกล่าวเฉพาะประเด็นเพศ สมั พนั ธ์ทเี่ ปน็ การซื้อขายหรือการค้าบริการทางเพศนนั้ แมจ้ ะเป็นท่ีรับรกู้ นั โดย ทั่วไปว่ามีธุรกิจเพศพาณิชย์ดำารงอยู่ในสังคมไทยมายาวนาน ดังที่มีบันทึกใน เอกสารประวตั ิศาสตร์สมัยอยธุ ยา (จติ ร, 2518; Thanh-Dam, 1990 อา้ งใน ชาย และคณะ, 2537) หรอื ที่ระบุในกฎหมายเพ่อื ควบคมุ โรคทางเพศ16 ซึง่ เคย ยอมรับอาชีพบริการทางเพศโดยให้จดทะเบียนทั้งสถานบริการ และผู้หญิง บริการ ซึ่งต้องมอี ายไุ ม่ต่าำ กวา่ 15 ปี (Skrobanek, 1983: 32 อา้ งใน ชาย และ 16 ได้แก่ พระราชบญั ญัตปิ อ้ งกันสญั จรโรค ร.ศ. 127 (พ.ศ.2451) ตอ่ มามกี ารระบใุ นประมวลกฎหมาย อาญา พ.ศ. 2499 ลกั ษณะ 9 หมวดทว่ี า่ ดว้ ยความผดิ เกย่ี วกบั เพศ มาตรา 286 ใหก้ ารดาำ รงชพี ดว้ ยรายได้ ของหญงิ คา้ ประเวณเี ปน็ ความผดิ ทางเพศอยา่ งหนง่ึ การคา้ ประเวณจี งึ กลายเปน็ การกระทาำ ทผ่ี ดิ กฎหมาย นบั แตน่ ้ันมา กอ่ นจะออกพระราชบญั ญัติปรามการค้าประเวณ ี พ.ศ. 2503 AW_Woman5happy-edit4.indd 147 3/19/18 11:59

148 การสํารวจข้อมลู สขุ ภาวะผู้ห- ิงกล่มุ เฉพาะ: คณะ, 2537: 3) แตท่ วา่ มาตรการเชงิ นโยบายท่รี ัฐไทยใช้มาตลอดก็คอื การออก กฎหมายปรามไม่ยอมรับให้มีการค้าบริการทางเพศ และกำาหนดให้เป็นความ ผิดตามกฎหมายในเวลาต่อมา ดังน้ัน การใหบ้ รกิ ารทางเพศที่แลกกับเงินตอบ แทนนั้นจงึ เปน็ เพศวิถีนอกกรอบนอกแบบแผน ทีท่ ัง้ มีบทลงโทษตามกฎหมาย และได้รับบทลงโทษทางสงั คม ผา่ นการตตี รา อคติ และการดถู กู เหยยี ดหยาม ที่ทางและสถานะของผู้หญิงบริการ (ทางเพศ) ในสังคมไทยจึงเป็นภาพที่ ไมเ่ คยชดั เจน ไมอ่ าจมตี วั ตน และไมส่ ามารถมตี าำ แหนง่ แหง่ ทท่ี ช่ี ดั เจนในสงั คมได้ แมส้ งั คมไทยจะมภี าพเหมารวมของผหู้ ญงิ บรกิ ารวา่ เปน็ หญงิ สาวจากชนบทหา่ งไกล ฐานะยากจน มคี วามเปน็ อยแู่ รน้ แคน้ การศกึ ษานอ้ ย ไรท้ างเลอื กในการประกอบ อาชพี กลายเปน็ แรงงานราคาถกู ในภาคอตุ สาหกรรม ไมย่ ดึ ถอื ศลี ธรรมเรอ่ื งเพศ ใชร้ า่ งกายแลกเงนิ เปน็ แรงงานสาำ คญั ในอตุ สาหกรรมเรงิ รมย ์ อาจเปน็ เหยอ่ื ของ การคา้ มนษุ ยห์ รอื ถกู บงั คบั ลอ่ ลวง ฯลฯ ทง้ั หมดน ้ี สะทอ้ นภาพชวี ติ ผหู้ ญงิ บรกิ าร ทมี่ เี พศวิถนี อกกรอบของผหู้ ญงิ “ดี” (เปดิ งานวิจยั “ค้าบรกิ ารทางเพศ” ฉบับ ‘ชลดิ าภรณ์ ส่งสมั พันธ’์ บนทาง 3 แพร่ง ‘กำาจัด-ควบคมุ -รับรอง’, 10 ตลุ าคม 2554; ยศ, 2534; ชาย และคณะ, 2537) ขณะเดยี วกนั ความพยายามเขา้ ถงึ และ ทาำ ความเขา้ ใจผหู้ ญงิ กลมุ่ นส้ี ว่ นใหญม่ กั ดาำ เนนิ ไปภายใตส้ ถานการณเ์ รอ่ื งโรคตดิ ตอ่ ทางเพศสมั พนั ธ ์ รวมไปถงึ ประเดน็ เรอ่ื งความรนุ แรงและการละเมดิ ทางเพศ ดว้ ยเหตุ ท่ีเปน็ หน่งึ ในกลุ่มเปราะบางหรือกลุ่มเสีย่ งสำาคญั 1.�นยิ าม ประเทศไทยได้ตรากฎหมายที่เกี่ยวข้องโดยตรงกับผู้หญิงบริการนั่นคือ พระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการค้าประเวณี พ.ศ. 2539 ระบุไว้ใน มาตรา 4 ว่า “การคา้ ประเวณหี มายความว่า การยอมรับการกระทาำ ชาำ เราหรือ การยอมรับการกระทำาอื่นใด หรือการกระทำาอื่นใดเพื่อสำาเร็จความใคร่ในทาง กามารมณ์ของผู้อน่ื อันเปน็ การสำาส่อนเพือ่ สนิ จ้างหรือประโยชนอ์ ืน่ ใด ทัง้ นีไ้ ม่ ว่าผู้ยอมรบั การกระทำา และผูก้ ระทำาจะเป็นบุคคลเพศเดียวกันหรือคนละเพศ” AW_Woman5happy-edit4.indd 148 3/19/18 11:59

ผู้หญงิ บรกิ าร 149 นอกจากนี้ยังระบุให้ผู้ค้าประเวณีต้องมีความผิดอาญาตามมาตรา 5 “ผู้ใดเข้า ตดิ ตอ่ ชกั ชวนแนะนาำ ตวั ตดิ ตาม หรอื รบเรา้ บคุ คลตามถนน หรอื สาธารณสถาน หรอื กระทาำ การดงั กล่าวในทีอ่ ่นื ใด เพือ่ การคา้ ประเวณอี ันเปน็ การเปดิ เผยและ นา่ อบั อายหรอื เปน็ ทเ่ี ดอื ดรอ้ นราำ คาญแกส่ าธารณชน ตอ้ งระวางโทษปรบั ไมเ่ กนิ หนึ่งพันบาท” ซึ่งเป็นการรับรองให้บริการทางเพศเป็นความผิดและกำาหนด บทลงโทษผู้ที่ค้าบริการ ขณะที่บทบัญญัติในกฎหมายที่อาจจะถือว่าให้ความ คมุ้ ครองผคู้ า้ บรกิ าร เฉพาะกรณที ถ่ี กู บงั คบั ลอ่ ลวง คอื พระราชบญั ญตั มิ าตรการ ในการปอ้ งกนั และปราบปรามการคา้ หญงิ และเดก็ พ.ศ. 2540 และพระราชบญั ญตั ิ ปอ้ งกนั และปราบปรามการคา้ มนษุ ย ์ (ฉบบั ท ่ี 3) พ.ศ. 2560 ทก่ี าำ หนดบทลงโทษ ผแู้ สวงหาประโยชนโ์ ดยมชิ อบ ซง่ึ ไดแ้ ก ่ การแสวงหาประโยชนจ์ ากการคา้ ประเวณี การผลติ หรอื เผยแพรว่ ตั ถหุ รอื สอ่ื ลามก การแสวงหาประโยชนท์ างเพศในรปู แบบ อน่ื การเอาคนลงเปน็ ทาสหรอื ใหม้ ฐี านะคลา้ ยทาส การนาำ คนมาขอทาน การตดั อวยั วะเพ่ือการคา้ การบังคบั ใชแ้ รงงานหรือบรกิ าร หรือการอ่นื ใดทีค่ ลา้ ยคลงึ กันอนั เป็นการขูดรีดบุคคล ไม่วา่ บคุ คลนน้ั จะยนิ ยอมหรือไมก่ ต็ าม การศกึ ษาผหู้ ญงิ บรกิ ารในโครงการนข้ี อกาำ หนดนยิ ามของ “ผหู้ ญงิ บรกิ าร” ว่าหมายถงึ ผู้หญงิ ทีท่ าำ งานให้บรกิ ารทางเพศ ทงั้ ท่โี ดยสมคั รใจหรอื ถูกบงั คับ ลอ่ ลวงใหค้ ้าบรกิ ารอยู่ในประเทศไทย 2.�จำ�นวนและสถานการณ์ของผู้หญงิ บริการ 2.1 เนือ่ งจากสังคมไทยไมย่ อมรบั และให้ทที่ างกับการคา้ บริการการทาำ ความเข้าใจสถานการณ์ของผู้หญิงบรกิ ารจึงทำาได้เพยี งคาดประมาณ เทา่ นน้ั ทง้ั จำานวนผู้ใหบ้ รกิ ารและสถานบริการทางเพศ ประเทศไทยไมเ่ คยมตี วั เลขจาำ นวนผคู้ า้ บรกิ ารอยา่ งเปน็ ทางการ มเี พยี งการ คาดประมาณจากบางองคก์ รหรอื หน่วยงานทท่ี ำางานเกย่ี วข้องเทา่ นัน้ ตัวเลขที่ เชอ่ื ถอื ไดค้ อ่ นขา้ งมากไดจ้ ากการสาำ รวจของกองกามโรค กรมควบคมุ โรค กระทรวง AW_Woman5happy-edit4.indd 149 3/19/18 11:59