เอกสารประกอบการสอน_403-25-16_IM_เผยแพร่_2020

ประโยชน์ในการใชง้ าน ตู้อบลมร้อน ถูกนํามาใช้ในการฆ่าเชื้อจุลินทรีย์สําหรับอุปกรณ์ชนิดเครื่องแก้ว หลอดแก้วทดลอง ปิเปต แก้ว จานเพาะเช้อื แกว้ ใช้ในการอบแห้งเคร่ืองแกว้ ไมใ่ ห้มหี ยดนํ้า เพ่อื ปอ้ งกนั การปนเปื้อนของเช้ือจุลินทรีย์เวลาใช้ งาน รวมท้งั ใช้ในการอบแหง้ ของสิง่ มีชวี ิตที่ตอ้ งการเก็บรักษาให้คงสภาพอยู่ไดน้ าน 2.3.2. ตู้ดูดไอสารเคมีระเหย (Chemical fume hood) ตู้ดูดไอสารเคมีระเหย (ภาพท่ี 2.16) เป็นเครื่องมือท่ีต้องมีในห้องปฏิบัติการทางจุลชีววิทยาและทาง เคมี ซ่ึงเครื่องมือนี้ทําหน้าที่ \"ป้องกันอันตรายของสารเคมีหรือสารระเหย (volatile organic compounds) แก่ ผู้ปฏิบัติงาน เช่น acetone, hexane, formaldehyde และ EtBr เป็นต้น ระหว่างการทํางาน ไม่ว่าจะเป็นจาก การสัมผัสกบั ผิวหนงั โดยตรง หรือทางการหายใจ ภาพที่ 2.16 ตู้ดดู ไอสารเคมี (ทม่ี า: ห้องปฏิบัตกิ ารจุลชีววทิ ยา มทร.สุวรรณภมู ิ, 2559) เทคนิคและการใชเ้ ครือ่ งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 92

ชนดิ ของตู้ดูดไอสารเคมี 1. ตู้ดูดควันแบบต่อท่อ (ducted fume hood) คือตู้ดูดควันท่ีมีการต่อท่อนําอากาศไประบายออกสู่ ภายนอกอาคาร ซึง่ เปน็ ภาพแบบต้ดู ดู ควนั ทีพ่ บได้ทั่วไปในประเทศไทย 2. ตดู้ ูดควนั แบบไร้ทอ่ (ductless fume hood) คือตดู้ ดู ควนั ท่ไี มม่ ีการตอ่ ท่อออกนอกอาคาร แต่จะอาศัย แผงกรองชนิดต่างๆ เพอื่ ดูดซับกลนิ่ สารเคมเี หลา่ น้นั ไว้แทน ส่วนประกอบและหลกั การทํางาน ตัวเครื่องจะมีที่ดูดอากาศภายในเคร่ือง ผ่านทางด้านหน้าของเคร่ืองไปทางผนังด้านหลัง และไหลไปตาม ท่อลมนอกเครื่อง จนส่งออกสู่ภายนอกอาคารในท่ีสุด ซึ่งตําแหน่งการติดตั้งชุดพัดลม (blower หรือ fan) จะอยู่ ภายในเครือ่ งหรอื นอกเคร่ือง และมรี ะบบการกรอง (filtration) การเลือกตู้ดูดควันไอสารเคมี (chemical fume hood) ให้เหมาะกับการใช้งาน แบ่งตามลักษณะการใช้ งานได้ 3 กลมุ่ คือ -กล่มุ ท่ี 1 ใชก้ บั ตวั อย่างท่รี ะเบดิ ได้ -กลุ่มที่ 2 ใช้กับตัวอย่างกรดกัดกร่อนรุนแรง หรือ กรดกัดแก้ว ซ่ึงใช้ในการสังเคราะห์สารต่างๆ ใน อตุ สาหกรรมยาและพอลิเมอร์ เช่น เทฟลอน เปน็ ต้น -กลุม่ ที่ 3 กลุม่ ใชก้ บั กรด ดา่ งทัว่ ไป, สารอินทรยี ์, สารอนนิ ทรยี ์ และตัวทําละลายตา่ งๆ วิธกี ารใช้งานและการบํารงุ รักษา 1. เกบ็ สงิ่ ของทุกอย่างออกจากตู้ดูดไอสารเคมี ยกเว้นส่ิงท่ีตอ้ งใช้งาน 2. จดั ตาํ แหน่งของ กระจกกั้น ใหอ้ ย่ตู ําแหน่งที่เหมาะสม ระหวา่ งผู้ปฏิบัติงาน และตัวงานเสมอ 3. ควรปิดประตู และหนา้ ต่างในหอ้ งปฏิบัติการ ขณะใชง้ านตูด้ ูดไอสารเคมี 4. ไม่ควรเดินผ่านบรเิ วณหน้าตู้ดดู ไอสารเคมีทีก่ าํ ลังเปดิ ทาํ งานอยู่ 5. ไม่ควรย่ืนศีรษะเขา้ ไปในตู้ดดู ไอสารเคมีในขณะใชง้ าน 6. เม่ือตอ้ งการเคลือ่ นย้ายสงิ่ ของต่างๆ ภายในตดู้ ูดไอสารเคมี ควรทําการเคล่อื นย้ายอย่างช้าๆ 7. เมอ่ื ต้องการเปดิ กระจกกัน้ ตดู้ ูดไอสารเคมี ควรเปดิ อย่างชา้ ๆ 8. ตาํ แหน่งของ เครอ่ื งปรบั อากาศ จะต้องอยหู่ า่ งจากที่ตั้งตดู้ ูดควนั ประมาณ 1.50 เมตร (ภาพที่ 2.17) 9. หากมปี ัญหา ไมว่ ่ากรณใี ดๆ เบือ้ งต้นหากผูใ้ ช้งานแก้ไขได้ใหป้ ฏิบัติการแก้ไข หากไม่สามารถแก้ไขได้ให้ รบี แจ้งอาจารย์ผดู้ แู ลหรือเจ้าหน้าที่วิทยาศาสตรท์ ันที เทคนิคและการใช้เคร่อื งมือทางจุลชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 93

ประโยชนใ์ นการใชง้ าน ตู้ดูดควันไอสารเคมี ถูกใช้ในการเตรียมสารระเหยง่าย และมีกลิ่นฉุนรุนแรง เช่น acetone, hexane, formaldehyde และ ethidium bromide เป็นต้น หรือใช้ในการทําละลายสารที่มีตัวทําละลายเป็นพวกสารเคมี ทีเ่ ปน็ อนั ตรายต่อผวิ หนังของผู้ปฏิบตั ิงาน ภาพที่ 2.17 ระยะห่างของเครื่องปรบั อากาศกบั ตู้ดูดควันท่ีเหมาะสม (ที่มา: ชูชาต,ิ 2544) เทคนคิ และการใช้เครอื่ งมือทางจุลชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 94

บทสรุปทา้ ยหนว่ ยท่ี 2 เคร่ืองมือพื้นฐานสําหรับการทํางานของนักจุลชีววิทยา ผู้ปฏิบัติงานได้รับการอบรมจากผู้เชี่ยวชาญให้มี ความรู้เร่ืองส่วนประกอบหลักของเคร่ืองมือ การใช้งานของเคร่ืองมือท่ีถูกวิธี การบํารุงรักษาเครื่องและการแก้ไข อาการผิดปกติเบื้องต้นได้อย่างเหมาะสม รวมทั้งผู้ปฏิบัติงานสามารถคิดวิเคราะห์และเลือกเครื่องมือไปใช้ ประโยชนใ์ นดา้ นต่างๆ ทีเ่ หมาะสม หากกล่าวถงึ กล้องจุลทรรศน์ ในกลมุ่ เคร่อื งมือพื้นฐานมีอยู่ 2 ชนดิ ผู้ปฏิบัติงาน จําเป็นต้องมีความรู้ในการคัดเลือกกล้องจุลทรรศน์สําหรับใช้งานให้เหมาะสมกับชิ้นงาน การใช้กล้องจุลทรรศน์ แบบใช้แสงเลนส์ประกอบ จะมีเลนส์ใกล้วัตถุท่ีมีกําลังขยาย 4 ค่า ได้แก่ 4 เท่า (4X),10 เท่า (10X), 40 เท่า (40X) หรือ 100 เท่า (100X) เป็นต้น ซ่ึงแต่ละกําลังขยายจะส่งผลต่อการขยายภาพท่ีมองภายใต้กล้องให้มีขนาดใหญ่ข้ึน กว่าวัตถุจริงเรื่อยๆ ตามกําลังขยายของเลนส์ใกล้วัตถุท่ีค่าสูงข้ึน หรือ กล้องจุลทรรศน์แบบสเตอริโอ ผู้ปฏิบัติงาน จะต้องพิจารณาได้ว่าควรเลือกกล้องประเภทไหน ศึกษาจุลินทรีย์เพ่ือประโยชน์ด้านใด หากต้องการศึกษา องค์ประกอบภายนอกให้ชัดเจน ควรเลือกกล้องจุลทรรศน์แบบสเตอริโอ และหากต้องการศึกษาองค์ประกอบ ภายในเซลล์จุลินทรีย์ควรเลือกใช้กล้องจุลทรรศน์แบบใช้แสงเลนส์ประกอบ ส่วนเคร่ืองนับจํานวนโคโลนีของ จลุ นิ ทรยี ม์ ไี ว้ชว่ ยผ้ปู ฏิบัติงานนับจํานวนจุลนิ ทรยี ์ในช่วงที่เหมาะสม 30-300 โคโลนี ในปริมาณงานท่ตี อ้ งนับจํานวน มาก ส่วนเคร่ืองชั่งสารมีไว้ช่วยผู้ปฏิบัติงานชั่ง ตวง วัด ปริมาณสารต่างๆ ที่ต้องการความแม่นยําและละเอียดใน การเตรียม ยกตัวอย่าง การเตรียมอาหารสําหรับเล้ียงจุลินทรีย์เฉพาะ เคร่ืองวัดค่าความเป็นกรด-ด่าง อุปกรณ์ เหล่านม้ี ีไวช้ ว่ ยผูป้ ฏิบัตงิ านวัดค่าความเปน็ กรด-ด่างของอาหารเลี้ยงเชอื้ หรือ สารตา่ งๆ ทีเ่ หมาะกบั การเจริญเติบโต ของจุลินทรีย์ท่ีผู้ปฏิบัติงานสนใจศึกษา อ่างนํ้าควบคุมอุณหภูมิมีไว้ช่วยผู้ปฏิบัติงานควบคุมอุณหภูมิของสิ่งท่ี ต้องการศึกษาให้คงที่ ตู้อบลมร้อน ชว่ ยผู้ปฏิบัติงานในการอบฆ่าเชื้อเครื่องแก้วสําหรับงานทางจุลชีววิทยา หรือ ตู้ ดูดไอสารเคมรี ะเหยมีไว้ปกป้องผปู้ ฏบิ ัตงิ านเวลาเตรียมสารเคมีที่มีฤทธเ์ิ ป็นกรด-ด่างรุนแรง รวมทง้ั สารเคมีระเหยที่ ไมม่ ีกลิ่นและมีกลนิ่ ฉุน ผู้ปฏบิ ัติงานหรอื นกั จุลชีววิทยา ต้องมคี วามเชยี่ วชาญในการใชเ้ ครอื่ งมอื พน้ื ฐานเหล่านี้ ด้วย ความรอบคอบในการใช้งานเครื่องมือจะช่วยบํารุงรักษาและยืดอายุการทํางานของเคร่ืองมือต่างๆ ในมีใช้ได้ ยาวนาน เทคนิคและการใช้เคร่อื งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 95

วิธกี ารสอนและกิจกรรม 1. ใชว้ ิธีการสอนบรรยายผ่านสื่อการสอนทเ่ี หมาะสม ร่วมกับการอภปิ ราย หรอื ถาม-ตอบ 2. สอดแทรกและฝึกกระบวนการคดิ อยา่ งมหี ลักการและเหตุผล 3. ยกตัวอยา่ งในเนอื้ หา พรอ้ มภาพประกอบให้นักศึกษาได้เห็นภาพชัดเจน 4. ผูส้ อนสาธิตการใช้เครื่องมอื จริงท่ีมอี ยใู่ นห้องปฏิบัติการ และใหน้ ักศึกษาฝึกปฏิบตั ิเทคนิคทางจุล ชีววทิ ยา ภายใตก้ ารควบคุมดูแลของผู้สอน 5. มอบหมายให้นักศึกษาทํากิจกรรม ฝึกใชเ้ คร่ืองมือของจรงิ ณ หอ้ งปฏิบัติการทางจุลชีววทิ ยา ด้วยตนเอง ช่วงคน้ คว้านอกเวลา สอื่ การสอน เอกสารอา้ งอิง หมายเลข ตามบรรณานุกรมทา้ ยเลม่ (3 4 6 7 และ 10) เอกสารประกอบการสอน เอกสารประกอบการสอนเทคนิคและการใช้เครื่องมือทาง จุลชวี วิทยา โสตทัศนวสั ดุ สอื่ การสอนนาํ เสนอด้วยโปรแกรม Powerpoint ประกอบ การบรรยายสัปดาหท์ ี่ 5 Multimedia LCD projector งานทม่ี อบหมาย 1. ให้ศึกษาค้นคว้าจาก หนงั สอื หรือ งานวิจัยทางจุลชีววิทยา เพ่ิมเติม 2. ให้ศึกษาคน้ คว้าจาก ส่ือการสอนออนไลน์ จากเวป็ ไซต์ต่างๆ 3. ทํากิจกรรมท่ี 2.1 ผู้สอนพานักศึกษาเรียนรู้การใชเ้ คร่อื งมือจริง ณ ห้องปฏิบัติการทาง จุลชวี วิทยา โดยอธิบาย และสาธติ เทคนิค วิธีการปฏิบัติ มีการถาม-ตอบระหว่างการสาธิต และใหน้ ักศึกษาฝึกใช้เคร่ืองมือด้วยตนเอง ภายใต้การควบคมุ ดูแลของผ้สู อน การวัดผล - วิธีการสังเกต - ใบบนั ทึกเวลาเรียน - กิจกรรมทา้ ยช่ัวโมง - กิจกรรมค้นคว้านอกเวลา เทคนิคและการใช้เครอ่ื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 96

บันทึกการสอนและข้อสังเกต - สังเกตพฤติกรรมทแ่ี สดงออกของนกั ศึกษา เชน่ การมวี ินัย การแต่งกาย การตรง-ตอ่ เวลา รวมท้งั การมี สว่ นร่วมของนักศึกษาในช้ันเรยี น - เช็คการมาเข้าเรียนของนกั ศึกษาทุกครงั้ ในชว่ั โมงตามตารางสอน - วัดผลจากการทาํ ข้อสอบกลางภาค - สังเกตพฤติกรรมการมีสว่ นร่วม ความกระตือรือรน้ ในการทํากิจกรรมของนักศึกษา - สังเกตความสามารถในการใช้เครือ่ งมือที่ถูกตอ้ งของผเู้ รียน ชว่ งค้นควา้ นอกเวลา ระดบั การประเมิน มีดังนี้ 1. ระดบั พืน้ ฐาน ผู้เรียนปฏบิ ัติการใช้เครื่องมือได้ตามคําบอกของผู้สอนทุกขั้นตอน 2. ระดบั กลาง ผเู้ รียนปฏบิ ัติการใช้เคร่ืองมือได้ถูกต้อง โดยผู้สอนแนะนาํ ขั้นตอน 50% 3. ระดบั สูง ผ้เู รียนปฏิบัติการใช้เครอ่ื งมือไดถ้ ูกต้อง โดยผู้สอนไม่ตอ้ งอธิบายใดๆ เทคนคิ และการใชเ้ ครอ่ื งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 97

ส่ือการสอนสปั ดาห์ท่ี 5 เทคนคิ และการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 98

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 99

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 100

กจิ กรรมท่ี 2.1 ผู้สอนนําผู้เรียนศึกษาเครื่องมือของจริง ณ ห้องปฏิบัติการจุลชีววิทยา และสาธิตการใช้งานเคร่ืองมือ พ้ืนฐานใช้ศึกษาสัณฐานวิทยาของจุลินทรีย์ เคร่ืองมือพ้ืนฐานใช้เตรียมอาหารเล้ียงเชื้อจุลินทรีย์ และเครื่องมือ พ้ืนฐานที่ใช้ในงานทางจุลชีววิทยา พร้อมทั้งให้นักศึกษาฝึกทักษะการใช้เคร่ืองมือที่ถูกต้องด้วยตนเอง ในช่วง ค้นควา้ นอกเวลา เทคนิคและการใช้เครอื่ งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 101

หน่วยท่ี 3 เคร่ืองมอื เฉพาะทางจุลชีววิทยา (Specific Instruments in Microbiology) เทคนคิ และการใช้เครื่องมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 102

ใบเตรียมการสอน แผนการสอนสปั ดาห์ที่ 6 รหัสวชิ า 403 – 25 – 16 บทเรยี นที่ 3.1 หน่วยท่ี 3 เครอื่ งมือเฉพาะทางจุลชีววิทยา เวลาเรียน 2 ชว่ั โมง บทเรยี นท่ี 3.1 เคร่อื งมอื เฉพาะใช้ศึกษาจุลินทรีย์และเตรียมอาหารเลี้ยงเช้อื จลุ ินทรีย์ จุดประสงคก์ ารสอน 2 ชั่วโมง 3.1 เข้าใจและประยุกตเ์ ครือ่ งมอื เฉพาะใช้ศึกษาจุลินทรียแ์ ละเตรียมอาหาร เล้ียงจุลนิ ทรยี ์ได้เหมาะสม 3.1.1 ยกตวั อยา่ งการใช้กลอ้ งจุลทรรศน์แบบวัตถเุ รอื งแสงได้ถูกต้อง 3.1.2 อธบิ ายและประยุกตใ์ ชห้ ม้อนงึ่ ความดนั ไอนาํ้ ร้อนได้ถูกตอ้ ง 3.1.3 อธิบายและประยุกต์ใช้ต้ปู ลอดเชื้อไดถ้ ูกตอ้ ง เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 103

หน่วยท่ี 3 เคร่อื งมอื เฉพาะทางจลุ ชีววิทยา (Specific Instruments in Microbiology) บทเรยี นที่ 3.1 เครื่องมือเฉพาะใช้ศกึ ษาจุลินทรีย์และเตรยี มอาหารเลี้ยงจุลินทรยี ์ บทนํา ในบทน้ีจะกล่าวถึงเครื่องมือเฉพาะสําหรับนักจุลชีววิทยา ในการทํางานทางจุลชีววิทยาน้ัน เครื่องมือ เฉพาะเป็นเคร่ืองมือท่ีห้องปฏิบัติการมีไว้ จะส่งเสริมสนับสนุนการทํางานในขั้นสูงขึ้นของผู้ปฏิบัติงาน ซ่ึง ผู้ปฏิบัติงานต้องได้รับการอบรมการใช้งานจากผู้เช่ียวชาญไม่น้อยกว่า 3 ครั้ง และต้องผ่านการประเมินจาก ผู้เช่ียวชาญว่าผู้ปฏิบัติงานสามารถใช้งานเคร่ืองมือเฉพาะได้ด้วยตนเอง หรืออาจมีผู้เช่ียวชาญกํากับดูแลระหว่าง การใช้งานเครื่องมือนั้นๆ เป็นบางครั้ง เครื่องมือเฉพาะ ได้แก่ กล้องจุลทรรศน์แบบฟลูออเรสเซนต์ เคร่ืองน่ึงความ ดันไอน้ําร้อน ตู้ปลอดเช้ือ เป็นต้น เครื่องมือเหล่านี้ถูกจัดจําแนกอยู่ในกลุ่มเครื่องมือเฉพาะ ผู้ปฏิบัติงานหรือนักจุล ชีววิทยาต้องรู้ส่วนประกอบหลักของเครื่องมือ การใช้งานของเครื่องมือให้เหมาะสมกับชิ้นงาน การบํารุงรักษาและ การแก้ไขอาการผิดปกติเบื้องต้นได้อย่างเหมาะสม และการนําไปใช้ประโยชน์ร่วมกับงานด้านต่างๆ เชิงบูรณาการ เนื่องจากเคร่ืองมือเฉพาะทางจุลชีววิทยา เป็นเครื่องมือที่มีในห้องปฏิบัติการ หรือศูนย์เครื่องมือกลาง ผู้ปฏิบัติงาน ต้องได้รับความรู้จากผู้เชี่ยวชาญและผ่านการฝึกอบรมการใช้เคร่ืองมือชนิดน้ันๆ ก่อนท่ีจะลงมือปฏิบัติงานด้วย ตัวเอง และบางครงั้ อาจจําเปน็ ต้องมีผ้เู ช่ียวชาญกาํ กับดูแลระหวา่ งการใช้งานเครอื่ งมือ 3.1.1 กลอ้ งจุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง (Fluorescent microscope) กล้องจุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง (ภาพท่ี 3.1) กล้องจุลทรรศน์ชนิดน้ีใช้หลักการย้อมสีท่ีมีคุณสมบัติ เรืองแสง (fluorescent dye) แทรกเข้าไปภายในเซลล์ของจุลินทรีย์ หรือ องค์ประกอบภายในเซลล์ท่ีต้องการ ศึกษา เช่น นิวเคลียส ไมโทรคอนเดรีย เพอรอกซิโซม เป็นต้น โดยส่วนประกอบของกล้องมีแหล่งกําเนิดแสงท่ีมี ความยาวคล่ืนเดียวกับการเรืองแสงของสารย้อมสีเรืองแสงน้ันๆ บนพื้นหลังสีดําหรือสีเข้ม ชนิดของสารเรืองแสง (fluorescent marker) มีดงั นค้ี อื fluorescein DAPI, GFP, IgG หรือ propidiumiodide เทคนคิ และการใช้เคร่ืองมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 104

ภาพที่ 3.1 กล้องจุลทรรศน์แบบวัตถเุ รืองแสง (ท่มี า: หอ้ งปฏิบัติการกลาง ม.มหิดล, 2557) สว่ นประกอบและหลักการทํางาน 1. แหล่งกาํ เนิดแสง 2. แสงเฉพาะท่ีความยาวคลื่นตา่ งๆ สําหรับการดูดกลืนแสงของสารย้อมสี (fluorophore) 3. ตัวกรองความยาวคล่ืนแสงทส่ี ะท้อนไปที่วตั ถุ 4. Dichromatic mirror ปรซิ มึ สะท้อนสารเรอื งแสง 5. ตัวกรองสาํ หรบั เกบ็ คลนื่ แสงสว่ นเกินท่ปี ลดปล่อยออกมาเกินในการตกกระทบบนวตั ถุ 6. พื้นหลงั วตั ถุสีดําหรือสีเข้ม วธิ ีการใชง้ านและการบํารงุ รักษา 1. ตัง้ ระยะห่างของเลนส์ใกล้ตาใหพ้ อ เหมาะกับนยั นต์ าของผู้ใช้กล้องท้ังสองขา้ ง จะทําใหจ้ อภาพท่ีเห็นอยู่ ในวงเดยี วกัน 2. ปรับโฟกัสเลนส์ใกล้ตาทีละข้างจนชัดเจน ถ้าหากต้องการศึกษาจุดใดจุดหน่ึงของตัวอย่างให้ปรับโฟกัส ของเลนส์ ใกล้วัตถทุ ่ีมีกาํ ลงั ขยายสูงกอ่ น เพราะจะทําให้เห็นภาพวัตถุไดช้ ัดเจนทั้งกําลังขยายสูงและกาํ ลังขยายตํ่า 3. ควรดูแลรักษากล้องให้สะอาดอยู่เสมอ และเม่ือไม่ได้ใช้กล้องควรใช้ถุงคลุมกล้องไว้เสมอ เพ่ือป้องกัน ฝนุ่ ละออง และส่ิงสกปรกเข้าไปสัมผสั กบั เลนส์ของกลอ้ ง 4 ในการทําความสะอาดหรือการประกอบกล้อง ควรทําด้วยความระมัดระวัง อย่าให้ชิ้นส่วนถูกกระแทก หรือหลุดตกหล่น กรณีที่กล้องหรือส่วนประกอบใดๆ ของกล้องตกหรือกระแทก จะมีผลให้เมื่อประกอบกล้องแล้ว ภาพทเี่ ห็นไม่คมชัด เป็นเพราะระบบภายใน (ปรซิ มึ ) อาจเกิดการคลาดเคลื่อนได้ ซึง่ กรณนี ้ี ควรส่งให้กับบริษัทซ่อม เพราะการตัง้ ศูนยข์ องปรซิ ึมและระบบเลนส์ภายในนน้ั ต้องใช้เครือ่ งมือทซี่ บั ซอ้ นและความชํานาญของช่าง 5. ห้ามใช้มือหรือส่วนใดๆ ของร่างกาย สัมผัสถูกส่วนที่เป็นเลนส์ และหลีกเลี่ยงการนําเลนส์ออกจากตัว กล้อง เทคนิคและการใชเ้ ครอ่ื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 105

6. ในกรณีท่ีถอดเลนส์ออกจากตัวกล้อง ควรใช้ฝาครอบด้วยทุกครั้งเพ่ือป้องกันไม่ให้ฝุ่นละอองเข้าไปข้าง ใน ซ่งึ อาจทําใหเ้ กดิ ความไมช่ ดั ของการมองภาพ 7. ควรหมุนปรับปุ่มปรับความฝืดเบาให้พอดี ไม่หลวมเกินไป ซ่ึงจะทําให้แท่นวางสไลด์เล่ือนหมุดลงมาได้ ง่าย หรือฝดื จนเกนิ ไปทาํ ใหก้ ารทาํ งานช้าลง 8. ปุ่มปรับภาพหยาบนั้น ควรหมุนในลักษณะทวนเข็มนาฬิกาอย่างช้าๆ จนกว่าจะได้ภาพ ห้ามปรับปุ่ม ปรับภาพทง้ั ซ้ายและขวาของตวั กลอ้ งในลักษณะสวนทางกนั เพราะนอกจากจะไม่ได้ภาพตามต้องการแล้ว ยังจะทํา ใหเ้ กดิ การขดั ข้องของฟันเฟือง 9. ในกรณีต้องการใช้แสงมากๆ ควรใช้การปรับไดอะแฟรม แทนการปรับเร่งไฟไปตําแหน่งที่กําลังแสง สว่างสุด (กรณหี ลอดไฟ) จะทําให้หลอดไฟมอี ายุยาวขน้ึ 10. ก่อนปิดสวิตช์ไฟทกุ ครั้งควรหรี่ไฟก่อนเพือ่ ยืดอายุการใช้งาน และเม่อื เลิกใช้ก็ควรปิดสวิตช์ทุกคร้ัง 11. การเสยี บปล๊ักไฟของตัวกล้องไมค่ วรใชร้ ่วมกนั กบั เคร่ืองใช้ไฟฟ้าอ่นื เพราะจะทําใหห้ ลอดไฟขาดง่าย 12. หลังจากเช็ดส่วนใดๆ ของกล้องก็ตาม ถ้าไม่แน่ใจว่าแห้งหรือปราศจากความช้ืนแล้ว ควรเป่าลมให้ แหง้ โดยใช้พดั ลม หรือ ลกู ยางเปา่ ลม (หา้ มเปา่ ดว้ ยปากเพราะจะมีความชน้ื ) 13. เม่ือแนใ่ จวา่ แหง้ และสะอาดแล้ว จงึ คลมุ ดว้ ยถุงพลาสติก 14. เก็บกล้องไว้ในท่ที ค่ี ่อนข้างแห้งและไม่มีความชนื้ 15. หากมีปัญหา ไม่ว่ากรณีใดๆ เบ้ืองต้นหากผู้ใช้งานแก้ไขได้ให้ปฏิบัติการแก้ไข หากไม่สามารถแก้ไขได้ ใหร้ บี แจง้ อาจารยผ์ ู้ดูแลหรือเจ้าหนา้ ทีว่ ิทยาศาสตรท์ ันที ประโยชน์ในการใชง้ าน การใช้ประโยชน์จากกล้องจุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง กล้องชนิดนี้ถูกใช้ในการวิเคราะห์วัตถุที่ต้องการ ศึกษาตําแหน่งเฉพาะ จึงต้องติดสารเรืองแสงเข้าไปที่ตําแหน่งเฉพาะนั้นๆ เช่น ต้องการศึกษาการทํางานของ นิวเคลียส ไมโทรคอนเดรีย (ภาพที่ 3.2) เพอรอกซิโซม และองค์ประกอบตา่ งๆ ภายในเซลล์สิ่งมีชีวิต ใช้ตรวจสอบ คุณภาพตัวยาในการควบคุมการรักษาโรคเฉพาะตําแหน่ง ใช้ศึกษาการแสดงออกของโปรตีนภายในเซลล์ หรือ ศึกษากระบวนการแบง่ เซลล์แบบไมโทซีส (mitosis) หรือไมโอซีส (meiosis) (ภาพท่ี 3.3) เทคนคิ และการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 106

ภาพท่ี 3.2 ไมโทรคอนเดรียในเซลล์ยีสต์ ภายใต้กล้องจุลทรรศนแ์ บบวัตถุเรอื งแสง (ท่ีมา:Tangsombatvchit, et al. 2015) ภาพที่ 3.3 การแบ่งเซลล์และไซโทพลาสซึม ภายใต้กล้องจุลทรรศน์แบบวตั ถเุ รืองแสง (ท่มี า:Colanzi, et al. 2003) เทคนคิ และการใชเ้ ครอื่ งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 107

3.1.2. หมอ้ นงึ่ ความดันไอนํ้าร้อน (Autoclave) หม้อนึ่งความดันไอนํ้าร้อน (ภาพที่ 3.4) หรือหม้อน่ึงฆ่าเชื้อ เป็นเครื่องมือที่ถูกสร้างข้ึนเพ่ือกําจัด จุลินทรีย์ที่ไม่ต้องการบนวัสดุท่ีต้องนําไปใช้งานต่อ เพ่ือศึกษาจุลินทรีย์ที่ผู้ปฏิบัติงานสนใจ เครื่องนี้ใช้ในการฆ่า เช้ือจุลินทรีย์ในอาหารเล้ียงเชื้อจุลินทรีย์ท่ีเป็นของแข็ง และ อาหารเลี้ยงเช้ือจุลินทรีย์ท่ีเป็นของเหลว หลักการ ทํางานคือ จะใช้ไอความร้อนทําลายจุลินทรีย์ที่ไม่ต้องการ โดยใช้ไอนํ้าพาความร้อนแทรกเข้าไปในเซลล์จุลินทรีย์ ด้วยความรวดเร็ว เพื่อทําลายโปรตีนภายในเซลล์จุลินทรีย์ให้เสียสภาพ เครื่องมือชนิดนี้เป็นท่ีนิยมใช้ใน ห้องปฏิบัติการทางจุลชีพ หรือฆ่าเช้ืออุปกรณ์ทางการแพทย์ และงานที่ต้องการความสะอาดปราศจากเช้ือโรค เพ่ือ ป้องกันการปนเป้ือนและติดเชื้อจุลินทรีย์ก่อให้เกิดอันตราย การนึ่งฆ่าเช้ือโดยท่ัวไปจะใช้สภาวะท่ีอุณหภูมิ 121 องศาเซลเซียส แรงดันไอน้ํา 15 ปอนด์ต่อตารางน้ิว โดยใช้ระยะเวลานึ่ง 15 นาที หากใช้อุณหภูมิสูงมากๆ และ แรงดันไอนํ้ามากกว่า 15 ปอนด์ต่อตารางนิ้ว อาจจะมีผลเสียต่ออุปกรณ์ท่ีเป็นโลหะ เพราะอุณหภูมิที่สูงมาก เกิน จะทําให้เน้ือโลหะมีคุณสมบัติเปลี่ยนไปและมีอายุการใช้งานส้ันลง รวมทั้งแรงดันไอนํ้าท่ีสูงเกินไปอาจทําให้ผิว โลหะเป็นสนิมและสึกกร่อนได้ (ถงึ แม้จะใช้ระยะเวลาที่สั้นก็ตาม) ระยะเวลาในการน่ึง เป็นเวลาท่ีห้องน่ึงมีอุณหภูมิ และแรงดันของไอน้ําเป็นไปตามที่กําหนดเท่าน้ัน ไม่รวมเวลาในการเตรียมห้องนึ่งให้มีอุณหภูมิและแรงดันตามที่ กําหนด (ภาพท่ี 3.5) ภาพที่ 3.4 หมอ้ นึง่ ความดันไอนํ้าร้อน (ทม่ี า:ห้องปฏิบัติการจุลชวี วิทยา มทร.สุวรรณภมู ,ิ 2559) เทคนคิ และการใช้เคร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 108

ส่วนประกอบและหลกั การทาํ งาน 1. ตัวเคร่ืองหม้อนึ่งความดันไอนํ้าร้อน ที่ทําจากโลหะผสมท่ีสามารถทนความร้อนและแรงกดดันได้สูง ท่ี ขอบดา้ นบนตวั หมอ้ จะมีหูไว้สาํ หรบั ยึดติดกบั ฝาหม้อ 2. สว่ นฝาปิดด้านบน มีระบบควบคุมการทาํ งานของหม้ออัตโนมัติ สามารถต้ังอุณหภูมิ ความดัน ชว่ งเวลา และลักษณะของท่ีจะเข้าฆ่าเช้ือ ทําจากพลาสติกท่ีมีฉนวนกันความร้อน จะมีพัดลมช่วยในการหมุนเวียนอากาศ และมีระบบทําความเย็นโดยใช้การควบแน่นของนํ้า เพื่อช่วยลดกลิ่นจากของเสียซึ่งอาจมีพิษต่อสุขภาพได้ และมี ระบบการทําแหง้ แบบรวดเรว็ 3. ตัวล๊อคฝาปิดด้านบนอัตโนมัติ ใช้ในการล๊อคตัวเครื่องให้ติดกับฝา หากตัวล๊อคไม่สนิท เคร่ืองจะไม่ สามารถทํางานได้ ถือเป็นระบบการป้องกันความเสียหายของเครื่อง และความปลอดภยั ของผู้ปฏิบตั ิงาน 4. ตัวให้กําเนิดไอน้ํา อยู่ภายในตัวเครื่อง ใช้ร่วมกับการ Pre-heating จะช่วยในการทําความร้อนภายใน หมอ้ เกดิ ข้ึนไดอ้ ย่างรวดเร็ว 5. ส่วนระบบทําความเย็นมีท่อระบายน้ําส่วนเกินจากภายในหม้อออกมาสู่ภาชนะรองรับท่ีอยู่ภายใน ตวั เครอื่ ง 6. ปุ่มปล่อยอากาศออกเพ่ือลดความดันภายในและลดอุณหภูมิ จะมีแผ่นกรองช่วยกรองอากาศท่ีผ่านเข้า- ออก ในกรณีต้องการนําของท่ีนึ่งฆ่าเชื้อแล้วออกมาใช้งานอย่างรวดเร็วไม่รอให้อุณภูมิภายในเครื่องลดลงเอง อัตโนมัติ ภาพที่ 3.5 ระบบการทาํ งานของเครอื่ งนง่ึ ความดันไอน้ําร้อนฆา่ เชอื้ จุลนิ ทรยี ์ เทคนคิ และการใช้เครอื่ งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 109

วธิ ีการใช้งานและการบํารุงรักษา 1. เสยี บปลั๊ก เปิดเครือ่ ง รอสัก 5 นาทใี ห้เครือ่ งเริม่ ทํางานอยา่ งสมบูรณ์ 2. เช็คระดับนํ้าในตัวเครื่อง ไม่ควรแห้ง ถ้าแห้งให้นํานํ้ากลั่นมาใส่เพ่ิมให้ถึงระดับที่กําหนด และระดับนํ้า บริเวณภาชนะบรรจุนา้ํ ทิง้ ไมค่ วรสงู เกนิ ทก่ี ําหนด 3. ตั้งโปรแกรมที่หน้าจอเคร่ืองตามความต้องการขอผู้ปฏิบัติงาน เช่น ฆ่าเช้ือจุลินทรีย์ของแข็ง เครื่องแก้ว อาหารเลีย้ งเช้อื ชนดิ แข็ง หรอื ของเหลว อาหารเล้ยี งเชื้อชนิดเหลว เป็นต้น 4. นําส่งิ ของทีต่ ้องการฆ่าเช้อื โรคใส่ลงในตะกรา้ แล้วนําไปวางลงในช่องใส่ ปิดฝาเครอ่ื งให้สนทิ 5. ตรวจเชค็ ความเรียบรอ้ ยอีกคร้งั ก่อนกด start เคร่ืองเร่ิมทาํ งาน 6. เริ่มการฆ่าเช้ือจุลินทรีย์ กําจัดสปอร์เช้ือรา ในอาหารเล้ียงเชื้อจุลินทรีย์ และของเหลวที่ต้องการใช้ จะ ใช้อุณหภูมิ 121 องศาเซลเซยี ส ทค่ี วามดันไอ 15 ปอนดต์ อ่ ตารางนิ้ว เป็นเวลา 15 นาที 7. เม่ือเสร็จสิ้นการทํางาน ระวัง ก่อนเปิดฝาเครื่องต้องรอให้อุณหภูมิรวมของเคร่ืองลดลงมาที่ 80 องศา เซลเซียสเสียกอ่ น และความดนั เปน็ 0 8. เมื่อเปิดฝาเครอ่ื งได้ จงึ นาํ สงิ่ ของทุกอยา่ งที่อยู่ในเคร่อื งออกให้หมด 9. ปดิ เครอื่ ง ดึงปลก๊ั ออก ตรวจเช็คความเรียบร้อยก่อนเลิกใช้งาน 10. หากมีปัญหา ไม่ว่ากรณีใดๆ เบื้องต้นหากผู้ใช้งานแก้ไขได้ให้ปฏิบัติการแก้ไข หากไม่สามารถแก้ไขได้ ใหร้ ีบแจ้งอาจารยผ์ ู้ดแู ลหรอื เจา้ หนา้ ทวี่ ทิ ยาศาสตรท์ ันที 11. สิ่งท่ีไม่ควรนํามาน่ึงฆ่าเชื้อ ได้แก่ นํ้ามัน ผงแป้ง สารรังสี พลาสติก โพลีเอทิลีนชนิดต่างๆ และ สารละลายท่รี ะเหยได้หรือสารเคมที มี่ ีฤทธิ์กดั กรอ่ น เชน่ เอทานอล ฟนี อล อเี ทอร์ และคลอโรฟอร์ม เปน็ ต้น 12. ของเสียท่ีนํามาน่ึงฆ่าเช้ือนี้จะต้องใส่อยู่ในถุงใส่ของเสียทางชีวภาพ (biohazard bag) ก่อนจะนํามา น่ึงฆ่าเชื้อเพื่อป้องกันของเสียปะปนอยู่กับนํ้าในที่น่ึง ไม่ควรใช้ถุงพลาสติกในการใส่ของเพ่ือนํามาน่ึงฆ่าเชื้อเพราะ ถงุ พลาสตกิ อาจจะ ละลายติดอยใู่ นท่ีนงึ่ และจะทําให้ท่นี ึง่ เสียหายได้ ขอ้ ควรปฏบิ ัติในการเตรียมตวั อย่างและการใช้หม้อน่งึ ความดนั ไอนํา้ รอ้ น การบรรจุของนึ่งในหม้อนึ่งความดันไอน้ําร้อน ควรให้มีช่องว่างภายในหม้อนึ่งเหลือประมาณ 1 ใน 4 ส่วน ของหม้อนึ่ง ไม่ใส่ของนึ่งอัดจนแน่นเกินไป เพราะจะทําให้แรงดันไอนํ้าในหม้อน่ึงไม่สามารถซึมผ่านของที่น่ึงได้ อย่างทั่วถึง ในการใช้หม้อน่ึงทุกคร้ังควรติดเทปทดสอบการฆ่าเช้ือ (autoclave steam indicator tape) ไปท่ีของ นึ่งด้วย (ภาพท่ี 3.6) เพ่ือตรวจสอบการทํางานที่สมบูรณ์ของหม้อนึ่งความดันไอน้ําร้อน กับประสิทธิภาพการฆ่า เชื้อจุลินทรีย์ท่ีผิว เม่ือหม้อนึ่งทํางานตามเวลาที่กําหนด ของน่ึงที่มีการติดเทปผ่านการฆ่าเช้ือแล้ว เทปจะมีการ เปล่ียนแปลงสี แถบสีจะเปล่ียนจากสีขาวเป็นสีน้ําตาลเข้ม ในช่วงของการน่ึงฆ่าเช้ือ สภาวะของห้องน่ึงทั้งอุณหภูมิ แรงดันไอนํ้าและระยะเวลาในการน่ึงควร เป็นไปตามที่กําหนดหรือคงที่ตลอดระยะเวลาในการนึ่ง ก่อนการใช้งาน เทคนิคและการใช้เครื่องมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 110

หม้อน่ึงทุกคร้งั ควรตรวจสอบระดับนํ้าของหม้อน่ีงความดันไอน้ําร้อน เพราะหากระดับน้ําน้อยเกินไป ขณะทําการ น่ึงฆา่ เช้อื จะทาํ ใหน้ าํ้ แห้ง เปน็ ผลให้เครือ่ งเสียหายระดบั รนุ แรงได้ ภาพที่ 3.6 เทปทดสอบการฆ่าเช้อื ในหมอ้ นึ่งความดนั ไอนํา้ รอ้ น (ทีม่ า:https://www.alibaba.com/product-detail/Hospital-dental-Sterilization-Chemical-Indicator-Tape_6056427 8189.html) ความพร้อมในการใชง้ านของหม้อนึ่งความดนั ไอน้าํ ร้อน ระบบการทํางานของเครื่องนึ่งความดันไอนํ้าร้อนฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ เร่ิมต้นจากความดันและอุณหภูมิจะถูก ควบคุมใหข้ น้ึ ไปจนถึงช่วงทีต่ ั้งค่าไว้ และจะคงท่ี จนกวา่ จะถึงเวลาที่กําหนด จากนนั้ ความดนั และอุณหภูมิจะลดลง ตามการควบคมุ ของเคร่ือง ในการใช้เครื่องหม้อน่ึงความดันไอน้ําร้อน ทุกครั้งเพื่อประสิทธิภาพที่ดี ต้องแน่ใจว่าเครื่องสามารถทํา อณุ หภมู ทิ ี่ถูกต้อง ตามเวลาท่กี ําหนดไดโ้ ดยตัวบ่งชี้น้นั มีทง้ั ทีเ่ ป็นตัวบง่ ช้ีทางกายภาพ เคมี และชีวภาพ -ตัวบ่งช้ีทางกายภาพ (physical indicator) ประกอบไปด้วย โลหะอัลลอยด์ที่สามารถทน อุณหภูมิสูงที่ 121 องศาเซลเซียส เป็นเวลา 15 นาทีได้โดยไม่เกิดการเปลี่ยนแปลง ถ้าโลหะน้ีเกิดหลอมเหลวหรือ เสยี หายจากการ ทาํ งานของเครอ่ื ง ผปู้ ฎิบตั ิงานจําเปน็ ตอ้ งมวี ิธีการตรวจสอบก่อนใชง้ านตามตวั บ่งชต้ี ่อไปนี้ -ตัวบ่งชี้ทางเคมี (chemical indicator) เป็นตัวบ่งช้ีท่ีพบในบรรจุภัณฑ์ทางยา ซึ่งจะมีส่วนที่เกิด การเปล่ียนแปลง เมื่อผ่านการน่ึงฆ่าเช้ือแล้ว สําหรับในห้องปฏิบัติการท่ัวไปจะมีเทปสําหรับนึ่งฆ่าเช้ือ (autoclave tape) ในการตรวจสอบ -ตัวบ่งชี้ทางชีวภาพ (biological indicator) เป็นตัวบ่งชี้ที่สามารถนํามาใช้ทดสอบหม้อน่ึงความ ดันไอนํ้าร้อนได้ดีท่ีสุด คือ ผู้ปฏิบัติงานทําการบรรจุสปอร์ของแบคทีเรียท่ีทนความร้อนได้สูงมาก ถ้าหม้อน่ึงความ ดันไอน้ําร้อนมีประสิทธิภาพลดลง อุณหภูมิที่ต้ังไว้ไม่ถูกต้อง สปอร์เหล่านี้จะเจริญเติบโตต่อไปได้ เรียกว่า การทํา spore test จากแบคทีเรียพวก Bacillus stearothermophilus ที่บรรจุอยู่ในหลอดแก้วชุดทดสอบ ในอาหาร เทคนคิ และการใช้เครอ่ื งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 111

เล้ียงเชื้อแล้วนําเข้าหม้อนึ่งความดันไอนํ้าร้อน เมื่อเคร่ืองเร่ิมทํางาน หลอดแก้วภายในชุดทดสอบจะแตก จากนั้น สปอร์ที่อยู่ภายในก็จะตกลงไปในอาหารเหลว หลังจากนึ่งฆ่าเช้ือแล้ว นําชุดทดสอบไปบ่มท่ีอุณหภูมิ 56-60 องศา เซลเซียส เป็นเวลา 2 วัน ถ้าสปอร์ถูกทําลายท้ังหมด สีของอาหารจะยังคงเป็นสีเดิม แต่ถ้าสปอร์มีการเจริญและมี กระบวนการเมแทบอลิซึมเกิดข้ึน อาหารจะเปล่ียนเป็นสีอ่ืนตามอินดิเคเตอร์ ชุดทดสอบควรวางอยู่ในหลายๆ ตําแหน่งภายในหม้อน่ึง ทั้งด้านบน ล่าง หน้า หลัง และ บริเวณกลางหม้อนึ่ง หากทดสอบเคร่ืองไม่ผ่านก็ควรส่ง เครื่องซอ่ มแซมและทาํ การบาํ รุงรักษาอย่างเรง่ ด่วนตอ่ ไป ประโยชนใ์ นการใชง้ าน หม้อนึ่งความดันไอนํ้าร้อนใช้ในการฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ กําจัดสปอร์เช้ือรา ในอาหารเลี้ยงเช้ือจุลินทรีย์ และ ของเหลวที่ต้องการใช้ รวมทั้งในบางครั้ง บางห้องปฏิบัติการ สามารถนําอุปกรณ์เคร่ืองแก้วมาทําการฆ่า เชือ้ จลุ ินทรีย์ด้วยวิธนี ่ึงฆา่ เชือ้ ด้วยหมอ้ น่ึงความดันไอนา้ํ รอ้ น จากนัน้ นําเครื่องแก้วไปอบต่อทต่ี ู้อบลมร้อน และใช้ใน การกําจัดเช้ือจุลินทรีย์ท่ีผ่านการทดลองแล้วในอาหารเลี้ยงเชื้อ เพื่อป้องกันการปนเป้ือนสู่ส่ิงแวดล้อมภายนอก เช่น ตามแหล่งนํ้า จะใช้อุณหภูมิ 121 องศาเซลเซียส ท่ีความดันไอ 15 ปอนด์ต่อตารางน้ิว เป็นเวลา 30-45 นาที สําหรับอาหารเหลวที่มีนํ้าตาลอยู่เป็นปริมาณมาก การนึ่งฆ่าเชื้อที่ความดันสูงอาจทําให้น้ําตาลในอาหารไหม้จน อาหาร เปล่ียนสีได้ ดังนั้นการน่ึงฆ่าเชื้อ จึงควรใช้ ความร้อนในระดับที่ต่ําลงแต่ใช้เวลาใน การนึ่งมากข้ึน เช่น ใช้ ความรอ้ น 110 องศาเซลเซยี ส และเวลา ในการน่งึ 30 นาที แต่ใชค้ วามดนั เท่าเดมิ เปน็ ตน้ เทคนิคและการใชเ้ ครอื่ งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 112

3.1.3. ตู้ปลอดเชอ้ื (Larminar flow cabinet) ภาพที่ 3.7 ตู้ปลอดเชื้อ (ท่ีมา:หอ้ งปฏิบัติการจุลชวี วิทยา มทร.สุวรรณภมู ,ิ 2559) ความรู้ด้าน laminar air flow ถูกทดลองนําไปใช้ในอุตสาหกรรมเกี่ยวกับการผลิตยานอวกาศ (aerospace industry) เพื่อควบคุมปริมาณฝุ่นละอองขนาดเล็กในสายการผลิต ผลที่ได้คือชิ้นส่วนมีความแม่นยํา สงู (ฝุ่นละอองเล็กสามารถสง่ ผลให้ความแม่นยําของกระบวนการผลติ ด้อยลงได้) laminar flow คือของไหล (ของเหลวหรือแก๊ส) ที่มีคุณลักษณะการเคล่ือนที่สมํ่าเสมอ ราบเรียบ ไม่มีการ ผันผวน คุณสมบัติพิเศษของ laminar flow คือ ความเร็ว แรงดัน และคุณลักษณะอื่นๆ (flow properties) ในแต่ ละจดุ จะเท่ากันหมด (constant properties) (ภาพที่ 3.8) เทคนคิ และการใชเ้ ครอื่ งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 113

ภาพท่ี 3.8 การเคลื่อนทีข่ องลมในตู้ปลอดเชอ้ื ส่วนประกอบและหลักการทาํ งาน 1. ตัวตู้ปลอดเชื้อภายนอกเป็นเหล็กกันสนิม ภายในและพื้นท่ีทํางานทําด้วยสแตนเลสสตีลชนิดมีความ สะอาดสงู 2. แผ่นกรอง HEPA (High Efficiency Particulate Air Filter) สําหรับกรองเชื้อโรค สิ่งปนเป้ือน รวมทั้ง ฝนุ่ ละอองต่างๆ โดยมีจดุ ประสงคห์ ลักคอื ป้องกันผลติ ภัณฑห์ รืองานทีท่ ําภายในพ้นื ทเ่ี กดิ การปนเปื้อน 3. บริเวณดา้ นบนเคร่อื ง มีไว้ใสห่ ลอดไฟ LCD ดา้ นบน และหลอดรงั สยี วู ี (UV) สําหรบั ฆา่ เชือ้ ที่ผวิ 4. กระจกนิรภัยสําหรับการมองเห็นในระหว่างการทํางาน สามารถเล่ือนข้ึนลงตามระดับที่เคร่ืองกําหนด เพื่อประสิทธิภาพในการทํางาน และป้องกันการปนเปื้อนของเชื้อจุลินทรีย์ภายนอก หากกระจกเลื่อนขึ้นจนเกิน กาํ หนด เครอ่ื งจะสง่ สญั ญาณเตอื น 5. ตัวกระจายลมจากดา้ นบนเคร่อื ง ลมท่ผี ่านจะผ่านจากภายในเครอื่ งออกสู่ภายนอกเคร่ือง 6. ปมุ่ เปิด-ปิดไฟ 7. แผงควบคมุ การทาํ งานของเครือ่ ง สามารถกาํ หนดความเร็วของลม เวลาในการเปิด-ปิดหลอดรังสียูวี วธิ กี ารใช้งานและการบํารุงรักษา 1. เสยี บปลกั๊ เปดิ เครื่อง 2. เปดิ หลอดรงั สยี ูวี เพอ่ื ฆา่ เช้ือจุลนิ ทรยี ภ์ ายในต้ปู ลอดเชื้อ เปน็ เวลา 15 นาที ทุกครั้งกอ่ นใชง้ านเครื่อง เทคนคิ และการใช้เครอื่ งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 114

3. เปดิ เครือ่ ง รอเครอื่ งเรม่ิ ตน้ ทํางานช่วงระยะเวลาหนึ่ง จากน้ันทาํ การฆ่าเชื้อพน้ื ผิวบริเวณวางอุปกรณ์ทํา การทดลอง ดว้ ยแอลกอฮอล์ 70% 4. นําอุปกรณ์ เชื้อจุลินทรีย์ท่ีผู้ปฏิบัติงานต้องการศึกษา วางบนพื้นท่ีที่ผ่านการทําความสะอาดแล้ว ผู้ทํา การทดลองตอ้ งสวมเส้ือกาวน์ ใสถ่ ุงมอื สะอาด ทกุ ครั้งในการทําการทดลอง 5. หลังจากทํางานเสร็จแล้ว ต้องนําอุปกรณ์ และเช้ือจุลินทรีย์ ออกจากตู้ให้หมดทุกครั้ง แล้วเช็ดทําความ สะอาดดว้ ย แอลกอฮอล์ 70% 6. ปิดเครอื่ ง จากนั้นเปิดหลอดรังสียูวี อีกครัง้ หลงั ใชง้ านเคร่ือง เป็นเวลา 15 นาที แล้วจงึ ดึงปล๊ักออก ประโยชนใ์ นการใช้งาน ตู้ปลอดเชื้อ (ภาพท่ี 3.7) ถูกนํามาใช้ในงานท่ีต้องการปลอดเช้ือจุลินทรีย์ก่อโรคที่ไม่ต้องการ เช่น การ เตรยี มอาหารเลี้ยงเชอื้ ชนิดอาหารแขง็ (agar plate) เลีย้ งเชอ้ื จุลนิ ทรีย์ใหบ้ ริสุทธ์ิ การเพาะเลยี้ งเนอ้ื เยื่อ การเตรียม สารที่ต้องการการปลอดเช้ือโดยการกรอง ซ่ึงไม่สามารถฆ่าเชื้อด้วยวิธีอื่นๆ ได้ เช่น เตรียมสารละลายยาปฏิชีวนะ เป็นต้น สรุปท้ายบท เคร่ืองมือเฉพาะที่ใช้ในการเตรียมอาหารเลี้ยงเช้ือ คัดแยกเชื้อให้บริสุทธ์ิ และตรวจสอบการทํางานของ โครงสร้างองค์ประกอบภายในเซลล์ของเช้ือจุลินทรีย์ ได้แก่ หม้อนึ่งความดันไอนํ้าร้อน ตู้ปลอดเช้ือ และกล้อง จุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง เป็นต้น เมื่อผู้ปฏิบัติการต้องการศึกษาโครงสร้างองค์ประกอบของออร์แกเนลล์ใดฅ ออร์แกเนลล์หนึ่ง เมื่อกระตุ้นด้วยสภาวะแวดล้อมหน่ึง เช่น การทนต่อปริมาณเอทานอลสูง เป็นต้น ผู้ปฏิบัติงาน ต้องพิจารณาจุลินทรีย์ท่ีใช้ในกระบวนการศึกษาก่อนว่า เป็นจุลินทรีย์ชนิดใด เพื่อการเตรียมอาหารเล้ียงเชื้อท่ี ถูกต้อง เมื่อช่ังสารต่างๆ สําหรับอาหารเลี้ยงเช้ือจุลินทรีย์ตามสูตรอาหารแล้วน้ัน ทําการบรรจุอาหารเล้ียงเช้ือใน อุปกรณ์ท่ีเหมาะสม จากนั้นนําอาหารเล้ียงเชื้อไปฆ่าเช้ือด้วยหม้อน่ึงความดันไอนํ้าร้อน ซึ่งหลักการการทํางานของ เคร่ืองคือ ใช้ความดันท่ี 15 ปอนด์ต่อตารางน้ิว ของพื้นที่เครื่อง ความร้อนจากไอน้ําที่อุณหภูมิสูง 121 องศา เซลเซียส ที่สามารถแทรกเข้าไปภายในเซลล์จุลินทรีย์ เพื่อทําลายสารชีวโมเลกุลภายในเซลล์จุลินทรีย์ให้เสียสภาพ เป็นการฆ่าเช้ือจุลินทรีย์ท่ีอาหารเล้ียงเช้ือก่อนนําไปใช้งาน โดยก่อนนําอาหารเลี้ยงเชื้อลงไปทําการฆ่าเชื้อในหม้อ น่ึงความดันไอน้ําร้อน จะต้องติดเทปทดสอบการฆ่าเชื้อท่ีอุปกรณ์บรรจุอาหารเล้ียงเชื้อทุกครั้ง เพื่อตรวจสอบ ประสิทธิภาพการทํางานของหม้อน่ึงความดันไอนํ้า หากหม้อนึ่งทํางานปกติ เทปทดสอบจะเปลี่ยนแปลงสีจากสี ขาวเป็นสีน้ําตาลเข้ม แสดงว่าอาหารเล้ียงเช้ือน้ันปลอดเชื้อจุลินทรีย์อื่นๆที่ไม่ต้องการแน่นอน ก่อนนําอาหารเลี้ยง เชื้อมาเทบนจานเพาะเช้ือภายในตูป้ ลอดเชื้อ จากนั้นผู้ปฏิบัติงานจะนําเช้ือจุลินทรีย์ที่ต้องการศึกษา มาแยกโคโลนี ให้เป็นเชื้อบริสุทธิ์ด้วยเทคนิควิธีที่เรียกว่า streak plate method ภายในตู้ปลอดเชื้อ ซ่ึงมีหลักการทํางานคือ เทคนคิ และการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 115

ภายในตู้ปลอดเช้ือจะมีช่องระบายลมจากภายในตู้ออกภายนอกตู้ เพ่ือป้องกันการแพร่กระจายของเชื้อจุลินทรีย์ใน อากาศที่อาจปนเป้ือนเขา้ ไปภายในตู้ขณะทํางาน ตู้ปลอดเช้ือจะมีแผ่นกรอง HEPA filter เพื่อจับอนุภาคขนาดเล็ก หรือเช้ือจุลินทรีย์ขนาดเล็กไม่ให้เกิดการปนเปื้อนออกสู่ส่ิงแวดล้อม และมีช่องของหลอดไฟ และหลอดรังสียูวี ไว้ เปิดฆ่าเช้ือจุลินทรีย์ก่อน และหลังปฏิบัติงานทุกคร้ัง เมื่อได้เช้ือจุลินทรีย์บริสุทธิ์ตามที่ต้องการมาแล้ว ผู้ปฏิบัติงาน ทําการถ่ายโอนโมเลกุลโปรตีนที่ทําหน้าที่เป็นสีย้อมเรืองแสงเข้าไปติดอยู่ที่ออร์แกเนลล์ที่ต้องการศึกษาภายใต้ กล้องจุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง (fluorescent microscope) เพื่อตรวจสอบดูการเปล่ียนแปลงของโครงสร้าง ออร์แกเนลล์ท่ีถูกกระตุ้นด้วยสภาวะท่ีกําหนด ดังน้ัน ผู้ปฏิบัติงานหรือนักจุลชีววิทยาต้องรู้เทคนิค วิธีการ ส่วนประกอบ หลักการของเครื่องมือ การใช้งานของเครื่องมือให้เหมาะสมกับช้ินงาน การบํารุงรักษาและการแก้ไข อาการผดิ ปกติเบ้ืองตน้ ได้อย่างถูกตอ้ ง และสามารถนําไปใชป้ ระโยชน์กบั งานดา้ นตา่ งๆ ไดอ้ ย่างเหมาะสม เทคนิคและการใชเ้ ครอื่ งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 116

วธิ กี ารสอนและกิจกรรม 1. ใช้วิธกี ารสอนบรรยายผ่านส่ือการสอนท่ีเหมาะสม ร่วมกับการอภปิ ราย หรือถาม-ตอบ 2. สอดแทรกและฝึกกระบวนการคดิ อย่างมหี ลักการและเหตุผล 3. ยกตัวอย่างในเนือ้ หา พร้อมภาพประกอบให้นักศึกษาได้เห็นภาพชัดเจน 4. มอบหมายให้นักศึกษาทําแบบฝึกหัดท้ายบทเรยี น สื่อการสอน เอกสารอา้ งอิง หมายเลข ตามบรรณานุกรมทา้ ยเลม่ (3 5 6 7 9 และ 19) เอกสารประกอบการสอน เอกสารประกอบการสอนเทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทาง จุลชวี วทิ ยา โสตทัศนวัสดุ สื่อการสอนนาํ เสนอด้วยโปรแกรม Powerpoint ประกอบ การบรรยายสัปดาห์ท่ี 6 Multimedia LCD projector งานท่ีมอบหมาย 1. ใหศ้ ึกษาค้นคว้าจาก หนงั สือ หรอื งานวิจัยทางจุลชีววิทยา เพิ่มเติม 2. ให้ศึกษาค้นคว้าจาก ส่ือการสอนออนไลน์ จากเวป็ ไซต์ตา่ งๆ 3. ให้ทาํ แบบฝึกหัดทา้ ยบทเรียน การวัดผล - วิธีการสังเกต - ใบบนั ทึกเวลาเรียน - แบบฝกึ หดั ท้ายหน่วยเรยี น บันทึกการสอนและข้อสงั เกต - สังเกตจากพฤติกรรมที่แสดงออกของนักศึกษา เช่น การมีวินัย การแต่งกาย การตรง-ตอ่ เวลา รวมท้ังการ มีส่วนรว่ มของนกั ศึกษาในชั้นเรยี น - เช็คการมาเข้าเรียนของนักศึกษาทุกครั้งในช่วั โมงตามตารางสอน - วัดจากการตอบคําถามแบบฝึกหดั ทา้ ยบทเรียน เมอื่ จบเนอื้ หาหน่วยที่ 3 อยา่ งถูกตอ้ ง และส่งตามกําหนด ที่อาจารย์ผู้สอนนัดหมาย ในระยะเวลาไม่เกิน 5 วนั หลงั จากเรียนหนว่ ยที่ 3 เสร็จสนิ้ แล้ว - วัดผลจากการทาํ ขอ้ สอบกลางภาค เทคนคิ และการใชเ้ คร่ืองมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 117

ส่ือการสอนสปั ดาห์ท่ี 6 เทคนคิ และการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 118

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 119

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 120

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 121

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 122

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 123

เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 124

แบบฝึกหัดสัปดาห์ที่ 6 1. จงบอกหลักการทํางาน การใช้งาน พร้อมท้ังอธิบายวิธีการฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ด้วยหม้อน่ึงความดันไอน้ําร้อน (Autoclave) ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ 2. การดแู ลรกั ษาหมอ้ นึ่งความดนั ไอนํ้ารอ้ น ไม่ควรนําส่งิ ใดเขา้ ไปนึง่ ในหม้อนึ่งความดันไอนํ้ารอ้ น เพราะเหตุใด ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ 3. จงบอกหลักการทํางาน การใชง้ านของตู้อบลมรอ้ น ถ้าตอ้ งการใชฆ้ า่ เช้ือเคร่ืองแก้วในงานทางจุลชีววทิ ยา ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ 4. จงบอกประเภทของสารเคมีที่ต้องเตรียมในตู้ดูดไอสารเคมี และอธิบายหลักการทํางาน การใช้งานของเคร่ืองน้ี โดยสงั เขป ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ เทคนคิ และการใชเ้ ครอ่ื งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 125

5. จงอธบิ ายหลักการของกลอ้ งจุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ 6. กรณีศึกษา ผู้ปฏิบัติงานต้องการเตรียมของดังต่อไปนี้ ได้แก่ อาหารเล้ียงเช้ือ นํ้ากล่ัน หลอดทดลอง ขวดชมพู่ และปิเปตแกว้ ไว้สําหรับทําการทดลอง ผู้ปฏิบัติงานต้องฆ่าเช้ือด้วยเคร่ืองมือชนิดใด กําหนดให้ มีหม้อนึ่งความดัน ไอน้ํา และ ตอู้ บลมร้อน ในห้องปฏบิ ตั ิการ พรอ้ มอธิบายเหตผุ ล ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ 7. จงบอกหลกั การทาํ งาน การใช้งาน และการใช้ประโยชน์จากตู้ปลอดเชอ้ื ในงานทางจลุ ชวี วิทยา ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ เทคนคิ และการใช้เครื่องมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 126

เฉลย แบบฝึกหัดสัปดาห์ที่ 6 1. จงบอกหลักการทํางาน การใช้งาน พร้อมท้ังอธิบายวิธีการฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ด้วยหม้อนึ่งความดันไอนํ้าร้อน (autoclave) ก่อนใช้เครื่องให้ผู้ปฏิบัติงานตรวจดูปริมาตรนํ้ากลั่นในเครื่องให้อยู่ในระดับท่ีกําหนด เมื่อเตรียมส่ิงของ สําหรับฆ่าเช้ือเรียบร้อยแล้ว นําสิ่งของเหล่านั้นลงตะกร้าสแตนเลส นําตะกร้าใส่ลงในเครื่อง จากน้ันตั้งค่าโหมดที่ หน้าปัดเคร่ืองตามสิ่งของท่ีต้องการฆ่าเชื้อ ปิดฝาเครื่องให้สนิท กดเริ่มต้นการฆ่าเชื้อท่ีเคร่ือง ขดลวดไฟฟ้าภายใน เคร่ืองจะทําความร้อนจนถึงอุณหภูมิ 121 องศาเซลเซียส เป็นเวลา 15 นาที ความดัน 15 ปอนด์/ตารางนิ้ว เมื่อ เคร่ืองทํางานเสร็จแล้ว อุณหภูมิภายในเครื่องจะลดลงอยู่ที่ 80 องศาเซลเซียส จะมีเสียงเตือนให้ผู้ปฏิบัติงานมานํา สิง่ ของออกจากเครือ่ ง แลว้ ปดิ เครอ่ื งให้เรียบรอ้ ย พรอ้ มทง้ั ดงึ ปลัก๊ ออก ไอน้ําร้อนภายในหม้อนึ่งความดันไอน้ําร้อนจะเคล่ือนที่รวดเร็วแทรกเข้าไปในผนังเซลล์ และเยื่อหุ้มเซลล์ เข้าไปภายในเซลล์ ความร้อนจะเข้าไปทําลายโปรตีน หรือ ดีเอ็นเอภายในเซลล์จนเกิดการเสียสภาพ จุลินทรีย์ไม่ สามารถมีชวี ติ อยู่ได้ตายไปในทส่ี ดุ ร่วมกนั กบั ระยะเวลาหน่ึงทีจ่ ุลนิ ทรยี ์ไม่สามารถฟน้ื ฟูตวั เองได้ 2. การดแู ลรักษาหม้อนงึ่ ความดันไอนํ้ารอ้ น ไม่ควรนําส่งิ ใดเขา้ ไปน่งึ ในหมอ้ นงึ่ ความดันไอน้ําร้อน เพราะเหตใุ ด สิ่งท่ีไม่ควรนํามาน่ึงฆ่าเช้ือ ได้แก่ นํ้ามัน ผงแป้ง สารรังสี พลาสติก โพลีเอทิลีนชนิดตา่ งๆ และสารละลาย ทร่ี ะเหยไดห้ รอื สารเคมีท่ีมีฤทธิ์กัดกร่อน เช่น เอทานอล ฟีนอล อีเทอร์ และคลอโรฟอรม์ เป็นตน้ เพราะสารเหล่านี้ จะทาํ ใหป้ ระสทิ ธภิ าพของเครือ่ งลดลงและอาจเกิดความเสียหายได้ กอ่ นเวลาอนั ควร 3. จงบอกหลกั การทํางาน การใชง้ านของตู้อบลมรอ้ น ถา้ ต้องการใช้ฆ่าเชื้อเคร่ืองแก้วในงานทางจุลชีววิทยา หลักการและการใช้งานของเครื่องตู้อบลมร้อน ผู้ปฏิบัติงานต้องเตรียมเครื่องแก้วใส่ภาชนะบรรจุให้ เรียบร้อย จากน้ันต้ังค่าอุณหภูมิของเคร่ืองตู้อบลมร้อน 180 องศาเซลเซียส ให้อุณหภูมิอยู่ท่ี 180 องศาเซลเซียส ก่อน แล้วนําเคร่ืองแก้วเข้าตู้อบ จากนั้นเริ่มจับเวลาที่เครื่อง ตามท่ีต้องการ เมื่อครบกําหนดเวลาเปิดฝาเคร่ือง นํา เครอื่ งแก้วออก แล้วปดิ เครอื่ งให้เรยี บรอ้ ย เทคนคิ และการใชเ้ ครอ่ื งมือทางจุลชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 127

4. จงบอกประเภทของสารเคมีท่ีต้องเตรียมในตู้ดูดไอสารเคมี และอธิบายหลักการทํางาน การใช้งานของเคร่ืองนี้ โดยสงั เขป ตัวเครื่องจะมีที่ดูดอากาศภายในเครื่อง ผ่านทางด้านหน้าของเครื่องไปทางผนังด้านหลัง และไหลไปตาม ท่อลมนอกเคร่ือง จนส่งออกสู่ภายนอกอาคารในท่ีสุด ซ่ึงตําแหน่งการติดตั้งชุดพัดลม (blower หรือ fan) จะอยู่ ภายในเครื่องหรือนอกเครื่อง และมรี ะบบการกรอง (filtration) แบบ HEPA filter การเลอื กตดู้ ดู ควันไอสารเคมี หรือ fume hood ให้เหมาะกบั การใชง้ าน แบง่ ตามลกั ษณะการใช้งานได้ 3 กลุ่มคือ -กลุ่มที่ 1 ใช้กับตัวอยา่ งทรี่ ะเบิดได้ -กลุ่มท่ี 2 ใช้กับตัวอย่างกรดกัดกร่อนรุนแรง หรือ กรดกัดแก้ว ซึ่งใช้ในการสังเคราะห์สารต่างๆ ใน อุตสาหกรรมยาและพอลิเมอร์ เช่น เทฟลอน เปน็ ต้น -กลมุ่ ท่ี 3 กลมุ่ ใชก้ ับกรด ด่างทวั่ ไป, สารอินทรีย์, สารอนินทรยี ์ และพวกตวั ทาํ ละลายต่างๆ 5. จงอธบิ ายหลักการของกลอ้ งจุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง กล้องจุลทรรศน์แบบวัตถุเรืองแสง กล้องจุลทรรศน์ชนิดนี้ใช้หลักการย้อมสีที่สามารถเรืองแสง (fluorescent dye) เข้าไปภายในเซลล์ของจุลินทรีย์ หรือ องค์ประกอบภายในเซลล์ที่ต้องการศึกษา เช่น นิวเคลียสไมโทรคอนเดรีย เพอรอกซิโซม มีแหล่งกําเนิดแสงที่มีความยาวคล่ืนเดียวกับการเรืองแสงของสารย้อมสี เรืองแสง บนพ้ืนหลังสีดําหรือสีเข้ม ชนิดของสารเรืองแสง (fluorescent marker) มีดังน้ีคือ fluorescein DAPI, GFP, IgG, propidiumiodide 6. กรณีศึกษา ผู้ปฏิบัติงานต้องการเตรียมของดังต่อไปนี้ ได้แก่ อาหารเล้ียงเชื้อ น้ํากล่ัน หลอดทดลอง ขวดชมพู่ และปิเปตแก้ว ไว้สําหรับทําการทดลอง ผู้ปฏิบัติงานต้องฆ่าเช้ือด้วยเครื่องมือชนิดใด กําหนดให้ มีหม้อนึ่งความดัน ไอนํา้ และ ตูอ้ บลมรอ้ น ในห้องปฏิบัตกิ าร พร้อมอธิบายเหตุผล สําหรับอาหารเลี้ยงเชื้อ น้ํากล่ัน จะใช้หม้อนึงความดันไอน้ําร้อนในการฆ่าเช้ือ เนื่องจากเป็นของเหลว ส่วนหลอดทดลอง ขวดชมพู่ และปิเปตแก้ว นั้น ใช้ ตู้อบลมร้อนในการฆ่าเช้ือ เนื่องจากเป็นของแข็ง หากนําหลอด ทดลอง ขวดชมพู่ และปเิ ปตแกว้ เข้าเครื่องหม้อน่ึงความดันไอนา้ํ ก็สามารถทําได้ แตต่ ้องนาํ มาอบแห้งด้วยตู้อบลม รอ้ นเพ่อื ระเหยน้ําออกอีกครงั้ วธิ ีแบบนี้เหมาะกับงานท่ตี ้องการการปลอดเชอื้ สูงเทา่ น้นั เทคนิคและการใชเ้ ครื่องมือทางจุลชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 128

7. จงบอกหลักการทาํ งาน การใชง้ าน และการใช้ประโยชน์จากตูป้ ลอดเชอื้ ในงานทางจลุ ชวี วิทยา 1. ตัวตู้ปลอดเชื้อภายนอกเป็นเหล็กกันสนิม ภายในและพื้นที่ทํางานทําด้วยสแตนเลสสตีลชนิดมีความ สะอาดสูง 2. แผ่นกรอง HEPA (High Efficiency Particulate Air Filter) เพ่ือกรองเชื้อโรค สิ่งปนเปื้อน รวมทั้งฝุ่น ละอองต่างๆ โดยมจี ดุ ประสงคห์ ลักคือปอ้ งกนั ผลติ ภัณฑห์ รืองานทท่ี าํ ภายในพืน้ ท่ีเกดิ การปนเปอ้ื น 3. บรเิ วณ ใส่หลอดไฟ LCD ด้านบน และ หลอดรงั สยี ูวี สาํ หรบั เปิดฆา่ เช้ือทผ่ี วิ กอ่ นลงมือปฏิบตั ิงาน 4. กระจกนิรภัยสําหรับการมองเห็นในระหว่างการทํางาน สามารถเลื่อนขึ้นลงตามระดับที่เคร่ืองกําหนด เพื่อประสิทธิภาพในการทํางาน และป้องกันการปนเปื้อนของเชื้อจุลินทรีย์ภายนอก หากกระจกเล่ือนขึ้นจนเกิน กาํ หนด เคร่ืองจะส่งสัญญาณเตือน 5. ตวั กระจายลมจากด้านบนเคร่ือง ลมทผี่ า่ นจะผ่านจากภายในเคร่ืองออกส่ภู ายนอกเครื่อง 6. ปมุ่ เปิด-ปิดสวิตซ์ต้ังคา่ ต่างๆ ผปู้ ฏบิ ัตงิ านควรต้องศึกษาและรู้การใช้ท่ีถูกต้อง การใช้ประโยชน์ในงานทางจุลชวี วทิ ยาของต้ปู ลอดเชื้อ นํามาใชใ้ นงานทตี่ ้องการปลอดเช้ือจุลนิ ทรีย์กอ่ โรค ท่ีไม่ต้องการ เช่น การเตรียมอาหารเล้ียงเช้ือชนิดอาหารแข็ง (agar plate) เล้ียงเชื้อจุลินทรีย์ให้บริสุทธิ์ การ เพาะเลี้ยงเน้ือเยื่อ การเตรียมสารท่ีต้องการการปลอดเชื้อโดยการกรอง ซ่ึงไม่สามารถฆ่าเชื้อด้วยวิธีอื่นๆ ได้ เช่น เตรียมสารละลายยาปฏชิ ีวนะ เทคนคิ และการใชเ้ ครอ่ื งมือทางจุลชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 129

ใบเตรียมการสอน แผนการสอนสัปดาห์ท่ี 7 รหสั วชิ า 403 – 25 – 16 บทเรยี นที่ 3.2 หน่วยท่ี 3 เคร่อื งมือเฉพาะทางจุลชวี วทิ ยา เวลาเรียน 2 ชัว่ โมง บทเรยี นที่ 3.2 เครอ่ื งมือเฉพาะใช้ในการเลี้ยงจุลินทรยี ์และเกบ็ เซลล์จุลินทรีย์ จุดประสงคก์ ารสอน 2 ช่ัวโมง 3.2 เขา้ ใจและประยุกต์เคร่อื งมือเฉพาะใช้ในการเล้ียงจลุ ินทรีย์และ เก็บเซลล์จลุ ินทรีย์ไดเ้ หมาะสม 3.2.1 อธบิ ายและประยุกตใ์ ชเ้ ครื่องปน่ั เหว่ียงแยกสารได้ถูกต้อง 3.2.2 ยกตัวอยา่ งและประยุกต์ใช้ตู้บ่มเชอ้ื ได้ถูกตอ้ ง 3.2.3 สรุปและประยุกตใ์ ช้เครอื่ งดูดสารปริมาตรน้อยไดถ้ ูกต้อง เทคนคิ และการใชเ้ คร่อื งมือทางจุลชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 130

หนว่ ยที่ 3 เครอ่ื งมอื เฉพาะทางจลุ ชีววิทยา (Specific Instruments in Microbiology) บทเรยี นท่ี 3.2 เคร่อื งมอื เฉพาะใช้ในการเลี้ยงจุลินทรีย์และเก็บเซลล์จุลินทรยี ์ บทนํา ในบทน้ีจะกล่าวถึงเคร่ืองมือเฉพาะสําหรับนักจุลชีววิทยาต่อ ได้แก่ เคร่ืองป่ันเหว่ียงแยกสาร ตู้บ่มเชื้อ เครื่องดูดสารปริมาณนอ้ ย เครอื่ งมอื เหล่าน้ีถูกจัดจําแนกอยู่ในกลุ่มเครื่องมือเฉพาะ ผปู้ ฏบิ ัติงานหรือนักจุลชีววิทยา ตอ้ งรู้สว่ นประกอบหลักของเครอื่ งมือ การใช้งานของเคร่ืองมือใหเ้ หมาะสมกับช้นิ งาน การบาํ รุงรักษาและการแก้ไข อาการผิดปกติเบ้ืองตน้ ไดอ้ ย่างเหมาะสม และการนําไปใชป้ ระโยชน์ร่วมกบั งานด้านต่างๆ เชิงบรู ณาการ 3.2.1 เครอื่ งป่ันเหวย่ี งแยกสาร (Centrifuge) (ก) เครอ่ื งปั่นเหวี่ยงแยกสาร (ข) เครอ่ื งป่ันเหว่ยี งแยกสารควบคุมอุณหภมู ิ ภาพท่ี 3.9 เครอื่ งปน่ั เหว่ียงแยกสารผสม (ท่ีมา:หอ้ งปฏิบัติการจุลชวี วิทยา มทร.สุวรรณภมู ิ, 2559) เทคนิคและการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 131

เคร่ืองป่ันเหว่ียงแยกสารผสม (ภาพท่ี 3.9) เป็นเครื่องมือท่ีใช้หลักการป่ันแยกสารต่างๆ ด้วยแรงเหวี่ยงหนี ศูนย์กลาง แยกสารท่ีมีความหนาแน่นแตกต่างกันออกจากกัน หรือแยกสารที่มีสถานะของแข็งและของเหลวผสม กันอยู่ให้ตกตะกอนแยกออกจากกัน ควบคุมการทํางานด้วยระบบไมโครโปรเซสเซอร์ สามารถปรับอุณหภูมิได้ ในช่วง -20 ถงึ 40 องศาเซลเซยี สตามความเหมาะสมของการใชง้ าน ซ่ึงแบ่งได้ 2 ลกั ษณะ ไดแ้ ก่ 1) เครือ่ งปน่ั เหวีย่ งแยกสารผสมแบบปกติ (centrifuge) 2) เครื่องปั่นเหวยี่ งแยกสารแบบควบคุมอุณหภูมิ (refrigerated centrifuge) สว่ นประกอบและหลกั การทํางาน 1. ตัวเครื่อง ทําด้วยวัสดุอย่างดีเคลือบสีป้องกันการขีดข่วน ประกอบด้วยโครงสร้างภายนอกเป็นโลหะ เคลือบสี โครงสรา้ งภายในเป็นโลหะแสตนเลส ชอ่ งปน่ั เหวย่ี งทําด้วยโลหะสแตนเลสสามารถทนตอ่ สารเคมีได้ 2. ระบบการทํางานของเคร่ือง ควบคุมการทํางานโดยระบบไมโครโพรเซสเซอร์ พร้อมปุ่มป้อนคําสั่งการ ทาํ งานในการป่นั เหวย่ี งตกตะกอน 3. มคี ่าความถูกตอ้ งของความเร็วรอบ ± 1.5% 4. หน้าจอ LED แสดงค่าต่างๆ เป็นตัวเลข ดังน้ี ความเร็ว (speed) /ค่าแรงหนีศูนย์กลางสัมพัทธ์ (RCF), เวลาทเ่ี ครือ่ งทาํ งาน (running time) และอณุ หภมู ิโดยแยกออกจากกัน 5. สําหรับเคร่ืองป่ันเหว่ียงแยกสารที่ควบคุมอุณหภูมิได้ ปรับต้ังอุณหภูมิได้ตั้งแต่ -10 ถึง +40 องศา เซลเซียส โดยมีระบบการทําความเย็นล่วงหน้า และสารทําความเย็นไม่มีสารคลอโรฟลูออโรคาร์บอนเป็น ส่วนประกอบ (CFC-free) 6. มปี ุ่ม quick กดตั้งความเรว็ รอบในการหมุนเหว่ียงตามท่ีผู้ใชต้ ้องการในระยะเวลาสนั้ ได้ 7. มีปุ่มกดตั้งช่วงเวลาท่ตี ้องการปนั่ เหว่ียงแยกสารใหต้ กตะกอน 8. มรี ะบบความปลอดภัย ในกรณีท่ีหวั ป่ันไมส่ มดลุ ย์ (imbalance switch-off) เคร่ืองจะหยุดการทํางาน มีระบบฝาปิดแบบอัตโนมัติ (automatic lid lock) เพ่ือป้องกันไม่ให้ฝาเปิดขณะเคร่ือง ทํางาน มีระบบความจําอัตโนมัติสําหรับจําแนกหัวปั่นแต่ละชนิด เพ่ือไม่ให้เครื่องทํางานเกินค่าความเร็วรอบสูงสุด หรือ คา่ แรงหนศี ูนย์กลางสมั พทั ธ์ของหวั ปนั่ 9. มรี ะบบการปรับเพมิ่ อตั ราเร่ง (acceleration rate) และปรับอัตราเบรก (deceleration rates) ได้ 10. หัวปนั่ สามารถถอดเปลย่ี นรองรบั ปรมิ าณตา่ งๆ ได้ 11. มรี ะบบควบคมุ เสียงดงั ไม่เกนิ 69 เดซเิ บล 12. เครื่องมาตรฐานสามารถต้ังค่าการหมุนความเร็วรอบสูงสุดในการปั่นได้ 200 ถึง 18,000 rpm (หรือ จํานวนรอบการหมุนท่ีสมบูรณ์ของหัวหมุนต่อนาที) และค่าความเร็วรอบสูงสุด หรือ ค่าแรงหนีศูนย์กลางสัมพัทธ์ เทา่ กบั 23,545 x g (แรงโนม้ ถ่วงของโลก) เทคนคิ และการใชเ้ ครื่องมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 132

วิธกี ารใช้งานและการบาํ รงุ รกั ษา 1. เสียบปล๊กั เปิดเครอื่ ง ตรวจสอบสภาพเครื่องปกติกอ่ นใช้งานทุกคร้ัง 2. ตั้งค่าความเรว็ รอบที่ต้องการปน่ั เหวี่ยงตัวอย่าง 3. ตง้ั ช่วงเวลาในการปน่ั เหวี่ยง 4. นาํ ตวั อยา่ งในหลอดทดลองท่ีมีฝาปดิ ทีส่ นทิ มดิ ชิด ควรตรวจสอบความสมดุล ก่อนใส่ลงในหัวปัน่ เหวี่ยง 5. ปิดฝาเครื่องใหส้ นิท 6. กดป่มุ เรมิ่ ตน้ การทาํ งานทห่ี นา้ จอเคร่อื ง 7. เม่อื เครือ่ งทาํ การปน่ั เหวี่ยงเสร็จเรียบรอ้ ย นําตวั อย่างออกจากเครื่อง 8. ทําความสะอาดเครื่อง และตรวจสอบความเรียบร้อยก่อนเลกิ ใช้งานทุกครั้ง 9. ขณะเคร่ืองหมุนเหวี่ยง หากมีเสียงดังเกิดข้ึนต้องตรวจสอบหลอดทดลอง อาจไม่สมดุลกันทําให้ การ หมุนเกิดผดิ ปกติ 10. หากมีปัญหา ไม่ว่ากรณีใดๆ เบ้ืองต้นหากผู้ใช้งานแก้ไขได้ให้ปฏิบัติการแก้ไข หากไม่สามารถแก้ไขได้ ใหร้ บี แจง้ อาจารย์ผู้ดูแลหรือเจา้ หน้าทว่ี ทิ ยาศาสตรท์ ันที ประโยชนใ์ นการใชง้ าน เคร่ืองป่ันเหว่ียงแยกสาร ถูกนํามาใช้แยกสารผสมต้ังแต่ 2 ชนิด ที่มีการผสมกนั ของสาร สถานะต่างๆ เช่น ของแข็งและของเหลว หรือ ของเหลวและของเหลวที่มีความหนาแน่นแตกต่างกันให้แยกจากกัน อย่างชัดเจน เพื่อ นําแต่ละส่วนไปใช้ประโยชน์ต่อ เช่น การตกตะกอนเซลล์จุลินทรีย์จากอาหารเลี้ยงเช้ือ การแยกส่วนดีเอ็นเอออก จากสารสกัด เป็นตน้ เทคนิคและการใชเ้ ครื่องมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 133

3.2.2 ต้บู ่มเชอ้ื (Incubator) (ก) เครื่องตู้บม่ เชื้อควบคุมอุณหภูมิ (ข) ต้บู ่มเชอ้ื ควบคุมอุณหภูมิแบบเขย่า ภาพที่ 3.10 ตู้บม่ เช้ือ (ทมี่ า: หอ้ งปฏิบัตกิ ารจุลชีววิทยา มทร.สวุ รรณภูมิ, 2559) สว่ นประกอบและหลักการทาํ งาน 1. ตวั เครอ่ื งดา้ นนอกทาํ ดว้ ยเหล็กเคลือบสีกนั สนิม ดา้ นในตวั เครอื่ งตูท้ ําด้ายสแตนเลส 2. ระบบทําความร้อนแบบอิเลคโทรนิค ใช้เทคโนโลยี APT.lineTM (Advanced Preheating Chamber Technology) 3. ตัวตู้บ่มที่ปรับอุณหภูมิได้ มีช้ันวางทําด้วยสแตนเลสสําหรับวางจานเพาะเช้ือ หรือภาชนะที่ใช้เลี้ยง เช้อื จลุ ินทรยี ์ 4. ปุ่มปรับอุณหภูมิและเคร่ืองควบคุมอุณหภูมิตามท่ีต้องการ ระบบการควบคุมอุณหภูมิภายในเคร่ืองให้มี ความสมาํ่ เสมอทุกด้าน 5. ปุ่มปรบั เวลาตามทต่ี อ้ งการ 6. การต้ังอุณหภูมิแบบตัวเลข และควบคุมการทํางานแบบ DS controller ซึ่งสามารถตั้งเวลาการทํางาน ได้ต้ังแต่ 0-99 ชัว่ โมง 7. มีค่าความแตกต่างของอุณหภูมิ (temperature variation) ท่ี 37 องศาเซลเซียส ไม่เกิน + 0.5 องศา เซลเซียส และที่ 50 องศาเซลเซียส ไม่เกิน + 1.1 องศาเซลเซียส และมีค่าความแปรปรวนของอุณหภูมิ (temperature fluctuation) ท่ี 37 องศาเซลเซียส ไม่เกิน + 0.1 องศาเซลเซียส และที่ 50 องศาเซลเซียส ไม่ เกิน + 0.1 องศาเซลเซยี ส เทคนิคและการใช้เครื่องมือทางจุลชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 134

8. สําหรับตู้บ่มที่สามารถเขย่าได้ จะมีปุ่มปรับหมุนความเร็วรอบในการเขย่า มีฐานรองรับขวดรูปชมพู่ ทํา ดว้ ยสแตนเลส และมีทีย่ ึดไมใ่ ห้ขวดรปู ชมพู่ เคลื่อนท่ไี ปมาเวลาเขยา่ วิธีการใช้งานและการบํารุงรักษา 1. เสียบปลก๊ั จากนน้ั ทําการเปดิ เคร่ือง 2. กดปุ่ม X/W ท่ีเครื่อง เพื่อต้ังอุณหภูมิท่ีต้องการใช้ โดยกดปุ่มเพ่ิม-ลดอุณหภูมิ ได้จากลูกศร ข้ึน-ลง บน หน้าจอ เม่อื ตั้งอุณหภูมิที่ต้องการแลว้ ให้กดปุ่ม X/W อกี ครง้ั เพ่ือให้เครอื่ งเริ่มทํางานปรับอุณหภูมิไปตามท่ีผู้ใช้งาน ตอ้ งการ 3. หากต้องการต้ังเวลาที่เคร่ือง ให้กดปุ่ม หน้าปัดนาฬิกา บนหน้าจอ 1 คร้ัง แล้วกดปุ่มเพิ่ม-ลดเวลาได้ จากลกู ศร ขน้ึ -ลง บนหนา้ จอ 4. สําหรับตู้บ่มเช้ือท่ีต้องการเขย่า ตอ้ งตั้งโปรแกรมในการหมุนตามความเร็วรอบท่ีต้องการ และปรับเวลา ทีต่ อ้ งการใหเ้ ขยา่ ได้ 5. เปิดทํางานการเขย่า 6. หลังใช้เครอื่ งเสร็จแล้ว ปิดโหมดเขยา่ ปิดเครอื่ ง แล้วถอดปลก๊ั ออกใหเ้ รียบรอ้ ย 7. ตรวจสอบความเรียบรอ้ ยของเครอ่ื ง ควรนาํ ภาชนะเขยา่ ออกจากเครอ่ื งใหห้ มด 8. หากเกิดความผิดปกติของเครื่อง เช่นอุณหภูมิท่ีตั้งไมค่ งที่ตามที่ต้องการ หรือ ความเร็วรอบในการเขย่า ไมเ่ ป็นไปตามทต่ี ง้ั ไว้ ควรรบี แจ้งเจา้ หน้าท่นี กั วิทยาศาสตร์ หรอื อาจารยผ์ ดู้ ูแล เพือ่ ทาํ การซอ่ มบาํ รุงต่อไป 9. หากมีปัญหา ไม่ว่ากรณีใดๆ เบ้ืองต้นหากผู้ใช้งานแก้ไขได้ให้ปฏิบัตกิ ารแก้ไข หากไม่สามารถแก้ไขได้ให้ รีบแจง้ อาจารย์ผู้ดูแลหรอื เจา้ หน้าที่วทิ ยาศาสตร์ทนั ที ประโยชนใ์ นการใชง้ าน ตู้บ่มเชื้อควบคุมอุณหภูมิ หรือ ตู้บ่มเชื้อควบคุมอุณหภูมิแบบเขย่า (ภาพที่ 3.10) ใช้ในการเลี้ยง เช้ือจุลินทรีย์บนอาหารแข็ง หรือ อาหารเหลวท่ีอยู่ในหลอดเพื่อตรวจสอบคุณสมบัติทางชีวเคมี เช่น ต้องการ เพาะเลยี้ งแบคทเี รยี Escherichia coli บนอาหาร EMB agar ต้องต้ังอุณหภมู ทิ ี่เหมาะสมเพื่อการเจริญเติบโตท่ี 37 องศาเซลเซียส หรือ ต้องการเล้ียงเช้ือยีสต์ Saccharomyces cerevisiae บนอาหาร YPD agar ต้องตั้งอุณหภูมิท่ี เหมาะสมเพอ่ื การเจริญเติบโตท่ี 30 องศาเซลเซียส สว่ นการใช้งานตู้บ่มเชื้อควบคุมอุณหภูมทิ ี่สามารถเขย่าได้ ใช้ใน การเล้ียงเชื้อจุลินทรีย์ในอาหารเหลวท่ีอยู่ในขวดภาพชมพู่ หรือ หลอดทดลอง เพื่อเพ่ิมอัตราการเจริญเติบโตใน ระยะเวลาสัน้ โดยเลี้ยงเช้ือจลุ ินทรียต์ ามอุณหภูมิท่เี หมาะสมต่อการเจรญิ เตบิ โต เทคนิคและการใช้เครือ่ งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 135

3.2.3 เครือ่ งดูดสารปริมาตรนอ้ ย (Micropipette) ภาพท่ี 3.11 เครือ่ งดดู สารปรมิ าณนอ้ ย (ท่มี า: https://ae01.alicdn.com/kf/UT8lCeJXb8XXXagOFbXP/200152361/ UT8lCeJXb8XXXagOFbXP.jpg) เคร่ืองดูดสารปริมาณน้อย (ภาพท่ี 3.11) เป็นเครื่องมือท่ีถูกพัฒนาข้ึนมาเพื่อใช้ในการดูดสารละลายที่มี ปรมิ าตรนอ้ ย มปี รมิ าตรต้ังแต่ 1 ไมโครลิตร (μl) จนถึง 1 มิลลลิ ิตร (ml) คอื ใช้ในการดูดสารละลายปริมาณน้อยได้ มักใช้ในงานทางด้านอณูโมเลกุล เช่น ดูดเชื้อจุลินทรีย์ปริมาตร 0.1 ml (เทียบได้กับ 100 μl) ในการทดลอง spread plate method ดูดสารท่เี ก่ยี วข้องในข้นั ตอนการสกดั ดีเอน็ เอ เป็นต้น ส่วนประกอบและหลักการทาํ งาน 1. ตวั ไมโครปิเปต ข้างในตัวเคร่ืองประกอบดว้ ยสปริง ยืดหยุ่น เพ่ือดดู สารละลายขึ้นและลง 2. ดา้ มจับไมโครปเิ ปต (handle) 3. สว่ นปรบั หมุนปริมาตรที่ต้องการดูดสารละลาย (push button) 4. ส่วนที่ดดู สารละลายข้นึ และลง (push button rod) 5. ส่วนกดปล่อยไมโครปเิ ปตทิป (micropipette tip ejector button) 6. บรเิ วณส่วนปลายสาํ หรบั ใส่ไมโครปเื ปตทปิ (micropipette tip holder) 7. บริเวณบอกปรมิ าตรของไมโครปเิ ปต สามารถแบ่งไดเ้ ป็นชว่ งดังน้ี คอื ชว่ งดูดสารละลาย 1 ถึง 10 ไมโครลิตร, 10 ถึง 200 ไมโครลติ ร หรอื 100 ถงึ 1,000 ไมโครลติ ร (volumeter) (ภาพท่ี 3.12) เทคนิคและการใช้เคร่อื งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 136

ภาพท่ี 3.12 เครื่องดดู สารปรมิ าณน้อยและการตง้ั ค่าปริมาตรตามทต่ี อ้ งการ (ทม่ี า: http://libguides.fredhutch.org/SEP/sep/micropipet) วิธีการใช้งานและการบํารงุ รกั ษา 1. ปรับหมุนปรมิ าตรทีต่ ้องการดดู สารละลาย นาํ ไมโครปิเปตทปิ ใส่ไมโครปิเปต กดปุ่มดดู สาร 1 step 2. ใช้ปลายไมโครปเิ ปตทปิ ดูดสารละลายขึน้ มาตามปรมิ าณที่ต้ังไว้ 3. ปล่อยสารละลายลงในหลอดทดลอง ไม่ควรให้ปลายไมโครปิเปตทิป สัมผัสบริเวณหลอดทดลองเพ่ือ ปอ้ งกันการปนเป้ือนหากต้องการดูดสารละลายอีกคร้ังดว้ ย ไมโครปเิ ปตทิป เดิม กดปล่อยสาร 2step 4. เมือ่ ใชไ้ มโครปเิ ปตทิป เสรจ็ แล้วใหก้ ดป่มุ ปล่อยไมโครปเิ ปตทิป ทง้ิ ลงในภาชนะสําหรบั ทิ้งใหเ้ รยี บร้อย ประโยชน์ในการใชง้ าน ใช้ในการดูดสารละลายปรมิ าณนอ้ ย หรอื ใช้ในงานทางดา้ นอณูโมเลกุล แทนการใช้ ปเิ ปตแกว้ เทคนคิ และการใช้เคร่ืองมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 137

สรปุ ท้ายบท เครื่องมือเฉพาะทางจุลชีววิทยาท่ีใช้เล้ียงจุลินทรีย์และเก็บเซลล์จุลินทรีย์ ได้แก่ เคร่ืองป่ันเหวี่ยงแยกสาร ตู้บ่มเชื้อ ที่เป็น ตู้บ่มเช้ือควบคุมอุณหภูมิ และตู้บ่มเช้ือควบคุมอุณหภูมิแบบเขย่า และเคร่ืองดูดสารปริมาณน้อย เครื่องมือเหล่านี้เป็นเครื่องมือเฉพาะทางท่ีผู้ปฏิบัติงานหรือนักจุลชีววิทยาต้องมีความเข้าใจเทคนิควิธีการ และมี ทักษะในการใชง้ านไดอ้ ย่างถูกตอ้ ง เลือกใช้ได้เหมาะสมกบั ชิน้ งาน อาทิเชน่ ตบู้ ่มเชื้อควบคุมอุณหภูมิ เป็นเคร่ืองมือ ท่ีมีปุ่มปรับต้ังอุณหภูมิให้เหมาะสมกับการเจริญของเช้ือจุลินทรีย์แต่ละชนิด ซึ่งมีความต้องการเจริญในสภาพ อุณหภูมิที่แตกต่างกัน โดยภายในเคร่ืองจะมีขดลวดทําความร้อน ควบคุมความร้อน และทําความเย็น ทั่วทุกมุม ภายในเคร่ือง เพ่ือให้เชื้อเจริญได้ดีบนอาหารแข็งในจานเพาะเช้ือ สําหรับตู้บ่มเช้ือควบคุมอุณหภูมิแบบเขย่า จะมี ส่วนที่เพ่ิมเติมคือ มอเตอร์ในการเขย่าแบบออบิทอล เพื่อให้เชื้อเจริญได้ท่ัวอาหารเหลว เม่ือเชื้อจุลินทรีย์เจริญดี แล้ว นํามาทําการเก็บเซลล์จุลินทรีย์ด้วยเคร่ืองป่ันเหวี่ยงแยกสาร ใช้หลักการหมุนเหว่ียงหนีศูนย์กลางโลก ด้วย ความเร็วรอบต่อนาที ทําให้เซลล์จุลินทรีย์ซึ่งมีอนุภาคเป็นของแข็งจะตกตะกอนลงมาที่ก้นภาชนะ และมีส่วน ของเหลวอยู่ด้านบนภาชนะ เมื่อผู้ปฏิบัติงานต้องการเก็บเซลล์จุลินทรีย์ท่ีเพาะเลี้ยงไว้ จะใช้เคร่ืองดูดสารปริมาณ น้อย ดูดสารละลายเช้ือจุลินทรีย์มาใส่ในหลอดทดลองขนาด 1.5 มิลลิลิตร ก่อนนําเข้าเคร่ืองปั่นเหว่ียงแยกสาร เม่ือใช้งานเคร่ืองทุกเคร่ืองเรียบร้อยแล้ว ผู้ปฏิบัติงานต้องตรวจเช็คความสะอาดและความเรียบร้อย หากเกิดความ ผิดปกติใดๆ เพ่ือการแก้ไขที่รวดเร็ว และเป็นประโยนช์แก่ผู้ปฏิบัติงานคนต่อไปจะได้ทราบ ดังนั้น ผู้ปฏิบัติงานหรือ นักจุลชีววิทยาต้องรู้เทคนิค วิธีการ ส่วนประกอบ หลักการของเคร่ืองมือ การใช้งานของเครื่องมือให้เหมาะสมกับ ช้ินงาน การบํารุงรักษาและการแก้ไขอาการผิดปกติเบ้ืองต้นได้อย่างถูกต้อง และสามารถนําไปใช้ประโยชน์กับงาน ดา้ นตา่ งๆ ได้อย่างเหมาะสม เทคนิคและการใช้เครอ่ื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 138

วิธกี ารสอนและกิจกรรม 1. ใช้วิธีการสอนบรรยายผา่ นส่ือการสอนทเี่ หมาะสม รว่ มกับการถาม-ตอบ 2. สอดแทรกและฝึกกระบวนการคิดอยา่ งมหี ลักการและเหตุผล 3. ยกตัวอยา่ งในเน้อื หา พร้อมภาพประกอบให้นักศึกษาได้เห็นภาพชัดเจน 4. กิจกรรมคน้ คว้านอกเวลา สาธิตการใช้เครื่องมือจริงท่ีมอี ยู่ในหอ้ งปฏิบัติการ 5. มอบหมายใหน้ ักศึกษาทําแบบฝึกหดั ทา้ ยบทเรียน 6. มอบหมายให้นักศึกษาทาํ กิจกรรม ฝึกออกแบบการเล้ียงเชื้อจุลนิ ทรีย์ใหเ้ จรญิ ในอาหารเล้ียงเช้อื ท่ี เหมาะสม ด้วยตู้บม่ เช้ือควบคุมอุณหภมู แิ บบเขย่า และฝึกทกั ษะการเกบ็ จุลนิ ทรีย์ ดว้ ยเครื่องป่นั เหวย่ี งแยกสาร ร่วมกบั การใช้เครอื่ งดูดสารปรมิ าณนอ้ ย ในช่วงคน้ คว้านอกเวลา สอ่ื การสอน เอกสารอ้างองิ หมายเลข ตามบรรณานุกรมทา้ ยเลม่ (9 12 18 และ 19) เอกสารประกอบการสอน เอกสารประกอบการสอนเทคนิคและการใช้เครอ่ื งมือทาง จลุ ชีววิทยา โสตทัศนวัสดุ สือ่ การสอนนําเสนอด้วยโปรแกรม Powerpoint ประกอบ การบรรยายสัปดาหท์ ่ี 7 Multimedia LCD projector งานที่มอบหมาย 1. ใหศ้ ึกษาค้นคว้าจาก หนงั สือ หรอื งานวิจัยทางจุลชีววทิ ยา เพ่ิมเติม 2. ใหศ้ ึกษาค้นคว้าจาก ส่ือการสอนออนไลน์ จากเวป็ ไซต์ต่างๆ 3. ให้ทําแบบฝึกหดั ทา้ ยบทเรียน 4. ทาํ กิจกรรมค้นควา้ นอกเวลา ผู้สอนพานักศึกษาเรียนรเู้ ครื่องมอื ของจริง ณ ห้องปฏิบัติการทาง จลุ ชวี วทิ ยา โดยอธบิ าย และสาธิต เทคนคิ วิธีการปฏิบัติ มีการถาม-ตอบระหวา่ งการสาธิต และใหน้ ักศึกษาฝึกใชเ้ ครื่องมือด้วยตนเอง ภายใต้การควบคุมดแู ลของผสู้ อน 5. ทาํ กิจกรรมที่ 3.1 ฝึกออกแบบการเลีย้ งเชือ้ จุลนิ ทรียใ์ หเ้ จริญในอาหารเลี้ยงเชื้อท่ีเหมาะสม ด้วยตู้ บ่มเชอื้ ควบคุมอุณหภูมแิ บบเขย่า และฝกึ ทักษะการเกบ็ จุลินทรีย์ ดว้ ยเครอ่ื งป่ันเหวี่ยงแยกสาร รว่ มกบั การใช้เคร่ืองดดู สารปรมิ าณนอ้ ย ในช่วงค้นควา้ นอกเวลา การวัดผล - วิธีการสงั เกต - ใบบนั ทึกเวลาเรียน - แบบฝกึ หัดท้ายบทเรียน - กิจกรรมคน้ คว้านอกเวลา เทคนคิ และการใช้เครอ่ื งมือทางจุลชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 139

บันทกึ การสอนและข้อสังเกต - สังเกตพฤติกรรมที่แสดงออกของนักศึกษา เช่น การมีวินัย การแต่งกาย การตรง-ต่อเวลา รวมทั้งการมี สว่ นร่วมของนักศึกษาในชน้ั เรียน - เช็คการมาเข้าเรียนของนักศึกษาทุกครั้งในช่ัวโมงตามตารางสอน - วัดจากการตอบคําถามแบบฝึกหดั ท้ายบทเรียน เม่อื จบเนอ้ื หาหน่วยที่ 3 อยา่ งถูกตอ้ ง และส่งตามกําหนด ทีอ่ าจารย์ผสู้ อนนัดหมาย ในระยะเวลาไมเ่ กนิ 5 วนั หลังจากเรียนหนว่ ยท่ี 3 เสร็จส้นิ แลว้ - วัดผลจากการทําขอ้ สอบกลางภาค - สังเกตการทํากิจกรรม 3.1 ตามวตั ถุประสงค์ของหน่วยท่ี 3 ตอ้ งใช้เวลาทาํ ในระยะเวลาทกี่ ําหนด คิดเป็น 10 เปอรเ์ ซ็นต์ตอ่ การทาํ กิจกรรมในชนั้ เรียนต่อครั้ง - สงั เกตพฤติกรรมการมีส่วนร่วม ความกระตอื รอื ร้นในการทาํ กิจกรรมของนักศึกษา - สงั เกตความสามารถในการใชเ้ คร่อื งมือท่ถี ูกตอ้ งของผู้เรียน ช่วงค้นคว้านอกเวลา ระดบั การประเมนิ มดี ังน้ี 1. ระดับพ้ืนฐาน ผเู้ รียนปฏบิ ัติการใช้เครอื่ งมอื ได้ตามคําบอกของผู้สอนทุกขั้นตอน 2. ระดบั กลาง ผูเ้ รียนปฏบิ ตั ิการใช้เครือ่ งมอื ไดถ้ ูกตอ้ ง โดยผู้สอนแนะนําขน้ั ตอน 50% 3. ระดบั สงู ผู้เรียนปฏบิ ัติการใช้เครื่องมอื ได้ถูกตอ้ ง โดยผู้สอนไมต่ ้องอธบิ ายใดๆ เทคนคิ และการใชเ้ ครือ่ งมือทางจลุ ชีววิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 140

ส่ือการสอนสปั ดาห์ท่ี 7 เทคนคิ และการใชเ้ คร่อื งมือทางจลุ ชวี วิทยา | Current Techniques and Instrument Usage in Microbiology 141