ЭДИЙН-ЗАСГИЙН-ХҮРЭЭ

Монополь зах зээл  Энэ нь “нэг борлуулагч” гэсэн грек үгнээс гаралтай.  Бүх буюу ихэнх үйлдвэрлэлийг хяналтандаа аваад бараа болон үйлчилгээний үнэнд нөлөөлж болох боломжийг олсон зах зээлийн бүтцийг хэлнэ.



 Засгийн газрын олгосон эрхийн улмаас: Хэрэв засгийн газар тухайн бүтээгдхүүнийг үйлдвэрлэж байх эрхийг олгох юм бол үүнийг тусгай эрх бүхий монополь гэнэ  Патент юм уу зохиогчийн эрхийн улмаас: Үйлдвэрлэгч шинэ бүтээгдхүүн зохиолоо гэвэл патент авч түүнийг үйлдвэрлэх эрхийг тодорхой хугацаанд ганцаар эзэмших монополь эрхтэй байна.

 Төрөлхийн монополь: Анхнаасаа маш их хөрөнгө оруулалт шаарддаг том үйлдвэрийн хувьд гарц нь маш их байдаг ба энэ нь тухайн салбарын эрэлтийг хангах чадвартай байдаг.  Онцгой нөөцийг эзэмших: Онцгой ховор нөөцийг эзэмшиж чадсан үйлдвэрлэгч нь монополь шинжтэй болдог.  Нэгдэх замаар: Нэг салбарт байгаа пүүсүүд уг салбарт ганц үйлдвэрлэгч том пүүс болтолоо хоорондоо нэгдж нийлсээр монополь үүсгэнэ.

Үйлдвэр нэгдэж нийлэх Картель- үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдхүүний ногдол хэмжээ болон зохион байгуулалтын борлуулах зах зээлээ хуваах тухай монополь хэлэлцээ. хэлбэрүүд Синдикат- бүтээгдхүүнээ хамтран борлуулах ажлыг зохион байгуулах зорилготой монопольт нэгдэл. Трест- хамтын өмч, таваар үйлдвэрлэл ба борлуулалтын ерөнхий удирдлагын дор нэгдсэн монопольт нэгдэл. Концерн- салбарласан технологын нийтлэг шинж нь гаргаж байгаа бүтээгдхүүнийг олон үүрэгтэй болгосон, санхүүгийн нэгдмэл төвтэй үйлдвэрлэлийн газруудын олон салбаруудын тогтолцоо. Корпораци- бие даасан аж ахуйн нэгжүүдийн хувь оруулсан өмч бүхий томоохон аж ахуйг хэлнэ.

Олигополь  Oligo-цөөн, polis- худалдагч, цөөн худалдагч гэсэн утгатай грек үг.  Бие биеэ орлох бүтээгдхүүнийг үйлдвэрлэдэг цөөн тооны үйлдвэрлэгчтэй зах зээлийн төлөв байдал юм.

Монопольт  Хоорондоо ялгаатай боловч нэг төрлийн таваар борлуулахыг сонирхсон олон үйлдвэрлэгчид байгаагаар тодорхойлогдоно.



2.7. Ашиг ба зардал Үйлдвэрлэлийн үр ашиг 1. Үр ашиг 2. Үйлдвэрлэлийн ашигт ажиллагаа 3. Хөдөлмөрийн бүтээмж 4. Ашиг Үйлдвэрлэлийн орлого ба зардал 1. орлого 2. Зардал 3. Үйлдвэрлэлийн урт ба богино хугацаа 4. Үйлдвэрлэлийн нийт зардал

1. Үр ашиг Үйлдвэрлэлийн боломжийг бүрэн дүүрэн хүчин чадалд нь хүргэж ашиглахыг хэлнэ. Үр ашиг нь ямар зардал, үнэ цэнээр ямар үр дүнд хүрэхийг тодорхойлдог.

2. Үйлдвэрлэлийн ашигт ажиллагаа Ашигт Б.ү - Б.з х Б.х ажиллагаа У.к

Б.ү: нийт бүтээгдэхүүний үнэ Б.з: нэгж бүтээгдэхүүний зардал Б.х: бүтээгдэхүүний хэмжээ У.к: урьдчилгаа капитал

3. Хөдөлмөрийн бүтээмж  Үйлдвэрлэлийн явц дахь Үйлдвэрлэлийн бүтээмж хөдөлмөрийн үр ашиг. буурах хууль  Нэгж бүтээгдэхүүн  Тогтмол орцтой хослон үйлдвэрлэхэд зарцуулсан хэрэглэгдэх хувьсах орцын цагийн хэмжээ буюу нэгж хэмжээ нэмэгдэх тусам хугацаанд үйлдвэрлэсэн үйлдвэрлэлийн үр дүн өсч бүтээгдэхүүний тоо. байснаа тодорхой түвшинд хүрээд буурах зүй тогтлыг бүтээмж буурах хууль гэнэ.

4. Ашиг: Үйлдвэрлэлийн зардлаас давсан илүүдэл орлого Хэвийн ашиг Хэт ашиг  Үйлдвэрийн газарт тухайн  Нийт орлого ба нийт үеийнхээ урсгал хэрэгцээг зардлын хоорондын эерэг нөхөхөд яг хүрэлцэхүйц зөрүү. буцан орж ирж буй орлого.  (хүлээгдэж буй ашгаас  (бүх зардал +хүлээгдэж давсан ашиг) буй ашиг)

Орлого Дундаж орлого Ахиу орлого

Нийт орлого  Нэгж хугацаанд  TR= P x Q тодорхой тооны гарцыг худалдсанаар авч TR: бүтээгдэхүүний чадах орлогын хэмжээ хамгийн их хэмжээ юм. P: бүтээгдэхүүний нэгжийн үнэ Q: борлосон бүтээгдэхүүний үнэ

2. Зардал: АА-н нэгж үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд эдийн засгийн тодорхой нөөцийг худалдан авахад төлж буй мөнгөн төлбөр Гадаад : Дотоод:  Хөдөлмөр, түүхий эд  Үйлдвэрлэлд ашиглаж материал, түлш, тээврийн байгаа тухайн АА-н үйлчилгээ, эрчим хүч нэгжийн нөөц буюу өөрийн зэргийг худалдан авахад хөрөнгө төлж буй мөнгөн төлбөр.

3.Үйлдвэрлэлийн урт ба богино хугацаа Үйлдвэрлэийн богино хугацаа:  Үйлдвэрлэлд ашиглаж буй нөөцийн ядаж нэг нь тогтмол байх хугацааг үйлдвэрлэлийн богино хугацаа гэнэ.

Тухайлбал: Богино хугацаанд: \\Үйлдвэрлэлийн  Капитал –тогтмол 1. Хөдөлмөр  Хөдөлмөр –хувьсах болно. 2. Капитал гэсэн хоёр Учир нь үйлдвэрийн төрлийн нөөц дээр авч газрын хувьд капиталыг үзье. өөрчлөхөд цаг хугацаа хөрөнгө мөнгө нилээд шаардагддаг Харин хөдөлмөрийн энэ хугацаанд өөрчлөх нь илүү хялбар бөгөөд боломжтой.

Урт хугацаанд: Тухайлбал:  Үйлдвэрлэлд ашиглагдаж  Үйлдвэрлэлийн урт байгаа бүх төрлийн орцууд хугацаанд Капитал, буюу эдийн засгийн хөдөлмөр гэсэн 2 нөөцийг нөөцүүдийг өөрчлөх аль алиныг нь өөрчлөх боломжтой хугацаа юм. боломжтой учраас энэ 2 нь хувьсах зардал болдог.

5. Үлйдвэрлэлийн нийт зардал R=үйлдвэрлэлийн нийт зардал R1= цэвэр материалын зардал: Бүтээгдэхүүнд зайлшгүй орох үндсэн ба туслах эд зүйлс R2= үндсэн хөдөлмөрийн зардал: цалин хөлс R3= үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал: эзний цалин, түрээс ба цахилгаан эрчим хүч, телефон, засвар үйлчилгээ, сав баглаа боодол цэвэрлэгээ, татвар гэх мэт

Үйлдвэрлэлийн нийт зардлыг олохдоо: R=R1+R2+R3

R=Тз+Xз Хувьсах зардал (Xз) Тогтмол зардал (Тз)  Үйлдвэрлэлийн хэмжээний  Үйлдвэрлэлийн өөрчлөлтөөс хамаарч тоо бүтээгдэхүүний хэмжээ нь өөрчлөгдөж өөрчлөлтөөс хамаарахгүй байдаг зардал. тогтвортой байдаг зардал. Жнь: түүхий эд, эрчим хүч, Жнь: Тоног төхөөрөмж тээврийн үйлчилгээ, байшин барилгын хөдөлмөрийн нөаөцийн элэгдлийн шимтгэл, зардлууд рентийн төлбөр, даатгалын хураамж, облигаци, зээлийн хүү, удирдах ажилтны цалин гэх мэт.

1. Хөдөлмөрийн зах зээл ба ажил эрхлэлт 2. Ядуурал 3. Хүн амын нийгмийн хамгаалал 4. Санхүү, төсөв 5. Мөнгө, түүний хэлбэр 6. Татвар 7. Банк, банкны тогтолцоо 8. Инфляци 9. Үндэсний нэгдмэл үзүүлэлтүүд 10. Олон улсын эдийн засгийн харилцаа



Хөдөлмөрийн зах зээл гэж юу вэ? Хөдөл- Хөдөлмөрийн мөрийн зах зээл нийлүү- лэлт Хөдөлмөр ийн эрэлт

2. Хөдөлмөрийн зах зээлийн үүрэг 1.Ажиллах хүчийг • Нийгмийн эрэлт, захиалагчдын бэлтгэх хүсэлтийн дагуу шаардлагатай ажил мэргэжлийн хүнийг олох, бэлтгэх, давтан сургах 2. Орлогын • Хүмүүсийн орлогын эх сурвалж, аж боломжийг бий төрөх баталгааг хангах боломж болгох 3. Хөдөлмөрийн • Хөдөлмөрийн биржийн мэдээлэл, эрэлт нийлүүлэлтийг ажил хайх, ажил олох тухай сонины зар, сонгон шалгаруулалт зарлах зохицуулах

Хөдөлмөрийн Ажиллах хүч, ажил нийлүүлэлт горилогч Хөдөлмөрийн Үйлдвэрийн эзэн эрэлт Харилцан мэдээлэл солилцох, Хөдөлмөрийн зуучлах, ажил гүйцэтгэлийн болон, зах зээл хөдөлмөрийн гэрээ байгуулж болох талаар хэлэлцэж тохиролцож болох хүрээ.

3. Ажил эрхлэлт ба Бүрэн ажил эрхлэлт Ажил эрхлэлт Бүрэн ажил эрхлэлт  Хөдөлмөрийн чадвартай  Нийт хүн амын бага хэсэг хүн ам ба ажил ажилгүй буюу эрхлэгчдийн тоо ажилгүйдлийн ердийн хэмжээний хоорондын түвшин юм. харьцаа.  Хөдөлмөрийн зах зээл дээрхи нийгмийн хөдөлмөрийн нөөцийн ашиглалт

4. Ажилгүйдлийн түвшин Хэвийн Ердийн Хэт • (1-3%) • (5-6%) • (7-аас дээш%) 1992-1998 оны Монголын эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн ажилгүйдлийн түвшин

Турк улсын ажилгүйдлийн түвшин

Английн ажилгүйдлийн түвшин

Амеркийн ажилгүйдлийн түвшин

Японы ажилгүйдлийн түвшин

Оросын ажилгүйдлийн түвшин

Хятадын ажилгүйдлийн түвшин

5. Ажилгүйдэл 6. Ажилгүйчүүд  Хөдөлмөрийн зах зээл Хөдөлмөрийн Хөдөлмөрийн дээрхи мөчлөгт үзэгдэл. чадвартай биржэд  Ажиллах хүчний эрэлтээс бүртгүүлсэн нийлүүлэлт давсан. Ажил идэвхитэй хайж байгаа хүн ам Ажилгүйчүүд

Хөдөлмөрийн биржэд бүртгүүлээгүй ажилгүйчүүд нь ажилгүйдлийн тоонд хамаарахгүй.

7. Ажилгүйдлийн түвшинг тооцох арга  Ажилгүйдлийн түвшин = Нийт ажилгүйчүүдийн тоо x100% Ажиллах хүчин буюу эдийн засгийн идэвхитэй хүн ам эдийн засгийн идэвхитэй хүн ам гэдэг нь: бараа үйлчилгээг бүтээх үйл ажиллагаанд оролцож байгаа буюу оролцох чадвартай бүх хүмүүс

8. Ажилгүйдлийн хэлбэр Завсрын Бүтцийн Мөчлөгийн

1. Завсрын Нэг салбар Эдийн засгийн ажилгүйдэл гэдэг мэргэжлийн бууралтын үел хэрэгцээ багасах нь: нэг ажлаас Шинэ салбал бий болдог. нөгөө ажилд мэлгэжлийн Үргэлжлэх хэрэгцээ өсөх хугацаа нь эдийн шилжих, шилжилт засгийн хөдөлгөөн, мөчлөгөөр улирлын тодорхойлогдоно. чанартай ажилгүйдэл

9. Ажилгүйдлийн үр дагавар  Оуканы хууль:  Ажилгүйдэл ба ДНБ-ний бууралтын хамаарлыг харуулдаг.  Ажилгүйплийн бодит түвшин түүний ердийн түвшингээс 1% давахад ДНБ ний хэмжээ 2,5 % -аар буурдаг.

10. Ажилгүйдлийг бууруулах арга зам Боловсро лын түвшинг дээшлүүл эх Гадаадад Өөр мэргэжил ажиллах эзэмшүүлэх хүч илгээх сургалт зохион байгуулах Хөдөлмөрийн Ажилгүйдлийг Ажлын биржийн үйл бууруулах байр ажиллагааг арга замууд шинээр эрчимжүүлэх бий болгох Хөрөнгө Хувиараа оруулалт хөдөлмөр ыг эрхлэх урамшуул ах

11. Хүний хөгжлийн индекс  Тухайн орны хүн амын наслалт • Дундаж наслалт амьдралын түвшин ямар байгааг Болов • Насанд харуулдаг гол рол хүрэгсдийн үзүүлэлт. бичиг үсэг тайлагдалтын  Хүний хөгжлийн хувь үндсэн хэмжүүр болох эрүүл энх, урт удаан амьжи • Нэг хүнд ногдох амьдрал, мэдлэг ба ргааны дотоодын нийт амьжиргааны түвшний бүрэлдэхүүн үзүүлэлтүүд. (ДНБ) зэрэг болно.

1. Ядуурал гэж юу вэ? 2. Ядуурлын хэлбэр 3. Ядуурлын шалтгаан

1. Ядуурал гэж юу вэ?  Амьдралын үйл ажиллагааны хэвийн түвшин, стандартыг эдийн засгийн нөөцөөр хангаж чадахгүй байгаа төлөв байдал.

Хүнс тэжээлийн ядуурал Хэрэглээний нийт зардалд хүнс тэжээлийн эзлэх хувийн жин буурах. (гэр ) Хэрэгцээний ядуурал Тодорхой хэмжээний хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа Үнэлгээний ядуурал Хуулиар ядуу гэж тооцох тухай гаргасан үнэлгээний хэмжээ



3. Ядуурлын шалтгаан 1. Эдийн засгийн уналт, үнийн өсөлт, инфляци өндөр 2. Бага орлого, цалин хөлс 3. Бичиг үсэггүй, боловсролгүй 4. Эрүүл мэндийн дорой байдал 5. Бусад буюу цаг агаар, байгаль орчны байдал,

1. Нийгмийн хамаалал гэж юу вэ? A. Нийгмийн даатгалын тогтолцоо B. Нийгмийн халамжийн тогтолцоо