ЭДИЙН-ЗАСГИЙН-ХҮРЭЭ

Албан • Заавал төлөх төлбөрийн хэлбэрээр АА нэгж, иргэдээс татвар хариу төлбөргүйгээр улс, орон нутгийн төсөвт хураадаг мөнгөн хөрөнгө. Хураамж • Хууль тогтоомжийн дагуу төрийн зохих байгууллагаас иргэн,ААН, байгууллагад үйлчилгээ үзүүлсний төлөө оруулж байгаа мөнгөн хөрөнгө. • ЖНЬ: эрх олгох, бүртгэх, гэрээ хэлцэл, баримт бичгийг батлан гэрчлэх, иргэний бүртгэл хий гэх мэт Төлбөр • Төрийн өмчийг ашиглуулсны төлөө иргэн, ААН, байгууллагаас авч улс, орон нутгийн төсөв, тусгай санд төвлөрүүлж байгаа мөнгөн хөрөнгө. • Төрийн өмч: иргэдэд өмчлүүлснээс бусад гаар, газрын хэвлий, түүний баялаг, ой усны нөөц зэрэг

3. Татварын төрлүүд Татварын төрлүүд 1. Төлөх эх 2. Төсөвт 3. Төсөвт 4. Оногдох үүсвэрээр нь төлөгдөх төвлөрөх хэмжээгээр хэлбэрээр нь байдлаар нь

1. Төлөх эх үүсвэрээр нь А. Орлогын татвар В. Хөрөнгийн татвар  ААН, байгууллагын, хүн  Үл хөдлөх хөрөнгийн амын орлогын албан татвар татвар  Нийгмийн даатгалын шимтгэл

С. Дотоод бараа D. Гаалийн татвар үйлчилгээний татвар  НӨАТ  Импорт болон экспортын татвар  Онцгой албан татвар-архи тамхи гэх мэт  Тусгай зориулалтын орлогын албан татвар-авто бензин, дизелийн түлш гэх мэт

2. Төсөвт төлөгдөх хэлбэрээр нь Шууд татвар Шууд бус татвар  Иргэн, ААН, байгуллагаас  Завсрын ямар нэг шат завсрын ямар нэг шат дамжлагыг дамжих замаар, дамжлаггүйгээр, орлогынх гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээ, нь хэмжээтэй уялдуулан бараа бүтээгдэүүний тогтоосон татвар. борлуулалтай уялдуулан тогтоосон татвар.  Үүнд: Хүн амын, ААН, байгууллагын албан  ЖНЬ: НӨАТ-тухайн татварууд хамаарна. бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг эрхлэгчдий орлогод ноогдуулахаас гадна худалдан авагчид, үйлчлүүлэгчдээс авдаг татвар.

3. Төсөвт төвлөрөх байдлаар нь Улсын татвар Орон нутгийн татвар  Төр, засгийн газраас хувь  Орон нутгийн заса хэмжээг нь тогтоодог. захиргаа, аймаг нийслэлийн ИТХ-аас хувь  Тухайн улсын нутаг хэмжээг нь тогтоох бөгөөд дэвсгэрт нийтлэг үйлчлэх тухайн нутаг дэвсгэрт татвар үйлчилнэ.

4. Оногдох хэмжээгээр Өсгөн Хувь тэнцүүлэх Өсгөн нэмэгдүлэх бую бууруулах буюу буюу пропорцианаль регрессив прогрессив • Орлогын бүх • Орлого өсөхөд • Орлого өсөхийн төвшинд татварын татварын дундаж хэрээр татварын хувь адил хувь буурах дундаж хувь өсдөг.

4. Татвар ногдуулах журам 1.Декларацийн арга • Татвар төлөгч тодорхой хугацаанд олсон орлгоо татварын албанд тусгай маягтаар мэдэгдэх 3. Бэлэн бус буюу суутгалын 2. Кадастрын арга арга • Газар, үл хөдлөх хөрөнгө, • Цалин, хөдөлмөрийн хөлс, тээврийн хэрэгслийн бүртгэл ноогдол ашиг, хадгаламжийн хөтөлж, тэдгээрт хөрөнгийн хүүгийн орлогод татвар татвар ноогдуулах ноогдуулах

5. Татварын чиг үүрэг Сангийн чиг үүрэг Зохицуулах чиг үүрэг  Төрийн үйл ажиллагааны Татварын Татварын хувь материаллаг хангалтын хөнгөлөлт хэмжээг зорилгоор санхүүгийн чөлөөлөлт: нэмэгдүүлэх нөөцийг дайчлах • Үр ашиг бүхий • Зохисгүй хэрэглээг үйлдвэрлэл хязгаарлах үйлчилгээг дэмжих • Үндэсний • Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийг техникийн дэвшил, дэмжих зорилгоор эдийн засгийн чухал импортын гаалийн төслүүдийг татварын хувь урамшуулах хэмжээг нэмэгдүүлэх

1. Банк гэж юу вэ? 2. Банкны үүсэл 3. Банкны тогтолцоо 4. Төв банк түүний үүрэг 5. Мөнгөний бодлого, түүний зорилго 6. Арилжааны банк, түүний үүрэг

1. Банк гэж юу вэ? Мөнгөн зээлдүүлэх Мөнгөн Гүйлгээнд Үнэт цаас хөрөнгийг тооцоо хийх зээлийн гаргах хуримтлуулах хөрөнгө оруулах

2. Банкны үүсэл  1924 онд Монгол, Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн худалдаа, аж үйлдвэрийн бак буюу Улсын банк нэртэйгээр анх байгуулагдаж байсан.  Уг банк нь:  Данс нээх  Албан газруудын хөрөнгийг татан төвлөрүүлэх  Төрөл бүрийн төлбөр тооцоо хийх  Зээл олгох зэрэг үйлчилгээ явуулдаг байв. 70 гаруй жилийн хугацаанд зөвхөн ганц “Улсын банк” гэж байсан бөгөөд 1991 онд УБХ-аас “Банкны тухай хууль ” гаргаснаар Төв банк, Арилжааны банк гэсэн хоёр шатлалт тогтолцоо бүрэлдэн хөгжих хууль, эрх зүйн орчин бүрдсэн.

3. Банкны тогтолцоо Банк Төв банк Арилжаа- ны банк

4. Төв банкны үйл ажиллагаа  Төрийн мөнгөний бодлогыг зохицуулах  Инфляцийг бууруулж, үнэ ханшийг тогтворжуулах  Мөнгөний нийлүүлэлт, үнэт цаасны нээлттэй зах зээлийг явуулах зэрэг нийт улсын эдийн засгийг мөнгөний бодлогоор дамжуулан удирдаж байдаг санхүү эдийн засгийн төв, төрийн байгууллага юм.

Монгол банк  Төрийн мөнгө зээлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх эрх бүхий,  Эмиссийн буюу мөнгөн тэмдэгт, зоос гүйлгээнд гаргах онцгой эрх эдэлдэг,  УИХ-д харъяалагдаж, тайлангаа УИХ-д тавьдаг.

5.Мөнгөний бодлого А. Хүүгийн бодлого В. Арилжааны С. Зах зээлийн явуулах банкны заавал нээлттэй үйл байх нөөцийн ажиллагаа • Төв банкнаас хэмжээг тогтоох арилжааны банкуудад • Эдийн засаг байгаа олгох зээлийн хүү, • Арилжааны банкуудын арилжааны бичиг буюу хэмжээг мөнгөний Төв банканд байх үнэт цаасыг Засгийн ханш уналтын нөөцийг ихэсгэх газар, Төв банк түвшинтэй багасгах замаар худалдан авах, эсвэл хамааралтайгаар мөнгөний зарах ажиллагаа. тогтоож байдаг. нийлүүлэлтийг зохицуулах

А. Хүүгийн бодлого явуулах Мөнгөний хатуу бодлого Мөнгөний зөөлөн бодлого  Мөнгө зээлийн өсөлт хэт  Зээлийн өсөлт удаан өндөр байвал Төв банк байвал хүүгээ бууруулна. зээлийнхээ хүүг нэмж зах зээл дээрх мөнгөний хэмжээг  Бодит хөрөнгө оруула, багасгана. үйлдвэрлэл нэмэгдэх боловч инфляци өсөх  Энэ тохиолдолд арилжааны магадлалтай. банкуудын зээл төлбөрийн эх үүсвэрийн өсөлт буурна.  Инфляци саарах боловч бодит хөрөнгө оруулалт буурна, ажилгүйдэл ихсэх хандлага ажиглагдана.

В. Арилжааны банкны заавал байх нөөцийн хэмжээг тогтоох  Нөөцийн хэмжээг  Эдийн засаг дахь ихэсгэж багасгах замаар мөнгөний нийлүүлэлтийн арилжааны банкны зээл хэмжээ ихэсвэл уг олгох хэмжээг Төв нөөцийн хувийг банкнаас зохицуулж ихэсгэнэ. байдаг.  Зээл олгох эх үүсвэрээсээ Төв банканд хадгалуулах хэмжээ нь ихэссэнээр цааш иргэдэд, ААН-д зээл олгох хэмжээ багасч мөнгөний нийлүүлэлт буурна.

С. Зах зээлийн нээлттэй үйл ажиллагаа  Үнэт цаасыг худалдан  Харин өөртөө байгаа авч оронд мөнгө үнэт цаасыг ААН-д өгснөөр эдийн засаг тэдэнд ашигтай үнээр дахь мөнгөний зарж мөнгөний нийлүүлэлт нэмэгдэнэ. нийлүүлэлтийг багасгана.

6. Арилжааны банк түүний үүрэг  Хөрөнгө оруулагч болон компаниудаас их хэмжээний мөнгөн хадгаламж мөнгөн хадгаламж хүлээж авах  Шинэ хувьцаанд гарын үсэг зурах  Банкуудад зөвөлгөө өгөх  Хөрөнгө оруулалтын санг удирдах  Төслийн зээллэгийг хэрэгцээтэй санхүүгийн тусламжаар хангахад хамтран зүтгэх.

1. Инфляци юу гэж вэ? 2. Инфляцийн төвшин 3. Инфляцийн шалтгаан 4. Инфляцийн төрөл 5. Инфляцийн үр дагавар

1. Инфляци юу гэж вэ?  Инцляци гэдэг нь  Дефляци гэдэг нь үний эдийн засагт үнийн ерөнхий төвшин ерөнхий төвшин буурах үзэгдэл. байнга өсч, мөнгө үнэгүйдэх үзэгдэл.

2. Инфляцийн төвшин  Тодорхой хугацааны  Хэрэглээний үнийн завсар дахь үнийн индекс гэдэг нь нийт төвшний хэрэглэгч нарын өөрчлөлтийг хувь (%)- худалдаж авсан бараа, иар илэрхийлснийг үйлчилгээний нэр хэлнэ. төрөл, чанар өөрчлөлтгүй  Хэрэглээний үнийн тогтвортой байхад үнэ идексээр хэмжинэ. дундажаар хэрхэн өөрчлөгдөж буйг хэмждэг үзүүлэлт.

Үнийн индекс: Үнийн индекс тухайн онд авсан сагсны зах зээлийн үнэ

Барааны сагс:  Өргөн хэрэглээний бараа, үйлчилгээнээс тодорхой тооны нэр төрлийн барааны жагсаалтын үнийг хэлнэ.  Амжиргааны төвшиний өөрчлөлтийг хэмжих бараа болон үйлчилгээний үнийн өөрчлөлтийг тооцох зориулалтаар авч үздэг статистикийн ойлголт.

3. Инфляцийн шалтгаан Эрэлтээс Зардлаас үүдэлтэй үүдэлтэй Инфляцийн шалтгаан

Эрэлтээс үүдэлтэй Зардлаас үүдэлтэй  Гүйлгээнд их хэмжээний  Үйлдвэрлэлийн зардал мөнгө бий болж, түүгээр өссөнөөс үнийн түвшин худалдаж авах барааны өсөх. тоо хэмжээ бага байгаагаас барааны үнэ өсөхөд хүрдэг.

Инцляцид нөлөөлөх хүчин зүйл 1. Хөрөнгө оруулалт, таваарын үнэ, цалин хөлс зэрэг нь үндэслэлгүйгээр өсөх 3. Инфляци өснө гэсэн 2. Гол нэр төрлийн хнүмүүсийн хүлээлт, бараа гэнэт таамаглал гэх мэт ховордсоноос тэр барааны үнэ огцом өсөх

4. Инфляцийн төрөл Хэвийн Зохисгүй инфляци инфляци инфляци

Хэвийн инцляци Зохисгүй инфляци  Тухайн нөхцөл дахь  Төрийн мөнгөний барааны хомсдол, хүн бодлогоос хамаарч (үнийн амын орлогын дутагдал өсөлтийг төрөөс зэргээс үүдэн төрийн ямар зохиомлоор дэмжих болон нэгэн дэмжлэггүйгээр тэр банкнаас зээлийг байдлаас гардаг. хэтрүүлэн олгох зэрэг) үүдэн гардаг.

• Үнэ аажмаар • Үнэ огцом • Үнийн маш хэлбэрэлтгүй түргэн өндөр өсөж буй бөгөөд жигд хурдацтай, инфляци бусаар үнийн дээшилж төвшин • Нэг оронтой байгаа хэдэн зуун тоонд нөхцлийн хувиар өсөх багтдаг. инцляци инфляци Мөлхөө Цогио• 2 оронтой • Мөнгө өөийн Хэтрүүтоонд багтахүүргүүдээ бүх талаар алдаж, үнэт талон, купон зэрэгт байраа тавьж өгөх

5. Инфляцийн үр дагавар 1. Хүн амын амьдралын төвшин буурна. A. Хадгаламжийн үнэ цэнэ буурна. B. Бодит орлогын хэмжээ буурна. 2. Үйлдвэрлэлийг өргөжүүлэх , хөдөлмөрт урамших сонирхол буурч үйлдвэрлэл унана. A. Ажилгүйд өснө B. Ядуурал нэмэгдэнэ. 3. Инфляци нь эдийн засгийн дотоод тэнцвэрийг алдагдуулна. A. Тасралтгүй инфляцийн үед: A. Зээлдүүлэгчид B. Хадгаламж эзэмшигчид C. Тогтмол орлоготой хүмүүс D. Үйлдвэрлэгч нар хохирол хүлээдэг.

Инфляцийн үед хэн хожих вэ? Биет эд Зээлдэгч хөрөнгө нар эзэмшиг- чид Засгийн азар

1. ҮНБ 2. ҮНБ-ыг тооцох арга 3. ДНБ 4. ДНБ-ны орлогоор нь ангилах 5. ҮЦБ 6. ҮО

Үндэсний эдийн засгийн нэгдмэл үзүүлэлтүүд  Улс орны эдийн засгийн амьдралд бүхэлд нь үнэлэлт дүгнэлт өгөх, төрөөс эдийн засгийг зохицуулахад чиглэсэн бодлого цаашид хэрхэх тухай шийдвэр гаргахад эдийн засгийн ерөнхий байдал, нийт үйлдвэрлэл, нийт орлого, зарлага тэдгээрийн өсөлт бууралтын талаархи тодорхой мэдээллүүд нэн чухал шаардлагатай.  Эдгээр мэдээллүүд нь макро эдийн засгийн дор дурьдсан гол гол үзүүлэлтээр тодорхойлогддог.

 Тухайн улс орны эдийн засгийн хөгжлийнөсөлт чадвхийг харуулдаг нэгдмэл үзүүлэлтүүд юм.  Үүнд:  Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн буюу ҮНБ  Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн буюу ДНБ  Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн буюу ҮЦБ  Үндэсний орлого буюу ҮО зэрэг хамаарна.

1. ҮНБ гэж юу вэ?  ҮНБ гэдэг нь нэг жилд улсын хэмжээнд эцсийн байдлаар үйлдвэрлэгдсэн нийт бараа үйлчилгээний зах зээлийн үнийн дүн юм.  Нэг жилийн дотор үйлдвэрлэсэн бүх эцсийн бүтээгдэхүүн болон үйлчилгээний гаргалтын нийт зах зээлийн өртөгөөр тодорхойлдог.

Үндэсний нийт  ҮНБ-д санхүүгийн үйл ажиллагаанаас бүтээгдэхүүнд бий болсон орлогыг оруулан хамаарахгүй нь: тооцдоггүй.  Тухайлбал үнэт цаас арилжсанаас олох орлого. Учир нь энэ орлого шинээр бий болж байгаа бус нэг гараас нөгөө гарт шилжин ирж байгааа орлого юмаа.  Мөн засгийн газраас хүн амд олгож буй буцалтгүй тусламж орохгүй.  Учир нь энэ авсан буцалтгүй тусламжийн оронд тухайн тусламжийн мөнгөөр худалдаж авсан бараа үйлчилгээ нь ҮНБ-д орж тооцогдсон байдаг:  Өвлүүлсэн хөрөнгө. бие биендээ өгч буй зээл тусламж мөн ҮНБ-д орж тооцогдохгүй.

2.Үндэсний нийт бүтээгдэхүүнийг тооцох арга 1. Тухайн оронд бүтээсэн Хэрэглээ (Х) Өрх гэрүүдийн пүүсээс худалдан авсан бараа бүтээгдэхүүний зарцуулалтаар: болон үйлчилгээ 1. Удаан эдэлгээтэй  Х- Хэрэглээ Дотоодын хөрөнгө 2. Хурдан эдэлгээтэй  Хо-хөрөнгө оруулалт оруулалт (Хо) 3. үйлчилгээ  Уз-улсын зарцуулалт  Цэ-Цэвэр экспорт Улсын Капиталын шинэ зарцуулалт(Уз) хуримтлалын үнэ цэнэ буюу үндсэн хөрөнгө шинээр Цэвэр экспорт (Цэ) худалдан авах үйл ажиллагаа Бараа үйлчилгээний төрөөс худалдан авах төлбөрийн өртөг Бараа үйлчилгээний улсын хэрэглээ Экспортоос импортыг хасаад үлдэж байгаа хэсэг

2. Бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж Цалин хөлс (Ц) Ажилчин албан олсон орлогоор нь: Түрээс (Т) хаагчдад олгосон Зээлийн хүү(Зх) цалин, нийгэм  Ц-Цалин хөлсний орлого хангамжийн болон  Т-Түрээс даатгалын шимтгэл  Зх-Зээлийн хүү  А-Ашиг Газар, сууц зэргийг түрээслүүлж олсон, өрхийн аж ахуйн орлого. Өрхийн аж ахуйн хадгалуулсан мөнгөн капиталын орлого Ашиг(А) Хувийн аж ахуйтан, нөхөрлөл, компани, бие даасан аж ахуйн нэгжүүдийн хувь оруулсан өмч бүхий томоохон АА олдог.



3. ДНБ  Зөвхөн тухайн орны  Гц-гадаад цэвэр үйлдвэрлэлийн хүчин гаралт зүйлсийг ашиглан тэр улсын дотоодод үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хэлнэ.

ҮНБ ба ДНБ-ний ялгаа ДНБ ҮНБ  Зөвхөн тухайн улс орны  Гадаадад оршин суудаг газар нутаг дээр тухайн улсын иргэдийн үйлдвэрлэсэн барааны зах үйлдвэрлэсэн барааг зээлийн үнэ оруулдаг.  Улс орны хөгжлийн болон хүн амын амьдралын түвшинг тооцоолдог.

4. ДНБ-ний орлогоор нь ангилах Бага Дундын Дундын Өндөр орлоготой бага дээд орлоготой орон орлоготой орлоготой орон орон орон • 765ам.дол ба • 9385-аас түүнээс бага • 766- • 3036- дээш 3035ам.дол 9385ам.дол

5. Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн  Кэ= Капиталын элэгдэл

6. Үндэсний орлого  ҮЦБ-ээс худалдаа ҮО=зээлийн үйлчилгээний шууд бус хүү+цалин+ре татварыг хасаад үлдэж нт+ашиг буй хэсэг.  Үндэсний орлогыг дотор нь:  Хуримтлалын фонд  Хэрэглээний фонд гэж ангилдаг.

1. Далд эдийн засаг гэж юу вэ? 2. Далд эдийн засгийн хэлбэрүүд 3. Далд эдийн засгийн үр дагавар

1. Далд эдийн засаг гэж юу вэ?  Далд эдийн засаг гэдэг нь албан ёсны тооцоонд ордоггүй эдийн засгийн үйл ажиллагаа. /албан ёсоор бүртгэгдээгүй./

2. Далд эдийн засгийн хэлбэрүүд Ажил Давхар ажил Нуун Бэлэн Хууль бус эрхлэлгүй эрхлэлт дарагдуулж мөнгөөр бизнесийн орлого • Үндсэн буй орлогын болон бусад зардал ологчид эх үүсвэрүүд зүйлээр • Энэ нь • Ажилгүйчүүд ажлаас • Өмч идэж нэмэлт гадуур төлбөр авах татвараас гэж татвараас шамшигдуул • Албаны зайлсхийх бүртгүүлэн зайлсхийх ах, боломжтой улсаас зорилгоор хэрэглэгчдий бэлэн тэтгэмж нууцлан г мэхлэх мөнгөөр тусламж ажил эрхлэлт замаар олж хувийн авдаг хэрнээ буй орлого. арилжаа засаг наймаа хийх, захиргаанд хээл хахуул мэдэгдэлгүй авах орлого олдог хүмүүс.

3. Далд эдийн засгийн үр дагавар  Албан ёсны эдийн засгийн хэмжээг бууруулах  Засгийн газрын эдийн засгийн бодлогыг гажуудуулахад хүргэх  Засгийн газрын зардлыг хангахад хүрэлэхүйцээс их хэмжээний татвар албан ёсны эдийн засагт тохогдох.