39 - Derin Tarih Haziran 2015

MUSTAFA KEMAL SAMSUN’A NASIL GÖNDERİLDİ?GENELKURMAYSAMSUN’A İNGİLİZ VİZESİ BELGELERI IŞIĞINDA Mustafa Kemal Samsun’a nasıl gönderildi? 26

Genelkurmay Belgeleri Işığında MUSTAFA KEMAL SAMSUN’A NASIL GÖNDERILDI?

Derin Tarih Kültür Yayınları-26 Derin Tarih dergisinin 39. sayısının hediyesidir. Haziran 2015 Genelkurmay Belgeleri Işığında Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? İletişim Yenidoğan Mah. Kızılay Sok. No: 39 Bayrampaşa - İstanbul 0212 612 29 30 www.derintarih.com [email protected] Baskı Strateji Matbaası

Sunuş Türkiye’de bugün yakın tarih meseleleri gündemdeyse ve bir arpa boyu yol gidilebilmişse bunda Necip Fazıl Kısakürek merhumun hatırı sayılır bir hissesi vardır. Vatan Haini Değil Büyük Vatan Dostu Sultan Vahidüddin adlı kitabı daha 1968 yılında bir ga- zetede tefrika edilirken birilerinin ayağına basmış, fakat o oranda da okunmuş, tartışılmış ve muhafazakâr okurlarına yeni bir tarihin yolda olduğu müjdesini vermişti. Nitekim bugün biz artık Mustafa Kemal Paşa’nın Sultan Vahi- düddin’in imzasıyla 9. Ordu Kıtaati Müfettişliğine tayin edildiğini rahatça konuşuyor, hatta ötesine geçip onu seçenin ve gönderenin de Sultanın ve Sadrazamın ve Harbiye Nazırı ile Osmanlı yönetimi- nin, Genelkurmayının kendisi olduğunu söyleyebiliyoruz. Lakin burada ilk cüretkar adımın Kâzım Karabekir Paşa’dan gel- diğini hatırlatalım. 1933 yılı gibi epeyce erken bir tarihte Paşa’nın Milliyet gazetesine gönderdiği 6 mektupla ve yakılan kitabı İstiklal Harbimizin Esasları ile başlangıçta Mustafa Kemal Paşa’nın Ana- dolu’ya geçmeye taraftar olmadığını belgesiyle ortaya koyduğunda Ankara rejimi resmen sallanmış ve gazeteye bir daha bu adamın ya-

4 Genelkurmay Belgeleri Işığında zısını basmayın talimatı verilmişti. Öte yandan M. Kemal Paşa’nın eski silah arkadaşı lakin şimdi “hasm-ı bî-amanı” olan Karabekir Paşa’ya “beyinsiz” diye saldırdığı el yazısını bizzat görmek isteyen- ler Uğur Mumcu’nun yayına hazırladığı Kazım Karabekir Anlatıyor adlı kitaba göz atabilirler. Böyle böyle başlayan akademi dışı gayri resmi tarih çığırı, Dr. Rıza Nur’un hatıratının “underground” yayınıyla 60’ların ikinci ya- rısında birden canlanacak ve 1960’lar ve 70’lerde Tek Adam etrafın- da örülen mitolojik tarih anlatısının aşılması yönünde bir miktar yol alınmışken ve alınabilecekken 12 Eylül darbesiyle daha katı bir Kemalizme dönülecek, Turgut Özal ortamı biraz yumuşatıyor de- nilirken bu defa 28 Şubat’a çatacak ve 2000’li yıllar Post-Kemaliz- me sahne olacaktır. Artık Kemalistler hâkim konumlarını kaybedip muhalefete geçecek, lakin bu arada o zamana kadar muhalif kalmış çevrelerde yeni bir Kemalizm filizlenecek ve iliklere işlemiş bulunan Kemalist söylemin bu defa muhafazakârların “Kemalizasyonu”nu meyve verdiğine tanık olunacaktır. Tarihin rehabilitasyonu sürecinde Fehmi Koru dönemindeki Zaman gazetesinin oynadığı rol, son derece kritiktir. 1989 yılının 19 Mayıs’ında “Atatürk Samsun’a İngiliz vizesiyle gitti” manşetiyle çıkan Zaman’ın iki yıl sonra aynı gün attığı manşet ise resmi tarihi derinden alt üst edecek mahiyetteydi. “Türk ve dünya basınında ilk defa: Bir 19 Mayıs belgeseli” üst başlığıyla sunulan haberin manşeti ortaya çıkan belgelerin yakıcı özünü yansıtıyordu: “Samsun’a İngiliz vizesi.” Vehbi Vakkasoğlu imzasıyla çıkan bu haberde altı adet belgeye yer verilmişti. Belgelerden dördü Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Kıtaati Müfettişliğine tayin emri ile diğer yazışmaları ihtiva eder- ken iki belge doğrudan İngiliz işgal komutanlığının Mustafa Kemal Paşa’ya verdiği Samsun’a gidiş vizesini ve resmi “British Control” damgasını sergiliyordu. Nasıl yani, Mustafa Kemal Paşa Samsun’a gizlice, dümeni kırık bir gemiyle kaçarak gitmemiş miydi? tepkileri arasında Uğur Mum-

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 5 cu’nun ‘Bunlar zaten biliniyordu’ çıkışına Fehmi Koru ‘Biliniyordu da neden şimdiye kadar yayınlamadınız?’ cevabı damgasını vuruyordu. Derken aradan çeyrek asır geçti, Türkiye de, Türkiye’nin günde- mi de epey değişti ama tarih yine o noktaya takılı kalmış vaziyette: Mustafa Kemal Paşa Bandırma vapuruyla kaçarak mı gitti, yoksa Sultan Vahidüddin ve İngilizler mi onu gönderdi? Şimdi bu düğü- mü çözme vaktidir… Belgeler, belgeler, belgeler… Artık bu meseleyi daha fazla uzatmanın alemi yok. Düşünün ki, 1943 Nisan’ında, yani henüz CHP’nin Tek Parti idaresi devrinde ilk defa Maarif Vekaleti (bugünkü Milli Eğitim Bakanlığı) tarafın- dan yayınlanan Tarih Vesikaları dergisinin 12. sayısında Mareşal Fevzi Çakmak’ın bizzat yayımlanması için verdiği belgelerle Faik Reşit Unat’ın makalesinde gün yüzüne çıkan gerçeklerden bu yana tam 72 yıl geçti, Karabekir’in başını yakan ifşaatının üzerinden ise 82 yıl… Genelkurmay Başkanlığı tarafından çıkarılan Harp Tarihi Vesikaları Dergisi’nin Eylül 1952 tarihli ilk sayısında ortaya konulan resmi belgeler bile bugün 63 yaşında… Peki ne değişti? Hiç! Evet hiç! Yıl 2015 olmuş, 19 Mayıs’larda yine aynı teraneyi dinliyoruz… Yok “Samsun’a bir güneş gibi doğdu”, yok “Atatürk yoktu, düşman- lar çoktu/ Atatürk geldi, düşmanı yendi!” Tarih kitaplarındaki zekâ seviyesi maalesef bu. Yahu hakikate acımıyorsanız, bari bu hamakati senelerce kafalarına kazıdığınız pırıl pırıl çocuklarımızın zekâlarına acıyın! Öylesine kalın bir zırhı var ki resmi tarihin, gergedanlar halt et- miş yanında. Ne yazarsanız yazın, isterse Genelkurmay Başkanlığı yayınlasın, bir türlü içeriye giremiyor, hatta sızamıyor... Bu nasıl iş? 90 yılda devletler bile yıkıldı, bizim resmi tarih fosilleşerek de olsa ağzından kan kusuyor ama yine de kızılcık şerbeti içtim diyor! Daha fazla uzatmak ona da eziyet beyler! Biraz cesaret! Gelin,

6 Genelkurmay Belgeleri Işığında bir an önce yeni bir tarihin nasıl yazılacağını konuşmaya başlayalım. Milli Eğitim Bakanlığı bu işe öncülük yapmayacak da neye yapa- cak? Buyursun masaya. Tarih alanındaki “Akil İnsanları” bulup çö- züm sürecini bir an önce başlatalım… Ancak bu adımlar atılıncaya kadar da haksızlıklara seyirci kal- mak yok. Bildiklerimizi anlatmaya devam edeceğiz son nefesimize kadar… Bu kitapta Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul hükümetinin ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyasetinin (Genelkurmay Başkan- lığının) her kademesinden şahısların katkısıyla Samsun’a nasıl gönderildiğini bizzat Genelkurmay Başkanlığı Arşivi’nden alınan belgelerin ışığında görmüş olacağız. Sevgili okurlarımız görsün, ida- recilerimiz de tarih kitaplarının düzeltilmesi ve yeniden yazılması yolunda ciddi adımlar atsınlar diye yayınlıyoruz bunları… Tabii ta- rihe hizmet için de… Samsun’a İngiliz vizesi Önce 1991 yılında Kâzım Karabekir Paşa’nın damadı Prof. Dr. Faruk Özerengin tarafından Vehbi Vakkasoğlu’na “bir dost” rumu- zuyla gönderilerek ilk kez gün yüzüne çıkarılan İngiliz vizesini ken- di gözünüzle görmenizi istiyorum. Vize belgesinin üzerinde, “Bureau Interallie de Controle des Passeports British Section Good Por Passage to Samsoun Constantinople 16.5.(19)19” diye yazılı. İngiliz işgal komutanlığının Samsun’a gitmesinin uy- gun olduğuna dair bir “pasaport” bu. Tarih 16 Mayıs 1919… Yani Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’dan ayrıldığı gün verilmiş resmi belge bu. Burada zikredeceğimiz diğer belge, Harbiye Nezareti antetli kağıda yazılmış bir “İrade-i Seniyye”, yani Padişah İradesi, Kararı. Zaten sol üstte de “Mehmed Vahidüddin” imzası açıkça okunuyor. Metin aynen şöyle: “Mülgâ Yıldırım Grubu Kumandanı Mirliva Mustafa Kemal

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 7 Paşa Dokuzuncu Ordu Kıtaati Müfettişliğine tayin edilmiştir. İşbu İrade-i Seniyye’nin icrasına Harbiye Nâzırı memurdur. İmzalar: Sadrazam: Damad Ferid Harbiye Nazırı: Şakir.” Altında Sadrazamın, Harbiye Nazırının, üstünde Padişahın imzalarının bulunduğu bu belgeyi İngiliz vizeleriyle birlikte oku- duğunuzda Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’dan kaçmak gibi bir vaziletinin asla sözkonusu olmadığını, bütün işlemlerin prosedüre uygun gerçekleştiği ayan beyan ortaya çıkıyor (bir sonraki belgeye bakarsanız böyle bir niyetinin de olmadığı açıklığa kavuşuyor). Buna bir de yanına verilmek istenen “gambot” meselesini ekle- mekte yarar var. Genelkurmay 2. Başkanı Kazım (İnanç) Paşa Bahri- ye Nezareti’ne yazdığı 30 Nisan 1919 tarihli yazıda (ki İrade-i seniy- ye ile aynı gündür) Mustafa Kemal Paşa’nın tayinini teyid ettikten sonra şu ilginç hususa dikkat çekiyor: “Bahr-i Siyah (Karadeniz) sahil tarassudatında (gözetiminde) istihdam edilmek üzere müşarünileyhin ( Mustafa Kemal Paşa’nın) maiyetine İKİ GAMBOT İLE ÜÇ MOTORBOT’un sür’at-i ihza- rını (süratle hazırlanmasını) rica ederim. İmza: Basri-Kâzım.” Daha sonra bu gambotlar ve motorbotların Paşa’ya tahsisinin imkânsız olduğuna dair de yazışmalar görülmekle birlikte mühim olan, resmi yazışmalarda Bandırma vapuruna eşlik edecek ve Mus- tafa Kemal Paşa Samsun’a gidene kadar sahilleri gözetleyecek küçük gemilerin de onun sağ salim ulaşması maksadıyla yanı sıra gönde- rilmek istenmesidir. Böylece İstanbul’dan kaçarak gitmesi bir yana, sağ salim gitmesi için devletin seferber olunduğunu da belgesiyle görmüş oluyoruz. Kaynaklar Gerçi bütün bunlara gerek yok; bizzat Nutuk’un başında Gazi kendisinin İstanbul’da durmasını istemeyenler tarafından (kimler?)

8 Genelkurmay Belgeleri Işığında Anadolu’ya “nefy ü teb’id” edildiğini, yani sürülüp uzaklaştırıldı- ğını(!) yazmıyor mu? Gitmek istemeyen birisi ancak zorla sürülüp uzaklaştırıldığını söyleyebilir. Aksi halde neden bu kelimeleri kul- lansın ki? Zaten Şeyhülislam Mustafa Sabri de Mustafa Kemal Paşa’yı İs- tanbul’da istemeyenlerin (her kim ise) olağanüstü yetkilerle donatıp Anadolu’ya göndererek başlarına bela olmasını neden isteyebilecek- lerini mantıken anlamanın imkansızlığına dikkat çekmekte ki bu dahi bir bahs-i diğerdir. Velhasıl Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a gönderiliş meselesi ancak resmi tarihin kısır zihniyetinden çıkarılıp belgelerin ışığına tutulduğunda çözülebilir. İşte elinizdeki küçük derleme, 33 resmi belge ile bu muhataralı süreci gün gün aydınlatmayı vazife bilen bir anlayışla hazırlanmıştır. 1919 yılının Nisan’ından Temmuz’una kadarki 3 aylık bir zaman dilimine yayılan bu belgeler sırayla ve dikkatle okunduğunda hem Sultan Vahidüddin’in, hem hükümet ve Harbiye ve Bahriye Neza- retlerinin, hem de öte taraftan Mustafa Kemal Paşa’nın Milli Mü- cadele’nin başlangıcındaki bu kritik safhaya dair resmi yazışma ve telgraflarıyla nasıl bir tablo ortaya çıktığını görme şansını yakalamış olacaklardır. Bu genel girişten sonra her belgeye ait açıklama notu ilgili yerde verilecek ve belgenin neyi anlattığı da izah edilecektir. Elinizdeki derlemede yararlandığımız kaynaklar şunlardır (ya- yım tarihi sırasıyla): Faik Reşit Unat, “Mustafa Kemal Paşa’ya Dokuzuncu Ordu Kı- taatı Müfettişi Sıfatiyle Verilen Vazife ve Salâhiyetlere Dair Bazı Ve- sikalar: I”, Tarih Vesikaları, c. II, sayı: 12, Nisan 1943, s. 408. Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, sayı: 1, Eylûl 1952. Mithat Sertoğlu, “Millî mücadelemizde Mustafa Kemal’le ilgili bilinmeyen belgeler: Mustafa Kemal’in Samsun’dan gönderdiği iki mühim rapor”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sayı: 14, Kasım 1968, s. 8-9.

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 9 Münir Aktepe, “Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Samsun”, Cum- huriyetin 50. Yılına Armağan, İstanbul, 1973, s. 1-22. Kâzım Karabekir, Nutuk ve Karabekir’den Cevaplar: 11, Yayına hazırlayan: Prof. Dr. Faruk Özerengin, İstanbul, 1997, Emre Yayın- ları, s. 3407-3425. Bu mütevazı çalışmanın tarihle ilgilenenlere yararlı olması te- mennisiyle. Mustafa Armağan 25 Mayıs 2015 Bayrampaşa



SULTAN VAHİDÜDDİN ONAYLADI: MUSTAFA KEMAL PAŞA ANADOLU’YA GİDECEK! Belge 1 13 Kasım 1918 tarihinde Yıldırım Orduları Grubu’nu Adana’da bırakıp İstanbul’a dönen Mustafa Kemal Paşa’nın 6 aya yakın bir süre sonra geniş, hatta olağanüstü yetkilerle donatılmış bir vazife ile Anadolu’ya gönderilmesini hazırlayan teşebbüs, nihayet 30 Nisan 1919 (1335) tarihinde 9. Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayinini tas- dik eden iradeyle son ve kesin şeklini alacaktır. Mustafa Kemal’in ismini ilk kimin verdiği belli değildir. Kimisi Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’ın, kimisi de Vahidüddin’in fikri olduğunu söylese de, İngilizlerin de üzerinde uzlaştıkları bir isim olduğu açıktır. Çün- kü İttihatçı değildir ve bu Sultan için önemli olduğu kadar Enver Paşa’dan çekinen İngilizler için de önemlidir. Mustafa Kemal Paşa ise İstanbul’a gelir gelmez “İngilizlere yakın olduğu” mesajını çeşitli vesilelerle vermiş bulunmaktadır. Çeşitli siyasi kombinezonlara gir- mesine rağmen bakan olamayan Mustafa Kemal Paşa, bütün siyasi ümitlerini tükettikten sonra Anadolu’ya geçiş için Damat Ferid Paşa ve Cevad ve Şakir Paşalar ile görüşür, Sultan Vahidüddin’in de ken- disine “Paşa Paşa, bu devleti kurtarabilirsin” dediğini biliyoruz. İşte birazdan okuyacağınız 30 Nisan 1919 tarihli İrade-i Seniyye bu işbirliğinin mahsulü olarak görülmeli. Üzerinde “Sultan Vahi- düddin’in, altında ise Damad Ferid ile Şakir Paşaların imzalarıyla artık Mustafa Kemal’in Anadolu’ya gönderilmesi kesinleşmiş, res- mileşmiş olmaktadır.

12 Genelkurmay Belgeleri Işığında

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 13 1 “Mülgâ Yıldırım Grubu Kumandanı Mirliva Mustafa Kemal Paşa Dokuzuncu Ordu Kıtaati Müfettişliğine tayin edilmiştir. İşbu İrade-i Seniyye’nin icrasına Harbiye Nâzırı memurdur. İmzalar: Sadrazam: Damad Ferid Harbiye Nazırı: Şakir.”

14 Genelkurmay Belgeleri Işığında MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN YETKİLERİNİN MÜLKİ AMİRLERE EMİR VERMEYİ KAPSADIĞINA DAİR Belge 2 Sırada Harbiye Nezaretinden Sadaret makamına gönderilen ve Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Kıtaatı Müfettişliği bölgesine dahil Sivas, Van, Trabzon, Erzurum vilâyetleriyle Samsun sanca- ğı mülki memurlarının Mustafa Kemal Paşa tarafından yapılacak tebligatı icra etmelerinin tamimen tebliğ edilmesini isteyen yazı var. O zaman Erkân-ı Harbiye-i Umumiye 2. Reisi (Genelkurmay 2. Başkanı) bulunan Kâzım Paşa (İnanç) tarafından müsveddede- ki “Tebliğ edilecek hususatı” kelimeleri yerine konulan “yapılacak tebligatı hüsn ü telâkki ve icra etmeleri” ibaresinden (hüsn ü telâkki ve) sözleri silinerek yazıya kesinlik verilmiştir. Böylece gönderilecek müfettişin yetkilerine dair resmi bilgilendirmenin de başladığını görüyoruz.

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 15

16 Genelkurmay Belgeleri Işığında 2 1 2576 Beyaz: 30/4/35 (1919) Makam-ı Sâmi-i Sadaretpenahîye Mülga Yıldırım Orduları Gurubu Kumandanı Mirliva Musta- fa Kemal Paşa Hazretleri Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayin olunmuş ve keyfiyet-i tayin arz-ı atebe-i ulya kılınmak üzere makam-ı sâmîye arz edilmiştir. Müşarünileyhin taht-i emrinde bu- lunacak olan Üçüncü ve Onbeşinci Kolordular menâtıkını ihtiva eden Sivas, Van, Trabzon, Erzurum vilâyetleriyle Samsun sancağı memurîn-i mülkiyesinin Mustafa Kemal Paşa tarafından (tebliğ edilecek-hususatı) yapılacak tebligatı (hüsn-ü telakki ve) icra etme- lerinin tamimen emir buyurulması müsterhamdir. Kâzım

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 17 MUSTAFA KEMAL KARARGÂHINI OLUŞTURUYOR Belge 3 Tayin emri çıkınca kimleri götüreceği noktasında temaslara başlamış olan Mustafa Kemal Paşa bir liste oluşturuyor ve Harbiye Nezareti’nden listenin onaylanmasını istirham ediyor. Yalnız bazı isimler sadece sayıyla verilmiş. İsimler sayılarla beraber toplandığın- da 20 küsur kişi çıkıyor. Ancak henüz aynı gün içinde bulabildiği isimlerdir bunlar. Sonra kadro da istekleri de kalabalıklaşacaktır.

18 Genelkurmay Belgeleri Işığında

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 19 3 30.04.1919 Harbiye Nezaret-i Celilesine Emr-i şifâhî-i nezaretpenahîye tevfikan karargâh-ı âcizanemin âtîdeki kadro dairesinde teşkilini teklif ve rica ederim. Yaverân, Emir Zabitleri ve Şifre: Yaver Yüzbaşı Cevat Efendi. (Esasen nezdimde mevcud idügi.) Topçu Mülazımı Muzaffer Efendi Emir Zabiti Yüzbaşı Ali Şevket efendi Süvari Mülazım-ı Evveli Ruhsar Efendi Şifre : 2 Zabit 2 Kâtip Erkân-ı Harbiye Reis Miralay Kazım Bey Erkân-ı Harp Kaymakamı Arif Bey Erkân-ı Harp Yüzbaşı Tevfik Bey Erkân-ı Harbe mülhak 2-3 Zabit Lisan aşina (İngilizce, Fransızca, Rumca, Ermenice) 2-3 Zabit Sıhhiye Müfettişliği : Müfettiş, Sıhhiye Reis-i sanisi olup, el- yevm mezun bulunan Miralay İbrahim Tali Bey Topçu Müfettişliği : Müfettiş Müşaviri adlilik : Müşaviri Adlî Karargah Kumandanı : Yüzbaşı Mustafa Efendi Hesap Memuru: Alay Katibi Yahya Efendi. Maruz kadroda hizalarına isim yazılamayanların muamelat-ı zâtiyece re’y-i aciziye müracaat edilmek üzere tayin ve ikmaline mü- saade-i Nezaret Penahi müsterhamdır. Mülga Yıldırım Orduları Baş Kumandanı Fahri Yaver-i Hazret-i Şehriyari Mirliva Mustafa Kemal

20 Genelkurmay Belgeleri Işığında ATANDIĞI MUSTAFA KEMAL’E BİLDİRİLİYOR Belge 4 Herşey o 30 Nisan günü olup bitiyor. İşte Mustafa Kemal Pa- şa’nın Harbiye Nezareti Muamelât-ı Zâtiye Riyasetinden (Özlük İşleri Başkanlığından) Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Dairesine (Ge- nelkurmay Dairesine) yazılan 30 Nisan 1335 (1919) tarihli irade ile 9. Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayin edildiğini ve durumun İs- tanbul’da bulunan Mustafa Kemal Paşa’ya da bildirilmiş olduğunu belirten yazı. Yazının köşesine iliştirilmiş bir kulakta kırmızı kalemle “Avdet- lerinde (dönünce) Reis Paşa Hazretlerine takdim edilecek” şeklinde bir not vardır. “Reis Paşa” ile kastedilen kimdir? O tarihte Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi bulunan Ferik Fevzi Paşa (Mareşal Fev- zi Çakmak) olup kendisi Trakya’ya gönderilen Nasihat Heyetinde bulunuyordu. (28 Nisan-10 Mayıs 1919 tarihleri arasında.)

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 21

22 Genelkurmay Belgeleri Işığında 4 Harbiye Nezareti Muamelât-ı Zatiye R. P. Müdiriyeti 1. Ş. 5-5 1295 Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Dairesine Mülga Yıldırım Orduları Gurubu Kumandanı Mirliva Mustafa Kemal Paşanın Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayini hu- susuna bil-istizan 30 Nisan 35 tarihinde İrade-i Seniyye-i cenab-ı mülûkâne şeref-müteallik buyurulmuş ve keyfiyet ba-tezkire-i celî- le-i nezaretpenahî Dersaadet’te bulunan Paşayı mumaileyhe tebliğ edilmiş olmağla malûmat husulü ve icra-yı iktizası zımnında tevdi kılındı. 5 Mayıs 35 (1919) Namına Bahattin Resmî mühür Muamelât-ı Zatiye Dairesi Ri- yaseti İlişik kağıtta: Avdetlerinde Reis Paşa Hazretlerine takdim edilecek. 1.Ş. 2686 6-5- 35

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 23 BAKANLAR KURULUNDA GÖRÜŞÜLÜYOR Belge 5 Padişahın iradesi çıktıktan sonra Meclis-i Vükela toplanıyor ve verilen görevi müzakere ediyor ve bir talimatname yazıyor. Talimat- namenin belgeye ekli olduğu belirtiliyor.

24 Genelkurmay Belgeleri Işığında

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 25 5 1.Ş. 2690 Beyaz: 6/5/35 (1919) Adres: 9. Ordu Kıtaatı Müfettişi Mustafa Kemal Paşa Hazret- lerine 9 ncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayininiz hakkındaki İrade-i Padişahının şeref-suduru üzerine vezaif-i âlileri hakkında Meclis-i Vükelâca led-et-tezekkür kaleme alınan bir kıt’a talimatname sureti merbuttur. Azîmetce iltizam-ı istical buyurulması mercudur. (Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliği yalnız askerî olma- yıp müfettişliğin ihtiva ettiği mıntıka dahilinde aynı zamanda da mülkîdir.) Vesika: No. 8 Nezaret-i Umur-ı Bahriye Birinci Daire Şube 7

26 Genelkurmay Belgeleri Işığında İKİ GAMBOT VE ÜÇ MOTORBOT VERİLMEK İSTENİYOR Belge 6 Bahriye Nazırı adına Harbiye Nezaretine yazılan belgede iste- nen iki gambot ile üç motorbotu yakıt kıtlığı ve pahalılığı sebebiyle tahsis edemeyecekleri bildiriliyor.

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 27

28 Genelkurmay Belgeleri Işığında 6 Harbiye Nezaret-i Celîlesine (Faksimilesi eklidir) Hususî 266 Umumî 63040 Devletlü Efendim Hazretleri 30 Nisan 335 tarih ve 2575 numaralı tezkire-i aliyye-i nezaret- penahîleri cevabıdır: Karadeniz sevahilini tarassuda memur, Samsun merkez liman riyasetinin taht-ı idaresinde birinin merkezi Trabzon ve diğerinin Sinop olmak üzere iki ganbot vardır ve bu ganbotlar elyevm vazife-i tarassudiyeyi ifa etmektedirler. Motör ganbotların her biri saatte en iyi cinsten kırk beş kilo gaz veya benzin sarfettikleri ve bunların şu zamanda nedret ve fevkalâde pahalılığı yüzünden tedariki bir emr-i asîr olduğu cihetle sevahil-i mezkûreye ganbot irsaline imkân yok- tur. Binaenaleyh hususat-ı tarassudiyenin Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliği tarafından riyaset-i mumaileyhaya icab ettikçe tebli- gatta bulunulmağla temin edilebileceğini arzeylerim. Ol babda emr ü ferman hazret-i men-leh-ül-emrindir. 3 Mayıs 335 Bahriye Nazırı namına Hakkı Erkan-ı Harbiye-i Umumiye dairesine 6 /5 /35 (1919) Bunu müfettişliğe gösterelim veya yazalım

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 29 M. KEMAL GİZLİ MADDELERİ DE BİLMEK İSTİYOR Belge 7 Mustafa Kemal Paşa bu defa kendi yazısıyla Harbiye Nezareti- nin karşısına yeni bir istekle çıkıyor. Mondros Mütarekesi metni ile sonrasında alınan bazı kararlar ve kendisinin bilmesinde fayda olan maddelerin verilmesini istirham ediyor. Matbu Mütareke veriliyor. İstihbarata vesaireye dair yazışmalar hakkında bilgi verilecektir.

30 Genelkurmay Belgeleri Işığında

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 31 7 Numara Harbiyeden 2 6/5/35 II.Ş. 7-/5/35 (1919) Harbiye Nezaret-i Celîlesine Düvel-i İtilâfiye ile münakit mütarekename ile bilâhare ittihaz olunan bazı mukarrerat ve memuriyet-i âcizice bilinmesi faydalı olan mevaddın Hariciye Nezaret-i celilesinden celb ve acizlerine tevdiine müsaade buyurulmasını istirham eylerim. Dokuzuncu Ordu Kıtaat Müfettişi Fahrî yaver-i Hazret-i Şehriyari Mirliva M. Kemal Erkân-ı Harbiye-i Umumiye 7/Mayıs/335 İkinci Şubece 4 nüsha matbu mütarekename takdim edilmiştir. İstihbarata ait sair malûmat da verilecektir. Muharrerat-ı sairenin itası ricasile Birinci Şubeye takdim. 7/5/35 Erkan-ı Harbiye-ı Umumiye 2. Şube Müdürü Kaymakam İmza

32 Genelkurmay Belgeleri Işığında İSTEKLERE DEVAM: ASKERİ KROKİ DE İSTİYOR Belge 8 Bu sefer de Mustafa Kemal Paşa Müfettişlik bölgesinde bulunan vilayetler ile müstakil vilayetlerin jandarma kuvvetlerinin konumla- rını gösteren bir krokinin verilmesini istirham ediyor.

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 33

34 Genelkurmay Belgeleri Işığında 8 Numara Harbiyeden 3 6/5/35 Harbiye Nezaret-i Celilesine Dokuzuncu Ordu Müfettişliği mıntakasındaki vilayat ile elvi- ye-î müstakile Jandarma ve kuvve-î umumiyesile vaz’ul ceyş-ini mu- fassalan gösterir bir krokinin Dahiliye Nezaret-i Celilesinden celb ve tevdi’ine müsaade buyurulmasını istirham ederim. Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişi Fahrî yaver-i Hazret-i Şehriyari Mirliva M. Kemal Erkân-ı Harbiye-i Umumiye 7 1. Ş. 7-5-35

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 35 YALNIZ ASKERİ DEĞİL, MÜLKİ AMİR DE OLUYOR Belge 9 Elimizdeki belgelerin en önemlisini, “9. Ordu Kıtaatı Müfettiş- liğine verilecek talimat suretidir” başlığını taşıyan esas talimat teşkil etmektedir. Belge tarihsizdir; yalnız altında kurşun kalemle yazılmış bulunan “Şifreye tahvil edildi, Refet” kaydındaki tarihten 7 Mayıs 1335 (1919) gününden önce yazılmış bulunduğu anlaşılmaktadır. Aşağıda gelecek olan 5 nolu Belgede de talimatın ekli olduğu ya- zılıdır. Esasen 2 nolu ve 30 Nisan 1335 (1919) tarihli belgenin muh- teviyatından da o tarihte Müfettişlik talimatının hiç olmazsa ana hatları ile tasarlanmış olduğu anlaşılabilir. Siyah mürekkeple yazılmış bulunan bu talimat Harbiye Nazırı Şakir Paşa’nın imzası ile değil, bu defa tatbik mührü ile tasdik olun- muştur. Başka bir imzayı taşımamakla beraber esas metnin Mustafa Ke- mal Paşa’ya yazılmış olduğu; fakat aynı metin üzerinde yeşil boya- lı bir kalemle (muhtemelen Erkân-ı Harbiye 2. Reisi Kâzım Paşa tarafından) bazı değişiklikler ve düzeltmeler yapılarak başka ilgili makamlara da gönderilebilecek genel bir talimat haline getirildiği görülmektedir. Bu müfettişlik talimatı ile Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’da hazırlayacağı mücadele ve direniş hareketleri, mülki makamların da müfettişlik emrine verilmesi suretiyle kolaylaştırılmıştır.

36 Genelkurmay Belgeleri Işığında

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 37 9 Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Dairesi Şube 1 Numara Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine verilecek talimat su- retidir. Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine ait vezaif (Zât-ı âlini- zin Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayini hususuna İrade-i Seniyye-i cenab-ı Padîşâhî şeref – südur buyurulmuştur. Ancak işbu müfettişlikteki vezaif-i âlileri)1, yalnız askeri olmayıp müfettişliğin ihtiva eylediği mıntaka dahilinde aynı zamanda da mülkîdir. 1- İşbu müşterek vezaif şunlardır: a) Mıntaka (nız)da asayiş-i dahilînin iade ve istikrarı ve bu asa- yişsizliğin esbab-ı hudusunun tesbiti. b) Mıntakada ötede beride müteferrik bir halde mevcudiyetin- den bahsedilen esliha ve cephanenin bir an evvel toplattırılarak mü- nasip depolora iddiharı ve muhafaza altına alınması. c) Muhtelif mahallerde birtakım şûralar mevcut olduğu ve bun- ların asker toplamakta bulunduğu ve gayr-i resmi bir surette ordu- nun bunları himaye eylediği iddia olunuyor. Böyle şûralar mevcut olup da asker topluyor, silâh tevzi ediyor ve ordu ile de münasebette bulunuyorlarsa kat’iyyen men’i ile bu kabîl müteşekkil şûraların da lâğvı. 2- Bunun için: a) İki fırkalı olan Üçüncü ve dört fırkalı olan On beşinci Kolor- dular (müfettişlik emrine) verilmiştir. İşbu Kolordular harekat ve asayiş hususatında doğrudan doğruya (müfettişlikle) ve muamelat-ı cariye yani muamelât-ı zatiye kuvve-i umumiye ve saire gibi hususat- ta kemâ-fissabık Harbiye Nezaretiyle muhabere edeceklerdir. Fırka ve yahut Mıntaka Kumandanlığı veya bir vazife-i hususiyeye tayin 1   Parantez içinde verdiğimiz kısım belgenin orijinalinde yeşil kalemle balon içine alınmıştır. (DT)

38 Genelkurmay Belgeleri Işığında edilecek zabıtanın tayin veya tebdilleri (müfettişliğin muvafakati ve talebiyle) olacaktır. Maahaza sair hususatça lüzum ve menfaat görerek müfettişliğin verdiği (verdiğiniz) talimatı Kolordu Kuman- danlıkları aynen tadbik edeceklerdir. Bilhassa ahval-i sıhhiye pek mühimdir. Bu zemindeki tetkikat ve icraatın ahaliye de teşmili la- zımdır. b) Müfettişlik mıntıkası Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilayetle- riyle Erzincan ve Canik müstakil livalarını ihtiva eylediğinden mü- fettişliğin yukarıda tadât edilen vezaifi tedvir için vereceği bil-cümle talimatı işbu vilâyetlerle mütasarrıflar doğrudan doğruya ifa edecek- lerdir. 3- Müfettişlik hududuna mücavir vilayât ve elviye-i müstakille (Diyarbekir, Bitlis, Mamuretülaziz, Ankara, Kastamonu vilâyetleri) ile Kolordu Kumandanlıkları ve Müfettişliğin ifa-yı vazife sırasında re’sen vâki olacak müracaatlarını nazar-ı dikkate alacaklardır. 4- Müfettişliğin hususat-ı askeriyyeye ait mercii Harbiye Neza- reti olmakla beraber hususat-ı saire için makamat-ı âliye-i aidesiyle muhabere edecek ve işbu muharebeden Harbiye Nezaretine de ha- ber verecektir. Şifreye tahvil edildi. Harbiye Nazırı 7/5/35 (1919) Mehmet Şakir bin Re’fet Numan Tahir

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 39 KOMUTANLIKLARA GEREKEN BİLGİ GEÇİLİYOR Belge 10 Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayiniyle görev ve yetkileri hakkındaki talimatı, Yıldırım Kıtaatı Müfettişli- ğine XIII, III. ve XV. Kolordu komutanlıklarına bildirilmektedir. Bunun müsveddesinde de yine Kazım ve Şakir Paşaların imza- ları vardır. Müsveddenin altındaki kayıtta bunun şifre ile bildirildiği görül- mektedir.

40 Genelkurmay Belgeleri Işığında

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 41 10 1.Ş. 2713 7/5/1335 (1919) Yıldırım Müfettişliğine 13. K. O. Kumandanlığına Üçüncü Kolordu Kumandanlığına Onbeşinci Kolordu Kumandanlığına Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine Mirliva Mustafa Ke- mal Paşa Hazretleri tayin buyurulmuştur. Müşarünileyhe vazife ve salâhiyeti hakkında verilen talimat sureti aynen bervech-i zîrdir. Basri Kâzım Harbiye Nazırı Şakir Şifreye tahvil edildi. 7/5/35 (1919) Re’fet

42 Genelkurmay Belgeleri Işığında YETKİLERİ BAŞBAKANLIK VE İÇİŞLERİ BAKANLIĞINA BİLDİRİLİYOR Belge 11 Sadarete (Başbakanlığa) ve Dahiliye Nezaretine (İçişleri Bakan- lığına) keyfiyeti bildirmek ve Mustafa Kemal Paşa’ya verilen talimat gereğince mülki amirlerden de gerekenlere emir verilmesini istemek üzere yazılan tezkerelerin ortak müsveddesidir. Yine Basri, Kazım ve Şakir Paşaların imzalarını taşımaktadır.

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 43

44 Genelkurmay Belgeleri Işığında 11 1.Ş. 2714 7/5/1335 (1919) Makam-ı Sadarete Dahiliye Nezaretine Ahîren Dokuzuncu Ordu Kıtaatı Müfettişliğine tayin buyuru- lan Mirliva Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin suret-i tayin ve vazife ve selâhiyetine dair müşarünileyhe verilen emir ve talimat suretleri takdim-i huzur-ı fahîmaneleri (devletleri) kılındı. Bu talimat muci- bince cihet-i mülkiyeden icab edenlere evamir-i (fahîmanelerinin) devletlerinin tesrî’-i isdarını arz ve istirham eylerim. Basri Kâzım Şakir

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 45 KOLORDULAR VE DİĞER BİRİMLERE GENELGE Belge 12 Bu kısa ve net genelgede Mustafa Kemal Paşa’ya bağlı iki kolor- du olduğu, Samsun’daki 3. Ordu ile Erzurum’daki 9. Kolordunun onun maiyetine verildiği belirtiliyor.

46 Genelkurmay Belgeleri Işığında

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 47 12 Harbiye Nezareti 1.Ş. 2713 Tebyiz edilmiştir: 30/Nisan/335 (1919) TAMİM Mirliva Mustafa Kemal Paşa Hazretleri Dokuzuncu Ordu Kı- taatı Müfettişliğine tayin olunmuştur. Müşarünileyh’in maiyetinde Üç ve Onbeşinci kolordular vardır. 8/5/35 Basri Kazım Şakir Kolordulara Ordu dairesine, Harbiye dairesine Merkez dairesine Levazımat-ı umumiyeye Muamelât-ı Zâtiyeye Sıhhiye Dairesine, Müfettişliklere Erkan-ı Harbiye şuabatına ------------ 1, 14, 17, 12, 20 nci Kolordulara tel yazıldı. 7-5-35

48 Genelkurmay Belgeleri Işığında “İKİ OTOMOBİL VE KARARGÂHIMIN 3 AYLIK MAAŞI VERİLMEDEN GİTMEM” Belge 13 Mustafa Kemal Paşa tarafından Harbiye Nezareti’ne yazılan bu belgede istekleri çok önemlidir. Müfettişlik karargâhına mensup olacakların 3 aylık tahsisatlarının şimdiden ve burada ödenmesini, olağanüstü masrafların Müfettişlikçe onaylanır onaylanmaz kabul edilmesini 6 Mayısta istediği halde hala karar verilemediğini, en az iki otomobil istediğini, onların da temin edilemediğini, kişisel tahsisatı ile karargâhın seferi, yani savaş hali karargâhı sayılması hakkındaki tezkiresinin neticeye kavuşturulamadığını, yukarıda sayılanlar yerine getirildiği takdirde 3 gün sonra Samsun’a hareket edeceğini bildirmektedir.

Mustafa Kemal Samsun’a Nasıl Gönderildi? 49