Шынар Әділова - Тайм- менеджмент

Шынар Әділова ТАЙМ- МЕНЕДЖМЕНТ УАҚЫТЫҢДЫ БАСҚАР Алматы, 2019

Кітапта адам баласының теңдессіз қазынасы – уақыт жайлы сөз қозғалады. Уақыттың қол үзіп қалған жағдайда орны толтырылмайтын бірден-бір нығмет екені түсіндіріліп, осы уақытты орнымен пайдаланудың қыр-сыры көрсетіледі. Заманауи тайм-менеджмент ережелерін оқырман назарына ұсына отырып, оны асыл дініміздің шеңберінде қолдану жолдары беріледі. Сондай-ақ түрлі тұлғалардың уақытты жүйелеу әдістерімен таныстырылады. Кітап уақытына бей-жай қарамайтын барша оқырман қауымға арналады.

• АЛҒЫ СӨЗ Батыста «уақыт – ақша» деген түсінік қалыптасқан. Ал мұсылман ойшылы Хасан Басри «Мен өздерінің уақытына ақшасынан да аса ұқыптылықпен қараған адамдарды көрдім» деп, уақыттың дәрежесін ақшадан да жоғары қойған. Құнын ақшамен есептеуге келмейтін, алтынға бергісіз иләһи жауһарды пенделік ақылмен өлшеу мүмкін емес. Ақиқатында, Алла барлық адамға бір күнде 24 сағат уақыт берген. Артық-кемі жоқ. Байда да 24 сағат, кедейде де 24 сағат бар болғанындай, намазын уақытында оқып, діни сауаттылығын арттырып, Құранға көңіл бөле отырып, адал ризық табу жолында маңдай терін төгіп жүрген мұсылман жанның да 24 сағаты бар. Олай болса, ет пен сүйектен жаралған бір адамның қолынан келген істі екінші бір адамның да атқара алатын мүмкіндігі бар екенін мойындау керек. Барлық мәселе «уақыт жетпейдіге» келіп тірелетін болса, сол уақытты басқарып үйрену керек. Ал уақытты басқару дегеніміз тура мағынасында уақыттың билеушісіне айналу емес. Себебі уақыт – Жаратушы Иенің құзырындағы дүние, Алланың ұлы құдіретінің бірі. Біздің оны тоқтатып қоюға, ары-бері жылжытуға, ұзартып созуға, қайтарып алуға қауқарымыз жоқ. Алланың пендесінің қолынан келері – сол уақыттың ағымына үлгеру үшін өз-өзімен жұмыс істеп түзелу болмақ. Яғни, уақытты емес, өз-өзін басқаруды үйренуі қажет. Өзінің уақытын дұрыс жүйелей білген жанға уақыт жетіспеушілігі деген синдром мүлде жат. Ал адам осылай өз- өзін басқарып, уақытын тиімді пайдаланып үйренуі үшін ең алдымен сол уақыттың маңызын түсінуі шарт. Уақыт – өмір. Уақытын тиімді өткізген, оның маңыздылығы мен құндылығының байыбына бара білген жанды шынайы өмір сүріп жатқан деп есептеуге болады. Дүние мен ақыреттің кілті болған білімге уақыт арқылы қол жеткізіледі. Теңдессіз туындылар – уақытты тиімді

пайдаланудың нәтижесі. Мәдениет – уақытты дұрыс қабылдау мен маңызын түсінудің туындысы, уақытпен етене жақын болған адам еңбегінің жемісі. Өмір уақытқа көңіл бөлу арқылы мәңгілікке айнала алады. Адам үшін де, қоғам үшін де солай. Уақытты дұрыс жүйелеудің тәжірибелері бар. Оны сан мыңдаған адам өз басына қолданып, кейінгілерге қазына етіп қалдырған. Оның ең озық үлгісі адамзаттың асыл тәжі Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) болатын. Мына бізге, үмбетіне қадірлі уақытты қалай жұмсаудың қыр-сырын айтып қалдырған. Мысалы, таңғы уақыт берекелі, өнімді уақыт; сәресі уақытында береке бар екендігі; бір істен шаршасаң, екінші іске ауысу арқылы демалу; беймезгіл уақытта ұйықтамау; түннің бір уағында оянып, құлшылық жасау арқылы сергектікті қалыптастыру жайлы; бес уақыт намаз бір күнді бес уақытқа бөліп, реттеуге көмектесетіні; әр намаз уақыты минутына дейін өзгешелігімен әрбір адамға уақытты әрдайым есте ұстауға үйрететіні; түстен кейін бір мызғып алудың пайдасы, т.б. Бұлардың әрбірін бүгінде батыстың іскер азаматтары жеке кітап етіп халыққа ұсынуда. Қарап отырсақ, біздің қолымызда Пайғамбарымыз үйреткен алтын қазыналар бар. Бірін қалдырмай, қолдана білсек, соның үдесінен шыға алар едік. Кейде айналамыздағы адамдардан «жұмыс істеуім керек», «сабақ оқуым керек», «намаз оқуға уақытым жоқ» дегендей немесе керісінше «құлшылықтарымды толық орындайтындықтан, басқа іске уақытым қалмайды» деген сөздерді естіп жатамыз. Негізінде, өмірде бәріне де уақыт жеткізе аламыз! Тек әсірелікке де салынбай, селқостық та танытпай, өмірде жетістікке жету үшін барлығына да жететіндей етіп берілген уақытты тиімді пайдаланып үйрену қажет. Оның көптеген құпиялары осы кітапта жазылған. Сондай-ақ бұл кітапта түрлі тұлғалардың уақытты жүйелеу әдісімен танысасыз. «Болмасаң да ұқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз» деп Абай айтпақшы, соларға еліктеп, сіз де уақытты пайдалы өткізетін майталманға айналасыз деп үміттенеміз.

• КІРІСПЕ Адам баласының бар өмірі белгілі бір уақыт аясында өтетіндіктен, әрі әрбір жан уақытқа тәуелді болғандықтан, қай заманда болмасын уақыттың маңыздылығы алдыңғы орында тұруы табиғи жайт. Адамзат жаралғаннан бастап уақыт дегенді ұғынуға, оны анықтауға, дұрыс есептеуге, тиімді пайдалануға тырысып баққан. Соның жолында көптеген зерттеулер жүргізіп, ізденістер жасаған. Уақыт әрбір адамға, барлық мекенге бірдей берілгендіктен, әлемнің әрбір бұрышында сол уақыт жайлы зерттеулер қолға алынған, уақыттың маңызы мойындалған. Уақытқа тәуелді емес һәм әуелден бар біздің жаратушымыз Алла Тағала белгілі бір уақытта «уақыт» түсінігін жаратты және басқа жаратылыстардың ғұмырын сол уақытқа байланысты етіп белгіледі. Сондықтан жер бетіне адам баласын халифа етіп жібергеннен-ақ уақыттың маңыздылығын ескерткен. Солайша Алланың жіберген әрбір пайғамбары мен түсірген әрбір діні уақыт мәселесіне жіті көңіл бөлген. Соңғы асыл дініміз Ислам да уақыт түсінігі мен оның маңызын шегелеп айтып кеткен. Алла Тағаланың сөзі Құранда, Пайғамбар (с.а.с.) өсиеті хадисте және Ислам ғұламаларының еңбектерінде уақыт тақырыбы жиі қарастырылып, оның маңызы мен орны жан-жақты түсіндіріледі. Әрі ықылым заманнан бергі мұсылмандар өз уақытына аса мән беріп, бұл тұрғыда қырағылық таныта білген. Құран мен хадистерден нәр алған мұсылман ғалымдарының еңбектері мен соған сай кешкен ғұмырлары уақыт пен оның маңызын көптеп баяндап береді. Ғалымдарымыздан уақыт құндылығы тақырыбында көптеген келелі еңбектер қалған. «Құрғақ қасық ауыз жыртатынын» білген олар тек сөзде ғана айтып өтпей, амалдарымен дәлелдеп, істерімен үлгі бола білген. Тіпті өмірлік әдеттеріне айналдыра отырып, ілімін жалғастырған шәкірттері мен артынан ерген ұрпақтарының бойына сіңіріп кеткен. Олардың өміріне көз жүгірткен кезде

уақыт құндылығын жіті ұғына білгендігі, мәселенің маңызының парқына бара алғандығына куә бола аламыз. Уақыт тақырыбында қалам қозғаған Ислам ғұламаларының бізге жеткен еңбектері баршылық. Алайда соңғы ғасырларда уақыттың маңыздылығы жайлы Батыс елдерінде көбірек айтылып жүргенін көрудеміз. «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» демекші, діні мен ділі бөтен өзге мәдениет болғанымен, үйренетін тұсын алып, жиренер тұсында діни һәм ұлттық иммунитетіміз арқылы өзімізді сақтай білсек, тек пайдасын көрген болмақпыз. Осы мақсатта екі әлемді ұштастыра отырып, таразының басын тең ұстауға тырысып, Құран мен хадистен бастау алған ислами дереккөздердегі уақыт құндылығы мен заманауи тайм- менеджмент тақырыбында көш ілгері алда келе жатқан батыстық туындыларды үлгі ретінде алу арқылы өз ана тіліміздегі тұңғыш еңбекті жарыққа шығаруды жөн санадық. Бұл еңбектің жазылуы барысында ең алдымен Жаратушымыздың қасиетті Кәламы мен Оның әз Елшісінің өнегелі сөзіне жүгіндік. «Мұсылманмын» деген әрбір жан үшін Ислам атынан сөз сөйлеу не жазба жазу барысында алғашқы кезекте бет түзейтін қайнар көздер осылар екені әмбеге аян. Қасиетті Құранның уахиын жеткізу барысында «Көкжиек» баспасынан шыққан «Құран Кәрімнің қазақша түсіндірмелі аудармасы» мен түрік тіліндегі алдыңғы қатарлы Елмалылы тәпсірі (Elmalili Hamdi Yazir, «Hak Dini Kuran Dili») пайдаланылды. Ал Алла Елшісінің хадистері барша мұсылман жұртшылығына танымал әрі сенімді «Кутуб ситта» мен «Кутуб тисға» хадистер жинақтары мен соларға түсіндірме жазған кітаптардан алынды. Әз Пайғамбардың (с.а.с.) уақыттың маңыздылығын түсіндірген хадистерін алып қана қоймай, оның жүріп өткен сара жолындағы әрбір ізі мен өміріндегі уақыттың орнын көрсету мақсатында күнделікті іс- әрекеттері мен айтулы оқиғаларға да орын берілді. Бұл ретте түрік тілінде жазылған «Efendimizin bir gunu»

(Пайғамбарымыздың бір күні) атты еңбекті бағдаршам ретінде алдық. Одан соң кезек күттірместен Ислам ғұламаларының еңбектеріне бет бұрдық. Шейх Әбдул-Фәттәх Әбу Ғуддә осы тақырыпты қамтитын «Қимәтуз-зәмән индәл-уләмә» (Ілім иелері үшін уақыттың құндылығы) деп аталатын өте пайдалы еңбекті дүниеге әкелді. Онда шейх ғұламалардың уақытты тиімді пайдалануға қатысты айтқан сөздері мен олардың өмірінен мысалдар келтіреді. Осы кітапты пайдалана отырып, тек ғалымның уақыт тақырыбындағы пікірлерін ғана емес, ертеде өткен Ислам ғұламаларының өмірлерінде уақыттың орны мен олардың өздерінің ізін жалғастырушыларға уақыт құндылығын жеткізген өсиеттерін де назарға алып, оқырман қауымға ұсындық. Келесі кезекте араб және түрік тілді мұсылман ғалымдардың жазған еңбектерін кәдемізге жараттық. Олардың арасында арнайы уақыт тақырыбында қалам қозғағандары да бар. Сонымен қатар уақыт құндылығын тереңінен түсіндіру барысында атап өткіміз келген тақырыптарды табуға да мүмкіндік берген еңбектер баршылық. Олардың ішінде ең көп пайдаланылғаны – Ибраһим Жананның «Islam’da Zaman Tanzimi» (Исламда уақытты жоспарлау) кітабы. Кейінгі кезекте Экрем Сагыроглуның «Zaman Bilinci» (Уақыт түсінігі), Өзжан Хыдырдың «Islam Kulturunde Vakit Disiplini» (Ислам мәдениетінде уақыт тәртібі) кітаптары мен басқа да осы тілдегі еңбектер қолданылды. Ислам дініндегі ерекше құндылыққа ие уақыттарды да атап өтіп, мұсылман баласының мән беруі қажет кезеңдерді көрсету мақсатында Хусейн Алгүлдің «Mubarek Gun ve Geceler» (Мүбәрак күндер мен түндер) кітабын пайдаландық. Ал заманауи тайм-менеджмент тақырыбын түсіндіріп, ережелерімен таныстыру мақсатында бұл тұрғыда көш ілгері оза шапқан ағылшын және орыс тілді мамандар мен сарапшыларға жүгіндік. Бұл ретте әлемге аты кеңінен танылған, ел аралап дәріс беріп жүрген, Қазақстанға да

бірнеше рет жолы түскен Брайан Трейсиден бастағанды жөн көрдік. Атақты сарапшының «Master Your Time, Master Your Life» (Уақытыңды қолға ал, өміріңді қолға ал), «Time Management» (Тайм-менеджмент), «Time Power» (Уақыт күші), «Eat That Frog!» (Құрбақаны жеп қой) секілді кітаптарын саралап, барынша пайдамызға асырып, оқырман қауымға пайдалы кеңестер мен нақты ережелерді кәдеге жарайтындай түрде жеткізуге тырыстық. Кейбір ережелердің атаулары біз үшін таңсық болып, тұрпайы естілгенімен, олардың тәжірибелік жағынан нәтижелілігі үшін тура аударып жаза отырып, барынша түсіндіруге тырыстық. Одан соң уақытты тиімді пайдалану және өмірде жетістікке жету жолдарын үйретіп жүрген сарапшы Стивен Ковидің еңбектеріне жүгіндік. Оның атақты «The Seven Habits of Highly Effective People» (Жоғары нәтижелі адамдардың жеті әдеті) кітабы мен уақытты дұрыс істерге жұмсауды үйрететін «First Things First» (Алдыңғы кезектегі істер алдымен орындалады) кітабын пайдамызға асырдық. Тайм-менеджментті жіті ұғынып, өмірлерінде пайдалана білген әлемге әйгілі тұлғалардың күнделікті әдеттерінен мысалдар келтіру үшін адамдарға үлгі болсын деген мақсатта арнайы жазылған Майсон Кюррейдің «Daily Rituals: How Great Minds Make Time, Find Inspiration, and Get to Work» (Күнделікті әдеттер: Ұлы адамдардың уақытын қалай пайдаланғандығы, шабытты қайдан алғандығы мен қалай жұмыс істегендігі жөнінде) кітабын басшылыққа алдық. Бұл тақырыпқа арнайы бір тарау арнап, басқа да мысалдар келтіріп өттік. Себебі уақыт атты баға жетпес құндылығымызды пайдамызға жаратып, тиімді пайдалануды үйрену үшін алдыңғы буыннан үлгі алуымыз қажетті әрі маңызды жайт. Ислами негізде жазылған ағылшын тіліндегі еңбектерді де көзіміз шалғандықтан, оларға да жүгінуді қажет деп таптық. Америкалық мұсылман спикер әйел Зухра Саруаридің «Powerful Time Management Skills for Muslims»

(Мұсылмандарға арналған уақытты басқарудың тиімді жолдары) кітабын және Малайзиялық Халықаралық Университеттің баспасынан шыққан «Time Management from an Islamic Perspective» (Ислами тұрғыдан уақытты басқару) атты нұсқаулықты кәдемізге жараттық. Сонымен қатар Ричард Уолштың «Time Management: Proven Techniques for Making Every Minute Count» (Тайм-менеджмент: Әрбір минутты тиімді өткізуге арналған дәлелденген тәсілдер), Джулия Морганстерннің «Time Management From The Inside Out» (Жан-жақты тайм- менеджмент ережелері), Линда Сападин мен Джэк Макуайрдың «It’s about Time» (Бұл – уақыт жайында) кітаптары және басқа да көптеген ағылшын тіліндегі еңбектерден аларымыз болды. Одан соң орыс тілді мамандарға жүгініп, Ресейдегі алдыңғы қатарлы сарапшы Глеб Архангельскийдің кеңестеріне құлақ түрдік. Оның «Тайм-драйв: Как успевать жить и работать» және «Тайм-менеджмент. Полный курс: Учебное пособие» кітаптарын негізге алдық. Және де Хайнц Марияның «Позитивный тайм-менеджмент: Как успевать быть счастливым» кітабын негізге ала отырып, уақытты жоспарлау мен соған сәйкес өмір сүрудің адамды жалықтырмай, оның бақытты болуына жол аша алатындығын көрсетуге тырыстық. Солтүстігіміздегі көршілеріміздің еңбектерінен пайдамызға асыра алған тұстарымыз көп болды деуге болады. Қолға қалам алып, бастап отырған бұл еңбек елімізде ана тілімізде жазылған осы тақырыптағы алғашқы кітап болатындығын жоғарыда атап өттік. Сондықтан пайдаланған әдебиеттеріміздің арасында дәл осы тақырыптарды қамтыған қазақ тіліндегі мәлімет болмағандығын айта аламыз. Дегенмен тақырыбымызды ары қарай да аша түсу барысында ана тіліміздегі діни және әдеби кітаптар мен жекелеген сайт материалдарын қолданған тұстарымыз баршылық.

Біздің халқымыздың да уақыт тақырыбынан кенде қалмағандығын көрсету мақсатында ертедегі ақын- жазушыларымыздың өлең-жырлары мен ел аузындағы мақал- мәтелдерді де тақырыпқа сәйкес келген жерлерінде келтіріп отыруды ұмытпадық. Кітабымызды ең алдымен уақыттың құндылығы мен маңыздылығын түсіндірумен бастағанды жөн көрдік. Уақытты тиімді пайдаланудың қажеттілігін ұғыну үшін оның қаншалықты құнды сый екендігін терең түсіну қажет екендігі айқан. Уақыттың маңызын түсінгеннен кейін ол уақытты қалайша дұрыс қолдана алуға болатыны сұрақ болып қалмас үшін кезек күттірместен, уақытты тиімді пайдалану үшін берілген кеңестер мен заманауи тайм-менеджмент тақырыбының ережелеріне орын берілді. Оның ішінде жоспар құру, уақытты қажетті нәрселерге жұмсау, істі кейінге қалдырмау, уақытты жоғалтпау әрі бос өткізбеу секілді мәселелерге тереңінен түсініктеме беріліп, бұл тұрғыда әлемдік тәжірибедегі барлық дерлік кеңестер қамтылды. Одан соң Ислам дініндегі уақыт тақырыбы қолға алынды. Осы орайда уақыттың маңыздылығын түсіндіруді жалғастыра отырып, ол жайлы Құранда не айтылғандығына кезек бердік. Уақыт тақырыбына Алланың қасиетті кітабында көптеп орын берілгендігі оның қаншалықты маңызды екендігіне дәлел бола түседі. Осы орайда Құранда аталған уақыт түрлері мен олардың маңызы, құлшылығымыздағы уақыттың орны, уақытты кезеңдерге бөлудің сыры жайлы да анықтамалар беріп өттік. Уақыт мәселесін Ислам діні тұрғысынан қарастырып жатқандықтан, дінімізде ерекше құнды саналған кезеңдер мен уақыттарды атап өтуге де көңіл бөлдік. Сонымен қатар мұсылман баласы уақытын бөлуі қажет болған бірден-бір құлшылық1 намаз бен оның уақыттары, түнгі намаз жайы да сөз болды. Кейінгі кезекте адамның басты қажеттіліктерінің бірі демалысқа уақыт арнау жайында арнайы тақырып талданып, дінімізде демалыстың орны, арнайы демалыс уақыттары мен атаулы мереке күндері туралы кеңінен түсініктеме берілді.

Адам баласының өмірі де уақыттың аясында өтетіндіктен, оның өмірінің кезеңдері мен әрбір кезеңнің маңыздылығы әрі атқарылатын істері жеке-жеке жазылып, бөлек тақырып арналды. Уақытын тиімді пайдалануға итермелейтіндей әрбір жанның алға қойған мақсаты болуы керек екендігін ескертіп өттік. Адам белгілі бір уақыт ішінде өмір сүруі арқылы сынаптай сырғыған уақытқа тәуелді болғандықтан, біз мұсылман ретінде уақытымызды дүниелік істерге де, ақыреттік амалдарға да жеткізе білуіміз қажеттігі мен оның жолдары көрсетілді. Дініміздегі уақыт құндылығы мен тайм-менеджмент ережелерімен танысып, мән-жайға қанық болғаннан кейін мұсылман баласының сол уақытын қандай істерге жұмсауы қажеттігі көрсетілді. Олардың ішінде адал ризық табу, ғибадат ету, білім алу, отбасына уақыт арнау, туыстар мен достарға көңіл бөлу және демалу секілді ең бастыларын жеке-жеке түсіндіріп өттік. Ең соңында уақытты тиімді пайдаланудың маңызын түсіндіріп, оған арналған ережелерді келтіріп болғанда, тақырыбымыздың тәжірибелік жағын көрсету мақсатында осы мәселенің байыбына барып, өмірлерінде қолдана білген жандардың мысалдарын келтіре отырып, үлгі алу жолдарын қарастырдық. Ислам дінінде уақыттың маңыздылығына баса мән берілгендігін тағы бір нақтылап көрсете отырып, қорытындылау арқылы кітабымызды тамамдадық. Кітапта келтірілген аят-хадистер мен басқа да мәліметтерді пайдалана отырып, өмірінің тиімділігін арттыра білген бір ғана жан болса да еңбек мақсатына жеткен деп санаймыз.

• УАҚЫТ ҚҰНДЫЛЫҒЫ Уақыт – аманат. Алла Тағала Құранда «Ғасырға серт!» деп уақытқа бекер ант етпесе керек.2 Алла Тағаланың ешкімді бөліп-жармай, бір-бірінен өзгешелемей барлығына бірдей етіп берген бірден-бір нығметі – уақыт. Барша адамның өмірінде күнделікті 24 сағат бар. Сондықтан да уақыт тұрғысынан «миллионерлер» болмайды. Уақыт Алланың белгілеген заңдылығы бойынша ағып кете барады. Бұл дүниеде көп нәрсені сатып алу немесе қайтарып алу мүмкін. Алайда өткен уақыт олай емес: ол қайтып келмейді, сатылмайды, қарызға берілмейді, уақытша алынбайды... Ақшаның құны оған не сатып алуға болатынымен есептеледі. Ал уақыттың құны сол уақытта не істей алатынымызбен тікелей байланысты. Уақыт – өте құнды. Қайта айналып келмейді. Арнайы бөгеттерде суды жинауға болады, бірақ уақытты бұлай жинау мүмкін емес. Уақыт тек маңызды жайттарды ғана емес, мардымсыз деген істерді де өзгертуге қауқарлы. Өмірімізде уақыттың әсерінен тыс қалатын ешбір жағдай жоқ. Уақыт күштіні әлсізге, әлсізді күштіге айналдыра алады. Уақыт міндетті түрде өзгеріс алып келеді. Барлық іс белгілі бір уақыт аралығында орындалады. Сонда да көптеген адамдар осы бірегей, орны толмас және қажетті қорды қалыпты жағдай ретінде қабылдайды. Уақытқа деген

мұқияттылық – адам өмірінің сапасын белгілейтін бірден-бір өлшем. Сол үшін де әрбір сәтімізді дұрыс пайдалануымыз керек. Өйткені уақыт ешқашан ешкімді күтіп тұрмайды. Өткен уақыт ендігәрі қайта айналып келмейді. Ал болашақ болса, бұлыңғыр. Тек қазіргі тыныс алып тұрған сәті ғана адам баласына берілген алтын мүмкіндік. Уақыт әрбір адамға мүмкіндік береді. Алайда сол мүмкіндікті дер кезінде пайдалана білгендер ғана жетістікке жете алмақ. Ал уақыттың адам баласы үшін мүмкіндік екендігінің байыбына бара алмаған жан өмірінде барлық жақсылықтан мақұрым қалады деуге болады. Сондықтан мүмкіншілік болып тұрған кезде уақытты Алла разы болатындай етіп пайдалану – ең ақылдының ісі. Бүгінде кішкентай көзге көрінер-көрінбес алтын сынығын ешкімнің қоқысқа тастамайтыны мәлім. Бірақ миллиондаған алтын беріп сатып алуға болмайтын уақыт ысырабына көп адам мән бермейтіні қандай өкінішті! Жастық шақтың маңыздылығы Адам баласының уақытының ішіндегі ең маңыздысы, оған санаулы күндер түрінде сыйға тартылған баға жетпес нығмет – жастық шағы. Ақылы бар адам бұл бағалы да шектеулі мүмкіншілікті ең тиімді түрде өзінің мәңгілік пайдасына жұмсаудың жолдарын іздейді. Алайда жастықтың қадірі көбіне кәрілікте ғана аңғарылып жатады. Тәжірибесі мол, көпті көрген ақсақалдардың бірауыздан айтар шындығы: «Байқа, жастық шағыңда алданып қалып жүрме! Өйткені ол жылдам өте шығады екен».

Имам Раббани екі ауыз сөзбен қандай тамаша жеткізген: «Уақытыңның ең бағалысы болып табылатын жастық шағыңды тиісінше ең бағалы істермен өткізуің керек». Жастық шақты ойнап-күлу мен ойын-сауық уақыты деп ойлайтындар қатты қателеседі. Жастық шақ адамға өмірлік қажет болатын мықты сенім мен көркем тәрбиені меңгерудің ең ыңғайлы мезгілі. Жастық шағын дұрыс пайдаланбаған, жеткілікті білім алмаған жан қартайғанда сыйлы қарт бола алмайды, адамдар мезі болып жалығып, құтылуға асығатын сүйкімсіз шал болады. Егер де өскелең ұрпақ өздерінің жастық күш-жігерін нәпсіқұмарлықтары мен қиял-әуестерін қанағаттандыру жолында ғана пайдаланатын болса, Алла Тағаланың рақымы мен кеңшілігінен мақұрым қалары сөзсіз. Мұндай бақытсыздыққа душар болған ұрпақ барлық тұрғыда артта қалады. Қандай мамандық иесі болмасын, өмірде өз орнын табуға ұмтылған әрбір жанның жетістікке жетуіне оның «уақыт» түсінігі үлкен рөл атқарады. Олай болса, жастардың тәрбие мен білім алу кезеңінде үйретілуі қажетті негізгі мәліметтер мен қалыптастырылуы керек әдеттердің қатарында «уақытқа» қатысты мәселелер де үйретілуі тиіс. Бұл мәліметтер мен әдеттер өмірдің әрбір сәтін тиімді өткізуіне септігін тигізіп, адамның жетістікке жету жолында бірінші кезекте орын алады. Бұл жеке адам үшін қажетті болғанындай, қоғам үшін де маңызды. «Уақыт» мәселесін жақсы түсінген, жұмысы мен қоғамдық қарым-қатынастарын сол түсініктің аясында реттей білген қоғам басқаларына қарағанда әлдеқайда дамыған әрі жайлы өмірге қол жеткізе алған. Технология дамуында алға озған мемлекеттерде «уақыт» мәселесінде дұрыс түсінік қалыптасқан.

Бұл мәселеде зерттеу жүргізген әлеуметтанушылар дамыған мемлекеттер мен артта қалған елдер арасындағы ең басты айырмашылықтардың бірі «уақыт» жайлы ой-тұжырымдары екендігіне көз жеткізген. Олардың зерттеуінше, дамыған мемлекеттерде атқарылатын істің уақытқа байланысты тәртібі бар және әрбір іс өзіне бөлінген уақыт ішінде орындалуы қажет. Артта қалған елдерде болса, өмір кездейсоқтыққа негізделген. Аталған жайт тек батыс пен шығыс арасындағы айырмашылық қана емес, барлық дамыған мемлекеттер мен артта қалған елдер арасындағы жиі кездесетін әрі өзгермес ақиқатқа айналғандай. Әрбір өткен сәттің ақыреттік есебі Уақытты жоспарлауды қалыптастырып, мұсылмандардың өмірлік әдетіне айналдыру үшін дініміз оның маңыздылығына назар аударып қана қоймаған. Сонымен қатар Құранда да, хадисте де адам өмірінің әрбір сәті есепке тартылатыны, өлшеп берілген өмір атты қазынаны қандай жолда, қалай жұмсағаны сұралатыны нақты айтылған. Құранда адам баласының жаратылып, қалағанын істеуге еркіндікке жіберілмегенін3, өмір бойы істеген әрбір амалын арнайы періштелердің жіпке тізгендей жазып отыратынын4, тек іс-амалын ғана емес, адамның ойында қылаң берген жайттардың да жазылатынын5, есепке тартылатын күні адамның бұлардың ешбірін жоққа шығара алмайтынын, тіпті сол істерді атқарған тілі, көзі, құлағы, қол-аяғы секілді дене мүшелері жеке-жеке куәлік ететінін6, жасалған жақсылық не жамандық әрекеті шаңның тозаңындай көзге ілінбес мардымсыз болса да сұраусыз қалмайтынын7, ол есеп күнінің адамға баласын, отбасын, бауырын, ата-анасын, барлығын ұмыттыратынын8, жас балаларды әп-сәтте ақ шашты қарияға айналдыратын өте ауыр әрі қорқынышты күн болатынын9 ескертеді. Адамның жеке тұлға ретінде жауапкершілігі мен ақыретте беретін есебі турасындағы аяттардың саны өте көп.

Бұл айтылғандарды төмендегі хадис жан-жақты өте жақсы баяндайды: «Қиямет күні әрбір адам мына бес сұраққа жауап берместен ешқайда жылжи алмайды: Өмірінің әрбір сәтін қайда өткізгендігі; Жастық шағын қалай өткізгендігі; Дүниесін қандай жолмен тапқандығы; Дүниесін қайда жұмсағандығы; Білгендерімен амал етіп-етпегендігі».10 Ойлап қарайтын болсақ, аталған бес жайттың барлығының азды-көпті уақытпен байланысы бар екенін аңғара аламыз. Исламның адамзатқа алып келген тәрбиесі арқылы жоғарыдағы жайттарға байланысты сенімі қалыптасқан жан уақытты жоспарлау мәселесінде немқұрайдылық танытпасы анық. Сонымен алдымызда ақыреттің есебі күтіп тұрғанын естен шығармауымыз қажет. Алайда ақыреттен қорықпай, бұл дүниеден қорқуымыз керек. Өйткені ақыретте бұл дүниеде атқарған істеріміздің нәтижесін көреміз. Сондықтан ақыретте қандай нәтижеге қол жеткізетініміз бұл жалғанда уақытымызды қалай өткізгенімізге тікелей байланысты болмақ. Әрбір арайлап атқан таңымызда өмір күнтізбеміздің бір парақшасы ашылады. Сол өмір парағын қалай толтырамыз? Кирамән Кәтибиндер бүгінгі ақыреттік «файлымызға» нелер жазады? Мүмін, міне, осы ақиқаттар жайын қатты ойланып, жүрегімен есебін жасап, уақытын ең пайдалы іспен өткізсе игі. Уақыттың маңызын түсінгендер Тарихта артында өшпестей із қалдырған Хетт патшалығы, Мысыр, Грек және Рим мәдениетінде күнтізбе қолданылуы

олардың сонау ерте заманнан уақыттың қадірін түсініп, соған сай өмір сүруге тырысқанын аңғартатындай. «Күнтізбе», «уақытты білгілеу» деген ұғымдар мемлекет пен адамдардың істері уақытқа қарай жоспарлағанын білдіреді. Күн тәртібі бойынша әрекет ету уақыттың ретке келтіріліп, адам өмірінің аса тиімді өткізілуін көрсетеді. Тарихтағы ең алып мемлекеттердің бірі болған Мысырда жылды 12 айға, күндізді 12 сағатқа, түнді 12 сағатқа бөлгендігі, әрбір сағатқа жеке- жеке атау бергендігі мәлім. Алғашқы ғасырлардағы мұсылмандар да уақыттың қадірін жете түсіне білген. Мұның бірден-бір дәлелі бола алатын ең үлкен жаңалық – олардың сағатты ойлап табуы. Үлкен алаңдарда, кең сарайларда, орталықта, қоғамдық орындарда әрдайым сағат болатын. Бұл олардың әрбір минуттың қадірін түсінгендігін көрсетеді. Осылай уақытты қадірлей білгені үшін де Ислам мәдениеті бүкіл ортағасырлық қараңғылық кезеңді нұрға бөлей білді. Өзгелер мұсылман мәдениетінен үлгі алды, көп жайтты үйренді. Ал қазір сол мәдениет қайда қалды, неліктен мұсылман әлемі артта қалуда деген сұрақтарға бір ғана жауап айта аламыз: себебі мұсылман үмбеті уақытын бағаламайтын болды. Батыс болса, керісінше, мәңгілікке негізделген рухани құндылықтары болмағандықтан, жер бетіндегі әрбір сәтін бағалап, әр минутын есептеп пайдаланып, өзінің даму жолында үлкен жетістіктерге жетіп отыр. XIX ғасырда алда болған мемлекет ретінде есептеуге келмеген Ресей Империясының коммунистік төңкерістен кейін қол жеткізген технологиялық дамуын да жаңа басшылардың уақыт жайлы ой-тұжырымдарды дұрыс қалыптастыруымен түсіндіруге болады. Төңкеріс уақытындағы басшылардың өздері «уақыт секілді құнды нәрсе бір қол сағаты сияқты қарапайым дүниеге аманат етіле алмайды» деген түсінікпен қысқа уақытта ауқымды істерді үлгеру үшін сан түрлі шара іздеп, «уақытты халқына бағындыруға» тырысып, адамзат тарихында бұрын- соңды болмаған ұмтылыспен барша отандастарының уақытты

тиімді қолдануына жағдай жасауды жоспарлаған. Осылайша төңкеріс «уақыт машинасына» айналғандай болды.11 Тайм-менеджмент • УАҚЫТТЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ Пост-кеңестік көршіміз Ресейдің тайм-менеджмент сарапшысы Глеб Архангельскийдің айтуы бойынша, «Өз уақытын басқару» түсінігі адамның барша мүмкіндіктерінің ішіндегі ең құндысы «уақыт» болғандықтан ортаға шыққан. Уақыт – қайтып айналып келуі мүмкін болмаған әрі өте шектеулі қор. Сондықтан барлық басқару жүйесін уақытты есепке ала отырып реттеу қажет. Енді осы түсініктемеге асыл дініміздің призмасынан да қарай отырып, анықтама беруге тырысатын болсақ, тайм-менеджмент дегеніміз – бұл дүниеде және ақыретте жетістікке жету үшін, өзімізге әрі өзіміз жауапты жандарға пайдалы ғұмыр кеше

білу үшін уақытты дұрыс пайдалану мен тиімді жұмсауды жоспарлау. Өткен ғасырдың алғашқы жартысында-ақ өзін-өзі және уақытты басқару тұрғысында көптеген зерттеулер жүргізіп, еңбектер жазып кеткен Америка-Австриялық кеңесші Питер Друкер ескеруіміз қажетті мынадай нұсқаулық береді: «Табысты меңгеруші бірден тапсырмаларды орындауға кіріспейді, алдымен уақытына қарайды. Олар бірден жоспарлауға кіріспейді, алдымен уақытын қандай істерге жұмсайтынын нақтылайды. Сонымен қатар олар уақытын босқа шығындайтын қажетсіз істерді барынша қысқартуға бар күшін салады». Тайм-менеджмент Тайм-менеджмент – тек құрал ғана емес, ол – айналаға басқа көзбен қарауды үйрететін тың көзқарас. Бұл жаңа көзқарастың негізі мынадай қарапайым ақиқатты түсінуде жатыр: • Өмір адамға бір-ақ рет беріледі. Өмірдің соңында бос өткен уақыттар үшін «ар-ождан азабына» душар болмайтындай өмір сүру қажет. Ал ақыреттегі мәңгілік өмір бұл жалғанды қалай өткізгенімізге байланысты болғандықтан, жер бетіндегі бір-ақ рет берілетін мүмкіндік саналған өмірімізге асқан мұқияттылықпен қараудың маңыздылығы арта түседі. • Уақыт – адам өмірінің құрамдас бөліктері. Басқа қорлардың барлығы өмір барысында жоғалып, қайта табылуы мүмкін. Ал уақыт тек қана келмеске кетіп, өте бермек. •Уақыт пен ондағы адамның әрекеті қайтарымсыз. Жасалған әрекетті ой елегінен өткізіп, кейбірін түзетуге, күнә болса тәубе етуге, адамдардың кешірімін алуға болады, алайда ешкім де болған жайтты түбегейлі жоюға қауқарлы емес. Тайм-менеджмент – орны толмас өмірлік уақыттарды жеке құндылықтарыңыз бен мақсаттарыңызға сай саналы түрде әрі

ақылмен қолдану. Тайм-менеджмент – жай ғана күнделік пен жоспар емес. Ол – өміріңіздегі орны толмас уақыт қорын мақсат-мұратыңыз бен құндылықтарыңызға сай қолдануға жағдай жасайтын әдістер жиынтығы. Бұл түсініктің негіздері:  Таңдау еркіндігі. Таңдау еркіндігі адамның ішкі жан дүниесі мен санасынан бастау ала отырып, өмірге деген көзқарасына өтіп, адам әрекетінің еркіндігі мен әлемді өзгерту еркіндігіне дейін мүмкіндік береді.  Жауапкершілік. Адам баласы өмірін қалай өткізгеніне, уақытын қалай жұмсағанына Алланың әрі ұжданының алдында жауапты. Ал санасыз түрде өмірдің ағысымен жүре беретін, өмірін реттеу үшін ешқандай да ерік-жігерін қолданбайтын, өз өмірі мен уақытына байланысты жауапкершілікті өз мойнына алмайтын жанды «адам» деуге келе ме?  Даму. Түрлі деңгейде әрі түрлі салада өз-өзін дамытуға көңіл бөліну қажет. Өмір – даму уақыты, кемелдену уақыты, алға ұмтылу уақыты. Тайм-менеджмент – барлығына да керек құрал. Жұмыс барысындағы адам, үй шаруасындағы әйел, оқудағы студент пен оқушы, барлығы-барлығы да уақытқа мұқтаж. Ал уақыт болса шектеулі. Сол шектеулі уақытта барлық істерін орындап бітіру үшін уақыттың маңызын түсініп, тиімді пайдаланудың жолдарын үйреніп, ысырап етуден аулақ болу керек. Жоспар құру Уақытты жоспарлау – адам мен әлемнің дамуына, ең ауыр әрі күрделі болған құндылықтар мен өмірге көзқарас тұрғысынан жақсы жаққа өзгеруге мүмкіндік беретін бірегей құрал. Тайм-менеджмент бойынша сарапшы Алан Лакейннің айтуы бойынша, жоспар құру арқылы сіз бірінші күннен уақытыңыздың 25%-ын үнемдей аласыз. Үш-төрт аптадан соң

күнделікті жоспар құру әдетіңізге айналады. Солайша сіздің жұмыс өнімділігіңіз арта түседі. • Уақытты тиімді пайдаланудың ең басты қағидасы – күнделікті таңертең сол күні жасалатын істердің тізімін жазып жоспар құру. Ең дұрысы – жоспарды кешкі уақытта жұмыс күніңіз аяқталар кезде жасау. Ертеңгі күні қандай істер жасау керектігін тізіп жазу арқылы санаңызға белгі беріп, сіз ұйқыда жатқан уақытта санаңыздың соған сәйкес жұмыс істеуіне жағдай жасайсыз. Көбіне мұндай жағдайда таңертең жұмысыңызды сапалырақ әрі тиімдірек орындауға септігін тигізетін дайын пікірлер мен шешімдерді ойланып ояна аласыз. • Егер жұмыс барысында қандай да бір міндет жүктелсе, оны бірден жоспарыңызға түртіп қойыңыз. Біреуге қоңырау шалу не электронды хабарламаларды тексеру секілді арбауларға алданбаңыз. Жаңа тапсырманы жоспарыңызға енгізу арқылы сіз олардың арасында қай істің маңыздылығы жоғары екенін анығырақ көре алатын боласыз. • Жұмысқа кіріспес бұрын тізіміңізге көз жүгіртіп қарап шығып, оларды маңыздылығына қарай әріптермен не сандармен белгілеп алыңыз. Осы орайда тізімдегі жұмысты атқарғанда не атқармай қойғанда болуы мүмкін нәтижесін ойлаңыз. Олардың арасындағы кейбір істердің маңыздылығы сонша – егер атқарылмай қалыс қалып кетсе, салдары өте қатерлі болуы ықтимал. Ал кейбіреуін істемегеннен ешбір әсері болмауы мүмкін. Осылайша барлығы жұмыстың нәтижесі мен салдарына байланысты болмақ. Уақытын тиімді пайдаланатын табысты адамдар алдымен нәтижелі жұмыстарға уақыт бөледі. Ал жолы болмайтын бейбақ жандар кейде көбірек күш салып, ұзағырақ еңбек етуі мүмкін, алайда уақытын еш нәтижесіз істерге текке

шығындайды. Ондай істерді орындап-орындамағаннан еш нәрсе өзгермейді. Өкінішке орай, көпшілік адамдар үшінші-төртінші санаттағы істермен шұғылданып, уақытының көбін жұмсап қойып жатады. Онысымен ол адамдар жұмыс істеп жатырмын деп ойлап, өз-өздерін алдап немесе алданып қалуы да ғажап емес. Бірақ анығына келгенде, олар толыққанды нәтижеге жете алмағандықтан, уақытының айтарлықтай бөлігін бос өткізген болып саналмақ. Осындай қарапайым ережені (жұмыстың тізімін жасау, оларды маңыздылығына қарай реттеу, ең маңызды істен бастап кезек-кезегімен орындау) сақтау арқылы сіз жұмысыңыздың нәтижесін екі, тіпті үш есеге арттыра аласыз. Ал бұл – орасан зор жетістікке апарар жол. Уақыт пен қаражат – бір-бірімен тығыз байланысты түсініктер. Оларды дұрыс пайдаланып, жетістікке жетуге болады, қате қолданып, жер сипап қалуға да болады. Пайдасыз жаратқанын қайтарып алу мүмкін емес. Ақылмен қолданылған уақыт пен қаржының нәтижесі мен пайдасын көптеген жылдар бойы көруге болады.12 Жоспар құруды ойға алғанда немесе қажеттілігін ойлағанда жекелеген дінімізді дұрыс түсіне алмаған адамдардан мынадай керітартпа пікірді де естуіміз мүмкін: мұсылман адам Аллаға тәуекел етуі қажет делінген, сондықтан да болашаққа жоспар құру Оған деген сенім мен тәуекелге қайшы болмақ. Алайда Алла Тағаланың сөзі Қасиетті Құранда бізге мұндай түсініктің дұрыс еместігі нақты көрсетіледі. Жүсіп пайғамбар (а.с.) Мысырда қазына басшысы болып тағайындалғанда алдағы жеті жылға арнап жоспар құрып, халықты аштықтан аман алып қалады.13 Осыдан жоспар құрудың дініміз бен иманымызға қайшы әрекет еместігіне көз жеткізе аламыз. Тек жоспар құрып, алдағы уақытта бір істі атқаруды ойға алғанда

мұсылман баласына жарасар «Алла қаласа» деген сөзді айтуды ұмыт қалдырмағанымыз жөн.14 Жоспар құрғанда мезгіл мен мекеннің ерекшеліктерін ескеру Атқарылатын әрбір іс белгілі бір мезгіл мен мекен ішінде орындалатыны анық. Яғни, қандай да бір істің орындалатын уақыты мен орны болады. Олай болса, әрбір іс оның орындалатын орны мен уақытына тығыз байланысты. Сондықтан істің нәтижелі болуы үшін тек қана дұрыс жоспарлау жеткіліксіз, уақыт пен орынның ерекшеліктеріне де көңіл бөлу қажет. Мысалы, ойда-жоқта күтпеген жерден қонақтар келіп қалатын немесе басқа жұмыстар шығып қалатын уақыттар болады. Сондықтан жұмыс жоспарланғанда кенеттен жұмыс ретінің бұзылуы мүмкін екендігі ескеріліп, соған қарай алдын алу шаралары ойластырылмаса, жұмыс керекті уақытында, қажетті деңгейде бітпеуі мүмкін. Жұмыс атқарылатын мекеннің ерекшеліктері де соншалықты маңызды. Мұнда мекен дегенде тек үй, кеңсе, кітапхана секілді ғимараттарды ғана емес, өзіміз өмір сүріп жатқан қоғамдық ортаны да есепке алу қажет. Тура сол секілді уақыт дегенде тек жұмыс атқарылатын белгілі бір сағаттарды ғана емес, адам өмір сүріп жатқан ғасырдың, заманның ерекшеліктерін де ескеру қажет болмақ. Жоспар құру жолдары Заманауи тайм-менеджмент тек «қалай уақытында үлгеруге болады?» деген сұраққа жауап беріп қана қоймайды. Ол – өз-өзіңді және өз әрекетіңді басқару. Тайм-менеджмент жүйе ретінде төрт сатыдан құралады.

Адам өмірін жолаушылық деп алатын болсақ, шыққан жерінен көздеген мекеніне дейін жету үшін қалай баратынын (төте жол, қауіпсіз жол, ыңғайлы жол, т.б.), немен баратынын (қандай құралдар қолданатынын), қайда баратынын (көздеген мақсаты мен діттеген жерінің бір болуы) және неліктен баратынын (неге басқа жерге емес, дәл сол мекенге бару қажеттігі) анықтап алу өте маңызды. Сондықтан адам кез келген істі орындамас бұрын осы сатыларды қарастырып, өзіне қойылған сұрақтарға жауап беріп шығуы қажет.15 Жоспар құру барысында мән беру қажет қағидалар:  Жазбаша жазу. Жоспардың іске асуы үшін қажетті ең басты қағида – оның жазбаша түрде жазылуы. Бұл жоспардың шынайылығын көрсетеді. Сонымен қатар жоспарланған істердің орындалып-орындалмағандығын қадағалау үшін де қолайлы. Тұрақтылық. Тұрақты түрде күнделікті жоспар құру дұрыс ойлануға, зейіннің шоғырлануына, өз ісі мен өміріне деген жауапкершіліктің артуына септігін тигізеді. Сондай-ақ ойды артық мәліметтерден арылтып, маңызды жайттар мен пікірлерге орын босатуға, есте сақтау қабілетінің артуына жағдай жасайды.  Басымдылық. Жоспар құру барысында ең маңызды істер мен тапсырмаларға басымдылық беру қажет.  Шынайылық. Жоспар құру сізге уақыттың мөлшерін және соған сай шынайы мүмкіндіктеріңізді көрсетеді.16 Уақыт – орны толмас қор Уақыт – адамдардың барлығына бірдей дәрежеде берілген қор. Әрбір адамға күнделікті 24 сағат тиесілі. Айырмашылық адамдардың сол уақытын қалай пайдаланатындығында ғана.

Табысты адам – уақытын дұрыс пайдалана алатын жан. Табысты адам – барлығына уақытында үлгере алатын жан. Адамның өмірлік жоспары жобамен осылай көрініс табады: Бұл жүйе пирамиданың құрылысына ұқсайды. Ал оны қалайтын негізгі кірпіш – уақыт (жыл, күн, сағат).17 Уақыттың орны толмас қор екендігін естен шығармау қажет. Ұрланған ақшаны қайтаруға болғанымен, ұрланған уақытты ешкім қайтарып бере алмақ емес. Адамда міндетті түрде күнделікті жоспар болуы қажет. Уақытты жоспарлауға қарсы пікір айтушылар қазіргі кезде барлығы тез өзгеріп сала беретіндігін алға тартады. Алайда жоспар құру дәл сол өзгеріс болуы мүмкін деген жағдайлар үшін қажет. Сіз таңертең тұрғанда тісіңізді тазалайтындығыңызды жоспарламайсыз ғой, ол сіз үшін онсыз да үйреншікті жайт. Жоспар сізді тығырыққа тіреп, айналаңызда болып жатқан өзгерістерге көз жұма қарауға мәжбүрлемейді. Жоспар – құбылмалы өмір жағдайларына бейімделудің жолы. Жоспар құруға сіздің күнделікті 5-7 минут уақытыңыз кетуі мүмкін. Ал сол арқылы сіз айтарлықтай көп уақытыңызды үнемдей аласыз. Сіз екі түрлі жоспар жаза аласыз: апталық немесе күнделікті. Аптаңызды жоспарлау барысында сіз апта ішіндегі маңызды тапсырмаларды, кездесулерді, іс-шараларды жазып

қоясыз. Ал егжей-тегжейлі күнделікті жоспар құруды қаласаңыз, күнделікті істеріңізді сағатына дейін белгілеп жазатын күнделік түрін таңдасаңыз болады. Ең тиімдісі – жоғарыда солдан оңға қарай апта күндері жазылған, ал олардың әрқайсысында жоғарыдан төмен қарай күнделікті сағаттар жазылған күнделік арнау. Бір күнді жоспарлау тәсілі Күніңізді жоспарлау барысында мынадай үш түрлі іспен бетпе-бет келесіз: • Атқарылу мерзімі қатаң белгіленген істер (жиналыс, кездесу, т.б.); • Атқарылу мерзімі қатаң белгіленбеген істер (қай уақытта орындайтыныңызды өзіңіз шешетін істер); • Біршама уақыт алатын ауқымды істер (атқарылу мерзімі қатаң белгіленбеген, бірақ орындауға уақытты қажет ететін істер). Енді күніңізді жоспарлаған уақытта алдымен атқарылу мерзімі қатаң белгіленген істерді уақытына сай жазып аласыз. Одан соң араларында қалған бос сағаттарға уақыт жеткілікті болса, ауқымды істерді жазасыз. Кейіннен атқарылу мерзімі қатаң белгіленбеген істерді қалған уақыттарға түртіп қоясыз.18 Жалпы жоспарыңызды мынадай үш бөлімге бөліп жаза аласыз:  Күндік жоспар: күнделікке жазылған бүгінгі күнгі жоспарыңыз.  Апталық жоспар: алдағы аптада не айда атқарылатын орта мерзімді істер. Жылдық жоспар: басқа ұзақ мерзімді істер. Енді мұндағы ең басты қағида мынадай:  Күнделікті кешке ертеңгі күннің жоспарын жазатын кезде апталық жоспарды шолып өтіп, уақыты жеткен істерді бір күндік жоспарға енгізу.  Аптасына бір рет алдағы аптаны жоспарлаған уақытта жылдық жоспарға көз салып, қажетті істерді апталық

жоспарға жазып қою.19 Ескерту: әрбір адам жеке қалауы бойынша бұл жоспардың арасына айлық жоспарды да қоса жазып, төрт бөлімге бөле алады. Асығу ма, асықпау ма? Көпшілік адам олардың атқару керек істерінің көптігін және оған уақыттың тапшылығын айтып шағымданады. Өздеріне қажет болғанына қарамастан, олардың демалуға уақыты жоқ. Олардың ойынша, таңертең өте ерте жұмысқа барып, күні бойы барын салып жұмыс істеп, тіпті үйге де жұмысын арта келіп, кешкі сағат 8-9-ға дейін жұмыс істеу қажет. Алайда бұл оңтайлы тәсіл емес. Адам уақытының барлығын жұмысқа жұмсамай, жұмысқа арналған уақытын тиімді пайдаланып үйренуі қажет. Берілген уақыттың ішінде барлығына үлгеретіндей өнімді іс атқаруға барын салғаны жөн. Жұмысты бітіруге асығып, барлық уақытты жұмысқа арнау дұрыс емес. Әр істің өз уақыты болады. Ислам діні «Асығу – шайтаннан»20 екендігін айтады. Дінімізде асығу – құпталмайтын іс. Тек мына бес жерде асығу керек: Келген қонаққа тамақ беру;

Жасаған күнәға тәубе ету; Уақыты кірген намазды оқу; Қайтыс болған адамды жерлеу; Бойжеткен қызды тұрмысқа беру.21 Алла Елшісі (с.а.с.) бір хадисінде асығыстықпен жасалған ғибадаттың зая кетуі мүмкін екендігін ескертеді: «Уа, адамдар! Асықпаңдар! Асығыстық жасап сауап ала алмайсыңдар».22 Бірақ мұнда ғибадат етуге асығу мен ғибадатты орындау барысында асығудың айырмашылығы бар екендігін айтып өту керек. Себебі адам баласы бұл дүниедегі дәм-тұзының қашан таусылатынын білмегендіктен, ақыреттік істерін кейінге қалдырмай, бірден орындап жүруді үйренуі қажет. Бұл жөнінде Әз Елшінің (с.а.с.) мынадай сөзі бар: «Адам уайымдайтын болса, ол асығады, ал ол асығатын болса, мақсатына тезірек жетеді».23 Ғалымдардың түсіндірмесі бойынша, мұндағы асығу дәл осы ақыреттік істерді орындауға асығуды меңзеп тұр. Ал дүниелік әрекеттерінде бар уақытын арнап, ондай асығыстық танытудың көп қажеті жоқ. «Асықпаған арбамен қоян алады» демекші, баппен орындаған ісінің де нәтижесі мен берекесін көре алады. Тек қана таразының басын тең ұстап, асықпау керек деп жалқаулыққа салынып кетпеуін қадағалауы керек. Шығармашылыққа арналған уақыт Шығармашылыққа арналған уақыт маңызы мен құндылығы тұрғысынан теңдессіз уақыт болып табылады. Бір ғана тың ой сіздің бүкіл өміріңізді өзгертіп, сіз тіпті елестете алмаған жетістікке жеткізуі мүмкін. Шығармашылық шабытқа қаншалықты дайын болсаңыз, ойдың келу ықтималдығы соншалықты басым. Ал мұндай шығармашылық үшін күнделікті тірліктен бір ауық ажырап, миыңызға тыныштық беріп, ой-

санаңыздың жоғарыға ұмтылуына жағдай жасауыңыз қажет. Шығармашылықпен айналысатын уақытта адамның ойлау қабілеті әдеттегі жұмыс уақытынан басқаша жұмыс істейтін болады. Паркинсон заңын бұзыңыз Адамдардың жұмысының тым көп және уақытының тым аз болуының басты себебі көптеген адамдардың жұмыс уақытының 50%-ын бос әңгіме, әлеуметтік желілерге қарау, ұзақ уақыттық түскі үзілістер сияқты тікелей міндетінен тыс артық істермен шұғылдануында. Сондықтан жетістікке жетудің ең басты қағидасының бірі: жұмыс уақытының барлығын жұмысқа арнау. Көптеген жылдар бұрын ағылшын жазушысы Сирил Норткот Паркинсон «Паркинсон заңдары» атты кітап жазған. Ол кітапта мынадай танымал тұжырым бар: «Жұмыс оған арналған уақыттың барлығын алады». Егер сіздің бір істі бітіруге 8 сағат уақытыңыз болса, сол уақыт толықтай пайдаланылады, тіпті соңына қарай жұмысты уақытында бітіру үшін тездетуіңіз қажет болады. Алайда керісінше айтылған мына сөздің де жаны бар: «Өзіне арналған уақытта біту үшін жұмыстың көлемі азая алады». Бұл дегеніңіз, егер өзіңіз үшін жұмыстың атқарылу мерзімін қатаң түрде белгілейтін болсаңыз, ісіңіз тезірек әрі тиімдірек орындалатын болады. Әдетте бір күн орындалатын істі бірнеше сағатта бітіруге болады.24 Сондықтан әрбір атқаратын ісіңізге уақыт белгілеп үйреніңіз. Тапсырманың аяқталуға тиіс уақыты белгілі болған жағдайда барлық мүмкіндігіңізді салып, сол мерзімге дейін бітіруге тырысатын боласыз. Және көбіне мұндай іс өз нәтижесін береді.

Уақытты тиімді пайдалануға күш керек Тайм-менеджмент уақытты тиімді пайдалану екені түсінікті. Уақытты тиімді пайдалану арқылы адам әдеттегіден көбірек істі тындырып үлгереді. Ал көп жұмыс жасау үшін уақытпен қоса күш те қажет екенін естен шығармау қажет. Адамның уақыты болып тұрғанымен, физикалық күші істі соңына дейін жеткізуге жетпей қалуы да ғажап емес. Біздің күш-қуатымыз азайып қалған тұста әлі де ауқымды шаруаларымыз болатын болса, олардың барлығын атқаруға шамамыз келмегендіктен көңіл-күйіміз де жақсы бола алмайды. Ал керісінше күшіміз тасып тұрып, оны жұмсайтын тірлігіміз болмаса, тағы да өзімізді жайсыз сезінетін боламыз. Сондықтан уақытты бос өткізбеу үшін осы мәселенің де шешімін табуға тырысу қажет. Ол үшін ең алдымен психологиялық тұрғыдан шаршау деген сезімді жоюдың жолын, одан соң физикалық тұрғыдан зорығудың алдын-алатын мүмкіндіктерді қарастыру керек. Олай болса, психологиялық және физикалық саулық үшін адам ағзасы талап ететін жайттар төмендегідей: ұйқысының қанып тұруы, жеткілікті мөлшерде су ішу, күнделікті таза ауа жұтып, күннің көзін көріп тұру, бұлшық еттеріне жаттығу жасап тұру, құнарлы тағамдармен аз-аздан жиі тамақтану. Адам баласы өз ағзасының биологиялық ырғағына сай әрекет етуге тырысса, күш-қуатын барынша тиімді пайдалана алмақ. Мысалы, күндіз жұмыс істеп, түнде ұйықтау, таңертеңгі уақытта ми жұмысын талап ететін істерді орындау, түсте бір ауық демалып алу, түстен кейін миға көп салмақ салмайтын істермен шұғылдану, жұмыстың арасында қысқа үзілістер жасап тұру, т.б. Осылайша адам өзінің психологиялық, физикалық, биологиялық ерекшеліктеріне сай әрекет ететін болса, оның жұмыс өнімділігі барынша артып, күш-қуаты толықтай жетіп, онымен бірге өзін жайлы сезіне алатын болады.

• УАҚЫТТЫ ҚАЖЕТТІ НӘРСЕГЕ ЖҰМСАУ Уақытты тиімді пайдалану үшін уақытымыздың қандай істерге жұмсалып жатқанын анықтауымыз қажет. Күнделікті істерді жіктеудің ең алғашқы түрлерінің бірін Ежілгі Рим философы Луций Сенека ұсынған болатын: Жақсы өткізілген уақыт Жағымсыз өткізілген уақыт  Босқа өткізілген уақыт Ислам діні бойынша да істер осылай жіктеліп, ақыретте адамның алдынан шықпақ. Ақыретте адамның әрбір күніндегі 24 сағат 24 сандық түрінде әкелінетіні айтылады. Жақсы, пайдалы, ізгі амалдармен, құлшылық жасаумен, адамдарға жақсылық істеумен өткізілген сағаттар сандықты хош иісті жағымды нәрсеге толтырады. Күнә жасаумен, жамандық істеумен, адамдар мен басқа да жаратылыстарға зиянын тигізумен өткізілген уақыттар сандық ішін иісі адам төзгісіз жиіркенішті нәрселерге толтырады. Ал кейбір сандықтар бос келеді. Адам баласы үшін пайда беретіні тек бірінші сатыдағы сандық болмақ. Екіншісі үшін азапқа душар болуы мүмкін болса, үшінші түрдегі сандықтағы уақытын босқа кетіргені үшін сұраққа тартылмақ. Олай болса, ақыл беріліп ерекше жаратылған адам баласы өзіне аманат етіп берілген уақытын қандай істерге жұмсағаны жөн боларын осыдан-ақ көре алады. Уақытты үлестіру

Адам өмірінде көптеген істерді атқаруды қалайды. Алайда барлығына үлгеру мүмкін емес. Сондықтан таңдау жасау қажет болады. Адам өмірі толықтай үздіксіз таңдаудан тұрады. Ал бұл таңдау қалай болса солай емес, саналы түрде жасалғаны дұрыс. Уақытты ең бағалы істерге жұмсау қажет. Бұл өмірде біздің таңдауымызға көптеген істер ұсынылған. Солардың ішіндегі ең негізгілерін кейінге қалдырмай, бірінші кезекте іске асыру – аса маңызды. Ал қалғандарын өз дәрежелеріне қарай кезекке қою – уақытты ең тиімді түрде қолданудың басты қағидасы болмақ. Уақыттың қадірін ұққан адам нәтижесінде оның жемісін көреді: уақытының шектеулі екенін білген ол, оны пайдалы өткізуді ойлайды, істерін екіге: өте маңызды және екінші кезекте маңызды деп бөлу арқылы барлық істерін маңызы басымдылығына қарай бір жүйеге келтіреді. Осы арқылы аса маңызды емес істерін былай қоя тұрып, өте маңызды істеріне көбірек уақыт бөледі, ал әлі де уақытын дұрыс басқара алмай жүргендер мұны керісінше істейді. Тайм-менеджменттің негізгі қағидаларының бірі – әр істің өзіндік орындалу тәртібін білу керектігі. Яғни, қазіргі технология мен неше түрлі нәрсенің көбейіп, адамдарды қызықтырып әрі соған бәріміз алданып жатқан заманда, ең бағалы болған қор – уақытымыздан қалай айырылып жатқанымызды байқамаймыз да. Осы тұрғыда күнделікті уақыт бөліп, күш салуымыз қажет істерді дұрыс таңдау үшін де Алла Елшісінің өнегесіне жүгінеміз. Оның барлық сөздері мен ақыл-кеңестері бізге аталған жайтты анықтай түсетіні секілді санамыздағы сан сауалға жауап болатын түсіндірмелері мақсатымызды алдымызға жайып салады. Хадистерден біз көтеріп отырған

тақырыптың алғашқы иләһи діндерден бастау алған күн тәртібіндегі мәселе екендігін көре аламыз: Алла Елшісі (с.а.с.) Ибраһим пайғамбарға (а.с.) түсірілген он парақта мыналар жазылғандығын жеткізген: «Ақылды жанның әр минуты есеппен өтуі керек: • Уақытының бір бөлігін Раббысына дұға мен ғибадатқа, Оның Шеберлігі мен Құдіретін ойлауға; • Бір бөлігін өмірінде жасағандарын есепке алуға және келешекте істейтіндерін жоспарлауға; • Бір бөлігін адал жолмен күнкөріске, мал табуға арнауы керек. Бұл соңғы бөлігіндегі істері қалған міндеттерін атқаруға септігін тигізеді. Себебі әлеуметтік қажеттіліктерінің өтелуі жүректі дүниелік істерден босатып, алаңсыз ғибадат етуіне жағдай жасайды».25 Хадистің басқа риуаятында демалысқа арналған уақыт та аталып өтілген.26 Байқағанымыздай, Алланың діні күнделікті уақытымызды төртке бөліп жоспарлауымызды бұйырған: Ғибадат, Ризық табу, Өмірімізді ретке келтіру, өз-өзімізге есеп беру, Демалыс. Ал психологиялық тұрғыдан қарастырар болсақ, адамның өмірінде тепе-теңдік сақталуы үшін негізгі төрт түрлі қажеттілігі қамтамасыз етілген болуы керек екен. Олар:

Бұл қажеттіліктер өте терең әрі шынайы мағынада бір- бірімен тығыз байланысты. Аталғандардың әрқайсысы кезек күттірместей өте маңызды. Олардың барлығының тепе-теңдігі сақталғанда адам жан рақатын сезіне алады. Ал егер осы төртеуінің барлығын бір арнаға тоғыстыра білсе, онда адам баласы нағыз бақыттың шыңына қол жеткізген болады.27 Күнделікті жұмыс істейтін уақыт мөлшері Капиталистік өлшемдер бойынша «күнделікті сегіз сағаттан артық жұмыс істеу жұмыс өнімділігін төмендетеді» деген түсінікті бірден қабылдап алмай, мұқият ой елегінен өткізу қажет-ақ. Себебі уақытты тиімді пайдаланып, барлық уақытымызды нәтижелі етіп, ешбір сәтімізді босқа өткізіп алмас үшін аталған сегіз сағаттың тысындағы уақыттарды да пайдалы істермен шұғылданып өткізген жөн. Ал одан артық жұмыс істеу «адамның жұмыс істеу өнімділігін төмендететіндігіне» келер болсақ, адам ұзақ уақыт бойы бір іспен шұғылданар болса, ми шаршап, жұмыс өнімділігі содан төмендемек. Олай болса, адам істерінің арасында үзіліс жасап, басқа жұмыстармен де кезектестіріп айналысып отырса, сегіз сағаттан кейін де жұмыс өнімділігі төмендемейтіндігін айтуға болады. Дініміздегі намаздың орны да осындай қызмет атқара алады. Түскі намаз түске дейін жұмыс істеп шаршаған жанды сергітіп, жұмысына жаңа серпінмен қайта кірісуіне жағдай жасайды. Одан соң адамның миы мен денесі шаршады-ау деген уақытта екінті намазы тағы сергектік сыйлауға келеді. Кешке қарай адам ұзақ күннің жұмысынан қажыған кезінде ақшам намазы кешкі уақытқа ширақтық сыйламақ. Солайша

одан кейінгі уақытта да қосымша істерімен, үй шаруаларымен айналысуға күш-қуат табады. Ал сегіз сағаттан артық жұмыс істемей, басқа уақыттарын қол қусырумен өткізу Ислам дінінің уақытты бос өткізбеу қағидасына қарама-қайшы болмақ. Сондықтан мұсылман жан уақытын барынша тиімді пайдаланып, жоспарлы өмір сүріп, уақыттың бос өтуіне жол бермеуі қажет. Бүгінгі біздің қоғамдағы жұмыс орындарында күнделікті жұмыс уақыты көбіне сегіз сағат екені белгілі. Соған орай әрбір мұсылман баласы өзінің жұмыс істейтін мекемесіндегі тәртіпке бағына алады. Алайда осы уақытпен шектеліп қана қоймай, одан кейінгі бос уақыттарын пайдалы іспен, білім алумен, қосымша ғибадатпен, өз-өзін дамытумен, отбасына қолғабыс етумен айналысқаны нағыз мұсылмандыққа сай болмақ. Жұмыс уақытында тек жұмыс істеңіз Адамдардың да, құрылғылардың да жұмысы баяулауы мүмкін. Алайда бір құрылғы өз мүмкіндігінің 10-15%-ын ғана қолданып жұмыс істесе, оның өнімсіздігін айтып шағымданамыз. Ал бұл – көпшілік адамдардың орташа жұмыс өнімділігі. Мұндай өнімсіздіктің себептері көп болғанымен, ең алдыңғы қатарда келетін себебі – уақытты «иемдену» сезімі. Алайда уақыт не бізге жақ болады, не қарсы болады немесе босқа өтіп кете барады. Жұмыс уақытын толықтай жұмысқа арнаңыз. Дәл бүгіннен бастап уақытты босқа өлтіретін, өміріңізге де, мансабыңызға да титтей де пайдасы тимейтін істерді барынша азайтуға шешім қабылдаңыз. Өмірде жетістікке жету үшін ең басты қасиет – алаңдататын факторлардан бас тартып, бойды барынша аулақ сала білу.

Өзіңіз жауапты болған істе нәтижеге жету жолында зейін қойып еңбек ету қажет болады. Сіздің басқа адамдармен бірге өнімді әрі сапалы түрде жұмыс істей алу қабілетіңіз жетістікке жету үшін ауадай қажет. Осыны әрдайым есте ұстаған жөн. Күнделікті сіздің айналаңызда уақытыңызды ұрлап, жұмыс өнімділігіңізді төмендететін адамдар мен жағдайлар көптеп кездесуі мүмкін. Болаттай беріктік пен өзіндік тәртіп қана адамның өзін қорғап қалуға септігін тигізеді. Сізді алаңдататын ықпалдардан арылу үшін өз-өзіңізге жұмыс уақытының тек жұмысқа арналғандығын еске салып отыруыңыз қажет. Жетіктікке жетудің ең басты ережесі: жұмыс уақыты толықтай жұмысқа арналуы тиіс. Жұмыс орнына жеткенде желаяқ жүгірушінің жарысты бастағанындай бірден жұмысқа кірісіп кетіңіз. Жұмыс уақыты үшін өзіңізге арнайы ережелер бекітіп қойыңыз. Күніңізді электронды хабарламаларды тексерумен бастамаңыз. Оған арнайы уақыт арнаңыз. Күнделікті екі рет белгіленген сағаттарда тексерсеңіз де жетеді. Басқа уақытта ондай электронды қосымшалардың барлығын назардан тыс, өшірулі күйде ұстаңыз. Электронды пошта, смс, Whatsаpp секілді байланыс қосымшаларын жылдам әрі тиімді пайдаланып, одан соң бірден жұмысқа оралуды үйреніңіз. Ал әлеуметтік желіге мүлде кірмеуге тырысыңыз. Хабарламалар келіп жатқан күннің өзінде оларды ескертуші дыбыстарды өшіріп қойыңыз. Сіз ол дыбысты естіген сайын қаныңызға сізді жұмыстан алаңдататын әрі өнімділігіңізді төмендететін дофамин гормоны бөлінетінін біліңіз. Жеке кездесулер мен жиналыстарды қысқа уақыттың ішінде барынша ауқымды нәтиже алатындай етіп жоспарлаңыз. Бір уақытта бір іспен ғана айналысу

Құранда Алла Тағала «Алла бірде-бір адамның көкірек қуысында екі бірдей жүрек жаратпаған»28 деу арқылы адам баласының бір уақытта екі түрлі іске толықтай көңіл қойып, зейінін шоғырландыра алмайтындығын ескертеді. Адамды өзінен жақсы білетін Жаратушысы оны әу баста солай жаратқан. Жұмыс уақытында әртүрлі адамдармен қарым-қатынас жасауға тура келген уақытта бірнеше жұмысты қатар орындауға болмайтынын есте ұстаған жөн. Әр уақытта дәл сол уақыт үшін ең маңызды болған бір іспен шұғылдану қажет. Ереже бойынша, бір жұмыспен айналысуға шешім қабылдағанда сіз басқа істен бас тартқан болып саналасыз. Осыны дұрыс ұғыну қажет. Әйтпесе, адамдар көбіне маңызы әлдеқайда жоғары істен бас тартып, артынан сан соғып қалып жатады. Әр уақыттың өзіне тиесілі бір ісі болады. Дәл қазір орындалу үстінде болған маңызды бір іске барлық зейініңізді шоғырландыруды, бар ойыңыз бен күшіңізді арнауды үйреніңіз. Сонда ол істің орындалуы жылдам әрі сапасы жоғары бола алады. Сондықтан бір мезетте бірнеше іс атқарып үлгеремін деп өзіңізді алдап, «екі кеменің басын ұстап суға кетіп» қалмау үшін ол жұмысты аяқтамастан басқа артық істерге алаңдамаңыз. Бұл табандылық пен күш-жігерді талап етеді. Алайда қол жеткізген жетістіктеріңіз барлық ауыртпалықтарды ұмыттыра алады. 80/20 Сіз өз істеріңізді маңыздылығына қарай рет-ретімен орналастыра аласыз. Олардың арасындағы ең маңыздысы қайсысы? Екінші кезектегі қандай іс? Осылайша жалғасын тауып кете береді.

Ал осы мақсаттар мен істерді рет-ретімен қоюға арналған Парето қағидасын да атап өткен орынды болар. Оған сәйкес, ең алдымен себептер мен нәтижелердің, шығын мен табыстың, күш салу мен жетістіктің арасында айтарлықтай қарама-қайшылықтар бар. Бұл қарама-қайшылықтардың негізінде 80/20 арақатынасы жатады. Ереже бойынша, жұмсалған қаржының 20%-ы табыстың 80%-ын алып келеді, 80% нәтиже 20% әрекеттен орын алады, 20% күш 80% жетістікке жеткізеді. Мысалы, бизнесте 80/20 қағидасы әрдайым дәлелденуде: сатылымның 20%-ы табыстың 80%-ына қол жеткізеді, тұтынушылардың 20%-ы кірістің 80%-ын алып келеді т.б. Сіз де өзіңіздің басты істеріңізді (қалауларыңыз бен мақсаттарыңызға жеткізетін істердің тізімінің арасындағы жұмыстардың 20%-ын) тауып, күнделікті 24 сағаттың 20% уақытын соған жұмсауыңыз керек. Бұл, әрине, оңай шаруа болмауы мүмкін. Алайда осылай ету арқылы ыңғайлы уақытта және күш-қуатыңыз толы болып тұрған кезде басты ісіңізге ұзақ уақыт зейініңізді шоғырландыра білу сізді таңғажайып нәтижелер мен жетістіктерге жеткізеді. Ең басты бір әрекетіңіз 80% жетістікке жеткізіп, мақсатыңыздың жолындағы ең негізгі қадамға айналуы мүмкін. Жұмыстарыңызды маңыздылығына қарай рет-ретімен тізіп жазып, іс-әрекет жоспарыңызды жасауыңыз қажет. Егер сізде қағаз бетіне түсірілген жоспар болатын болса, сіз олай жоспар құрмайтын әлемнің 97% халқынан бір саты ілгері жылжи алған боласыз. Осылайша мақсатыңызға жылдам қадам басып, көрген жан таңданысын жасыра алмайтындай дәрежеде жетістікке жете алмақсыз.29 Эйзенхауэр матрицасы Басымдылықты дұрыс қоя білудің ең қарапайым жолы – әрбір істі «маңыздылығы» мен «жеделдігі» тұрғысынан бағалап шығу. Мұны Эйзенхауэр матрицасының көмегімен жасауға болады. АҚШ президенті Дуайт Эйзенхауэрдің пайдаланған матрицасына сәйкес, әрбір істі маңыздылығы мен жеделдігіне қарай төрт топқа бөлуге болады:

А – маңызды әрі жедел (маңызды тапсырмалар, шұғыл істер, қауырт жағдайлар) Ә – маңызды және жедел емес (ұзақ мерзімді жоспар, диплом жазу не емтиханға дайындалу) Б – маңызды емес, жедел (телефон қоңыраулары, күтпеген қонақ, туындаған мәселелер) В – маңызды емес, жедел емес (уақытты ұрлаушылар) «А» тобындағы істерді шұғыл түрде орындау қажет. «Ә» тобындағы істер маңызды болғанымен, орындалу керек уақыты әлі ерте. Алайда ертеңге қалдырыла берсе, А тобындағы шұғыл істер санатына ауысуы бек мүмкін. Сондықтан диқанның егін оратын мезгілде дән екпейтіні сияқты мұндай істерді де ертерек қамдап қоюға тырысу қажет. «Б» тобындағы істер сізге маңызды болып көрініп алдауы мүмкін. Адамдардың көбі бұл істердің жеделдігін маңыздылық деп шатастырады. Алайда бұл істерді орындамау да адамды әбігерлікке түсіреді. Сондықтан барынша қысқа уақытта бірден істеп қоюға тырысқан жөн. «В» тобындағы істер – адамға жағымды әрі қызықты болып көрінетін пайдасыз уақыт ұрлаушылар. Адам бұл істерге алтын уақытын жұмсап, соңында уақытының қайда кеткенін білмей де қалады. Мұндай істермен айналысу алтынға бергісіз барлық уақыт қорыңызды жұтып қояды.

Қағидаға сүйеніп, жоспар құрып, маңызды әрі жедел істерді орындап болған соң көңіл көтеруге де уақыт табуға болады. Эйзенхауэр матрицасының артықшылығы: •Қолданылуы жеңіл; •Маңызды емес істерді азайтуға көмектеседі; •Қай іске басымдылық беру қажеттігін жылдам анықтайды.30 • ІСТІ КЕЙІНГЕ ҚАЛДЫРМАУ Өткен уақытты қайтарып әкелу мүмкін емес. Сондықтан да ізгі амалдар жасаудың күні – бүгінгі осы күнің. Сол үшін де «Ертең істеймін!» дейтіндер құрыды. Әзірет Омар (р.а.) былай деген: «Төрт нәрсе еш уақытта қайта айналып келмейді: Айтылған сөз, Атылған оқ, Өткен өмір, Жіберіп алған мүмкіншілік».31 Біздің әрбір сәтіміз белгілі бір мүмкіндік алып келеді. Сол мүмкіндікті дер кезінде игеріп қала алсақ, бізге орасан зор пайдасы болмақ. Керісінше жағдайда ол мүмкіндік қайта айналып келмейтіндіктен, одан мәңгілікке айырылған боламыз. Сондықтан мүмкіндік болып тұрған шақта ісімізді ешқашан кейінге қалдырмауға тырысуымыз қажет. Істі кешіктіруді жақсы білгеніміздей орындауды да солай үйрену керек. Біз әрдайым бір істерді кейінге қалдырудамыз. Алайда кейінге қалдырып жатқанымыз өз өміріміз екендігін аңғармайтынымыз өкінішті-ақ. Сондықтан ісімізді кейінге

қалдыру өзімізге зиянын тигізетінін ойлауымыз қажет. Хасан Басри бір сөзінде осыны ескертіп кеткен: «Адам бос қиялға беріліп ісін кейінге шегергенде оның зардабын көрмейтін кезі болмақ емес». Алланың алдындағы парыз болған құлшылықтарды орындауды да ешқашан кейінге қалдыруға болмайды. Ақыл-есі дұрыс мұсылман адамға балиғат жасынан бастап белгілі бір міндеттемелер жүктеледі. Күнімізде көз көріп жүргендей кейбір жандар осы міндеттерін зейнетке шыққан уақытқа қалдыруда. Яғни, кейін зейнетке шыққанда не пәлен жасқа келгенде тәубе етіп, барлығын тастап, намаз оқып, құлшылық етемін деуде. Ал Алла Елшісі (с.а.с.) болса осылай жауапкершілігін орындамай, кейінге қалдырушыларды «өтірікші» деп атаған, ал ондай «өтірікшілер құрдымға кетті» деген.32 Сондай-ақ мына бір хадисі де осы мәселе жайында ой саларлық: «Мақтанып, тәкаппарланып, бүлік шығарушы болмаңдар, жақсы әрі пайдалы саудадан басқа сауда жасамаңдар. Расында, олар ізгі амалдарды кейінге қалдырушы өтірікшілер».33 Линда Сападиннің «It’s about Time» (Бұл – уақыт жайында) кітабынан мынадай тұжырым көре аламыз: «Істі кейінге қалдыру адамның өз-өзін бағалауын төмендетеді, ол өз кезегінде өмірге деген оң көзқарас, бақытты сезіну мен шығармашылық күш-қуаттан айырады. Ісін кейінге қалдыруды әдет еткен жандар одан арылу үшін еш нәрсе істемейді, олар үшін мақсаттарына жету былай тұрсын, мақсат қоюдың өзі қиынға соғатын болады».34

Істі кейінге қалдыру кей кездері істі аяқтауды кейінге қалдыру түрінде орын алады. Ал мұның тіпті зиянды әдет екенін әйгілі Америкалық психолог Уильям Джеймс «Аяқсыз қалған істің уайымынан асқан қажытатын жайт жоқ» деп ескертіп айтып кеткен. Яғни, бұл әдет адамды сары уайымға салып, күйзеліске ұшыратады. Уайымға берілу деген адамдың денсаулығына кері әсерін тигізумен қатар, оның уақытын да босқа өткізеді. Ақылды адам уайымға беріліп, уайымның, күйзелістің алтын уақытын ұрлауына жол бермеуі қажет. Мұсылман жанның сөздік қорында «күйзеліс» (депрессия, стресс) деген сөз тіптен болмауы керек. Сондықтан «Бұл тым күрделі», «Мүмкін барлығы өз-өзімен шешілер», «Мүмкін бұл істі басқа біреу орындар», «Менің көңіл-күйім жоқ», «Мен мұны істегім келіп тұрған жоқ» деген сияқты сұм ойлар келмей тұрып, іске кірісіп кету қажет. Себебі Бенджамин Франклин айтып кеткендей, «Сен күттіруің мүмкін, бірақ уақыт күтпейді». Өмір – бүгінгі күн Ақыретке иман келтірген, әрбір күнінен, әрбір сағатынан, әрбір сәтінен есеп беру уайымын жан-тәнімен сезіне білген жан үшін уақытын тиімді өткізу жолындағы ең маңызды алғышарттардың бірі – өмірдің бүгінгі күн екендігін білу. Ақылды адам үшін әрбір күн – «жаңа күн». «Әрбір күн басталғанда адамға былай деп тіл қатады: Ей, Адам баласы! Мен жаңа бір жаратылыспын. Болашақта сенің осы күні не істегенің жөнінде куәлік етемін. Жақсылық жаса, сонда мен де сен туралы жақсы жағынан куәгер боламын. Абай бол, мен өтіп кеткеннен соң сен мені ешқашан қайта көре алмайсың. Түн де дәл солай айтады».35 Шайтан адамның алдынан, артынан, оңынан және солынан келіп шабуыл жасайтындығын айтқан.36 Оның адамның

артынан келуі – өткен күндерін есіне түсіріп бос уайымға салып қоятыны. Ал алдынан келуі – әлі келе қоймаған болашағын ойлап арман-қиялдың құшағына байлап қоюы. Солайша адам екі жағдайда да бос қиялға беріліп, кейде сабырын тауысып, көбіне түк бітірместен бар уақытын шығындайды. Бұл – адамға титтей де пайда бермейтін, орасан зор зиянын тигізетін орынсыз іс. Сондықтан мұсылман баласы шайтанның осылай артынан және алдынан келіп азғыруына қарсы тұра білуі керек. Ол үшін адам өткен күнді келмеске кетті біліп, қажет жері болса, сабақ алып, күнә болса, тәубе етіп, ары қарай ол есікке кіре бермейтіндей етіп жауып қоюы қажет. Ал болашағының да әлі келмегеніне көндігіп, ол жайлы да қажетсіз ойларға берілуден аулақ болуы қажет.37 Олай болса, адамның құзырында қалғаны – тек өзі өмір сүріп жатқан күні ғана. Сол күн – оның дүниесі мен ақыреті үшін еңбек етуіне берілген жалғыз мүмкіндік. Сондықтан ол мүмкіндікті жіберіп қойса, одан мәңгілікке айырылатынын есте сақтап, уақытын барынша тиімді пайдаланып үлгеруге тырысуы қажет. Өмірдің күйбеңімен «кеше – ерте, ертең – кеш, бүгін – уақыт жоқ» деп жүре беретін болса, күткен уақыты ешқашан да келмейді. Әрдайым Алла Елшісінің жанында жүріп, одан барынша көп сабақ алған, сахабалардың арасында ғалымдығымен танылған Абдулла ибн Омар (р.а.) өз-өзіне қарата былай деген екен: «Кеш болса, таңды күтпе (қолыңнан келген амалдарды жасап, уақытыңды барынша тиімді пайдалан). Таң атса, кеш батуын күтпе (қолыңнан келген амалдарды жасап, уақытыңды барынша тиімді пайдалан). Денсаулығың мықты кезіңде ауруға ұшырайтын шағың үшін дайындал, тірі күніңде өлімің үшін қамдан. Уа, Абдулла, ертең қандай халде болатыныңды

білмейсің!»38 Бәлкім бақытсыз, бәлкім бақытты, бәлкім өлі, бәлкім тірі... Ғалымдар осы секілді кеңестерден төмендегідей қорытынды шығарған: «Ақылды әрі көреген адамдар – ертеңгі күнге жете алмауы мүмкін екендігін түсініп, қазіргі күнінің әрбір сәтін тиімді өткізіп, сол жолда күш жұмсай білгендер».39 Әзірет Әлидің (р.а.) де төмендегі сөзі қажетті ескерту болып табылады: «Дүние әрбір сәтте бізден алыстауда, ал ақырет болса бізге жақындап келеді. Бұлардың екеуінің де өз таңдаушылары бар. Сендер ақыретті таңдаушылардан болыңдар, дүниені таңдаушылардан болмаңдар. Себебі бүгін амал бар, есеп жоқ, ертең есеп бар, амал болмайды».40 Әсіресе, жастық шақта әрбір күнді барынша тиімді өткізуді үйрену үшін бұл ескертулерді дұрыс ұғынып, қажетті түсінікті қалыптастыру қажет. Себебі жастық шақ – келмеске кете баратын уақыттардың ішіндегі ең құндысы. Жастық шақта әрбір күнін өз уақытында тиісінше пайдалана білген жан фәни дүниесі үшін де, ақыреті үшін де көптеген маңызды шаруалар тындыра алады. Және әдет болып қалыптасқан бұл ісі өмірінің кейінгі кезеңдерінде де жалғасын таба бермек. Уақыттың шектеулі екендігін ұғыну Уақыттың ең үлкен өтірігінің бірі – сіздің әлі уақытыңыздың көп екендігін сезінуіңіз. Адамгершілік тұрғыдан көптеген жамандықтардың қайнар көзі ретінде «тул-и амәл» деп аталған ұзақ өмір сүретіндей қамсыз жүру саналған. Адамзаттың ұзақ өмір сүретіндігін ойлап алдануы – табиғи құбылыс. Тіпті бір хадисте Алла Елшісі (с.а.с.) «Адамның жасы ұлғайған сайын оның бойында мына екі қасиет жасара түседі: дүние-мүлікті қалау мен ұзақ өмір сүруді қалау»41, – деп айтып кеткен.

Олай болса, қалшылдаған жас шағында, тепсе темір үзер мықты кезінде адам өлімді есіне де алмақ емес. Әлі келе қоймаған болашағы үшін ұзын-сонар жоспарлар құрып, қиялға беріледі. Бос қиялдарының соңында жүргенде бір сәтке шындыққа көз жүгіртіп қарағанда өмірінің соңына таяп, жастық шақтағы күш-қуаты мен жұмысқа қабілетінің ізі де қалмағанын көреді. Кейбіреулер ойламаған жерден ауруға шалдығып, күтпеген жерден апатқа ұшырап, әп-сәтте тақырға отырып қапыда қалып жатады. Бар үміті, арман-қиялы желге ұшқандай болады. Өмірде адамға тұтқиылдан келетін осындай жайттар оны орны толмас өкінішке ұрындырмас үшін, адамды тәтті қиялдармен алдамас үшін Алла Елшісі (с.а.с.) көптеген ескертулер жасап кеткен. Солардың бірінде былай дейді: «Жеті түрлі бәле бастарыңа келмей тұрып ізгі амал жасауға асығыңдар! Әлде сендер естен тандырар кедейлікті, азғындыққа бастайтын байлықты, берекені қашырар ауру-сырқауды, алжытатын кәрілікті, аяқ астынан алқымнан алатын ажалды, ғайыптан келетіндердің ең жаманы – Тажалды не болмаса қиямет күнінің келуін күтудесіңдер ме? Расында, осылардың ең қорқынышты да тым ащы болғаны – қиямет-қайым».42 Сонымен қатар рақатқа беріліп, ғапылдыққа түсіп кетуден сақтандырған мына хадисті де ескерген жөн: «Жалған дүниенің ләззатын ұмыттыратын өлімді жиі естеріңе алыңдар».43 Сондай-ақ, бос қиялдармен дүниеге шектен тыс берілмей, дүниені бір жолаушының сапар барысында уақытша аялдаған аялдамасы ретінде қабылдап, оны асыра бағаламау қажеттігін ескертеді: «Бұл дүниеде бір жерде уақытша ғана жүрген жат елдік

адам немесе жолаушы секілді бол44 және өзіңді қабірге кіргендей көр».45 Алла Елшісі (с.а.с.) өзінің дүниеге деген көзқарасын төмендегідей баяндайды: «Мені мен бұл дүниенің мысалы жолаушы мен ағаштың мысалына ұқсайды. Жолаушы келіп ағаштың көлеңкесінде бір сәт тынығады да, содан соң өз жолымен кете барады».46 Өлімді еске алу адамға уақытының шектеулі екендігін ұғындырады. Ал адамның өмірінің ұзақтығы – бар болғаны азан мен намаз арасы. Адам шынымен өлімге санаулы-ақ күн қалғандай елестетіп, ісін уақытында дұрыс атқаруды үйрене алады. Мұндай жағдайда өлім адам үшін мотивацияға айналады. Осылай ойлай алған адам уақытын өмірлік маңызы бар істеріне ғана арнауды үйренеді. Жеке міндеттері мен жауапкершіліктерін дұрыс атқарып, отбасына қажетті деңгейде көңіл бөліп, жақындарымен жақсы қарым-қатынаста болуды қолға алады. Ал өлімді еске алғандағы ең маңызды жайт – сол өлімнен кейін болатын өмірге дайындалу. Адам ешқашан қашып құтыла алмайтын өлімнен қашуға тырысады, ал құтылу мүмкін болған тозақтан қашуға олай тырыспайды. Бұл – көп адамдардың қателігіне айналған өкінішті шындық. Ал біз өлім сәті келгенде «қап!» деп сан соғып қалмай, керісінше «пах!» деп рақаттана алуымыз үшін өмірді дұрыс өткізуіміз қажет болмақ.

«Сондай-ақ ол күні (қыруар нығметке бөленіп) қуаныштан бал-бұл жанған қуанышты жүздер де болады. (Дүниеде жүріп ақырет үшін) еткен еңбектерінің жемісіне дән риза болған (жүздер)»47 деген Құран аятында сүйіншіленген адамдардың қатарында болуға біздің де мүмкіндігіміз бар. Сондықтан ол күн келмей тұрып сол күнге қамдануға барымызды салуымыз қажет. Мұндағы өлімді еске алу дегенді дұрыс ұғына білуі өте маңызды. Керісінше жағдайда жоғарыда келтірілген ұстанымдар қате түсініліп, дүниеден, өмір сүруден толықтай бас тарту мағынасында жорамалдануы ғажап емес. Ал хадистерден ондай мағына шығару сол хадистер жеткізуге тырысқан өмірлік сабақты дұрыс түсінбеу деген сөз. Өлімді ойлау бізді қорқыныш пен үрейге бой алдырып, аяқ- қолымызды тұсаулап қоятын болымсыз жағдай күйінде емес, ісімізді кейінге қалдырмай, уақыт барда орындап үлгеруге итермелейтін шабыт сыйлаушы кейіпінде болуы қажет. Істің ең абзалы – аз да болса, тұрақты жасалғаны Уақытты тиімді пайдалану мәселесінде маңызды жайттардың бірі – тұрақтылық. Яғни, күнделікті белгілі бір уақытта бірдей іспен айналысуды негізге алғанда оның әдетке айнала алуы анық. Жұлдыздай жанып жоқ болатын, асқан құлшыныспен басталып, су сепкендей басылып қала беретін шешімдер мен әрекеттер хадистерде құпталмайды. Немесе уақыты келгенде тынбай ғибадат етемін, адамдарға көп жақсылық жасаймын, қыруар қаржы садақа беремін дегендей ізгі амалды кейінге қалдырып, барлығын болашақтың еншісіне жинап қою да дінімізде дұрыс саналмайды. Шамадан тыс ғибадат етуге талпынған жандардың қалауларын естігенде не солай жасап жүрген адамдардың әрекеттерін көргенде Алла Елшісі (с.а.с.) былай деген: «Аллаға ең ұнамды амал – аз да болса, тұрақты жасалғаны».48

Осыған ұқсас риуаяттардан Пайғамбарымыз (с.а.с.) адамдарға әрдайым күші жететін, мүмкіндігі болатын істермен айналысуға кеңес бергенін көруге болады. Айша анамыздың (р.а.) әрбір ісінде осы ұстанымды қағида еткені белгілі.49 Адам құлшынысынан айырылып қалмау үшін әрдайым мақсат-мұраты мен арманын есінде ұстауы қажет. Ниетін нақтылап, қай бағытқа жол тартқанын ұғына білуі тиіс. Одан соң істерін белгілі бір бөліктерге бөліп атқарғаны жөн. Әрбір сәтті қадамының жетістігіне қуана алғанда адам санасы ол істі оң қабылдап, тағы да жасауға құлшыныс пайда болады. Мысал: Өзіне көбірек тапсырма беруін өтінген шәкіртін ұстазы тамақтануға алып барады. Шәкіртін өз қолымен тамақтандыруға кіріскен ұстазы оған тамақты қасықтап бере бастайды. Бірінші қасығын аузына алған шәкірт тамақтың дәмін татып, енді ләззәт ала бергені сол еді, ұстазы оның аузына тағы бір қасық тамақ салады. Оны да шайнап болмай жатып, келесісін әкеледі. Солай жалғастыра береді. Шәкірті тамақты тез шайнаймын деп, дәмін сезуден қалады. Ақыры шыдай алмай ұстазынан қайда асығып жатқанын сұрайды. Ұстазы бұл шәкірттің өз қалауы екенін айтады. Көреген ұстазын бірден түсіне қоймаған шәкіртіне мәселенің мән- жайын былай түсіндіреді: «Сен бастапқы тақырыптарды толық түсінбей жатып, жаңа тапсырмалар беруді сұрадың. Алайда алдыңғы тапсырмаларды орындамастан бұрын жаңасын үстемелеп беру онсыз да тамаққа толы ауызға үсті-үстінен тамақ сала берумен тең. Жаңа тапсырма алуға асықпа. Бұрынғы дана кісілер «Асықпай тез істе» деп айтатын. Өмірдің әрбір тапсырмасын асықпай, қуанышпен әрі ынтамен орында».50

Өмірдегі әрекет ету жылдамдығымыз біздің көңіл-күйімізге әсер етеді. Егер тым асығыстық жасап, өзімізге шамадан тыс көп жұмыс алатын болсақ, әдетте қуанышқа кенелтетін істердің өзі күйзеліске әкеліп соқтыруы ықтимал. Ал тым баяу қимылдайтын болсақ та, одан жалығып, жалқаулыққа салынып, көңіл жабырқайтын болады. Әрекет ету жылдамдығымыз біздің ахуалымызға тікелей байланысты. Мықты денсаулық (физикалық әрі психологиялық) өмірдің сапасын төмендетпестен, көбірек тапсырма орындай отырып, жылдамырақ әрекет етуге мүмкіндік береді. Аз іс – үлкен нәтиже Кез келген істі аз-аздан болса да тұрақты түрде атқаруды жалғастыру адамға ауқымды жұмыстарды да бітіре алуға мүмкіндік береді. Сол арқылы ісімізді кейінге қалдырмай, дер кезінде орындауды үйрене аламыз. Тайм-менеджмент «дастарханы» деген атаумен осы құнды әдетті қалыптастыратын қағидаларды назарларыңызға ұсынамыз: 1. «Пілді кесек еттерге бөлу» Орындау керек тапсырма ауқымды әрі маңызды болып, бірақ жедел болмаған жағдайда адамның оны орындауға өз- өзін көндіруі қиынға соғады. Мұндай істерді тайм-менеджмент тілінде «пілге» теңейді. Піл – ауқымды, ауыр, көп тер төгуді қажет ететін, көбіне жалықтыратын әрі белгілі орындалу мерзімі болмайтын істер. Мұндай істердің мысалы төмендегідей: •Диссертациялық жұмыс жазу; •Үйге жөндеу жұмыстарын жасау; •Шет тілін үйрену; •Дене бітімін қалыпқа келтіру; •Денсаулығын жақсарту; •Ғылыми жобамен айналысу; •Кітап жазу; •Құран жаттау.