Өмірзақ Озғанбай, Көпболсын Бекмағанбет Отты Жылдар әзілдері мен аңыздары

- «К,аракрс уилн» деп 6¡p, «Елд1ц амандыгы ym¡H» деп ею, царт жыл^ышы «Жумахан ymiH» деп уш, «Тэтт!бек yrniH» деп терт рет 200 грамнан ара^ты тартк;ызып ж ^еред! гой. Содан Бшеке^ атх;а M¡He алмай, к;ар усл н д е шалк;асынан жатып: - «К,арак;ос ym¡H» дед1 - дурыс, «Елд1ц амандыгы ymiH» дед!, ол да дурыс, «Жумахан учнн» дед1, ол да - жарайды дей!н, ал бас жылк;ышы Т этлбек ym¡H ¡min не экемн1ц к;уны бар ед1, - деп л . Балаларды ауыстыру Bip кемп1рд)и бал а-KentHÍ, н е м е р е а бар екен. Н ем ер еан жак;сы кергеннен e3¡H¡n к;асына алып жатады екен. Bipan¡ 6¡p KyH¡ Ken¡H¡: - Енешка, e3¡M тугаи баламды e3ÍMe 6ep¡4¡3m¡! - деп улын алып кетедк Немерес1не YЙpeн¡п K¡anfaH кемп1р уш-терт кун еткеннен кей1н шыдай алмай, е з баласына: - Эрюм е з баласы на ие болатын болса, жур мен!ц Касыма! - деп e3ÍH¡n б е л м е а н е жетектеп кеткен. Сейлп 6¡p кун етед1, ею кун етедЬ уш кун етед1. Терлнол кун деген де жатарда Ken¡H¡ кемтрге Kenin: - Ладно, енешка. Давайте, балаларымызды ауыстырайык;, - д е п турган кернед!'. Шаршаган мурде Bip орыс цазацтармен мык;ты д о с болган. K¡a3ax¡Tapfa риза болгандьны сондай, балаларына: - Э лгенде мен; осылардыц к;ауымына жерлеьщер! - деп л . Балалары айтк;анын орындап эк еан мусылман зиратына к;ойган. Кеп узамай элп орыс балаларыныи ly c iH e Kipinii: - Ойбай, MeH¡ к;айтадан суырып алып, ез!м!зд1ц орыс моламызга ж ерлецдер, - д ей т1н кер!нед1. - Не болды, папа? - Достарым меыц мазамды алып болды. Эздер1 тыр жалацаш, устер1нде ак; шуберекжамылган. Маган: - Сен1ц костюм1ц бар ю й, дукенге барып кел, - деп, меы жумсайды да отырады. Tinii шаршадым... 239

БYЙpeк цайда бурады Д эулескер куйш1 Каршыга Ахмедияровтыц ею б!рдей буйреп ¡стен шыгып, курдел! операция жасатуына тура келед!. Операция ^ытайда жасалады. ^ытайдыц медициналыц мумюншш1пн1ц арцасында Каршыганыц ею буйрепн алып тастап, орнына донор буйрепн салып беред!. Донордыц улты цытай екен. Науцасынан к,улан таза айыццан Каршыга елге оралады . Алматыга тускеннен бастап атацты куйш1мен ам ан-есен кер1скен цандастары оны цолдан-цолга типзбей экетед1. Б1р кун1 цатарынан щос улын сундетке отыргызган энш1 Бекболат Тшеуханов ^аршыганы тойга шацырады. Куйил эцпме арасы нда елге ез!н!ц ауру тарихын жасырмай жайып салады. Сол тойга айтыс ацыны Бекболаттыц куйеу баласы, Мухамеджан Тазабеков те цатысцан екен. Тойга жиналгандар ацынды крлцалап, арнау айтцызады. Мухамеджан басты- басты деген юс1лерге б)р-б1р шумацтан ел ец арнайды. Кезек Каршыгага келгенде: Куй деген - енер ед} улыц цылар, Ест1сец кецш!цде тунып турар. Каршекец - цазагымныц цад!рл} улы, Ел дегенде журеп урып турар. Ж урепцЬ «ел!м)> деп соццанменен, Буйрепц!з цытайга бурып турар, - деп эзш десе керек. Кэк!р!к кэстем Астаналыц ацындар Балгынбек Имашев пен С ер^зат Дуйсенгазин Кызылорда облысыныц Шиел! ауданына б1р тойга барады. Тойдыц услнде кепш1л!к ею ацынды цолцалап айтыстырады. Айтыста цагытпа к,алжыцмен елге суйюмд1 Балгынбек домбырасын цагып бастай бергенде топ ¡шшен б!р ак^каулыцты еже суырылып шыгып оган кэстем-ш албар кипзелын айтады. Елд1ц алды на шыццан еже Балгынбекке сыйлыгын тапсырып турып: «Халыцтыц махаббатына беленген сен бацыттысыц! М етц нем ерем ы ц аузына TYюpiп 240

бер, дел сендей ацын болсын», - дейдг Баланыц аузына тук!рген ак;ынга халы^ енд1 балага бата беру1н сурайды. Сонда Балгынбек домбырасын ^олына ала сала: Аплага деп жургейс1ц шуюр, ¡н1м, Кудайга болмагайсыц куп1р, ¡ым. Мумюн мeнih^ бул батам цабыл болар, Эйткен!, Кабан жырау туцымымын. Ойпырым-ай, мен шынымен бак;ыттымын, Кэстем-ш албар турады туюр1пм, - деген екен. Тентек сары ^азак;ты)-(«сары тентек» ацыны атанган Куаныш Максутов б1р айтыста кекшел1к Баянгали Эл!мжановпен айтысып отырып «тентек сары лары ч тагы келд1» деп цалса керек. Сонда Баянгали: Капай деп мацтанады мына сары, Эзше булай деген жарасады. Б!р кезде сары болу мода болган, Умтылган с а р ы л ы ^ а журттыц бер1. Мак;танып кереп не сарымын деп, Дарига-ай, болмаган соц Кенесары! - депт1. «Эд!л цозылар» десем жацсы ма? Ток;саныншы ж ылдарда ез!нд!к ернепм ен айтыста келген керекулк Нурлан Ак;к;азинн!ц енердеп жолы узац болм аса да, ел аузында кеап айтк;ан эдем! т1ркестер1 эл1 кунге айты лады . Сол Нурланды б1р айтыста журпзуил фам илиясы ны ц б!р эрп1н шатастырып, Нурлан Ак;к;озин деп сахнага шацырса керек. Сейтсе, ол шамданып сахнага шык;пай к;ойыпты. Казылар ал^асы Нурланды шак;ырып алып: «б1р эр1пте турган не бар, ондай-ондай ханныц цызында да болады, соган бола сахнага шык;пай елд! неге кутлреац?» деп дурсе к;оя беред1.Сонда Нурлан: «Егер аздерд1 «эд1л к;азылар алк;асы» деуд1ц орнына «эд1л цозылар алк;асы» деп хабарласа жацсы м а? - деген екен. 24)

Оразалыныц ацылы Аиырацай шайцасыныц 270 жылдьнына Алматы об- лысыныц эюмд1п республикалыц деигейде дуб1рл1 айтыс етюзед1. Сол айтысца О збекстанны^ Мырзашел аймагынан домбырасын арцалап Б ер1бай Оразымбетов деген ацын келед!. Айтыстыц дуб}р1 ею кунге созылады . Еюнш1 кун1 фи- налга шыццан ацындардыч цатарында цапыда кеткен айтыс ацтацгер! О разалы Досбосынов та болады. Финалдыц же- ребес1н кулп о^аш алау турган ацын Сер1кзат Дуйсенгазинге жацындаган Оразалы: «Сер!кзат, сен юммен айтысады екенс1и?» дейд1. «Б1лмейм!н, мумюн Бер1баймен тусерм1н», - дейд! Сер1кзат. О разалы: «Осы О збекстанда есек кеп ем ес пе?» депт1. «Иэ». «Касцырлар есект!ц ет<н жацсы кермей ме?» «Иэ». Онда: Б ер ей н жагдайычды болжап цаз1р, Казах; цырда, езбектер ой жацта жур. Озбектерд1ц есеп кеп болган сои, Казацты^ бершер1 сол жацта жур, - деп айт», - деген екен. Жездес! ^абылды кавказ виносымен сыйлауы Бабецн)ц жубайы Баян Кавказдан санаторийден кел- ген. Ол кезде бетен цалага барган ад ам д ар ауылдагы жол- дастары на, сы йластары на ауы лда жоц арацтыц тур1н ал а келед1. Баян келген кун! кеп адам болады . Кавказдан б1р вино экел- ген екен бэр1 бел1п ¡илп, тауысып кетед1. Е р те^ н е «кел1н келд1 ме?» деп тусте Бабенге ерю, «базарлыц» деп Кабыл жездем келе цалады. Кешеп ¡штген вино шынысына шампан, вер­ мут, модерн, ац арац цалдыцтарынан жартылай цуйып цойып- ты. Жездес! келет1н}н бшген гой. ^абекеие айтыпты: «кел!- н1ц б1р кавказ виносын экел1п ед1, кешеп жюттер цоймагасын берд!м. Ж артысын алып цалып ед1м, ашылган арац болга- сын бере алм ай отыргам» дептк Сонда К^абекеи: «Мэж1гун- ау, кел!н елге жетелн виноны цалай экелед!, цысылма, цуй» депт!. Бабен цуанган болып: «онда, сен ез1ц ¡ш, б!зге ауылдыц арагы да жарайды ю й» деп шынысын ашып ¡ше бер!пт1. 242

К^абекец ез! цуйып !ш!п отырган гой. Бабен сурапты: «^абеке, бурын кавказ виносын ¡ш1п пе ед!ц!з, дэм! цалай езгер1п пе? десе, К^абекец: «дэм! белектеу екен, цаттылау ма цалай?» депт1. Бабен: «дуниен!ц бэр!, стандарт езгер!п жатыр ю й» - депт!. Содан дастарцан соцында ж ездеа тура алмай, сол уйге цонып, тацертец ерте кет1п цалыпты. Бацила, ^абылдыц <^удыгыныц дауы 1980 жылы совхоз орталыгынан б!р кеше бойында 4-5 уй салынды. Олимпиада кешес! деп этап журд!. Сол кеше бойындагы уйлерге ауызсу уш1н цудыц цазу керек болды. Совхоз директоры шацырды: «Мен ауданга пленумгажургел! отырмын. К^удыц цазатын агрегатын шацырдым. Мына екеу1- жц уй!н!ц арасы нан агрегатты цоярсыц», - деп тапсырма берд). Ертец!не туе цайта агрегат келд!, екеу!н шацырып: «Кешеп директор тапсырмасын б!лес!цдер юй, ертец сез болмасын, екеу!ц д е уйлер1цнен 50 цадамнан елшеьщер, сол жерге белп цагылады. Кене, юм б а с т а й д ы ? » -д е г е ж м д е , К,абекец: «Мен бастаймын» - деп ез! узын адам, бутын кер^ю реп 50 цадам жур!п кел1п, «цац цазыцты!» дед!. К^азыцты цацты-ау. Бацила е з ^ ц к!шкене цадамымен жур1п: «Ж арайды, дурыс. К;а- бекецмен кел!ст!м», - дед!. Кудыц сол кун! цазылып болды. ^удыцбуты цыеца Бацила уй^еж ац ы н цазылыпты. Ею куннен кей1н директор к ел т, б!зд! шацырды. Барсац, тут!г!п К^абыл отыр. «Бул не болгандарыц, неге елшемед!ц?» деп директор ашу шацыра бастады. К^абекецтурып, эдей! Бацилага жацын цазды...», - деп цызарацтады. Мен турып: «К^абеке-ау, ез1ч кеше адымдап кел!п цазыц цаццан жоцсыц ба? - деген!мде, «Мен Бациланыц адымын цыеца екен!н ескермепп!н гой» дед!. Директор: « К,абеке, ез!цн!ц елшеген!ц рас па?» - дед!. Ол «рас» дед!. «Онда енд!п жерде ады м дап елшеуд! цойып, метрмен елш ейлн болыцдар», - дед!. К;абекец: «дурыс» дед!. Сонымен дау бп\"п. Айыр еркеш туйеге б!р адам мту! керек 1965 жылы аудан цайта цурылып, мемлекетт!к мекемелер жумыс ¡стей бастады. Жарцамыс, К^ызыл булац селолыц советтер!не осы ауылга жиен болып келет!н Ж убанов )^омыт учаскел!к милиционер болып келд!. Орта мектепт! Алматыда 243

бтрген, Одацтагы улкен цурылыс Туркмен бас каналын салуга цатысцан. Кеп жердь кеп елд! керген, 6ipax; урда-жыц, жырынды ж!пт. Н агаш ыларына келгес1н, 6ip жагын жиенд1к- ке салып, зацды орындауды талап еткен болып, цаталдау милиция болып журед1. Bip KyHi нагашысы К^арагул асты нда цой багып журген атаны бар, MiHreciipin алган ж эрдем ш !а бар, совхоз орта- льчына келсе, кецсе жанынан учаскел!к милиционер Комыт тоцтатып: «Негылган адам сы з, к;ос еркешт1 туйе 6ip адам га faHa арналган, кецсеге жур, ш траф телейац» - дейд1. «Эй, ceHi MiHreciipe^H б е? О, зам анда, бу зам ан туйеге м!нген адам жазыцты дегенд1 сенен ест1д1м, эурелем е мен!» дептк Комыт: «Негылган туанбейт!н адам сы з. Туйеге ею адам ем ес, уш адам да MiHyre болады, 6ipax; жазасы болуы керек. Туанд)ц бе?» - десе керек. ^арагул ага: «Шынымен де ж аза болуы керек едь телейт1н ацшам жоц, не ¡стейм1н?»,- десе: «Ж арайды, ез1м согармын, 6ip марцаиды дайы ндап цоярсыц» - деп, ж!бер1пт!. К^омыттыц ез айтуы бойынша кей!н аудан басцармасы, прокурор хабарды eciin, К^омытца ескер- ту жасапты. «Bipax; мен1ц учаскеде жумыс жасап жургежмд1 нагаш ыларым дэлелдед1 гой. Рацмет» - деуш1 ед1 ^омекец. Жума - туган кун Сей!т Кенжеахметов 6ip KyHi Жумагали, Жуматай, Ж умабек деген жюттерд1 кездест!р!п: «Ж1пттер, туган кундер1ц кутты болсын!» - депл. - Жоц, Секе, туган кун!м!з ем ес, - д е т ч олар таиданып. - С ендер олай жасырынбаццар, бупн кун - жума, - депт! ацын. «Эзф ге «ею!», - деп айтцызган eMecniH...» Б1рде, ауылдыц ^ ¡ p n i epni-зайыптыныц уй1не Kenin, царияларды атаулы дэмге шацырады екен. Шалы уйде жоц болып, кем тр: «жалгыз бара алм айм ы н!,- д е с е керек. Шацырушылар: «Шалыцыз келе жатар, ж ур^з, машинамен алып барып, цайта алып келем!з, e3ini3 цатарлы юсшер болады, шушркелеап цаласыз», - деген сияцты сездерд! айтып циылып жалынады. KeMnip кене цоймайды жене жастарга царап: - ^арацтарым, ты цдасацдар эцпм е айтайын. Мен1ц 16- 244

17 ж асар жас Ke3¡M. Кешюл1к уацыт, ауыл сыртында алты ба- цан Teyin, сауыц цурып жатцанбыз. Осы x¡a3¡pr¡ ацсацалым, сылцым ж1пт, басца ауылдан келген, асты нда ойнацтаган эсем ат, бюге цосылып ен айтып, алтыбацан тепл. Эипме- M¡3 жарасып, меы атына M¡Hr¡3¡n алды да, алып цашты. B ipep цырдан асцаннан кей1н астымыздагы ат cyp¡H¡n кетл. Ацса- к;ал «Bip» дед1, api шауып келем1з, тагы 6ip цырдан асцанда ат eKÍHm i рет сур!нд1. Ацсацалым « E K Í» дед!. 8p¡ царай ш аба берд!к, кел еа 6¡p цырдан асцанда астымыздагы ат ymiHmi рет cyp¡H6ec¡ бар ма? Ацсацал аттан cexipin Tycii де, цанжарын суырып, жылцыныи ке^р д еп н осып ж1берд!. Ертоцымды иьнына асып, MeH¡ жетектеп алга тарта берд). Ат болса сол жерде елд1 д е цалды. Содан 6ep i жарты гасыр 6¡pre eM¡p cypin келем!з. Bip жылдары, ацсацалым уйге ойламаган жерден 6¡p жолдасын ерлп келд1. Мен дайындыцсыз ед1м, крнацты ойдагыдай куте алмады м . Ацсацалым крнак; кеткен соц, ца- багын туйд1 д е «Bip!» дед1. Содан 6ep¡ ол юсщен «Ею!» дегенд! еслртпей келем!н. MeH¡ ауре цылмаьщар, царацтарым, - деген екен. «Б!зд!и мэдениет сендерд!к!нен терецде...» Мацгыстаулык; К,улшыц Жубайулы б!рде эрултты ортага тап болады. Армян ултыныц 6¡p eK¡n¡ цызу сезге араласы п: - В!зд1ц армян халцы - улы халыц. Б Ьде 300 метр цазып, сондай терецд1ктен 6¡p цумыра тауып алган. Керд!ц бе?! Ол деген1ч б1зд!ц м едениетлц цалай терец де екен!н керсетед!, видишь! - дем еан бе. K¡ynmeKet-¡H¡^ жауабы л езд е дайын, кеп ойланбастан: - Ал бЬд1ц Мацгыстауда 500 метр чудыц цазып, тук те таппаган. Керд!ц бе 61зд1и мэдениет сендердш нен д е тереиде жатыр, - деген екен. «...Bip сомнан бер!» Ертеректе 6¡p цазак; Ташкенн!ц базары на сауда жасамацца барады . Op¡K а л а цояйын д есе, езбек сатушы: - Алыц, алыц. Арзанга 6epeM¡H, килосы 98 тиыннан, - дейд1. Сейтсе цазекем: 245

- Атаца налет, м;у езбек, алдап кете^нн деп турсыц, ойыц ш атастыру сен!ц. Оныц бола цоймас, давай б!р сомнан есепте, - деген екен. «Мурсын ^айынага, с!зге турсын дейдЬ.и Ж аца тускен кел1нге цайын агаларыныц атын атауга болмайды, басца ат к,ою керек екен! цатац талап етшедк Турсын деген цайын агасын Мурсын деп атау керект1п кел1стедк Б1рде Турсын жумыстан шаршаццырап келед1 де: «тамац дайын болганша мызгып алайы н»,- деп, демалыс белм еан е кетедк Тамац дайын болганда, уйдеплер жас кел1нд1 цайын агасын шацыруга жумсайды. Сейтсе келт барып: - Мурсын к,айын ага, Мурсын цайын ага, а зг е турсын дейд1, турсын дейд}, - деп шацырыпты. ^останай облысынын Мецд!цара ец!р!нде Ац!лгек дейт!н а^ынжанды, сезге уста азамат болды. Ел аузында «Ацтгек айтыпты» дейт!н б!рталай сез бар. Жеттген ауылнай Этеш деген кю согысца дей!н тракторшы болыпты. Б1л1м! жоц. М айданнан б1р крлынан ж аралы болып оралганнан кей1н, елге ауылнай болады . Б!р кун1 он алты шацырым жердеп Курсай ауылына А^лгек жаяу кет1п бара жатса, соцынан ат- арбам ен Этеш ауылнай куып жетед1. - Б1р ауыз ел ец айтсац, арбага м1нпзей!н, - дейд1 ол Ацшгекке. Сонда Ацшгек: Басынан ана цырдыц сеюрген!м, Арбага ь/линзил деп ет1нген1м. Кешеп тракторшы Этеш ед1ц, Карашы-ай, ауылнай боп жетшгеын! -д е ге н екен. 246

Ecxepyc¡3 цалганда )^айын afacbi Меид1бек 6¡p цуанышына цой сойып, журтты шацырганда, Ацшгек ацын еск ер у аз цалыпты. Е р те^н е А^лгек: К^айын afa цара цойды сойды ма екен, EiiHe цара цойдыц тойды ма екен? «tH ¡M жоц, K en¡H ¡M келмей цалды ю й » ,- д е п , Елнен 6ip жапырац «¡ойды ма екен? -деп, e n e t- ^ e iin e3¡ желпл. ¡^айын arara сэлем Аюлгек епзбен соца айдап жургенде, цамшы орнына yciafaH таягы сынып цалады. Колхоз басцармасы Меид1бек Ж урпмбеков 6¡p жагынан ез1ндей ак;ын, 6¡p жагынан цайын afacbi екен. Сонда А^лгек ofaH: Колыма yciafaHbiM терек болды, 9пзд1 6¡p салганда белек болды. Дугай-дугай сэлем д е «¡айын afara, Bip цамшы епз ай дар керек болды, -д еп , 6¡p жумысшыдан сэлем жолдапты. «....Bip гэп бар» Б1рде ж ергш кл ацын, сол кездеп «Арал» совхозы кэаподац KOMHTei¡H¡4 lep afacb t Сагынай Ешекеновтыи уй!не сы йлас агасы Ж аппар телеф он шалып, оны м ерекемен к;уттык;тайды. Ж аппардын цурыцол келмейт1н}н, к,алтасына 6¡p ш елмек сала Kenei¡H¡H Сагынай сезсе керек. В!ршама уацыттан кей1н Ж аппар д а жетедк EKi-уш жолдасымен шай ¡Luin отырган Сагынай цасында отырган cep¡KTep¡He eciKieH Kipe берген Ж аппарды нусцап: «Мынау кел1п турган Жаппар, Муныц жур!с1нде 6¡p гэп бар. Ал енд! мен айтты дераьщ ер, 247

Калтасында 6ip шыны ац бар», - деген екен. Калтасында ш елмеп жоц Ж аппар жалт бурылып, сыртца шыгады да, 6ip шелмек алып цайтып келген екен. «Малым - жанымныи садацасы» Ертеректе аудандыц ауруханада улты Kepic Геннадий Трофимович Ким деген хирург жумыс ¡стед1. Ол цазацша судай сейлейлн. Bip KyHi кезекшш1п к е зт д е хирургия 6eniMiHe сок;ыр1шеп аск,ынып кеткен 6ip цойшы Kenin тусед}. Сырцатты операция столына жатцызып, оган наркоз беруге дайы ндала бастаган Ким: - Ацсацал, цобалжымацыз. К^дай ceiiH салса, цаз1р-ак; сок;ыр!шептзд! сылып тастаймын, - дейдг Пышацца тусу юм-юмге д е оцай д е й а з б е? Пышагын жалаидатып, цасына жет1п келген Кимге царап, елп ацсацал: - Айналайын, жанымды eyeni цудайга, сосын ез1це тапсырдым. Осыдан жаным ам ан к;алар болса, 6ip сем1з iceKii байлады м босагаца, - дейд} гой баягы к,азак;шылыю<;а салынып. Мундай c e n i ж1бермейт}н Ким: - Ойпырым-ай, afa, мына наркоздан кей1н 6ip ¡секке оянбай цаласыз ба деп цорцамын, - д есе керек. Элп Kici: -О йбай, царагым, «М алым-жанымныц садацасы», берд!м тагы 6ip цойды, - деген кершедк «^арыздан кутылып келем гой...» - Сагитжан деген iHiM менен щыск;а мерз1мге деп 180 мыц тецге царыз алган, - дейд! Бауыржан деген агамыз. Бес ай еткен сои ¡ымнен «Айналайын-ау, ацшамды цайтармаймысыи?» деп сураганмын. - Агасы-ай, сэл-пэл мурсат берсе^зш ), - деп цоймаган соц, «жарайды» деп келюм бергенм}н. А рада алты ай еткен соц тагы сурадым. iHiM циналыс б!лд!рд1. 248

- Ay, LUbipafbiM-ay, царыз цайда, соныц 50 мыцы цурысын, 130 мыцын тауып б ер сец болар, - дед1м. - Енд1 б!р-жарты ай мурсат 6ep¡4¡3, - деп ет1нген соц, apara тагы алты ай салып: - K¡aiTbt циналып журсеи 30 мыцы д а курысын, 100 мыц б ер сец болар, - дегени/нн. -А й , afa-эй, адамныцжанын алып б ^ ц ю й , царызымнан жей-жэй кутылып келем гой. С)зден алган 180 мыцныи 100- ак; мыцы цалды е м е с пе? - д е м е а бар ма. «Кеше цар жауып турса, бупн шыбын ушып жур» С ем ей en¡p¡H¡n Саржал ауылыныц тургыны, орак; т1лд!, адуын м!незд1 Жун!с MycanipoB марцум цазац сахарасындагы са л -сер т ер д !ц соцгы 6¡p туягы Тэуке батырдыц лкелей урпагы болатын. Эткен гасырдыц жетгианин жылдарыныц басында осы Жукец ¡preni ауылда алгашцылардыц 6¡pi болып теледидар сатып алады. Ол кезде ауылда бупнпдей телемунараныцжок; Ke3¡. Сол с е б е г т бул K¡ci д е басцалар сектд1 к;урыцк;а сырыц жалгап эбд ен эуреге туспей ме! B¡pax¡, еюн!шке царай, ецбеп еш болып, экраннан жанды бейне цылац бермей теледидары быжылдап турып алыпты. Сол шак^а Kepujicí Телеугазы Kenín, теледидар не к ерсетт жатцанын сурамай ма. Сонда Жукец: - Кеше жапалацтап жауып турган царды, ал бупн цаптап ушып журген шыбынды тамашалап отырмын, - деп л . «Tycípin бергендер!ц сепз цырлы, ceri3 Typni шеп» Кез1нде Саржал ауылындагы улкен кецшарды республика Жогаргы Kenec¡H¡n депутаты болган Ke6¡p ^айырханов деген 6m¡KT¡ басшы басцарыпты. Сол K¡ci жеке шаруаныц жай- куй!н 6¡nnc¡, э л д е от ауыз, орак; ллд1 Жукеид) сейлетю а келе ме, будан цысца дайындыгын, цорасына шеп туарген- TycipMereHiH сурастыра бастайды. - Ие, т у а р д ^ , 6¡pat^ оным сеп з цырлы, сеп з Typni болып тур гой, - дейд1 бул. 17-363 249

Бул жауапца таиданып х;алган басшы ацсацалга сезд1и мэн1с1н тус1нбей турганын аицатады. Сонда бул: - Оны сепз цырлы дейт1н!м сол, муныц шеп байлагыш пресс деген пэлецн1ч артынан туап жататын буылган шеп. Ал сепз турл1 болатын ceбeб¡ оныц арасы нда ши, ш1л1к, шецгел, цараган, тобылгы, т!пл к,ацбак;, цурайга дей1н бар, - деген екен. С ез ту ан ел н ¡скер басшы ертес!нде-ак; Жукеце б1р машина кек шеп т у а р т бер1пт1. «Он жет! ж асы м д а к е л т ед!м» Саржал ауылында Кабен деген цария ем1р CYpд¡.Ecк¡шe де, жацаш а д а оцыган, сауатты, керген-туйген1 мол адам едк К^алжыцга д а ш ебер болатын, б1р айыбы - е л р к л тым кеп айтатын. Сондыцтан ол айтыпты деген сезге сырын бшелн адамдар плана бермейлн. Б!р жылы ауылга баск;а жацтан жас маман, мал дэр1гер1 болып Майдан деген жас жют кеш!п келед1. Ол кезде Кабен атамыздыц жетп1стен асып кеткен кез1. Б1рде элп жют К^абекецмен эцпмелес!п отырып: - Ата, осы Куриим езен}н}и бойында тау самырсагы есед! дейд! гой, рас па? - деп сурапты. - Рас, - деп жауап беред! х;ария, - мен оныц эпрет (огород) болып еселн жер1н бтем !н. - Барсак; цайтед!? - Барайык;! Содан екеу1 ветврачтыц ек! атын ерттеп м1ып, азык;, сусындарын алып жур1п кетедь Межел} жерге жеткен сои сай- саланы ары ш арлайды, бер1 ш арлайды, б1р туп те сарымсак; табылмайды. - О й , ата, - деген екен б1р кезде эбден шаршаган Майдан, - элп эпрелцЬ цайда? - Келмегел! кеп болып едь умытыщ ырап цалыппын, - деп сыргацтата жауап бepeдi к;ария. - Соцгы рет цашан кел}п ед!ц!з? - Он ж ел ж асымда экем е е р т кел!п ед1м... Жаман ^ала Осы Кабен агамыздыц «эр'штес!» К,адылхан дейлн агамызды д а журт умытцан жох;. Ол кю д е «циыстырып соццанда» ш!м!р1кпейт1н ед1. «ет!р1кш1н}ц куэа жанында» 250

деген гой, ондайда екеу! б!р1н-б1р 1цуптап, дем 6е р 1п отыратын. Согыс кезшде К,иыр Шыгыста болган К^адылханныц э ц п м еа сол те^рекпен байланысып жататын едг - Б!зд1 б1р кун1 Биробиджан деген цалага экел!п тус1рд}, - дед! ол б1рде басын шулгып тастап, - таулы жер екен... - Иэ, - деп цостай кетл ем1р1 К^ойтастан шыгып кермеген К;абен, - цырат-цырат жаман к;ала... Сыр ец!р!н!н оитуст!пнде, ^аратау бектершде Кыраш атты ауыл бар. Адамдары эз!л^ой, тауып айт^ыш келед!. Солардыц айт^андарынан б!рер о^ига. «Эз!мнен болды» Маутанныц ш еш еа Райхан цайтыс болады да, жет1анен кей!н кец!л айта келген энчл Би&ажар жанашырлыцпен мэн- жайды б ш п а келед1: «апамныц ауырганына б!раз болды ма, цалай ауырып ед1?» деген секшд! сауалдар кряды ю й. Сонда жылап ж!берген Маутан: «Оз1мнен болды, ез!мнен болды, - деп егше тус!пт!, - больницага апарамы н деп нем бар ед1, сол сезден цорцып, журеп жарылып кетл гой, ем!р1 уколдыц атын еслгенм ен, затын кермеген к!с! едЬ>, - дейт!н кер!нед!. К е^л айтуга келгендер оныц ойын-шынын ажырата алмай ац-тац цалысыпты. Нагыз елелн жер Тур1клц сериалдары н кеб1рек керет!н Маутан риза кей^те: - Э лер болсац, Туркияга барып елу керек екен, жуз рет оц тисе д е цайта т1рш!п шыга келед! ю й, илрюн, - деп атыс- ш абыс кинолардагы «жаны с!р1лерд!» эжуалапты. Мурт Э д т б е к агайдыц мурты саргыш туст1 ед), онысын кейде алдырып та тастайтын эд е^ бар. Осы ерекшел!ктер!не царай оны ^амбардыц: «Б1рде жез мурт, б1рде без мурт к1а», - деп атайтындыгы ауылдастарыныц деп ойынан шыцса керек. Оздер1 кейде солай деп жатады. Каспар асар Эбден деген к1с!н1ч баласы цыс ортасы нда уйленед! де, тойдыц царсацында кун лптен к;ак;ап кетед1. Кронах; кутпек 251

Tyrini, уйге K¡p¡n-mb!fy, от жагудыц e3i муц. Улкендер бурынгы эдетпен: «Б ала цаспацты кеб1рек жеген екен», - деп 3¡nc¡3 эзш айтып жатса, Бацытжан еам д! ж!пт: «Клайдам? - дейлн кер1нед1 кумэндана сейлеп, - мынауыц 6¡p адам ны ц жеген nacnafbi ем ес сияцты. Кайран агалар! Ацмола облысыныц Шортанды ауданында 6¡p кездер1 (60-70-жылдары) жастары 40-50-д1и шамасындагы 6¡pa3 Улы Отан cofbicbiHbit-t ардагерлер1, ж ер п л ^ л азам аттар басшылык^а болды. Атап айтцанда.аудандыц атк,ару коми- TeTÍHi^ Tepafacbi Рахымжанов Шауэли, халыцтыц бацылау KOMMTeT¡H¡4 Tepafacbt ^ы заев Дамек, Госбанкт!^ аудандык; 6en¡M¡H¡n басцарушысы О ралов Кабыкен Байгабылулы, аудандыц царжы 6en¡M¡H¡^ басш ысы Ермагамбетов К,аби, жинак; кассасыныц Met^repymici Батпенов Жумагул. Eepi д е ез ¡ciHiht мамандары , сол заманны ц к;ад1рл! азам аттары ед[. Эрцайсысы д а ел!не абыройлы цызмет атцарумен к;оса, соцынан келген жастарга цолдау, суйемелдеу Kepceiin, OMipniK жене цызметлк улкен жолга тусу<не ceniiri, шарапаты тиген азаматтар. Э зара аса сыйластьщта болган. «CofbicTa болгандардыи 6ep¡ жаралы» деген цагидада айтылатындай, д енелерш е ох; тиген, eniM, цан керген, жуйке жуйес1 жуцарган агалар кейде жоц жерден шартпа-шурт болып цалушы ед1. Сондай сэтт1ц 6¡p¡ мынадай: Желтоцсан айыныц соцгы кундер!н!ц б!ртде Ермагамбе­ тов K¡a6et-s cofbiM сойып, жогарыда аталган жолдастарын уй!не крнакка, омыртх;ага шацырады. Дастарк,анга бабы нда гнскен cofbiM eT¡ уй1ле келген табац тартылады. Кенеттен, цашанда езт-цалж ы цы дайын журет!н TeMipfann Омарулы: - Нанайын ба, бупн естщ1м, Апматыда Госбанклц басцарушысы ел1м1зд!ц К,аржы министр1н цабылдамапты, - демей ме. - ^аб ы лд ам аса, цабылдамайды, - деп О ралов К^абыкец e3¡H¡4 жогарыдагы бастыгын кетермелеп, сезд} цостай женелед!. Сол-ац екен: - Эй, сен не оттап отырсыц?! Ол цалай, б1рдей 6¡p министрд! цабылдамайды?! - деп ет турап турган уй neci Каби Ермагамбетов гуж елп, цолындагы пышагын стол услне тастап ж!беред!. П еле енд1 басталды . Ею агамыз, ею ^абекец д е кездер1 цызарып, орындарынан ушып турады да, жага жыртысуга шак, цалады. - ^ойындар, к;ызмет бабымен болса болган шыгар, - деп 252

тердеп жасы улкен Жумекец басу айтады. Аналар цоймайды. Муны байцаган Шауэли Рахымжанулы: - Сен, Х;аби, &зд{ омыртцага шацырган екен десем , урыстарыццы ест!с1н деген екенс!ц гой. Олай болса кетт1к! Сен де, Т е м ^ а л и цайдагыны бастап... - дейд1 зшдеп. Ек1 «батыр» м э м т е ге кел1п, кеш эр! к;арай жалгасады. Осы б!р оцига, кей!н елге цызык; р ел н д е тарап кет1п, турлен!п, ацызга айналады. Кезек Ж е ^ с кун1н1ц 25 жылдьнына арнап ауданныц орталы- гындагы кинотеатрдын фойес!не согыс ардагерлер!н!ц ф отопортреттер1н ¡лю цою жен деп шеш1лед1. Райкомнан телефон шалынып, эр майдангерге фотога тусу керек екен! талап етш едг Б!рак; ол к1сшер орындауга асыга цоймапты. Кундер елп, аудандыц турмыстык; комбинат тарапынан райкомга, суретке тусуге эл1 кеб1 келмей жатцаны туралы хабарлам а тусед1. Райком к;ызметкерлер1 суретке тусе цоймаган, согысца цатысушыларга жеке-жеке телефон шала бастайды. Халыцтык; бацылау комитет1н!и терагасы К^ызаев Дэмек К;ызайулына телеф оннан ес1не салу жеткенде, ез1не тен, астарлы сезбен: - Б 13ешюмнен д е артыц емесп1з ю й. Тек кезек б1зге келген! болмаса! - деген екен. Муст Сол б!р жылдары аудан орталыгында М эдениет уй1, ескертк1штер болмаган. Шортандыныц ш елнде астык; цабылдайтын элеватордыц клубыныц алдындагы алаида Ленинн1ц гипстен цуйылган м уаы туратын. Дэстурл! турде Ленинн!ц туган кун!нде ескертюшке аудан орталыгындагы ужымдар, оцушылар, тургындар гул шоцтарын цоятын. Апдын ала элеватор директоры Ед^енов Тем1ргали О ралулы на мус1н алацы тазаланы п, реттел1п туруы тапсырылатын. Эйткен1, элп гипстен жасалган м уан жылда цыстыц суыгынан, жаздыц ыстыгынан, желден жарылып, «¡опсып цалатын. Согыс ардагерлер1 цызметке ете тиянацты «¡арайтыны белпл!. Тем!ргали Омарулы д а сэу1р басталысымен ¡ске юр!сет!н. К^арамагында мус!нш1 жох;, б1р сылацшыга осы жумысты орындатады. Эз1 кун1мен соныц цасында цадагалап, кетпей турады екен. Элп сылацшы бшгеынше ¡сл тындырады. )стеген сайын Темеце цараганнан ба, 2-3 жылда муан Ед!геновтыц ез! болып шыга келедг Ол эрине, масцара 253

шаруа. B¡pax¡, ол жылдары ескертюшт! цою, алып тастау MecKeyc¡3 шеш1лмейд1. Оздюнен жацагы мус1нд1 алып тастай алмай, аудан басшылары жогаргы жацтан да, жалпы журттан д а цысылып, сескеып журед!. Ак;ыры,орталык; алаьщ а жаца ескертюш тургызылып, ана MyciH 2-3 жылда e3¡-aK¡ шашылып цалыпты. Таиертецлпп, кешке cerín... «KYЛшiн)) ауылы K¡a3¡pr¡ Астана цаласыныц солтуст1к ¡ргес1нде орналасцан. Отызыншы жылдары осы ауы лда уш колхоз уйымдастырылыпты. Соныи 6¡p¡ - «Тастыкел» деген колхозды Хамзе Сыздыцулы басцарган. Сол K¡c¡H¡H айтцан 6¡p эч п м еан ен : Ол жылдары ерен ецбеп уилн колхозшыларды заттай сыйлыцпен марапаттайды екен. Б1рде озат ецбеп eneHin, Абылгазин Салдыгулга американ ботинкасы сыйга тартылыпты. Конышы узын, ж)ппен байланады екен. 2-3 куннен кей!н С эдекец элп сыйлыгын цайтып 6ep¡n: - Карацтарым, мына аяц киiмд¡ ездер1ц кшнцерчл. Мен тацертеи лпп, кешке cerin, элек болдым! - деген екен. Ац ниет - эулиел}к болжам «Тыц игеру»наук,аны басталып, ауылдарга оныц Ы н д е «Кулш1мге» д е баск,а улт ек тд ер ! кептеп келед1. Келешекте болар жагдайды ойлап, жерпл1кл адам дар балаларын орысш а оцытуга тырысты. Оцу жасына жеткенде, Д уйсебаев Жексембайды анасы Бигайша да жетектеп, желжылдыц цазацша-орысша мектепт!ц директоры, согы сардагерьб^м д! устаз, ic¡He адал Омаров Имекен Омарулыныч алды на алып келед1. Оздер1 керш1 турып, жацсы араласцан. - Мына балам ды орысш а б1р!нш! сыныпца ox;yfa алыцыз, - дeйдi Бигайша апа. - Апмаймын, - деп Имекеи б1рден Kecin айтады, - Ce6e6¡, балацорысшатус!нбейд1, оцуды улгере алмайды . Ал, непз1нде директордыц ойы: «Бар балалар орыс сыныптарына барса, цазак: сыныптары б1рт1ндеп жабылып цалу K¡ayn¡» болатын. Анамыз: « ал и ,- деп, директор: «алм айм ы н»,- деп,екеу1 6¡pa3 уацыт кep¡лдeceдi. 1с болмайтынын туанген Бигайша апай: - Апмасаи алм а. Eepi6¡p м ен1ц балам райисполком болады! - депт1. Ананыи ак; ниет1, таза журектен шыццан Tineri цабыл болды ма, Ж ексембай одан д а api кеттк Ж ексембай ак,ыры цазак; тшшде орта мектепл тэм ам дап, Волгоград щаласында ауылшаруашылык; институтын ойдагыдай 6¡T¡p¡n, жылдар ете гылым кандидаттыгына 254

жетедк Маман, колхоз терагасы, аудандыцатцару комителыц терагасы (Бигайша апай айтцан райисполком лэй), бес ауданда эк1м цызмелн абыроймен атцарып, к;аз1рл таида К,Р Парламент! Мэж1л1ан!и депутаты болды. «Ж а^сылы^ цайтпайдыв деу бекер!» «Мерейл! отбасы» улттыц байцауыныц Астана цаласы бойынша ж е^м пазы , 1264 жылдык; ецбек ет!л{ бар улкен тем!ржолшылар эулет!н1ц еюл!, царымды басшы Кендай Телеуханулы Ахметовтыц ем1р!ндеп б!р ертепге берпс1з жайт туралы ез аузынан ест1ген ед!к. Астанага 2000 жылы к;ызмет бабымен крныс аударган Ахметовтер отбасы елордада пэтер жалдап турып жатцан жылдар едг Б1р кун1 К^ТЖ АК^ Астанальщ электроцамдау дистанциясы директорыныц кабинет1не телефон согылады: - Алло, бул Кендай Ахметов па екен? - Иэ, мен. - Мен Сапармурат Б ерд 1муратовпын гой, е а ц ц е жощ па? - Е ам е тус!ре алмай турмын. - Германия Демократиялыщ Республикасында советтер эскер1ндеп к;ызмет!ц!зд! еске алыцыз. - О, Сапарсыц ба? К^ал к;алай, к;айдан журс1ц? Сонымен ¡ле-ш ала ек! полктастар кездеап, к;ырык; жыл бурынгы эскери цызметтерт, полктас жолдастарын еске ала узак; эчпмелесед!. Ол кезде Сапармурат нэзк, элж уаздау бала ж)пт болатын. Сонысына к;арай С апарга эл!мжетлк жасагысы келет)н орыс, кавказдык; «дедтер» кун керсетпейлн болган. Соны бт1п кдпган, тем1ржол бойында шы)-иалган, балуандыгы бар, зорлыцца к;аны к;ас, ага серж ант Кендай Ахметов жас туркпен жюлн агалык;пен ез к;анатыныц астына, цамцорлык^а алады жене оны баршага жариялайды. Содан кей1н, эскерл1к мерз1м1 б т п , ел!не кеткенше Сапармуратк;а ти1суге ешюм батпаган екен. Бупнде Сапармурат толысцан, жаца заманда к;урылыс бизнес1н шыр айналдырып журген, Мэскеуд1ц Рублевкасындагы миллионер цалталылардыи коттеджд1 уйлер1н1ц кеб1н салушы к;урылыс топты^ басшысы, ез1 д е к,алталы азам ат болып жет!лген екен. Кендайдыц отбасымен пэтер жалдап турып жатцанын ест1ген Сапармурат: - Мен саган 6 ай да коттедж салып берем1н,-дейдг - Ондай уй салуга к;аз!р мумк!нд1пм жок;, - дейд1 Кенекец. 255

- Саспа Кендай Телеуханулы, мен сеы ц баягыдагы агалык, цамцорлыгыц уш<н, ез мумюнд1пммен салып 6epeM¡H, - дейд1 Сапармурат. Айтцандай-ац, 6¡pep айдан кей!н Ахметовтар отбасы зэул1м болмаганмен, эдем1 де, цыруар цонах; кутуге жетюл!кт1, жер уйд!ц дайын болганын Kepin, цолдарына уйд1ц KiniiH алады . Сапармурат ез сез1нде толыцтай турады. Ол аздай, 61рнеше айдан кей1н С апармурат Кендайдыц жумысына телеф он согып, жаца цонысца неге юрмей жатцанын сурайды. Кендай жаца уйге жаца уй жиИаздармен юру керек екен!н, 93¡pre ондай мумюнд1к болмай жатцанын айтады. Е р те^ н е С апармурат Ахметовтардыц отбасына e3¡ Kenin: -М ен!цаздергебергенбайгазым,ипл!ктер!це жаратындар, - деп 6¡p уыс «кек цагазды» уй иелер!не усынады. Мундайды кутпеген жэне болмысынан эдеп сацтайтын Кендайдыц кел1ншеп Кулен усынылган ацшаны цысыла, имене, 3opfa алады. Бул etiriMeHi ест)ген, уйд1 де, уй жиЬазын д а кез)мен керген щонак^ар таидай цагып, тамсанумен болады. Ж асаган жацсылыгын м1ндетс1п кермеген, ешцашан да ецбепн сатпайтын Кендекец: - Жацсылык, цайтпайды! - деген ой бекер екен, - деумен келедк «... Ол жыццан жо^, аруацтар жыцты!и Сарышаган елд1-мекен!нде Ахметов Телеухан деген экем Ь болган, e3¡ орасан кушлц neci, балуан жэне e3¡ гана емес балалары Кендай мен Болатты да куреске баулыган. Ел арасы нда Текецн1ц куш-цайратын танытцан уацигалар толып жатыр. Оныц ¡ш!нде апанга туею кеткен тайды, топты адам шыгара алмай, ол к1с1н!цжалгыз e3¡ арцанмен суырганы жайлы да. Енд1 б1рде, Казацстанныц 40 жылдыгына арналган улкен тойда, Балхаш цаласыныч «Металлург» стадионында балуандар жарысы болады. Оган экельбалалы Телеухан, Кендай Ахметовтер цатысып, ерцайсысы ез салмагында табысца жетед1. Оныц ¡ш1нде Телеухан ацеацал туйе балуандыкда спорттык; бабы нда журген жас спортшымен Tycin, оны жецед1. Ж е^лген жют жылап ж!бер!п, «Булай болуга Tn¡c емес, цайтадан KypecTipi^ep», - дейдь Уйымдастырушылар кел1сед1, Текец д е царсы болмапты. Кайта курескенде д е жецю Текецн!ц пайдасына шеш1лед!. Сонда ж ец тген ж1пт: «MeH¡ ж ы ^ ан бул xici емес, мен1 apyaxjap женд!!», - деген екен. 256

Ж асы 90-нан асы п ^айты с болган Изац а^сацалды А^тогай е ^ 'Р 'н д е кепш!л!к е л б т е д ь С ол Kici айтцан цагытпа ут^ы р сезд ер ел ¡ш!нде кеп тараган. Тоцган ауы з Bip кун! Изекец мен Сэтм агам бет ак;сак;ал ««¡уаныш» колхозынан ат-шанамен шыгып, жол ж урт келе жатады. Жол бойы Сэтекец эцпмен1 6¡p¡HeH соц 6¡p¡H крздатып, жанындагы cepiriHe сез бермей цояды. Сонда Изекец: - Эй, Сэтмагамбет, ток;тат! Енд! мен сейлей!н, ауызым тоцып к;алды! - деген екен. «Кешке д е й т 6iTipin тастасы н» Шабындыц басталган кун1 п1шеншшер арасы нан келген 6¡p ж1пт ec¡K алды нда отырган Изекецд1 Kepin бурылады. Ж!пт цызулау екен, амандык;тан соц: - Биыл шеп шыгымды екен. Туске д е й т талай ж ерд1ц шeбiн шаптык;. Енд! к;ыстак;тарга кектей жетюз1п алам ы з, - деп nenipe сейлейд1. Teri бул жайшылык,та кеп сейлемейт!н 6¡piofa адам болса керек. - Жумыртк;ага д а тш 6¡T¡preH ^айран арак;-ай, е, - деп Изекец басын шайцап отырады да, 6¡p кезде, - Эй, мынаган Tafbi 6¡p жуз грамм бер1цдерш!, калган ш епл кешке д е й т шауып 6¡T¡p¡n тастасын, - деп айцай салыпты кел1н1не. Кас^ыр цыру эд!с! Б!рде аудан басш ыларыныц 6¡p¡ Изекецн1ц уЙ1нде отырып: - К^асцыр кебей!п кетт1. Ешк1м ауламайды. Малды к;ырып бара жатыр, - деп сез бастайды. - Оныц тук те циындыгы жо^, - дейд! сонда Изекец жулып алгандай, -Щасцырды к;ырудыц ец оцай жолын мен айтайын. 5¡p арланды устап алып, мойнына 6¡p жарты арак;ты байлап ж1бер1цдер. Сол арак;ты тауып ¡шкенше, 61зд1ц ауылдыц ж1пттер! буюл к;аск;ырды к;ырып шык;сын. «Оц кезбен царасам, оцбай сы ц гой...» Оцтуслк e 4¡p¡H¡4 «К^ызыл Ж улдыз» деген колхозыныц терагалыгына е л T¡p¡, Муратбеков Агабек деген жас ж т т сайланады . Ж аца куш-ж1гермен тапсырылган ^ызметт! x;onfa 257

алган жаца басцарма ез!н!ц алдынгы белд! де, беделд1 басшы агаларыныц кемепне суйенбек болады. Ол заманда ешб!р шаруашылыцтыц жумысы к;уд1ретт1 мекем е - М емлекетлк банктыц кемепнс!з шеш1лмейд1. Сондыцтан д а агалары на телеф он шалуды Агабек сол кездег! аудандык; Банкт1ц бастьчы Ес!мбеков Мекембай агасынан бастайды: - Мен, Муратбеков Агабек деген бауырыцызбынгой, мына «Кызыл Жулдыз» колхозына баск;арма болып сайланган ед!м. !н1Ц!зге он кез1ц1збен царайсыз деп ум!ттенел/нн, - дейд! еркелей сейлеп. Телефонные ар жагынан; - Оу, ¡Н1М, мен оц кезбен царасам, оцбай цаласыц гой! - деп гуж еткен дауысты естид!. Сол сэтте-ак; Агабек санын согып, жацсак; сейлеген!н сезе к;ояды. Эйткен!, Банк басшысыныц д ел оц кез! кермейлн, кемтар екеын естен шыгарып алган екен. Не керек аидам ай сейлеген юнэс1н Агабек зорга дегенде жуып-шайып к;утылган екен дейд! журт. Эпенделеу Эд!лбековтьщ эцпмелер! Эд1лбеков Балтабай Ацтогай ауданы Кусащ жер1нде туып-ескен. Эр кездер1 мектепте мугал!м, мектеп директоры, селолык; Совет атцару комитет1н!н терагасы, аудандык; мэдениет бел!м1н1н бастыгы, аудандык; партия комителнде нусцаушы к;ызметтер1н атцарган. Ацкецш, бала мшездь б!реуд1)-( айтцанына сенпш адам болган. Ел аузында Балтабай жеынде кептеген эцпмелер айтылады./ «Шешем «цайт» деп жатыр...» Аудандык; мэдениет бел!мт1ц бастыгы болып, семьясы кеш!п келмей салт ¡степ журедк Шамасы б!р жыл ¡стеген соц, аудандык; партия комитет)Н)ц 1-хатшысы Садыцов Нарманбетке келт: «мен)ц ауылга к;айтуым керек, ейткен!, шешем к;айт», - деп жатыр, «мен ол к1ан!н айтк;анын ею етпеу!м керек», - деп жумысты тастап келпл. «Апамнан сурайын...» Шешеа к;айтыс болганда Балтаган ж¡гiттepд¡ к;аб}р к;азуга ж1бермекш1 болады. Ж1г1ттер лом, курек сураса керек, сонда Балтагац: «к;аз!р апамнан сурайын»,- депл де, артынан: «Ойбай, апам ел1п цалган екен гой», - деген екен. 258

«Эрк!м ез! тазаласы н...» «Шубартау» совхозынын орталыгында ашык; хат жиналысы болып жатады. Залдан б!р адам ауылдык; кецесгпц терагасы Балтагана: «Наубайхана неге таза ем ес, осыган жауап бер1н!з», - деп хат жазып ж1бер!пл. Сонда: «Мектеп^ш таза, контордык! таза, ал эрюм ез уй1ндепн} ез! тазартсын», - дейд1 Балтаган. Терде отырган б!р адам: «Балтеке, ол юа пекарняны - нан п1арет1н орынды айтады», - дегенде. Балтаган сасцанынан: «Аттан, мен туалет екен десем!», - деген екен. Тагы б1р сондай жиналыста: «Жес1р ейелдерге нендей кемек б ер т жатырсыздар?» - деген сурак;к;а Балтекен: «Б1з оларга комбикорм, шеп берем1з», - депт! ойланбастан. «Аяц астындагы подшипникт! кермейс!ццер...» Ак;тогай ауданы халык;тык; бак;ылау комитет!н1н терагасы Мэметкулов Б1лэл Шубартау совхозына ¡ссапармен келедк Машинасынын рессорынын б1р листы сынып к;алса керек. Ол кезде белшек саймандар ете к;ат, таптырмайды. Бэкец ондай сайманнын Балтаганда барын ест т бтед!. Жайлап, агайыншылап сурап керсе, Балтаган жолатпайды. Бэкец Балтагацнын е з ^ н д е «Газ-69» машинасына б1р подшипник ¡здеп журген1нен к;улагдар екен. ^андай подшипник, н ем ^ к;андай екен!н б)л!п алып, солндай подшипникт! алгызып, Бекен ауданга к;айтайын деп отырганда Балтагана еслрте «Багана МТМ-нын жанынан подшипник тауып алып ед!м», - дейд!. Сонда елен ете калган, Балтабай жармаса кетт: «к;андай подшипник, нем}р1н айтынызшы?» - деп жатып жабысады. Бшэл болса, подшипникт1 «ГАЗ-69» рессорынын листына айырбастайтынын айтады. Балтабай дереу шопырын жумсап, листыны алдырып, Б!лэл к;агазга оралган подшипникт1 бер1п, кет!п к;алады. Артынан Балтаган шопырына: «МТМ»-нын жанында жатцан подшипникт1 д е кермейс1ндер?! Эне, аяк; астынан к;олдагы рессордын листынан айырылдык;!» - деген екен. 259

Царашолацов Цамажанныи ^улыцтары Балыцшылар ауылы Тасаралдан жарцырап шык;к;ан азаматты^ б1р! Щарашолакрв К^амажан ед!. 30-га жетпей ел цамын ойлап, м эселеан шеше алатын уйымдастырушылык; цабшел мен кез келген к;иындык;тан жол таба бшер тапцырлыгымен кезге тускен, к;ыск;а ем!р!нде ешпес ¡з цалдырган азамат болатын. Улыныц улкен!, экеан!ц кез!ндей деп ел таныган, ак;ылды Айдары да, еюн}шке орай, ез! айтатынындай: «экеан)цжасынан аса алмады». Жандары женнатта болгай! /(амажан /(арашолакуль/ 70-жь/лбарь/ Тасарал ауь/лбь/к ке^ес терагась/ кь/змет/'не сайлань/п, ауь/л тур/ъ/нбарь/нь//-( к/нбел/кт/ а л еу м етт/к мэселелер/'н мейл/нше шеше б/лзен жене ось/ жолба яеб/'р тапкь/рль/к пен купь/^тарга ба барган. Б/р кь/зь/^ть/ мь/сал келт/реи/к.' Ауыл тургыны, Улы Отан согысыныц ардагер1 Элтаев К;ами ацсацал К^амажаннан, алдынгы ез! цогамга тапсырган балык; есеб1нен кем}р тус1рт!п беру!н елн!п, алдына б!рнеше рет келед!. Соны орындаудыц рет!н таба алмай жургенде, б!р кун1 ^амажанга Ресей эскерлер! орналасцан керш) Приозерск «¡аласынан, машинасына кем}р тиеген б!р орыс ултты прапорщик келе цалады. Ойы: цаладан урланган кем!р)н пулдап сату не балык;к;а айырбастау. К^амажан прапорщикл )^ами ак;сак;алдыц уй)не багыттайды. Б!рак;, прапорщикке ескертедм «Б1р!нш1 уйд!н иелер!нен ацшан бар ма, балык; бар ма?», - деп сурап ал», - деп. Онымен цоса алдын ала Элтаевтар уйшдеп жецгес!не «Орысша бшелн!нд! сезд1рме, тек басынды изей бер, дэмнен баск;а ештеце берме», - деп ескерлп к;ойган екен. Уак;ига К^амажаннынсценарий!мен ербид!. Прапорщик болса керсеттген уйге кем)рд) тус)ред1 де, К,амажаннан кунын сурайды. Оган ^амажан: «Маган негыл дейс!ц, телей алатынын б!л!п ал демед!м бе, енд! ез!н цайтадан тиеп ал», - деп цолын жайган екен. 260

Мазмуны Эи/ирзац Озганбай. Алгы с е з орны на..................................................3-8 Бфжш ! бел!м . У ь /т т ы э з/л б е р ут^ь/рль//^ кер/и/с/..............................9 )^ажен аганыи калжы^ары ...........................................................................10-12 Эбекец айт^ан эз!лдер Ахггебе айтцыштары...........................................12-14 А^тебе айт^ыштары Ж.Шарбацов пен А.Элтовтыц айтцандарынан...................................................................................................14-28 Цозыкурецовлцкергендер!............................................................................ 28-30 Ни^анбек ага нак;ыштары.............................................................................. 30-34 Тасаралдыцтапцырлары............................................................................... 34-35 )^ажымай Смаиловтыц айт^андарынан.................................................... 35-41 Амбала аганыи э з т д е р !..................................................................................42-53 Царжымбайдыц ^алжыьщары....................................................................... 53-55 Рысбек а^сак;алдыц ^алжыцдары...............................................................55-56 Таушаман акса^алды^ ^алжыццары......................................................... 56-57 Абдрахман ак;сах,алдыц «^иссаларым.......................................................57-70 Ацат Бекмадидыи айтцандарынан..............................................................70-74 Ацатай Жарыл^асынулыныц айтк;андарынан........................................ 74-80 Солдат э з т д е р !................................................................................................. 81-82 Ек/нш/ бел /м . С ез м ергендер, кез к ер ген дер ............................... 82-123 Уммныл бел/м . )^арлыгаш-хаттар сы р ш ертсе........................... 124-145 7 е р т /н и л бел /м . Жауга атылган жасы н жы рлар......................146-171 Жамбыл Жабаевтыц жырлары............................................................... 147-148 Бауыржан Момышулыныц батасы.......................................................148-150 Бауыржан Момышулыныц елеь(дер!.................................................... 151-152 )^асым Аманжолов. Майдан жырлар.................................................... 152-157 Жуматали Саин. Аттанарда.....................................................................157-158 Сатынтали Сеймов Жубан ак;ынга......................................................... 158-160 Эбу Сэрсенбаев. Солдат шинел!........................................................... 160-161 Жубан Молдагалиев. Б1р басса^ да, алга бас....................................162-167 Музафар Эл!мбаев. Журеклц сои^ы жыры........................................161-162 Шашубай Кршцарбаев. Майданда елген ¡н1ме................................ 167-170 Жарасбай Нурлан. Мэ^п жас(Мэншукке)............................................170-171 Бес4нш) бел!м . Жыр ар/(ауь/ ха с б а т ы р ^Бауыржан Момыыуулына арналган ел е^ б ер )............................^72-784 К[асым Аманжолов. Бayыpжaнfa.............................................................173-174 Гали Орманов. Полковник.................................................................................174 Э бдтдэТ эж 1баев. Бауыржанга...................................................................... 175 Суй1нбай Эралиев (^ыргыз ак;ыны). Ак;боз ат мжген цолбасы...........................................................................................................175-177 Дэулетбас Бисембиев. Улы ага..............................................................177-178 Серкбай Оспанов. Дана батыр -Мэл!к Габдуллин.........................178-179 Сер1к Толганбаев. Ацырап артындагы аналары...............................179-181 Бацытжан Тобая^ов. Б!з сотысты кермед)к........................................ 182-183 Махмутбай Эм!реулы. Дарк;ан мжез, дария ой, дараш ы цдар..........................................................................................................183 Кепболсын Бекматанбет. Азаймасын ардагерлер!.................................. 184 Алтыншы бел !м . От жалынды тутан ерш!л эн дер ........................185-196 Жетшил бел !м . Бейб!т кунн!и э з т д е р ! ............................................ 197-261 261

ЮТАПЦА МАТЕРИАЛ ИЙБЕРГЕН АВТОРЛАР: 1. Айтжан Мейрамбай - Астана цаласы 2. Аманбеков ^азыбек К,асабекулы - Астана цаласы 3. Аманжолова Ардац Ах;атай^ызы - Астана ^аласы 4. Ахметбеков Телеужан - Караганды цаласы 5. Ахметов Кендай - Астана ц аласы 6. еб1лов Куандьщ - Жез^азтан ^аласы 7. Элжанов Эбуй1р - Сарышаган станциясы 8. Эскеева Кулэш - Астана чаласы 9. Балтабай Совет - А^мола облысы 10. Башар Жанболат - Балхаш ^аласы 11. Б1рманов Кецес Баймуханулы -Ах^ебе облысы 12. Белгожанов Ер^н Рыс^анулы - Астана ^аласы 13. Бекмаганбетов Кепбосын Мусады^улы - Балхаш паласы 14. Бекмаганбетов Щуат Эбд1кешулы - Караганды ^аласы 15. Дшдэбеков ^анат Цурманулы - Караганды ^аласы 16. Жарь!ли;асынова Анар Ацатайцызы - Астана паласы 17. Жомартбеков Имамэд! - Астана цаласы 18. Зэкенов К,айролла - Еюбастуз к;аласы 19. Елбасы Сейдшдэхан - 0 ^ 0 Отырар ауданы 20. Имашев Бэдуан - Астана ^аласы 21. Цазанбаев Мурат Сутенулы - Жезцазган ^аласы 22. Цайпиев Таган - Ацтау ^аласы 23. К,алиев Сансызбай Мухамедрахымулы - Уэлиханов ауданы, СКР 24. Кэукербеков Совет - Балхаш паласы 25. Цозыкуренов Сундет - Шашубай кент1 А^тогай ауданы 26. Кулыяс Табы л- Астана паласы 27. К^утжанов Рысбек - Караганды х;аласы 28. Му^ышев Бекболат Бапанулы - Астана ^аласы 29. Муцатаев )^али - Астана паласы 30. Нурцанова Разина Сэдуа^ас^ызы - Астана цаласы 31. Сэтеков Мэдениет Тугелбайулы - А^тогай ауданы 32. Сэтенова Назымгул Эбд1реш)<;ызы - Астана цаласы 33. Сэтт1бай Рамазан Faйнoллayлы- Астана паласы 34. Сергазинова Райхан К^апышцызы - Алматы облысы 35. Сыдыц Ардаи; Мэу!тханулы - Алматы облысы 36. Суханберлин Ошацбай - Караганды облысы 37. Сулейменов )^облан - Павлодар ^аласы 38. Тобаяцов Ба^ытжан - Астана к,аласы 39. Толганбаев Сер!к - Талды^орган паласы 40. Тереюжин Оралды Турсынулы - Караганды облысы 41. Ордалы К,осай - Мацгыстау облысы 42. Орынбаев Болат Муцайтпасулы - Жезцазган к;аласы 43. Ризуанов ^атимолла - Атырау облысы 44. Мартбек Сэрсембеков - Ацтогай ауданы, Караганды облысы 45. Тогайбай Нурмуратулы - Астана к;аласы. 46. Марат Мадалинов - Алматы цаласы. 47. Айбол Кррцытцанулы - Алматы паласы. 48. Бащат Байжантаев - Жез^азган паласы. 49. Сыздыкрв Амангелд! Хамзеулы. 262

ПАЙДАЛАНЫЛГАН КИАПТАР МЕН БАСЫ ЛЫ М ДАР: 1. «Ак;ик;ат пен ацыз» - Эзшхан Нуршайыкрв 2. «Майдан эзш дерЬ - Мухамедия Жумагалиев 3. «Б1р кем дуние» - Шерхан Муртаза 4. «Мацгыстау кулк1с!-2» - Сержан Шухрат 5. «^алтайдыц калжыидары» 6. «Агындылар» - Шайлообек Дуйшеев 7. «Ауылдыч айткыштары» 8. «Деген екен» к!тапшалар сериясы 9. «К^урдастар х;алжыидары» 10. Дадан Тобыкты шеж!реа - Сергазы Кенжеханулы 11. «Жулдыздар отбасы»- «Ацыз адам» журналы 12. «Айтуга оцай» телехабары 13. «Кезкерген» телехабары 14. «Егемен К^азакстан» газет! 15. «Президент жене Халыц» газет! 16. «Казахстан патриоты» журналы 17. «Айк;ын»газел 18. «Ардагер айнасы» газет! 19. ««¡азах; ун!» газет! 20. «Казах;ия» газет! 21. «Сыр ардагер!» газет! 22. «Арк;а е^беккер!» газет! 23. «Мысты еч!р1» газел 24. «Сарыарх;а» газел 25. «Астана ацшамы» газет! 26. «Алтай ньюс» сайты, «Айтцыштар» айдары 27. Абай ки сайты 28. «Тох,ырауын тынысы» газет! 29. «Орталык К^азакстан» газет! 30. «Балкаш е^р!» газет! 263