- Айын, свайын, драйын, к;ырып салдыи Кусайын, - деген! enriHih;. Ой, сондагы уялганым-ай! «Жаумен бетпе-бет» KjyceKeht согыс жайлы сейлеп отыр. Анда-санда белд1пн тузеп к;ояды. - Сейт!п, айсыз тунде алга ^арай жылжып келем1з. Крлымызда мылтык;, гранатадан баск;а к;ап, арчанымыз да бар. Сыбдыр шыгармай мысым;ша басамыз. Маи;сатымыз - жау жагынан лл экелу. Шамасы, он шак;ырымдай бауырымызбен жер сызып жылжыдык; б1лем. Bip кезде букт айдай элем жарк; ете к;алды. - Астапыралла! -дед1 залда отырган 6¡p KeMnip. - Бул «ракета» деген кекке ушатын от екен. Аспанга inin к;ойгандай узах; уацыт асылып турып алды. Жерге тускен ине кер!нед1. «Лажыс!» - дед! командирЫз. Жата-жата ^алдык;. «Перот!» - дед1 6ip кезде. Тура салып алга умтыла жупрд1к. Bip жыгылып, 6ip турып ушып келемЬ. Б!зд! нем!стер Kepin к;алды бшем, о^ты жаудырып ж{берд). Нагыз жазды кунп жауын сияк;ты тепелеп куйып кетт1. Ара-арасымен жупр!п келем1з. Ох; «ыж» eTin 6eT¡4HÍ)-(, к;улагыь(нычтуб!н сызып етедк Оны елейт!н уак;ыт na?TinT¡ басымдагы тем1р каскамды да шурк;-шурк; Tecin, ак,ыры ушырып Ж1берд]. Bip мезплде жан ушырып келе жатып, 61рдеь(еге куп 6epin TycTÍM де кетлм. Ec¡M ауып к;алды. Элден уацытта барып ес!мд! жидым, кез!мд! сел сацлаулап ашсам, мына гажапты к;ара, кеп жылк,ыныи ¡ш!нде жатырмын. Байи;аймын, б!зд1чжыл^ыларгаук;самайды. Кулак;тары салпиган, алдьщгы ая^тары артк;ы аяк;тарынан 6n¡K 6¡p галамат хайуандар. - Ой, Алл-ай! - Bep¡ маган оск;ырына царайды. Сейтсем, жупр!п келе жат^анда ет цызуымен нем1стерд1н[ im¡He и;ойып KeiinniH гой. [\\/]eH¡H Tycin KeTKeHiM жердн астынан к;азылган к,оралар екен. Жан-жагыма урлана к;арасам, ецгезердей 6ip HeMic тап жа- нымда мал жайлап жур. EK¡ K93¡ жолбарыстыц кезтдей от шашады. Мен артынан бардым да: «Эп, бэлем!» - деп бас салдым. - Ойпырым-ай! - Сол жерде шартпа-шурт жулк;ыласып алыса KeTT¡K. Bipece мен шыгам услне, 6¡pece ол шыгады. Не керек, 6ip кун, 6ip тун алыстык; ¡<;ой. Жан беру очай ма? Ацыры к;азак;ша ¡штен шалып алып, так;ыр жерге nepin кеп Ж!'берд1м. 4-363 49
- O h , üJipKÍH! - Кул-паршасы шыцты. Ec¡H жиган соц сейлетерм!н деп, K¡ann¡a Tbifbin алдым. Дел уш метр екен. Уш буктеп эрен сыйгыздым. - Ой, иттер-ай, узын болады екен-ау ездер1, - деп, кез! ацшиып ты)-щап отырган баганагы KeMnip тагщайын тац етк1зд}. - Енд1 журе берем дегенде, eniHLui жацтан тагы 6 ¡p нем!с келю цалды. Арк,анды мойнына лацтырып кеп жЮерд^. Мулт K eiT i. HeMic ез1ме тарпа бас салды. Мен ке^рдепне царай мысыцша атылдым. Нагызторпацтай бултиган жутцыншагына жабыстым. Уысым толды. Мыжгылап сыгып жатырмын, сыгып жатырмын, Tafbi да Cbifbin жатырмын, 6 ¡p уацытта цыр ете цалды да: «Туншыкуым» - деп айгай салды. Сол кезде Кэкен деген баланыц: - Оздер1 цазацша б1лед1 екен ю й ? - деп мырс eTin култ ж1бермес1бар ма! - К,усекец эцг!меан бузганын унатпай, epi к,арай айтпай цойды. B¡3: «Кап!» - деп, еюып цала берд!к. Граната лацтыру Ауыл адамдары клубка жиналып, согыс ардагерлер!мен кездесу етк1зген салтанатты жиындардын 6 ¡p¡ болатын. Сез кезеп Кусекеце келед1. Eniipi тымагын цолтыгына к;ысып алып, M ¡H 6 e re жайгаск;ан ол узак; сейлейд1. - CofbicTa кранатты жак,сы лацтыратындар гана лац- тырады. К;ысыл-таяц кездерде Кусайынныц царымы алысца барады деп ылги да маган лацтыртатын жене оны беталды лацтыра беруге тагы болмайды. Командир «Огонь!» дегенде лацтырамыз, «Лажыс!» дегенде жатамыз. Куныперен болган Кусеке^: «M¡He, былай», - деп элп жерде цимылга кешт1... - «Огонь!» деген команда естшюмен, - дед! ол граната fbin жумырлап алган тымагын аузына апарып, - кранаттыц оталдыргыштыгын Ticien жулып алатынбыз да, дереу купашты сермей лацтыратынбыз. Сосын «Лажыс!» деген команда бойынша былай жата цалатынбыз. Тымагыныц бауын TicTen жулып алып, оны граната fbin купаштай атып урганы. Кусекец M¡H6 eH¡4 астына цойып кетт}. B ip-eK i минуттай уацыт етл. Граната жарылды-ау деген мезплде гана Кусекеч цайта турегелд1. Журт цыран-топан. 50
«Цолым куй т цалды» - Кусеке, элп нем!стерд!^ ез гранатасын ездер1не лам;- тырганыцызды айтыцызшы! - Иэ, цолыцызды цалай куйд1р1п алганыцызды айты^ызшы! Кусекецыц эцпмеане цулацтарыны^ цурышын талай-та- лай цандыргандар залдыь( эр тусынан айцайлай дауыстап, eitHim жасады. - Айтамын гой, айтамын 6 ep¡H де, - дед! KenmmiK цолпаштаган Кусекеи цанаттана желп!н!п. Зал к;олма-к;ол алтщей тынды. Кусекец эипмеан бастап Keni. - Не керек, кезнде шайтанша цимылдайтын шапшац болдык; цой. K¡a3¡p цартайып, цайратым цайтцан шагым бул. Мен аздерге сол шапша)-(дыгым жайлы айтып берей!н. - Нем1стермен 6 ¡p кун тагы да тацау кел!п, цацтыгысып цалдык;. Мундайда мен1ц лацтырганымныч кеп пайдасы тиед!. Соны байцап цалган жау Tafbi MeHi цуртпац болса керек. Туп-тура MafaH царай ысцырып 6 ip пэле зулап келед!. Краната екен1н б1ле к;ойып, жерге туармей x;afbin алып, Kepi лацтырдым. Сейлп ез кранаттарымен ездер!н ойрандаттым. AHiypfaH biCTbix¡ екен. К,олым куй!п цалды. Tafbi да цыран-топан кепшш!кт!ц кулкюне KjyceKet^Hi^ шаруасы болган жоц. Ецсесш TÍK устап, Ke^ini марцайып, мтбеден масаттана lycin, орнына царай одыра)-щай беттеп бара жатты. «Уйрен!скен жау атысцанга жа^сы» Кус cyiiHeH цымыз ашытып, согымга оларды сойганда бузбай тугел!мен сурлеп, 6 ip гана теамен тутас ауылга lyciiK берген1мд{ айтпай-ац, одан кей1нгшерд! айтсам да жарап цалар, - дейд1цусбеп Кусайын: - Отан cofbicbi басталган жыл. 03¡M ¡3 алды ^ы шепте, окопта жатырмыз. Сонымен бул нем1с деген пэлемен алгаш рет бетпе-бет кездесет!н кун едк Кудайга цулдык;. Д1н!м таза. Бес уацыт намазым бар, ек!нд!н!ц Ke3¡ болатын. Олар да жамбас куртша жоргалап, ажал айдап жылжып келед!. Кысцасы, атуды бастадык;-ай десе^ш!! Кейде оц жац кез!мд!, кейде сол жац кез1мд1, кейде eKeyiH де жума цоям. Каншама атысцанымыз еамде жоц. Кенет басы «Ойбаймен» басталган 6 ¡p таныс дауыс цулагымды жарып барады: 51
сурайды Жукеи, абыр-сабыр басылган кезде: - Жапатармагай атысып жатцанда, цай немюлц атцанын майдан 6 ineM жене ол азге не ymiH керек?, - дейд1 баласы кей1п. - Эттеген-ай, ceHi елт1рмей, жаралап к,ана ж1берген цайырымды HeMicKe цурт, ¡р1мш!к, майдан посылка ж!берю, размет айтатын деп ед1м, - депл Жукеи к;атты еюып. «Оянып кетсем, TyciM екен...)> БЬд!ц ауылга Отан согысыныи ардагер! Батырбаев Сейсенбай аман-есен оралды. Ол Kici ете к;алжычбас, елдерд1 кулд1р1п отыратын к;ария ед[. Ауыл адамдары: -Ага, cofbicia к;андай-к;андай к;иыншылык;тар болды, аман- есен оралдыцыз, сол кундерде цандай к;ызык;тар болды? - десе: - Мен Отан согысынан ушак;пен цайттым, сол ушаста ушып келе жатып, терезес1нен к;арасам тура ауылдыц уел, одан уй1мд1¡здей бастадым. Уй жагыма Тарасам эйел1м самаурын цойып жатыр екен, ^уанганым соншалык;, жылап ж!берд1м, сейтсем кез жасымныц 6 ip тамшысы эйел1мн1ч тебес1не тамыпты. К,удай буйырып, сол тамшыныц арк;асында ел1ме, эйел1ме аман-есен оралдым. Оянып кетсем туам екен. - MiHe, цудай-ау, тэубэ, елге оралып, халк;ыммен цауышып, эйел1м он бурсак; кетер1п, улды, к;ызды болдык;, к;алжыцныц арты жакрылыкда экеп сок;ты, к;ыздарым бойжетл, улдарым ержетл, жак;сы гумыр cypin жатырмыз, - деуш1ед{ ак;сак;ал. «Жуковтын адъютанты болганмын» - Ылги да алдыцгы шепте журген!мд! байк;аган ко- мандирлер, мен1 Совет Одагыны^ маршалы Георгий Жуковтыц адьютанттыгына усыныпты. Содан 1946 жылга дей!н, Отан согысыныц к;атарынан к;айтк;анша Жуковтыц адьютанты болып к;ызмет атк,ардым, - дейт1н ацеацал Жубайбек Телегенов. Длмать/ обль/сь/, Длакел аубань/нь/^ тургь/нь/ Рь/сбек беаен а%са%ал (Була/(ть/ ауь/ль/иан) согь/стан келаеннен кей/на/ э^а/мелерб/ Мюнхаузеннен кем айт- пайбь/ екен. Сонь/^ б/р/ теменбеа/бей/ 54
«Молодец, рядовой Рысбек!» - Б1рде, цанды к;ыргын согыс, царулас жолдастарым тугел цырылып, мен гана т!р1 цалган екенм!н. К,аракелеике уацыт. ^арасам алдыдан оншацты нем!с автоматтарын дырылдатып келе жатыр. Жалма-жан жанымдагы eл¡п жатцан б1р нем1ст1ч ки1м1н ки1п алдым да, жата цалдым. Нем!стер меыц тусыма кел1п, абыр-сабыр болган кезде арасына К1р!п кетт!м. Б!р уацытта олардыц командир! бэр1н сапца тургызып, тугендей бастады. Б[р адам неге артыщ екен1н уцпай, цайта-цайта санады. Тагы б1р санап, маган уц те бергенде, шыдай алмай, нем!с офицера б1р урып жалпасынан туард!м. К;алгандарын автоматпен жайпап тастадым да, офицерд! пленге алдым. Осы ерл1пм газеттерге жазылды да. 1945жылыМэскеудеп парадна ерл!кжасаганбатырлармен б1рге мен де цатыстым. Мавзолейд!ц услнде Сталин бастаган кшец атацты маршал, генералдар тур екен. Сталинец жанында турган Баукец мен! кер1п щалып, дереу Стекецн!^ к;улагына б1рдецелерд1айтып сыбырлады. Мен1ц ерл1ктер1мд! Баукец бшелн ед1, соларды айтып жатса керек. Жандарынан ете берген!мде, Стекец: «Молодец, рядовой Рысбек!», - деп дауыстап, крл булгады. Гаум/аман беаен аксакал (За айя?%ыиутьщ б/р/ еб/. Сол к/с/нщ айт/^анбарь/нан б/р /з/к э^а/ме. Нем!стерд! «Бункерден» айдап шыгару - Согыстыи аягы. Берлиндем1з. Почти Рейхстага жеткен- б!з. Фашистерд1и бэр! «бункерге» ф !п кеткен, тем!р еактер!н жауып алган, шыгар емес. Б!р сэтте байцасам: Сталин, Жуков Рокоссовский бэр1 жиналып, бункерд!ц ^артасына шук;шиып, ^арап тур екен. Мен жак;ындап, жандарына келе бергеымде, маган парады да; - Слушай, Сэрсенгожин, не ацыл береан?, - дед1 маршал Жуков. - БЬ ауылда журген!м1зде, ¡нге тыгылган тышцандарды су к;уйып шыгаратын ед!к, - дед!м. Олар меыц сез!мд1 мак;улдап, 5-6 водовоз су алгызып, бункерге Ж1берд!. Элден соц, ¡ннен шык;к;ан суырдай, немютер х;олдарын кетер!п, ытып-ытып шыга бастады. 55
«Оцтарыцды унемдеп согысыидар!» Ж астармен кездесуге келген согыс ардагер!не. - К,ай согыста болды^ыз, к;алай со гы сты ц ы з?-д еген сурах; крйылды. А^сак;ал: - Айтатын н е а бар. Талай согыста болдык, к;ой. Фин со- гысы, Отан согысы, Жапон согысы. Б!рак; соныч ¡ш!нде ко м ан ди р л ер Ы зд ^ б1зге х;оятын талабы «Ок;тарыца не болыцдар, кеп шыгармаидар, беталды!» болатын. Содан б!з кеб1не «рукопашныйга» кетелнб!з. Мен ез1м ауы лда те- б е л е с т уйренген адаммын, маган к;иын болмайтын. Кеб!не б!р к;олыммен жудырык;тасатын ед!м, еюнш! к;олымды «редко» ^олданатынмын. Эрине, кейде, жаудын саны асып кетсе, мылтыцты д а пайдаланатынбыз. Оныц езю де, ок; атып емес, штыгын ¡ске к;осып. Жауды туйреп ап, артк;а кетер1п лак;тыратынбыз. Мунда жапондармен согыск;ан жа^сы ед1, б!р туйрегенде2-3 самурайдан ¡леац, - дейт1н. «Басьш менен бурын шауып алган гой» Согысца к;атыск:ан б1р ак;сак;ал еюнш!анен: -З а м а н д а с , согыста к;анша нем1с еллрд}и!з? - Б!р нем1ст1 еллрд!м. - Калай? - К^ылышпен оц к;олын шауып тастадым. - Содан кей1н? - Сол крлын шаптым. - Сонан соц? - Оцаягын шаптым. - О йпырым-ай, сонша к;инамай-ак;, басын б1рден неге алмадыцыз? - Басын менен бурын, б1реулер шауып алган гой, - деген екен. 56
Лббрахман óeaew агамь/з ^ан /иамбанньщ ортась/нба жураен к/с/. Г/п/п/ нем/с /пу/п%ь/нь/м<3а <3а болган. Сол к/с/ ез ем/р/нен неб/р <!г/(иссалар0ь/А) айтум/ь/ ed/. Ewó/ сол Эбеке^нщ э/^а/мелер/не mo/f/палсак. Нем!стерд!н ^урбандьщ^а сиыр шалуы - Мен пленде болып, нем1стер MafaH, «мал б а ^ а н к;азак; екенс1ц», - деп сиыр бак;тырып к;ойды. Ж иырма шачты сиыр. Уйренген K a c in , еш циындыгы жок;, жагдайым жаман емес. Б1рде, байпасам, чурбан айт мезпл! к е л т к;алыпты. Тез1рек жеи!ске жетей1к деген ттеу м ен , 6¡p сиырды к;урбандык;к,а шалдым. KemKiciH нем1стер малды тугендеп: - Эй, 6¡p сиыр к;айда кеткен?- деп тергеуге алды. Мен агымнан жарылып: - Мен1чхалк;ымда, мусылман к;ауымында, чурбан айтта мал шалынады. Кудайдан не сурасац, соган ж етеац. Мен тез}рек жец1С болсын деп сурап, 6¡p сиырды к;урбандык;к;а шалып ед1м, - дед1м. HeMiciep ойланып цалды. О лар ертеи!нде, мен!ц сездер1м мен ¡c¡M H¡n ecepi болса керек, букт сиырды сойып тастапты. Сейт!п, мен багатын сиыр к;алмай, олар меы б о ст ан д ы ^ а ж1бере салды, - дейд! екен. «Сен же, сен ¡ш, 6ap¡ де сен уш!н» Б!рде, Кецес Одагынын, Батыры, жамбылдык; Седу Ш еф о в бастаган бес ад ам вагон-ресторанга келед!. Eip жак;сысы бос орындар бар кер1нед1. О лар жайгасып отырысады. А рада сут п1ар!мдей уак;ыт етедЬ>Крнак; келд1 деп ешюм д е ы^гай бе- рер емес. Бес биеыц сабасындай буфетш! эйелд]^ есеп-шот цаццаннан бас^ада шаруасы жок; сияк;ты. Сэкен эншей!нде к;анша шыдамды болса д а мына жолы дегб!рс1здене бастады. Бэлюм, жастарды e3i бастап кел1п, ундемей отыра бергенд1 ыцгайсыз кергендей. Енд1 6¡p кезде жур1с! сылк;ым, турысы м а^газ 6¡p жас кел1ншек дэм эз!рлейлн жак;тан шыгып, буларга жа^ындады. Шамасы, даяшы болуы керек, аман-есенд!к сураск;анны^ ырымын бшд1р1п, к;олыныц ушымен устел y c i i H тазартк;ан болды. Туйе уст1нде отырып сирак; уй1ткенн{ц Kepi келю, устел б ел айдак;-сайдак: куй!нде ^ала б ер д 1. Ок;тау жутк;ан адам дай итмегенол: 57
- Не Ы п, не ж ей лн дер^зд! айта б е р ^ зд е р , - дед!. - Дастарцан мэз!р! деген б1р жапырак, к;агаз болмаушы ма ед1?! - дед! Сэкец. - Сол жох; болып тур гой, ¡шуге шарап, т!ске басуга котлет бар. - Басца туктер!ц жох; болса, барларыиды к;анагат етей!к. - С!зден нес!н жасырамыз, бар болса басх;алар д а Ы п- жеп отырмай ма? Жан-жак;тарыиызга царацыздаршы... Куз мезгш! болгандык;тан вагон-ресторандагылар сырт ки!мдер!н шеш!п улгермеген-д!. Отырган ж ю ттердн б!р!: «Седу ага, сырт ки!мдер!ц!зд! шешуге кемектесей!н», - дед!. Седу ага келюм!н бер!п, плащын шешл. Осы кезде ол юан!^ кеудеандег! Алтын жулдызы жарк;ырап шыга келдг Буфетш! ейел муны б!рден байщ цы. Мама раздай байпа)-щап басып, С экец ц ерд н жанына ен д1 ез! кел!п: «Кеш!р!ц!з агай, мен с!зд! байк;амай к;алыппын. К^андай тагам, ^андай ¡шкш!к ал- дырайын?», - деп безек цацты. Устел бет!н тагы б!р тазалап отл. - Оцасы жом;, барын экеле бер!ьщер... Буфетш! ейелд!ц д е н е а ауырлау кер!нген!мен, жур!с! ширак;, асханага к;арай аягыныц ушымен жупре женелдк Ею эйел кеп кеш!кт!рмей, булардыц устел!н тамак; пен !ш!мд!кт!ь; тур-турне толтырды. Жок; дегенн!^ бэр! табылды. Даяш ы лар бэр!н тасып болдык; дегендей, енд! батырдан б!р ауыз жылы сез естим!з деген ум!тте болатын. Сэкец болса оц к;олымен даяш ы кел!ншект!ч б!лег!н, сол к;олымен омырауындагы Алтын жулдызын мыгым устады. Ол асыцпай жулдызын б!ресе коньякк;а, б!ресе арак;к;а, б!ресе дэм салынган тарелкага ти п зт: «Сен же, сен ¡ш, бэр! д е сен уш!н», - деп ешк!м кутпеген к;ылык; танытты. Батыр ага ез! и!лген сайын даяш ы кел!ншект! д е ишуге мэжбур етт1. Даяшы да еттен-суйектен жаралган пенде ем ес пе, ой- лам аган жерден шок; басып алганына эбден уялган болуы керек, маидайынан тер бурк; ете туст!. Буфетш! э й е л д н д е дегб!р! х;ашып, тула бойын х;орк;ыныш билегендей. Шепн- шектеп жумыс орнына кете берд!. Батырдыч бул ¡с!не ресторанда отыргандар к;ол согып ж!берд!... Пойыз Шу стансасы на жацындап калган. С экеч даяш ы кел!ншект! есеп айырысуга шаи;ырды. Кел!ншек келу!н келд! де: - Батыр ага, азд!ц алды ^ы зда уятты болып к;алдым. Е л д н кез!нше кемш!л!г!мд! бет!ме к;ыздырып басцаныцызга 58
ризамын. Кейде кудайымызды да танымай кетелымЬ бар. Tafbi да кеш1р!м е т н е м н . 6¡p жолга басш ыларымызга шагым айтпай-ащ х;ойыцызшы, - дед! жуз1н темен салып. Сэкецн1и 6¡p асы л x;acneT¡ цатал болуымен 6¡pre ет журеп елж1реп, тез-ax; KemipiM жасайтыны тагы бар. - Карагым, х;арындасым, «Айыбын мойындап, алдыца келсе атацны^ ^унын кеш» - деген х,анатты сез бар, жарайды, 6¡p жолга кеш1рей1н. Будан былай адам баласын алалап абы ройлары ^теплм ес!н. Сонымен, х;анша ах;ша телей1н? - 5ip тиыныцызды да алмаймын, afa. Тек цана бала- шагамызды асырап журген кункер!ам1зден ажыратпасаиыз болганы... - Мэссаган, м н е жомарт адам. Е лдн 6ep¡He тамацты тепн берсеи, х;айт1п кун к ер есн ? Менен к;орык;пай-ах; к;ой, айтх;анымнан цайтпан, - деп даяш ы ны ^ алды на 6¡p уыс ах;ша тастаган Сэкеи орнына тура берд1. «Мен оны оцытцан жо^пын» Устаздар шек1рттер1мен мах;танба^. Отан согысыныц ардагер1, Улытау-Жезк;азган en¡p¡He танымал Ибадат Кы- лыш беков узах; жыл ауыл мугал1м1 болган. Ж асы тоцсанга кел1п барып дуниеден х;айтты. «Картайганда - 6¡p бала» демекш1, жасы улгая ею-уш адам ны ч басы х;осылса болды ма^танатын M¡He3 тауып алды. К ебне Карсак;байдыч ФЗУ- ында Баубек Булцышевпен 6¡pre ох;ыганын, сол Карсах;байда оцып журген!нде Каныш С этбаевты ч алды нда эн салганын, «туб! энш1 болатын бала екен сн » деп ол K¡c¡H¡h¡ мацтаганын, сосын б1рыь(гай бастых;тардыц атын атап, «олардын 6ep¡ мен}ч meK¡pTTep¡M » деп масаттанып отырар ед!. Сол кездеп Жезх;азган х;алалых; санитарлых;-эпидемиологиялык; меке- м ен н бастыгы Тацатар Ж анаев пен х;ала eK¡M¡ Жумамэд1 Ибадилдиннен бастап, 6¡pa3 бастых;тардыч атын T¡3¡n шыгар едк Ибекеч сол эдет!мен б1рде цонацтар алды нда мах;танып келе жатыр едк кез1нде облыс eK¡M¡H¡^ орынбасарлыгына д ей н кетер1лген Мерл!бек Жумабекулы Муратбаев жулып алгандай: - Ибеке, c¡3 шэюрттер1м деп бастьи^ болган б1зд!и гана аттарымызды айтасыз. Соны ест'1ген ана «Бэленш е» а зге ренж1п журген кернедк «Ибекеч маган д а сабах; 6ep¡n, талай «ею» х;ойып, талай урсып, мен1 тэрбиелеген. Eipax; T¡3¡M¡He юрпзбейд1 екен», - деп... 59
Мерл!беклц айтып отырган «Белейшее!» жасы жер ортасына келсе д е е л 1 «бузьщтьнын» х;оймаган, жастых; «еркел!п» х;алмаган б1реу ед1. Оныц «екпес!н» Мерл1бект1)-( тым шынайылык;пен, лпт1 жуз1не кулк1 уй1рт!тпей айтцанын керген басх;алар д а ацдысын ацдып, ¡штей тына х;алады. Ибекец ол ох;ушысын б1рден е а н е т у а р е алм ай к;алды. Оныц юм екеы ес1не тускен мезетте баладай шошып: - Жо-жох;, ет1р1к сох;пасын, мен оны ох;ытх;ан жоцпын, - деп оцушысынан ат тонын ал а цашцаны. Елд!ц бер1 ер}кс1з кул1п жатыр. Элп «Бэленш е» ез ауылында туып-ескен. Ибекецн!и оган сабах; берген1 анык;. Б!рах; оны ох;ушыларыны^ х;атарына жатх;ызгысы жох;... «Бала ерткенд! )^ашан цоясыц?)> Жезх;азган х;аласына жах;ын ж ердеп «Кызыл эскер» кол- хозыныц бастауыш мектебю де мугал1м болып журген Иба- дат ¡^ылышбековты 1952 жылы «Жет1х;оцыр» кецшарыныи ец алыстагы ф ерм асы ндагы мектепке директор елп ж1беред1. Эр1 оган ф ер м а партия уйымына жетекш1л1к етуд! жуктейдг Бул алыстагы х;умдагы жайылымдарды игеру х;олга алынган кез ед1. Сол Апак;ай-Ах;шиге б1р1н ф ер м а мецгеруш1а , б ^ н мал дэр1гер!, есепш!с1 ет!п Муцайтпас, Бекен, Султансей!т те Ж!бер1лсе керек. С ей тт 4 х,урдастыц басы х;ум ¡ш!нде х;осыла х;алады. Б1р кун! ф ер м а б ел сен д 1лер! малшы ауылында жиналыс етюзуге уйгарысады. Бекен мен Султансей!тке жолай б!р-61р атх;а М1нген Муцайтпас пен И бадат кел1п х;осылады. Амандых;- саулых; сурасып болмай жатып Султансей1т ох;ыс х;имылдап, Муцайтпасты бас-кез д ем ей х;амшыныц астына алады . К^ур- дасты ц бул х;ылыгына не ренж1р!н, не ренж!меан бшмей ац- гарылып х;алган Муиайтпасх;а Султансей!т: - Осы сен-ах; журген ж ерде баланды тастам ай ¡леелрю алады екен а^. Тойга ем ес, жиналысх;а бара жатх;анда муныь( не, б ала ер л п ? Сен осыны х;ашан х;оясыц? - деп цамшысын жене кетере берт. Курдастар Султансей1тт1ц Муцайтпастыц х;асындагы ша- гын денел! Ибадатты мецзегеын ух;к;анда, ренжуд1ц орнына ¡ш ек-ал еа цата х;осыла кул!с1пт!. 60
«Жалгыз HeMíci енд! eninii» Отан согысынын мугедег! Бопал Жумабеков ацсацал Жез- K¡a3faH цаласыныц жацадан салынган уйден кептен куткен ею белмел! потерю алган кез екен. Баласы М ерл^ек досы Шахмурат Ибадатовца кездес1п к,алып: - Бопекеч пэтер алыпты, цутты болсын айтып шыгайыц жене Жецю KyH¡ мерекес!мен цуттыцтайыц, - дейдк Эжес1н!^ бауырында ескен М ерл1бекэке-ш еш еа Бопал мен Биб1гулдю ес1мдер1н кез1нше атай беред! екен. Шей уст1нде Биб!гул анамыз: - Бопеке, мына балаларга согыстагы ер л 1ктер1ид1 айта отырса^шы. Уш жыл cofbtcbin, аяк;тан мугедек болып орал- ганнан баск;а сен туралы не б1лем1з. Сол уш ж ы лда T¡p¡ HeM¡CT¡ керд!ц бе? - деп эзш-к,алжыцга салып ш алына inicciH. - Е, T¡p¡ HeMic кермей, цой багып журд! дейм1с1ц уш жыл бойы, - дейд1 ойында еш теие жок; экем1з. - Ж арайды, соныц нешеу1н елт1рд1ч? - деп цазбаласын бейб!шес1. - Эйтеу1р «жау к,айдасыц?>> деп атып ж атамыз ю й...-деп кумшжид! царт майдангер. Эз1л-к;алжычга уй1р бэйб!ш еа цазбалап цояр емес: - Сонда кездеп еллрген 6¡p HeMici^ болды м а? - д е й д 1. - Болганда цандай! - Енд1 цалай болды айтсацшы, мына б ал ал ар естю н... - Б1рде окоптан басымды шыгарып к;арап жатсам, 6ip HeMic журмей цалган танкке царай жупр1п бара жатыр екен. Кездеп атып ж1берд1м. H eM ic «жалп» елп сулап T ycii. Олд! ю й деп ойлагам, енд! к,арасам, элп жау ецбектеген куй1 танкли артына барып тыгылды. - К,ап, кездеп атцанын жалгыз faHa HeMic ед!, оныц 03Í елмей кетл ме сонда? - д е а н бэйб1шес! еюне. - Ой, ок, TnreHi анык;. Ендеш е цансырап елед1 де! - д е а н ацкенш Бопекец... Ж аца пэтерге Kipin, кецтд! OTbipfaH анам ы з баягы езшкрйльчына басып: - HeciH айтасыь(, экелерю ерлед!. Баягы атцан жалгыз HeMici енд! елген екен, кеп жыл зарыцтырып барып мына петерд! сосын берд!! - дес!н. Отыргандар кулюге кенелд4. 61
«Пудайдан да уят болды» Бопекец сексеынш1 жылдардыи басы нда к;айтыс болды. Баягы neiepiH 6TK¡3Ín, ауылга к;айта x e u jin барган-ды. Карт майдангерд1 жер крйнына тапсырып кел1п, шей ¡mmin отырган кезде элдене ойына T ycii ме, Мерл1бек «мырс» ете к;алсын. Унжыргасы ly c in отырган журт ofaH тацдана к;арайды. Журт назары 63¡He ауганын байк;ап api ок;ыс к;ылыгына жай- сызданып калган ол: - Бопекец осы к;ыстан бастап жатып цалды, - дед! элдеб1р enriMeHi ацгарта. Шэй услнде отыргандар ел еч д есе к;алды. -К,айта-цайта к;ысылып^алаберд1.0сы жолыда«шак;ыртып жатыр» деген соц жет1п келмейм!н бе. IVieHi танып, кезбен ам андасты . 6 ¡p a 3 yHC¡3 жатып-жатып барып, ап-аны^ eiin «Кудайдан да уят болды!» деан . Сэлден сои ca y кезндепдей т1лге кел1п: «Кацтар айы нда к,атты ^ысылып жатк;анда Аллага жалбарындым. Кун болса мынау - аяз, цар болса к;алыц. Соны уайымдап, «Журтты e6¡repre салм а, 6¡p рук;сат бер» деп т!лед1м. Ол тшепм к;абыл болды. Кектем келдк «Мей!р!м! кушт1 Алла, жер болса батпак;...» дейм1н ю й Tafbi... Кудайга шуюр x¡a3¡p жаз, жер аягы кецщ!. Енд!пм уятты, дайы ндала 6ep¡nqep...» д еан . Содан ер те^ н д е кез жумды... К айгы лы у й д е п ж ур тты ep¡KC¡3 кулю ц ы сты ... «Орыс^а - солдат емес, нем!ске - Tin емес» Батареямы здагы 6¡p ок;иганы айтайын. Согыс^а эскерге шачыру барысында неш е турл1 эд тетазд !к тер , тецс}зд1ктер болды.Ж асы 45-тен асып кеткен нем есе басына к;анша к;уйсаи да оц аягы мен сол аягын айыра алмайтын сауаты жоцтарды д а cofbicx¡a шак;ырды гой. О ндайлар тек цана мусылмандар арасы нда гана емес, орыстардыц ездер!нде де кездес1п отырды. Б1зд!ц б атареяд а жасы 45-ке жацындап цалган, орысша бшмейт!н Рахманберд1 деген улкендеу K¡c¡ болды. О збекстанны^ Шыназ деген жер!нен. E¡3 д е тэртю бойынша ею сагаттан зецб1рек батареясы н кузетем1з. Сондай кузетте турган кезн де зецб!рект!ч и;асында уйыи;таг] к;алса керек, Рахманбердн! HeMicTit^ барлауш ы лары т1л е т т устап алып кетед!. Тергеуд!ц астына алады , Рахманберд1 болса «билмаймын, билмаймын» деген жауаптан баси;а еш теце айтпайды. «Кандай полк, к,андай дивизион, ком андирлерн 62
K ¡ M ? » , - деген сурак; цана ем ес, ултыц K¡M, цандай ттд ! TyciHeci^ деген, цойшы, цандай сурах; болса д а «билмаймын» деген жауаптан танбайды. Нем1стер кумэнданып «мынадай адам х,алай солдат бола алады ?», «х;алай согысып жур?» деп ойлайды. Cipe, орыстарды мазах; e T K ici келген болса керек, нем 1стер оны ш еилнд^п, арцасын кyйд¡piп Tinin, «Орысх,а - солдат емес, немю ке-тш емес» (Русскому-не солдат, немцу - не язык) деп мер басып, б Ь д т жацца урмай-соцпай цайтарып ж!беред1. Таи алды нда кел!п тур, жыламсырап Рахманберд!. Командирлер1м1з Рахманберд1н1 тергеп, оныц нем1стерге ешцандай цупияны ашпаганына, шындыцты айтпаганына K63¡ жетед!. Командир!м1з е д т адам ед1, Рахманберд1н! ешцандай секпей, айыптамай комиссиямен ел1не цайтарып ж1бердк Жуковтыц кез жасы Отан согысыныц цапарманы, даццты х;олбасшы, терт дурюн Кецестер Одагыныц Батыры, марш ал Георгий Константинович Жуковтыц аса х,айратты д а цайсар, х,атыгез деп те айтуга болатын м1незд1 болганы тарихтан белпль Жец1ске жету жолында ез басцаруындагы ескер шыгынымен санаспаган деген де пшрлер бар. Калай айтцанда да фашислк алап ат кушт1 жецуде осы 6¡p ерекш е дарын мен ж!гер nec¡H¡^ аса зор улес к;оск;аны айх,ын. Сондыцтан д а 1945 жылгы 24- маусым кун! Кызыл Алацца оган Жец!с шеру1н цабылдап алу жуктелгеы тарихи ед!летт1л1к ед1. Сол шеру болар куы Мескеуде жауын жауып кетед1. Ацбоз атта цаецайып ескери шеруд1 х;абылдамах; болып отырган маршал, 6ip мезетте ойга берш ее керек, жацбырдыц суымен х;оса цое жанарынан жастыц д а соргалаганын 03¡ д е байцамаганымен, 6¡p х;ырагы оператор Kepin цалган екен. K¡M 6mc¡H, белюм, атацты х;олбасшы, осы Жецю шеруд!ц салтанатпен келу1не х;ан цасап м айданда миллиондаган жауынгерд1ц (оный ¡илнде мыцдаган цандастарымыз д а бар) цурбан болуыныц нетижес1нде келген1н мойындаган с е л ме екен?! Шепилнщ мергенд!п мен алдау сезге ергендю П авлодар облысынын тумасы Ж ексембинов Шепш1 1891 жылы туган. Жасыныи 50-ден асцанына царамай ескерге шацырылып, Отан согысына цатысцан. 03¡ хат танымайтын 63
сауатсыз, к;ол д а к;оя бшмеген. Б ^ац, ацшылыгы болса керек, мылтык;ты жацсы атады екен. Б1рде, тебес1нен уш^ан нем1с самолет1н винтовкасымен атып туарген, онда да баск;алар автоматпен атып жатцаннан кей!н эта сал са керек. Ж анындагылар: «Сен1ч атып тус1рген1ч немю лц самолет! ем ес, советт!ю сия^ты...» дегеы нен к;орк;ып, «сам олетл юм атып туард!?» деген анык;тау кез1нде жанындагы 61р орыск;а сштей салыпты. Анау болса, «не менмн атып тус!рген»,-деп ею ортада марапатталып, ма^тауга ие болыпты. Осы о^игадан кей1н, ¡ле-ш ала Шепчи жарак;аттанып, госпитальден ш ы ^ а н со^ е л н е ам ан-есен к;айтыпты. М едальсыз х;алганымен, Алла тагала рак;ымды болып, ол ю а н и е з н е де, урпагына д а узак;гумыр жазыпты. Оз190 жаск;а желп, жиырмасыншы гасырдыц сексен!нш} жылдарыныц басы нда дуниеден озган. Ап ол кю ыц баласы 1923 жылы туган Шопшин Бекенбай д а Отан согысыныц ардагерк бупнде 91 жаста. П авлодар облысыныц Ах;кел ауылында немерелер{н1ц ортасында турып жатыр. Шепш1 ак;сак;алдыи аь(^аулыгы мен сауатсыздыгы кей!н бейб1т ем1рде д е айналасы ндагы к;улардыи ерм еп болыпты. Соныц б!р1: Шепекец жанармай базасында солярка босататын жумысшы болып ¡стеген кезнде, эрб!р берген шелек соляркасын так;тага бормен таяк;шалар сызып белплейд! екен, кейб1р алаяк;тар онысын еш1р1п, сурлп тастап есеб}нен жацылдырып, эуреге салады екен. Мундай да болган... Солтуслк Казахстан облысы, Совет (к;аз1рп Ак;к;айыч) ауданы Ум1ткер ауы лы нда1916 жылы туган Ахметов Н эап жастайынан жет1м цалып, 12-13 жасынан еибекке араласцан, оцымаган, б}р ауыз орысш а сез бшмеген. Эскерге алынганга дей1н колхоз малшысы болган. 1937 жылы эскерге алынып, Орал ескери округында эскери дайындык;тан еткеннен кей!н Шыгыстагы Хасан, Халкин-Гол урыстарына к;атыси;ан. 1940 жылы Шыгыстан Солтуст1к Батыск;а ф индерм ен согысуга аттанган. Одан ток,таусыз 1941 жылдан бастап нем ю -ф аш истерне к;арсы Улы Отан согысынын майдангер1 болган. Германияны талк;андап, Жецю кун1н Берлинн1ц туб1ндеп к;анды шайцастан кей!н к;арсы алган. Ол аздай, цатардагы жауынгер Нэс1п 64
Ахметов 1945 жылдыи июль айында цайта К,иыр Шыгысца аттанып, жапондармен согысцан, Солтуст1к Корея жер1ндеп шайцастарга д а цатысцан. Жеи1стен кей!н ол Челябинск «¡аласындагы ескери бел1мшеде ескери цызмелн 1946 жылдыц цараша айына д е й т жалгастырган. Тогыз жыл бойы сауатсыздыгынан артындагы туыстары хат-хабарсыз болган. Ол аздай - орысша бшмейт!н майдангер ел1н1ч, уй!н!ц адрес!н де умытып цалган. Тек Петропавл цаласынан шацырылганы белпл! болган. Адам айтса сенбейлндей! сол: соншама жыл бойы от пен оцтыц арасы нда жур1п, б 1р жарацат, не зацым алмапты. Оган цоса согысца к;атыск;анына царай б1рде-б)р м едальм ен, не басцадай марапаттармен мадак,талмаган. Командирлер1 Нес1пт! ел!не цайтарарда, е й те у ^ цазац болган сои Солтуст1к Казацстанныц Петропавл цаласына дей1н жол билелн цолынаустатып, поезга м!нпз1пж1берген. Б!р парак; цагазга вокзалдагы ескери комендатурага майдангерге кемек керсету жеынде хат берген. Сейлп, 1946 жылдыц цараша айында, Несекец, аман- есен елге оралган. Содан бацилыц болганга деЙ1н майдангер колхоз малын бакдан. Уйленген. Он баланы ц екес1 болган. Балаларыныц бер! аман, Казацстанга адал ецбек етуде, жетеу! жогары бш!мд! м ам андар. Эрцайсысы бала-ш агалы, улпл1 жануя иелерь елдер!не сыйлы азам аттар. Алланыц рахымына цалай таьщанбассыч: пендес1н «к,ырык; жыл цыргыннан» аман алып цалып, гумырлы, уйл{-баранды ет1п, соцынан кептеген нем ере-ш ебере, урпац к,алдыруга жазган! «Жуков келе жатыри Улытаулык; Бегенов Габбас Элиасцарулы 1924 жылы туган, согысца он жет1 жасында ез1 суранып барган. Сурапыл согысты абыроймен аяцтап, орден-медальды офицер болып елге оралган. Оз! м арш ал Г.К. Жуковтыц царауында согысцан. ^атал м1незд1, сусты жуздь есем муртты, туйык; м1незд1 адам болган екен. Согыс туралы кеп ецпм е айтуды жаратпаган. Бейб{т ем!рде ауыл шаруашылыгы саласы нда белсенд1 де, беделд1 цызметтер атцарган. ¿¡р цызыгы, кейб}р шаршап келген кездер!нде б!руйыцтаса, оцайшылыцпен оянбайды екен. Ургыла, сокрыла, айгайла, мылтык; ат, цозгалмайды екен де, цулагына сыбырлап «Жуков келе жатыр» десе, сол сетте атып турады екен. Сонысына царай ел арасы нда «Жуков» атанып келпт1. 5-363 65
«Ол казак елмейд}, ейткен! кудайга жакынв Жогарыдагы айтылган Раббас майдангерд!ц экесн Элиас^ар ак;сак;ал д а cofbicibit-t шелн керген Kici екен. Ол K¡ci «трудармия» (еибек армиясы) к;атарына ¡л1н1п, Р е с е й д н майданга жак;ын 6 ¡p аудандарында letvtip жол бойы нда жумысм;а тартылыпты. Э з1сауатсыз, к,арацгы, 6¡paK¡ б ес уацыт намазын к;алт ж1бермейлн, д1ндар, такуа адам болыпты. Б!рде, ол K¡c¡ жумыс ¡стейт1н тем!ржол Te^iperiH немю тер самолеттен бомбылапты. Елд!ц 6epi цашып, жан саугалап тыгылганда, Э леке^ намаз ок;ып отырган жер!нен M¡3 бак,пай, к;озгалмай намазын жалгастыра 6ep¡ni¡. Б о ш ам а уак;ыттан кей1н, бомбылау то^тап, жолдастары тем1ржол бойына и;айтып келсе, тем!ржол у р а га н , айнала быт-шыт, тау-тау уйшген топырак;, ойылган шуи^ыр. Элекец кернбейдк С онда командир!: «Ол к;аза^ елуге тию емес, ейткен! цудайга жацын. 1здеьщер!»,-дейд1 де, к;арауындагылардыц 6ep¡H таудай уйндш ерд! аршуга буйрын; беред!. Айтцандай-ац, 2 метрдей топырак; астынан, euj6¡p муш еа зах;ымданбаган, сап-сау Элекец табылыпты. «Шынтагыма птд!н суйег!н салган...» Алматы ш апары ны цтубндеп Калинин (х;аз!рТуздыбастау) кенлнде турган, б!рталай жерде мектеп директоры болган, ак;иык; ак;ын Туманбай Молдагалиевт!, академик Ж амбыл Ошак;байулын о^ытк;ан Шэкэр!м Мухтаров атты устаз тарих пэн1нен сабац берген. Сол Kici Октябрь тец к е р ю н н 24 жылдыгына орай етюз1лген 1941 жылгы 7-к;арашадагы эскери парадна щгысып, Мэскеуд! жаудан K¡opfayfa атсалыск,ан. - Штыковой уры щ а к;ойып кетлм, - д ей л н Шэкец. - Afa лейтенантпын. Солдаттарга улп керсету уш1н 6¡p HeMic oфицep¡н¡)-^ желкес!не штыгымды к;адап, жогары KOTepin ла^тырып тастап ем, солдаттар уралап соцымнан жупрд1. Сонда оц к;олымнан ок; Tnin (ол рас енд1) ж араланды м. Госпитальда шынтагыма пшд!^ суйег!н салды, - дейлн жарык;тых;. - M¡He, к;ара)-(дар, - деп бюге елп ж аралы к;олын сипатк;ызып керсетелн. Шындыгында, х;олы жып-жылтыр, 6¡paK¡ та эй, гнлдн суйеп деген1не кумэн бар-ау! 66
Ворошиловты елде царсы алу Тагы б1рде eryiHUi жылдары м арш ал Климент Ефремович Ворошиловтыц Алматы облысындагы Калинин атындагы aybmfa кел!пт!. (Ka3ip Туздыбастау деп аталады ) Бул ауыл Алматы цаласыныц ¡ргес!нде орналасцандыцтан басш ылар оны кесемдер Лениныц, Сталинн!ц cepiri болган царт боль шевик рет1нде журтпен кездесан деп экелсе керек. Сол туралы Шэкеи былай дейд1: - Б!зд1ц мектепке келд! сонда Климент Ефремович, -д е й д ! Tafbi д а Шэкеи. - Ж олдас гвардия afa лейтенанты Ш экэр1м Мухтарулы, С1зд1 сол 41-жылгы парадта Kepin ем гой, - дед1 марш ал. - Так точно, ж олдас Совет Одагыныц марш алы, Ci3 сонда Кремль трибунасында Сталинн1и к,асында турып б1зд1и полкке келю сэлем 6epin, мен1ц цолымды цыстыцыз, - дед1м мен. - Осы рас цой, - деп Шэкец цасында тагы 6 ip согысца цатысцан (басынан контузия алган), K,a3ax;Tini мен эд еб и елн ен сабац 6epeTiH Сейсенов Сейтцалиге бурылып сенд!ртюзе сейлесе, элп Секеч ыржалацтап куле 6epeTiH... «Терт гранатамен терт танкты жусаттым» Осы ауылда Мамырбай деген ацсацал болды, согысца цатысцан, ол д а контузия алган. Сол Kici д е a^riMeciH ертектей эрлеп берелн жарыцтыц. - К,органыстамыз, ай нала бораган оц, снарядтар жарылып жатыр, кек тут!н, окопта ез1м жалгыз цалыппын. Колымда 4-ац граната. Алдымнан анталап тура 4 танк келе жатыр екен. «Бабам ы з Карасайдыц apyafbt к,олдай гер » ,- деп, терт гранатамды терт б1рдей танкке щулаштап лацтырып жумсап, цызыл коз немю лц шынжыр табандары н эй 6ip жусаттым гой, - дейт1н ацсацал. «Сталинн!^ шинелшщ етеп ет!г!мд! сипалап 6ip етедЬ Кекше е^р!н д е кеп ж ылдар сот, прокуратура органдарында цызмет ¡стеген, e3i Отан согысына цатынасцан Султанбек 8м1ржанов атты абзал агамыз eMip сурдь Ол да 1941 жылгы Мэскеудеп эскери парадца цатынасцан екен. - 5 i3 сонда сапта цацайып тапжылмай турдыц, - дeйд¡ 67
б1рде Султекец ечпмес1н тыцдауга алк;ак;отан жиналгандар- га. - Сталин ж олдас м авзолей жацтан бер1 туст1 де, б!з турган полкт1ц жанынан етл. К^асымыздан ете б ер е ол юс!н[)-; киген ш инелж н етеп жел-желл ет1п, м ен н eт¡г¡мд¡ сипалал-сипалал етт1-ау, - деп «шырцайтын» айтк;ышым... «Пэшеске ^ояр к!нэм жоц» Керекуде Бэш ен атты Отан согысына )^атысх;ан экем1з турган, берт1нде цайтыс болган. Бешеке^ согыстан оралганнан кейш уш куннен сои усталыл, уш жыл отырып ш ы ^ан . Сотталу м э ы а д е кулк1 шак;ырарлык;тай. Согыстан ауылга б!р!нш{ болыл оралган осы Бэш екец болылты. Ол кезде карикатуристер фашистерд! адам б ей н еан д еп х;убыжык; рет!нде неше турл! суретке салыл, жария етед1 екен. С ондайларды керген ауылдыц аццау к;аза^тары майдангерден: - Беке, пэш ест деген ез! к;андай болады екен? - деп сурамай ма. - Мен лр1 пэш есл кергем1н жоц, олар мен1 керген жох;, обалы не керек, пэш еске к;ояр ешк;андай юнем д а жок;. Ай- д а л а д а цацгып журген б1р ок; ез! кел!п тид1, - депт1. Сейтсе, ол далальщ асханада отын-су тасушы болган екен. Б1рде тогайдан отын тиеп алып, жайбарак;ат келе жатцанын- д а таяу жерге тускен бомбаныц куш! арбасы н тецкер1п тас- тапты. Жарык,шак; арбакешт1ц б1р аягыныч жшншюн уз1п кет1пт!. Б!рер ай далальщ госпитальда емдел1п шык;к;ан соц, эскер к;атарына жарамсыз болыл шыгады. Сонда Бэшекец «уст!мде сур шинел!м, аи;са)-щай басып келем1н» деп ^асым ащын жырлагандай, к;ирала)-щай басып, елге оралады ем ес пе. Ж а^агы сез д ереу уш эрю тегш ердн ^улаи;тарына жет1п, Бэш ен солдат тыныштык;та уйк;ысын д а цандыра алм астан, айдалып кете барыпты. Улы Отан согысына уш рет барган Алматы облысы, Райымбек ауданы Текес ауылыныц тургыны )^алк;ожа Эбд!кер1мулы деген агамыз Отан согысына туганагасы мен ¡ню ы цж энеез^цорны науш ретбарыпаман- есен оралыпты. Оз1 кеп сейлемейт1н, ж уасж ан, шаруа адам ы 68
болыпты. Кей1н агайындар, ой, Калцожа согыс цалай екен? - деп сураса, - Е, немене, согыс деген ете жацсы екен. Ат багып, кем1р цазып журес1ц, тамагыц тоц, уйцыц тыныш деген екен. «Енд1 сен! шацырса барасы ц б а ? » д е с е , «бармаганда, уйренген ж е р г е » д е п жауап б е р т л . Осындай жуас жан ез!н де, агасы мен ¡н1с1н д е сурапыл согыс кез1нде цутцарганы ел аузында ацыз болып келед!. Жана е т т т н цонышын кескен Казацтар аттыц ертоцымына адам ны ц аягы тиет1н же- р!не былгарыдан тыстап лпп цоятын. Буныц себеб! адам атпен жургенде ею аягы удайы цозгалыста болгандыцтан, ертоцымныц тез тозбауына ¡стелген цорганысы едк Калцожа экем1зд1ц ертоцымы тозып, оныц тозган былгарысы орнына еск! етю ыц цонышын жамамацшы болады . Оныц алды нда жубайы ацсацалына жаца елк сатып алып беред1. К,алцожа болса оцаша орынга барып, елкш) б!з!мен ез1ыц т!пншт!к кэаб!не юр1сед{. Тоцымныц былгарысын ауыстырып б!ткен соц, бэйб{шеане апарып:«м!не, керд!ц бе мен тоцымды ж ац ал ад ы м »,- деп керсетед1. Сабырлы эйел1 байцап ца- раса, былгарысы жаца сияцты, б!рак; еск! ет!клц цонышына уцсамайды. Ол к!с!: «Ей, Калцожа, мынау жаца ет!кт!ц цонышы ем ес п е ? » ,- дем ей ме, шынында тексерсе Цалекец есю елкт!ц цонышыныц орнына ез1н1цжаца етюыц цонышын кес1п тоцымына жамап ж1берген екен. Оны керген Калцожа эйел1не ренж1п, тура умтылады: «сен ю нэлю ц деп. Берлинд! алган Бекенов (Ж е^/'ст/ ал га о/ /(аза/(ш а т о а л а у ) Берлин, 1945 жыл,мамыр айыныц алгашцы кундер!. Фашисглк Германияныц астанасындагы Рейхстагт!, Банкл, Уюмет уй1н т.б. непзп объекттерд1 ш абуылдаган кецес эс- керлер1н!ц цатарында цазац ж}пттер1н1ц кеп болганы белпл}. Соныц ¡ш1нде бупнде тоцсанныц тер1не шьнып отырган, догарыстагы милиция майоры, республикалыц ардагерлер цозгалысыныц белсенд1а, Орталыц кецеслц Турацты ко- миссиясыныц белд1 м уш еа Кадан Бекенулы Бекенов те болган едк Ол к1с1н!ц сол кездеп басынан еткен аса б1р 69
цызыцты да, тагылымды ок;игалардыц б¡p¡нe тоцталмацпыз. 1945 жылдыц 8-мамыр кун! Германия эскери басшылыгы капитуляция а к л а н е щол к;ойып, жец!лген!н толык; мойындаган. Улы Жец!с тойы басталган ед1. Кецес жауынгерлер!н!ц к;уанышында шекжок;. Ак;молалык; Ибадан Бекенулы жене Кецестер Одагыныц Батыры крстанайлыц Сей1тхан Тем1рбаев, жамбылдык; Эбш- к;айыр К,устут!нов жене баянауылдык; Кенжетай Ахметов (елЫзд1ц экс-Премьер-министр1 Даниал Ахметовлц экес1) тагы д а ушк;азак; офицер! Жец1скун}н ерекш е,д эстурл1к;азак;и цалыпта етюз1п, баск;а к;арулас жолдастарын тац цалдырмац болады. Тертеу1 б1р1пп, ж ергш кл нем!с ферм ерлер!нен (к;ырык; жыл цыргын болса д а сауданыц аты сауда) 20 маркага лр! к;ой сатып алады . Оны сойып, басын у й т п , мушелеп, елн баптап п!с!р1п оншакуы баск;а улттьи^ (кеб!не орыстар) царулас жолдастарын той асы на шак;ырады. Оларды алдын ал а айырш а к;асык; болмайтынын, етт1 к;азак;ша к,олмен жейт1ндер1н, сондыцтан к;олдарын жуып келулер! керекекен!н ескертедк Бул шартты к;онан;тар риясыз к,абылдап, соцынан дэмд1 аск;а, дархан кецшге, к;азак;и дастарм;анга аса риза болып, рак;мет!н жаудырган екен. Кандай циындыц болса да, агалары м ы зды ц к;аза^и болмыстан жацылмай, намысты би!к устап, тапцырлыц, татулык;, дархан кец1л керсете бшгенше тацданбас^а, мак;- танбаск;а болмайды. Отан согь/сь/нь/н арбааер/, республмкаль/к арбааерлер уйымь/ньщ белсенб/ м/м/ес/ Д/(ат Бекмабм кераен/ мол, жан-жа^ть/ абам екен. Кпттык б эст /р - салт, енер мен мэбениет, тарах, бэр/нен бе хабарь/ бар. намыс, тап^ь/рль/к пен шешенб/к касметтер бе б/р бойь/нан табь/лыпть/. «^оянды ^амыс, ерд! намыс еллредЬ) Белоруссияныц нем!с-фашист баск;ыншыларынан азат е л л у ^ ц 65-жылдыгына байланысты Минск к;аласында халыцаралыц конференция етед1. Оган Белорусь П резиденл Александр Лукашенконыц арнайы шак,ыруымен жиырма шак;ты елден делегац иялар келед1. Щазацстаннан уш адам нан туратын, ¡ш1нде Ацат Бекмади бар Отан согысыныц ардагерлер! барады. 70
Конференция ете жогаргы децгейде етед!. Басца елдерден келген делегациялар цурамы жогары лауазымды адамдар екен жэне сез алып цуттыцтаганнан кей1н, олар той иелер!не цомацты д а кернект! сый-сияпаттарын бер1п жатады. Ка захстан делегациясына сез кезеп тие цоймайды, оныц услне б1зд1ц делегаттарды ц арнайы алып келген сыйлыцтары д а жок;. Ацац жанындагы сер1ктер1мен ацылдасады . О лар мацдытып ештеце айта цоймайды. Сез сей л еу ш тер сарцылып, енд! к!м с е й л е п а келед1 дегенде, намыс цысып отырган Ацац к;ол кетер1п «Мен» деп, суранып трибунага кеудеандеп орден, медальдарын жарцыратып, сылдырлатып шыгады да, табанда цазаци тапцырлыцпен, рет1не к,арай орыс т т 1нде: - Уважаемый Александр Григорьевич, уважаемые товарищи, дамы и господа! Нас здесь трое представителей Казахстана, принимающих участие в сегодняшнем за мечательном торжестве. Но мы не только гости, мы прежде всего войны-освободители, имеющие прямое отношение к очищению Белоруссии от немецко-фашистских захватчиков. Мы с боями прошли всю территорию Вашей страны. И сегодня вместе с вами искренне радуемся успехам Республики Беларусь. С чем поздравляем вас. Мы также и гордимся своей сопричастностью к сегодняшним событиям. Сегодня все дарили подарки хозяевам, организаторам торжества. У нас с собой нет подарков, но я считаю будет уместным, если подарю свою беретку цвета флага моего государства, цвета нашего неба высокого, синеголубого (хотя у нас не принято дарить головной убор). На этой беретке также отражены и другие символы нашего государства. Как вы могли заметить, мы все трое, делегатов одеты в новую форму ветеранов ВОВ Казахстана, специально сшитых по поручению Главы нашего государства. В нашей республике его президентом Нурсултаном Абишевичем Назарбаевым уделяется особое внимание и забота нам ветеранам. С праздником! Мира и процветания Белоруссии! - деп Ацац трибунадан тускенде, журт лк турып к;ол согады. Ресейден келген Анжелика атты эйел ею цолыныи бас бармацтарын кетерт: «Молодец, ацсак;ал!»-депл риза болып. - Енд1 цайте^н, крянды цамыс, ерд1 намыс ел л р ед ^ - деген бар лэй, - деп еске алады Ацат ага.
«Где трамвай? Зачем жаяу журем?» Уелиханов ауданыныц б!р юшкене гана ауылынан шык;х;ан б!р ^арапайым агамы з жецюл жолын Еуропа ¡^алаларында жалгастырган екен. Сондагы к;алалардыи элеуметт!к жаг- дайы оны таьщандырса керек. Уй1не ам ан-есен к;айтып кел1п, тачертеи д ал ага шыгып, кер!ле созылып, к;ан таратып ж урт айт^ан екен: - Где трамвай? Зачем жаяу журем? Сондагы б ш д ^ гю келген1, трамвайга м1н1п, орысша уйренгеын жетюзу екен. «2-3 айда елде болып ^алармыз...» Согыстыц алгашк;ы кундернде нем}с баск;ыншылары совет ескерлер!н ш еп н д ^ п , Мэскеу туб!'не дей1н келген гой. Сондай ш еп тске ушыраган б!р жауынгер агамыз елге хат жазып: - Немютер к;уып келед), б!здер цашып келем1з. Осы к;алыпта болсак; 2-3 ай да елге д е жетю цалармыз, - депт!. Эюн!шке орай, ушбурышты хат саяси органдардыц к;олына туап, жауынгер «халык;жауы» болып, атылып кеткен екен. «Аш тес!цд!, хал^ын керст!» Жезк;азган ауданында елге беделд! б ^ ¡р! к;ызметкерд1н, ¡н1а агасына согыстан ам ан-есен к;айтып, жолдан: «Елге келе жатырмын, ССРО Батыры атагын алдым», - деп телеграмма салыпты. Агасы н;уанып, ауданныц беделд! азам аттары н вокзалга жинап, царсы алуга барыпты. )н1с! вагоннан тусе бергенде: - Аш тес1)-щ!, халк;ыц керан, - деп айгайлапты. Сейтсе, ¡н1с1 ш инели айк,ара ш еш е бергенде, кител1н1и кеудеанен «Гвардия», «Ворошиловский стрелок» тагы да сол сияцты тесб елп лер кезге шалыныпты, к;урыганда ¡ш1нде б1р м едаль болсаш ы?!. Агасы ¡ст1ц мэн-жайын сезе крйып, уялганынан: - Жап ^алк;ам, жап! Б1зд1ц тук;ымга тш мен кез жак;пайтын ед1, - деген екен. 72
«Э зт щ жарасса ...!и Ацмола облысы, Шортанды ауданы орталыгында 70- 80-жылдары сепз мыццай тургыныныц он-ак, пайызы цазак; ултын цурайтын. CofaH царамастан аудан м ек ем ел ер ^ и басш ылыгында Ke6iHe eMip теж1рибес1 мол, цабшетл д е цажырлы, шеш1мд1 д е шешен ллд! агалары м ы з болган. Со- ларды ц кез1н керген, тэрбиес!н алган, бупнде He6ip абы- ройлы да, 6niK лауазы м да журген азам аттар, ол a fa -лэрын аса б!р ризашылыцпен, жылылыцпен атайды. Сол кездеп агалардыч арасындагы сыйластыц, бауырластыцты сезбен айтып жетюзу циын. Кейб!р цызыцтарын еске ту ар се, езу- nepiHe кулю уй!ршед1. Солардыц ¡ш}нде Ед1генов Тем!ргали агамыз мысцылы мен эз!л1орынды, уйлеамд1, отырган жерде не 6ip согысца д е й т п , согыстан кей!нп кезечдерде к;ызык;ты эцпмелерд! кул1п те, кулд!р1п те айтатын. Bip кундер1, аудандыц партия комителыц 61р1нш! хат- шысына епн ору науцанына байланысты Банк 6acTbtfbi О ралов Щабыкендь райфинотдел бастыгы Ермаганбетов Кабиды, Э леватор директоры Ед1генов Teм¡pFaлидb¡ (ymeyi де Отан согысынын, ардагерлер!), Тем^ржолдыц басшысы Дуйсенбеков Муцанды, ДЭУ-д1ц бастыгы Элкенов Касендк аудандык; тутынушылар ода<ыныц терагасы Нуртазин О разды шацырады. Хатшыныц цолы босай цоймай, келген юсшерд! 6ipa3 KyTTipin цойса керек. ^абы лдау б е л м е а н д е ун- туназ отыргандардыи арасынан Ед!генов орындыцтан турып, ерс!л1-к;арсылы жур1п, 6ip кезде мырс eiin KYлeд¡ де, ^абыкен мен Kja6nfa царап: - СЬдерд1ц цайсысыцыздыи к;ызметтер!ц13, лауазым- дары цы з жогары саналады . Жацында Л.И. Брежнев СССР Щаржы министр! Гарбузов пен Ж оспарлау комитет!н1ц тер- afacbi Байбаковты цабылдады емес пе? Сонда Гарбузовты 6ipiHmi цабылдап, соцынан Байбаковты цабылдады гой. CofaH Караганда Банк бастыгынан гер! царжы саласы ны ц жогарырац болганы ма! - дейд! Темекец. Ол KiciHit-t бул сездер1 отца май куйгандай болады. Сол-ак; екен жаудан Чайтпаган, ез к;ызметтер1н аса багалайтын майдангерлер, К,аби мен К^абыкен арасы нда цы зы лке^рдек дау басталып, жага жыртысуга дей1н барады. Кабылдау белм еан де турган басца азаматтар басу айтып, apantafa Tycin, жанжалды эзер дегенде тоцтатса керек. Муны ecTireH хатшы 6 ip 6 ip n e n ем ес, eKi Kja6eKei-^i д е кезеказ 6ipre цабылдапты. 73
Темекен болса, ойнап айтм;ан эзш ce3¡H¡n араздых;к;а апаратындай децгейге жеткен1не 03¡ д е налып, ею X¡a6eKei-m¡, басца д а азам аттарды 6¡p re к;осып, дастарцан жайып, eK eyiH e шапан жауып, 6¡p-6¡p¡H e к;ол алыстырып, татуластырып ж1бер!пт1. «Ke3¡h/w шыгара ма?...» Согыс кез1нде окоптан басын кетерген 6¡p к;азак; жауынгерн - Мынау HeMic-ит кез1мд! шыгара м а? - депт!, басындагы каскюне ох; тигенде. /(араганбь/ обль/сьжь/^ Шет аубань/нь/^ Socara жер/нбе кеп жь/лбар устазбь/к ^ь/змет ат^арган, Отан согь/сь/нь/^ арбааер/, ем/рбен кераен/ мен m/йаен/ кеп, айтарь/ бар, m/л мен б/лб/^ каб/р/н б/лет/н ^ катай Жарь/л%асынуль/ беаен к/с/ болган. Ол к/с/бен бе кептеаен кь/зь/кть/ э^а/мелер калган. «...Тек «г» мен«^» ны ауыстырып алмасаи болганы, ^арагым» Ак;атай Жарылк;асынулыныц улкен агасыны^ баласы уйлен!п, жаца тускен кeл¡н¡ Айтбала б1рде ез!нен рух;сат сурайды: «С1зд1 Рах;ат «агатай» дейд1 екен, мен д е сол сияцты «агатай» десем бола ма?» - деп. Онысы кел!н болган соц, х;айынагасыныи атын атамайын деген суйюмд1 ойдан туын- дап, руцсат сураганы ю й.С ейтсе Ax¡a^: «KjapafbiM, солай атаймын д есец ез1ц б т , тек «f» epn¡H «x¡» epnÍHe ауыстырып алмасац болганы да», - деген екен. «Ацшатау не, Шет не - ауыл im¡ гой...» Bip жылдары А^ацныц к;ыз балалары ны ц 6¡pey¡He Ак;шатау жагынан к;уда кел1п тусед1 екен. TaHbicbin-ëinicin, ас-дэмнен кей!н, арца-жарца эцпме барысында сэл боса^сып цалган, кел!с1мге келген х;уда: - Аха, осы 6¡3 ^обыланды батыр, Бегенбай батыр, К,абанбай батыр, Агыбай батыр дейм!з, осы к;ыздан батыр адам жоц. О лар 6¡p уйл1 жаннан, бейтаныс елден 6¡p гана адамды таниды д а (х;ыз шыгайын деп отырган куйеуд1 мегзеген1) соныц етепнен устап кете барады . IVtiHe «батыр» деп соларды атау дурыс, - десе керек. 74
Сейтсе Ахац жулып алгандай: - Жох;, c¡3 цыз айттырып келген адам га мулде уцсамайсыз. MeHiht цызым батыр ем ес. Оны мен бермейм1н. Дурыс айтасыз, осы ауылдан да азд1ц «царадомалак;» балацыздай 6¡pey табылар, - д е гт . Элп келген K¡c¡ жацсац сейлеген!н TyciHin, тем ен K¡apan: - Жоц, Аха, 6¡3 e3¡M¡3 ауы лдаспыз гой, Ак,шатау не, Шет не - ауыл ¡mi гой деп жуып-шайып, ж¡к-жaппap болыпты. «^арганыи валелни бай <;ылайын деп пе ед!ц!» Ахай кей1нп уак,ытта, зейнеткерл1кке шыццан соц, кейде царта ойнайды екен. Ауыл арасында кец тараган царта ойыны «Белка» деп аталады, кез^де агылшындардан цалган десед1. Оте цызыцты, артыс-тартысты, ойлауды к;ажет етет1н жене eK¡HUJ¡ жацтас эр1птеамен уйлес1мд!, 6¡p-6ipÍH¡n finiH тауып ойнауды талап ететш ойын. Ал Ахацмен пар болып ойнау циынныц к;иыны, ол K¡c¡: «бет1ц бар, жуз!ц бар» демейдк epinTeci жацылса, урсып 6epeT¡H, егер жецшю жатса, eKÍHmi cepiri урыс ест!мей ол жерден турмайды екен. Б1рде ол Kicire цонах;к;а келю отырган цызыныц e H e c i - кудагиы пар болып, жe^-^¡л¡п цалган ю й, Ахац, эй-шэйга царамай: - Ойнай бшмейд1 екенс1ц, неменеге отырдыц, ««¡арганыц валет1н» бай цылайын деп пе ед1ц, журмед1ц бе сонымен, - деп дурсе цоя 6ep¡nT¡. «Уйдщ барльч^ басшылыгы жецгецде» Б1рде Ахацныц уй!не к;онах;тар кел1п, ет асылып, дастарцан басында eiT¡ шешем1з турайды. Оны Kepin отырган к;онак; K¡ci: - Axa, бул цалай, c¡3 отырсыз, жецгей ет турап жатцаны Heci? - десе, Ахац: - Мен зейнеткерлкке шык;цалы, осы уйд1ц барлыц басшылыцжумысын осы Kicire 6 e p re H M ¡H , -д е п т ! саспай. Атар огы, айтар ойы - жалын CofbiCTaH жараланып елге оралгандарды ц тойы цалыц, окдэр! nic¡ ci^reH шинел1 тацсык,, айтар ойы жалын едк «Каракел» кецшарынан майданга аттангандардыц 75
алгашцысы крс балдам;пен келген Суй1ншак;али жасаган epniri туралы былай деп эцпмелептк - Каптап келе жатк;ан фаш истерд!ц танктер1н!ц 6ipeyi кездеп атып ертегеымде, оган он-он 6eci согылып ертендк жаяу эскерлер! жалынга оранды. Сол ер л т м д к атх;ан огымныц етюр екен!н багалап, кеудеме орденд} генералдыц e3i тагып ед1-ау, mipKiH. Bipax;, 6ip ш алаж ансар фашист!^ кездеп атх;ан огы ж амбасы ма тид1, - дейд! екен ж е л т н т . Молотов^а айтылган а^ыл Ацтебе облысыныц Ойыл ауы лында М айлапес деген Kici тауып айтх;ыштыгымен ел е а н д е к;алыпты. Ол б!рде: - В.М. Молотов екеуЫ з «Тегеран конференциясына» келп бара жатх;анда Молотов^а к;арсыластардыи е а н тандырып, еса л а ц етуд1ц тете жолы - олар сейлегенде, куле 6ep in i3 . Сонда олар айтар ойынан жацылып, аузынан ce 3 i, к;ойнынан без! теплю, а^ырында С1зд1ц niKipi4Î3re ^осылуга ею х;олын б1рдей K e T e p in , х;оштайын д ем есе, мен!ц сэлем!мд1 алмацыз! - деп ацыл айтх;ам. Эжуа, кулю цырып салатын ^арудан да мых;ты, - деген ак;ылымды тьи-щайтын ед1 Молотов, - дейд1 екен. «Бас^арма, бас^арма деген соц, калай бас^арайын...» Торгай ehtipiHi^ айтцышы Ж олдас деген ах;сах;ал cofbtc жылдарында колхозга басшылых; етед1. Bip кездерде шаруашылыц жумысын нашарлатып алып, аудандыц партия комитет1н!ц бюросына шах;ырылады. BipiHUJi хатшы: Ж оспар неге орындалмайды, баск,арма? - деп х;атац сураудыц астына алады. Сонда Жолдас: ез{ц!зден бастап, ауылдагылардыц 6epi баск;арма, басх;арма деп айта берген соц, цалай бащарайын?! Оный ycTiHe e3iM де Сталины^ 6ipece сол жагына, 6ipece оц жагына шыга берген соц, юм екен!мд1 умытып журм!н. Ж олдас Сталин, немесе Сталин жолдас дегенд! естим}н д е е а м шыгып кетед1... - деген екен. Барлыгы да майдан уш!н... Согыс жылдарында Торгай ел!не ацыз болган Айса деген азам ат eivtip cypinTi. К^останайдан ах; х;ар, кек музда, ах; тутек 76
боранда епз шанамен ауданныц тутынушылар цогамына KniM-к е ш е к , азых;-тул!к экеле жатады. Ж олшыбай тустенген уйлер)н!ч жудеу турмысын аяп, тауарларын сол уйлерд!^ адамдарына тарата бередг Артынан, цогамдык; мул!кл жоц еткен! уш1н цылмыстык; жауапца тартылады. Сотта Айса: - «Барлыгы майдан уилн!» - деген ypaHfa юм царсы шыга- ды. Ауыл халцы, эйелдер, щарттар кун-тун дем ей цолгап, шулыц, ет, май, астыцты майданга женеллп, ездер1 тал шайнап, цыл жутпай цатты куйзелген, сонан соц ки!м ал, к;ант, шай ал, дегеым цандай цылмыс болыпты, - деген екен. Жангелд! ауданыныц халцы жылу жинап шыгынды етесе де сол Айсаны 25 жылга соттап ж!берген едг Ke3¡H¡n оты кушт! - Щоьщай ага, с 1зд 1И кез1ч!зд1и оты кушл болыпты согыста, -дейд1 ¡салжьи^дапжерлестер!. - Айтцандарыцыз ете дурыс. Фашистерд!^ танкю бол- сын, самолел болсын мен лке царасам лап елп ертеып цала- тынына 63ÍM де, цасымдагы жауынгерлер д е та^ к,алатын ед!к. Казацта кез KnecÍHi^ цуд1ретт1 болатынына орай, кез оты enTipin тастамасы н деп алацанына тyк¡peд¡ ю й. Ke3¡MH¡n отымен талай фашист! т!рщей ертеп, талай медаль алдым гой,- дейлн мацтанышпен. «96¡m дейм!н, 96im деймт!...» Торгайда Отан согысынан 6¡p цолсыз оралган 86¡m деген болды. Согыс жен1нде et-triMe сураганда: - Фашистер жагаласып белдесе кетуге enc¡3 келедк Б!рде 6ip шенд1с!н жагадан алып, кеи1рдепн жулып лацтыргым Kenin жабысцанда: «86im дейм!н, Эб1ш дейм1н» - деп жалынганда, жаны шыгып кете жаздады. Фашистерд1ц Ke6¡ цазацшага судай екен1не туаы п, бул д а адам гой, - деп аяп, б1рден ата салдым. Эйткен!, ке^рдепн суырып, жанын цинамайын дед1м, - дейд! екен. яГипляр Ашгабад» Мачгыстаулык; К^айпиев Таган агамыздыи 6¡p эцпмес1 былай ер1лет!н. 77
- Отан согысыныц алгашцы жылы. НемЬ-фашист эс- керлер1 куш басымдыгын керсетю, совет к;алаларын б!р1нен соц б1р1н басып алып жатк;ан кез екен. Бip топ кецес ескер1 урыстар арасы нда рация-радиоаппаратураны к;осып, майдан жацалыцтарын б!лмекш1 болады. Б1р мезетте, ра- диотолк;ындарынан «Гипляр Ашгабад. Гипляр Ашгабад» деген с е з д е р т естид}. «Ашхабадтан сейлеп турмыз» дегенн!ц тур!кпеншес! болса керек. Оны еслген бетте б1р орыс ултты солдат: «Не дейд1?! Гитлер Ашхабадты алды дей ме?! - деп саск;алак;тап, шошып кет1пт!. «Мен - цазац!» Ж аралы жауынгерлерд1 брезент шатырлы машинага тиеп, тылдагы госпитальга экеле жатады. Алдыцгы бурышта б!р к;азак; жауынгер! отырады. Топты бащ ары п келе жатк;ан старшина элп жаралы га к;арап: - Что, боец, озяб что ли? (Иэ, жауынгер тоцып-жаурап к;алдыц ба?), - деп сурайды. Сонда орыс т1л1н ш ала бш елн эр1 шамшыл жауынгер к;азак; старшинага зад ал а к;арап: - Какой озяб, я - казах! - депл. ЖурЫнен тану Отан согысыныц ардагер1 Ж умабек деген юс!н!ц эц п м еа: - Б1р кун1 барлауга шык;тык;. Жау ш е б т е жак;ындай берген1м1зде, к;арсы алды мы здан уш нем1с солдаты шыга келгеы бар ем ес пе. Екеу! - алда, б1реу1 - артта. Б1з нем}ст!ц мундир!н ки!п алганбыз. Юм екеымЬд! б1л!п к;оймасын деп, оц цолымды ербец етюзд1м де, элп кургыр «хайль» деген сез лл1ме оралм ай саск;алак;тап, «ассалаумагалейкум», - дептн. - Э лейкуммэссалам, - дед1 соцгы «немю». - Казах;ша б1лет}н ол не цылган нем 1с? - Сезд) белм е, оныц ею нем1ст} айдап келе жатк;ан и;азак; екен1н жур!с1нен таныдым, - дед1 Ж умабек агай. «Кашан б!тер екен?» М айдандагы б1р топ солдат штаб алды нда эцпмелес1п отырады. - Осы согыс к;ашан б1тед!? Соны к¡м б1лед! екен? - деп сурапты б¡pey. 78
- Б ас цолбасшымыз, Иосиф Сталин бшедИ - дейд1 еюнш!а. - Содан кей1н бас х,олбасшыны^ орынбасары, марш ал Георгий Жуков б т е д ь - дейд1 уилншю. - Жуков цаз!р 61зд!и майданда жур. Соныц шофер1не айталык;, орайын тауып, сурасын марш алдан. Согыстыц цашан аяк;талатынын тек солай гана б т е м 1з! - дейд! старшина. М аршал Жуковтыц ЖYpг¡зyш¡c¡нe жолыгып, майдангерлер ет!н!ш1н айтады. - Ж арайды, б1рде^е гып сыр тартып керей!н, - деп, ш офер штабца кетед!. Ерте^нде маршал Жуковтыц журпзушю мынадай ецпме айтып келюл. - Тун1мен майданный эскери кец еаы ц мэж!л1а ет!пт1... Сагат тацгы тертте гана аяцталады. Маршал уйцыга жатарда: - Тацгы сагат алты да оят! Апдыцгы шепке барамыз! - деп буйырыпты адьютантына. Азанда адьютанты маршалды уйцысынан эзер оятыпты. Сонда уйцысын аш а алмай, басын жаца кетер!п, еан еп отырган маршал Жуков: - Атаца налет мынау согыс цашан б!тер екен осы?! - депл. Журпзуш! солдаттарга оны айтцанда, майдангерлер ду кулюпл. Нес! ж а^сы дейс!ц? Ек! ш алдыи эипмес1: - Согыста мен ушк;ыш болдым. - Жацсы болыпты юй. - Нес! жацсы болды д е й а ц ? Б!рде жау тылына барлауга ушып бара жатцанда атып туард1. - Ой, жаман болган екен. - Н еа жаман болды дейс1ч, парашютпен сек1р!п кетт1м. - Е, жацсы болган екен. - Нес1 жацсы болды дейс!ц, цырсык;к;анда парашют1м аш ылмай к;ойды. - ТуЬ, жаман болган екен. - Нес; жаман болды дейац, багым бар екен, ш емеле ш еплц уст1нен б 1рак; туст1м. - Е-е, ол жак;сы болыпты гой. 79
- Нес! жацсы болды дейс1ц, жан-жагыма к;арасам, нем!стер х;оршап алыпты. - Пэл!, бул енд! жаман болган екен. - Нес1 жаман болды д е й а н , автоматым бар болатын, бэрш к;ырып тастадым. Солдат эзтдер! Улы Отан согысы жылдарында кенес солдаттары, онын ¡ш!нде ^аза); жауынгерлер! майдандьщ турл! эзш- дермен ^алжыцдасып ез рухтарын кетерет!н. Турл!- турл! цызыцты хикаяттар ертенг! кунге деген умпг шогын урлейт!н. Б!здер бупнп кун! култ отырганымызбен, сол ¿¡р жылдары айтылган а^ылга ^онымсыз о^игалар, эри- не, кейб!реулер уш!н ^айгылы аяцталган болуы да эбден мумшн. Десек те, эзт-оспацтыц аргы астарында ащы шындьщтьщ жататыны бар. Сондай эзш-эщпмелер мен тырна^ша ¡ш!ндеп ^ызы^ты хикаяттарды Улы Жец!ст!щ 70 жылдыгы царсанында окырмандарга усынганды жен керд!к. Еюнш! дуниежузт!к согыс кез!нде майдан даласы н да орыс т1л!нде шыгып жат^ан эскери б 1р газетт1и б!р1нш{ бет!нде басылган Бас мак;аланыч та^ырыбындагы «Главно командующий» деген сездеп «л» деген е р т байк;аусызда ту- с!п к;алыпты. Сейлп, «Главнокомандующий» деген сез «Гав- нокомандующий» деп жарияланып кеткен екен. Осы жылдары цазак; ел1нде шыгып жатк;ан б!р газеттеп б!р сей лем де керю нш е, б!р эр}п артык; басылып келптк Ол ен д 1 бы лайш а болып шыкдан: «Совет халк;ы Германияныц опасыздыгына ыза болуда» деген сейлем - «Совет халцы Германияныц опасыздыгына ырза болуда» деп жарияланып келпл. Егер сол кездеп саяси ахуал к;аталдыгыныч чандай д эреж ед е екен!н кезге елестетет}н болсащ, мак;алаларда кеткен к,ателерд!ц кес1р1нен аталмыш басы лы м дар бас- шыларыныц к;андай «репрессияга» ушыраганын ойлаудыц ез! к;орк;ынышты. Улы Отан согысы жылдарындагы жан алысып, жан бер!скен б!р и;анды к;ыргын кез}нде х;азак;, орыс ж эне украин ултынан ш ы ^ а н жауынгерлер нем!стерд')и тутк;ынына туап к;алыпты. 80
Сейлп, немютер олардан жауап алып жатыр дейд1. Орыс- тан: «Сен комиссарсыц ба?» десе, орыс: «Иэ» депл. Жауап алушы оф ицер сезге келместен: «Атып тастаццар!» депт1. Сосын украиннен: «Сен д е комиссарсыц ба?» д есе, ол: «Жоц, комиссар ем есп1н» д еп л. «Онда коммунист шыгарсыц?» десе, «Иэ, коммунис^н!» депт!. «Комиссары не, коммуниа не, бэр!б!р гой, муны д а атып тастаццар!» д еп л . Ец соцында кезек к;азак;к;а кел1пт!. Казак; байгус «не деп айтсам екен, э?» деп ойланып отырса, жауап алып отырган нем1с офицер! эй- шэй жох;: «Сен цазацсыц ба?» д еп л . «Иэ, цазацпын» десе, элп офицер: «Атып тастаццар бул к;азак;ты да!» д еп л . Ж анындагы нем!стер «Оу, неге? Ештеце сурамай-ак; ата салам ы з ба?» д есе, «Иэ, еш теце сурамай-ац ата салы цдар, эйтпесе к;аз!р сурай бастасак; болды, бул цазак; не туысымыз, не цуда- жекжатымыз, не руласымыз болып шыга келед1» депт1. Партизан кунделюнен: Дуйсенб;': «Нем!стерд! орманшыныц уй!нен к;уып шык;- тык;». Сейсенб1: «Немютер орманшыныц уй1нен б!зд1 цуып шыцты». Сэрсенб1: «Нем!стерд! орманшыныц уй1нен тагы д а цуып шыцтык;». Бейсенб!: «Нем!стер орманшыныц уй!нен б1зд! цайтадан куып шыцты». Жума: «Аяц астынан орманшы Микола кел1п, б1зд1 де, немютерд! д е уй!нен цуып шыцты». Сенб! - жексенб!: «Б1зде де, немютерде д е «выходной». 6-363 81
Ек/нмм бел/м Сез мерзенбер, кез керзенбер
/(айран ась/л, кез керзенбер, Бать/р, шешен, сез мерзенбер. «Жаубь/ жел^бей, /^айтп айм ы з»,- den, Ел-журть/на сез берзендер. (/<6/160/7сын Б ек м аган б е т) Улы Жамбылдьщ батыр бауырларына берген батасы: 1943 жылы июль айында майданнан елге демалыс^а келген Бауыржан Момышулы мен Мэл1к Габдуллин арнайы барып к;арт Ж амбылга селем бередк О ларды epiin барган Алматы облыстык; ескери комиссариатыныи сол кездеп комиссары, подполковник Илек Мергенов батырларды Жэкеце таныстырады. Сонда Жэкец: Туангенге шырагым, KepmiK те Kepin пе? Деп жур ед1м баты рлар Сагынганда кез!ксе... Таныстырды комиссар Бауыржан мен Мэлкке, Жауды жеи!п сайтам, - деп Отыр MiHe сез 6epin, Ж е^спенен оралгын Аман барып, тез келт, - деген екен. «Это исторический человек» Б1рде Бауыржан Момышулы публицист журналист, к;огам жене мемлекет цайраткер! Кэюмжан К^азыбаевты шак;ырып алып: -...Ж ац а осында маган сэлем б ер е 6ip ж1пт келд!. Аты - Рахымжан. Фамилиясы к;ошк;ар ма, ¡сек пе, азбан ба, эйтеу)р к;ойдыц 6ip Typi. Оны ез!и анык;тап алгайсыц. MiHe, сол ж1пт Р е й х с т а га ту лккен. Знаеш ь ты, кто такой Рахымжан?! Мен д е оны 6ipiHLLH рет керд!м. С элем б ере келютк Eineciht бе KiMHi^ сэлем бере келгеын? Это исторический человек! ...Мен д е согысца к;атыстым. Дивизияга дейю баск;ардым. 83
Атацты Момышулы болдым. Москва туб1ндеп шайцасты керд1м. Терт жыл бойгы сурапыл согыстыц неб1р сумдых; х;ияметтер1 кез алды м да. Б!рах; Берлинд1 алардагы Рейстагх,а ту т1гердеп х;ыргын - ол нагыз жойх;ын х;ыргын! Как воин, как командир я представляю что это такое, это было невероятно! Рахымжан сол тозацтыц ¡илнде болган, сол тозах;тан аман шых,х;ан. Жецю жалауын Т1ккен! ...Б!зд!ц басымызга к ел т х;онган Жец!с деген бах;ыт сол Рахымжан, Рахымжандар!... - деген екен. «Мет Баукенмен салыстыруга бола ма?...» Б1рде Касым Кайсеновке кездесуде оцырмандарды^ б1рк «ез!и1зд1и батырлыгыцызды Бауыржан Момышулыныц батырльнымен х;алай салыстырар ед1ц!з?» - деген сурах; бередк Оган Каскец: -Сурах; дурыс х;ойылмаган екен. Мен1 Баукеи сияк;ты алыппен салыстыруга бола м а? Ол шагын тебе мен зацгар би к тауды салыстыргандай гой. Баукец - ешб1р жак;сы х;асиеттерд1 аямай, табигаттыц ерекш е жаратх;ан адам ы . Ол - ах;ын. Ол - жазушы. Ол - ф илософ . Ол - ею тш де б1рдей шешен. Ол - хас батыр. Ол - полководец. Осы к;асиетлц бэр1н мен!ц бойым мен ойымнан осы отырган барлыгыц жабылып ¡здесеццер таба аласы ццар ма? - депл. Отырган журт ду х;ол согып, дурл1пп кет!пл. Даицты маршалдармен ^арым-^атынас 1. Бауыржан Момышулын полк командирл1пне тагайын- дап турып, Совет Одагыныц марш алы К.К. Рокоссовский:«... Б укт К^ызыл Армияда полк командир! болган ага лейтенант жалгыз СЬ боларсыз», - деген екен. 2. К елеаде, Баукечд1 дивизия командирл!пне тагайындау кез!нде марш ал Г.К. Жуков: «...Мен полковникл согыстыч х;аЬарманы ма десем , ютаптын х;аЬарманы екен гой», - деп кекетедк Баукеи сезден утылсын ба, лауазым-атагы таудай тулганыц бет-жуз1не х;арамай, б!рауыз сезбен «нокдаун» б е р т л . Жуков ез1н!ц ойланбай сейлеген!, орынсыз х;алжыцы уш1н кеш1р!м сураган екен. 3. Маршал И.Х. Баграмян, майдан цолбасшысы Прибалтика жер1нде Бауыржан Момышулыныц дивизиясы орналаск;ан аумах;та бандиттерд!ц цолынан 50 адам х;аза табуына бай- 84
ланысты, Эскери Кецес етк1зед!, оган Прибалтикалых; уш республикалардыи басш ылары х;атысады. М аршал дивизия ком андирне айх;айлап: «сен1ц учасюцце болган бассыздых;, сен не царап журс1и?» дегендей х;атты к!не тага бастайды. Сонда Баукец марш алды и цаИарынан х;аймы^пай: - Мен бар-жогы дивизия командирЫ н. Маган Прибалтика республикаларыныц ¡шю ¡стер1не араласуга х;ух;ык; бер!лген ем ес. Уш республиканыи территориясында бандиттерд1ц цанша уясы барын б1лу мен!ц л/ннделме юрмейд!, - дейд1. - О з д ^ ш е юмн1ц м1нделне юред!?! - деп марш ал кез1мен атып ж!берердей айх;айлайды. - Ж олдас ^олбасшы, бул Прибалтика республикалары ук1меттер1н!ч, ¡шю ¡стер министрл1ктер1ыц жене ОГПУ-д1ц м1ндет1не енед1. О лардын ездер!н1ц ¡шю барлауш ылары бар. Бандиттерд1ц жасырынган орнын олар менен бурын б1лген. Б!рак; маган хабарлаган жок,. Егерде осы лай деп жердем сураса, мен жэрдем)мд! аям ас ед1м. Э рьберщ ен кей1н тур- гындардыц х;ырылганын х;аз1р б1р!нш1 рет еслп турмын. Сол себеп л, ж олдас Колбасшы, ¿¡зд!ц маган х;ойган айыбыцызды мойындай алмаймын... - дейд! Баукец. Маршал ашушах;ырганмен,уш республиканыц басшылары - Орталыц партия комитеттер1н!и б1р1нш! хатш ылары Бау- кецн1и сездер!н мах;улдап, Баграмянныц ашуынан араш алап х;алады. Баукец д е сол уш республика басш ыларыныц эд1лд1п мен мэдениетш еске алып журед1 екен. Батыр Баукец, Бауыржан Момышулы бфде былай деген екен: «...Улы Отан согысыныи жалыны шарпымаган б1зд1ц е л Ы зд е б 1рде-б1р жануя жох;. Мен ез1м, «х;ырык; жыл х;ыргында» лр1 к;алган адаммын. Талай сайтах; батырлардыц, арыстардыц к;азасына куэ болдым. ...Менен артык;, менен батыр, менен ах;ылды ж ю ттерд^ согыс алацы нда ел1п кеткен1н кез1ммен кергенм!н. О лардыц имандары жолдас болсын!...» 85
Хас батырлар Казацтыцасыл да, ержурекулдары Рахымжан Кршцарбаев та, Касым Кайсенов те ем1рден озарыида урпацтарына, ездер! аса цад^леп сыйлаган батыр агалары Бауыржан Мо- мышулыныц цасына жерлеьщер деп аманат айтцан екен. Солай болды да, цазацтыц уш б1рдей хас батыр улы мэцпл!к турагында цатар жаты р. Тактика Егделеу жазушы Бауыржанга жолыгып: - Бауке, мен) Мухтарга мацтапсыз, размет! - депл - Басцаларга айтып журс1н деп ма^тадым, - дейд! Бауыржан. - Тус1нбед1м, - д еп л элп жазушы. - Тактика,батенька,тактика! - Хендай тактика? - Таспен урганды, аспен ур - деген тактика, енд1 тус!нд!ц!з бе?! - депл сонда Баукец. «За нами Москва, отступать некуда» Казахстан Ж азуш ылар одагыныц б1р кездеп хатшысы Калаубек Турсынк;улов 2002 жылы к;аитар айынын б1р кун!нде жазушы Мамытбек Щалдыбайга былай депт1: - Мен Баукеныц Мэскеуде еткен тойына к;атысып цайттым. Той тамаш а етт1. Оны уйымдастырган Ресей уюмет!. Мен жиырма бес жылдан бер1 Казахстан Ж азушылар одагы- ныц хатшысы болып жур1п мундай тамаш а еткен тойды кездест1рген ем естн . Залды да, ша^ыру билет!н де солар дайындаган. Залда ине шаншыр орын болмады. Тойда сез алган Ресей Ж азуш ылар одагыныц еюнш1 хатшысы, ацын Пяпин, ете ак;ылды, парасатты жан екен, теб1рене сейлеп, темендеп ойды айтты. Ол: - ...Мундай курмет ез1м1зд1и атак;ты адамдарымызга да сирек жасалады ....«3а нами Москва, отступать некуда» деген сезд1 алгаш Бауыржан Момышулы айтк;ан екен. Оны цандыкейлек жауынгер досы В. Клочков цайталаган. Бауыр жан Момышулыныц улылыгы - бул меыц сез1м ед1 деп таласпаган, - дед!. 86
Тосын ыннез Басшы ер К1с1лерден ешюм болмай к;алып, Баукечд1 Оц- туслк Казахстан облыстык; атк;ару комитет! терагасыныи орынбасары Дуйсенкул Бопова поездан туар!п алады. - Бастыгымыз осы кю, - дейд! к;асындагы облыстык; партия комитет1н!и нуск;аушысы, жас ж1пт К,а)1ар. -К^ара цатыннанбасца ¡л!паларлары цж ок;па?-деп Баукец к;итыгып, Дуйсенкулд!ц маш инасына м!нбей, K,ahapдыh^ ма- шинасына и/ннедк Е рте^не облыстык; партия комитет1нде кездесу болады. Облыстык; партия комитет1н1ц хатшысы кездесуд! ашып, Баукеце сез бередк Баукец м!нбеге шыгып: - Мен цателеспейм1н, к;ателессем, ешк!мнен кеш!р!м сура- маймын деген топтан ем есп1н. Каз!р мына отырган к;ара к;ыздан кеш!р1м сураймын, -д е й д ! Дуйсенкул Баповага ^арап басын и!п, - Осы )^ара к;ыздан кеш1р1м сураймын. Кеше мен1ц тарапымнан арты^тау сез айтылып келпт!. Кеинр, к;арагым, - деп сез1н ары к;арай жалгайды. Алгы сез Бауыржан Момышулына б!р жазушы: - Бауке, Мэскеу манындагы шайк;астар туралы ютап жазып ед!м, уст!нен к;арап шык,пас па ек е н а з? Содан сои е к е у ^ з соавтор болса^, - деп т!лек б т д !р т л . - Дурак, - депт! Баукен шарт сынып, - ¡Ш1нде б 1р сейлем!м жок;, мен к;алайша соавтор болмак;пын. Одан д а алгы сез жазып бер демейа'ц бе?! Шал, Цария, А^са^ал Б1рде ш ам алас, а р ал ас б1р адам кел1п Бауке^е: - Ей, шал, - д есе керек. Сонда Баукец ез м1нез!не сай орысш а бф сез!н к;оса: - Сен мен! шал деп турсыц, бш ес1ч бе юмд! шал дейлы н, -депл. Анау ацтарылып к;алса керек, сонда Баукец: - Сен ты)-(да, угып ал. Адам шайтан ем ес, к;артаяды. Сен айтк;ан жаск;а жетед!, б!рак; баласы на, эйел!не сез! етпейд!, жумысы табак; босату. Муны шал дейд!. Адам жаск;а келед1, б1рак^оны отбасы, теьф еп , ауыл-аймагы к;ад1р тутады, сез1н 87
насихат xepin тьи-щайды. Оны к;ария дейдк Адам х;артаяды, 6¡pax; оны ауыл-аймак;тан асып ел тыидайды, аталы сез айтады, ¡pi ¡ске ар аласад ы . Бабам ы з Т еле би айтк;андай, «туганды ем ес, тура би» болады, ондай адам ды ак;сак;ал дейд1. Сен MeH¡ осы yujeyiHin к;айсысына жатк,ызып турсыи? Деп тагы 6¡p орыстыц осындай айтылган ce3¡H айтыпты жарык;тык; Баухец. Баукеитц жауабы Казак; университет!н!ц 6¡p проф ессоры кеш еде Баухец- мен хездес!п к;алыпты. Баухец сэлем}не басын изепл де, лем демептк Унс1зд}ххе ыцгайсызданган проф ессор сасцалацтап, api Баукецн}^ xe^iniH ауламац боп, Баукеин1ц наук;астанып журген xe3¡ екен, денсаулыгыцыз к;алай деуге д е батылы жетпей, KebtmiH кетерей!нш1 деген ниетпен: - Ту-у, Бауке, муртыцыз керемет екен! - дейд1. Оный жылтыраган кесе 6eT¡He бажырая 6¡p к;араган Баукец: -О й, осы к,атынбет еркектерд}^ журттыц муртын да кереалмайтыны-ай! - деп журе 6ep¡nT¡. Tafbi б!рде Баукец 6¡p тустасы шындык, туралы сурах; к;ойганда: - Шындых; бар. Ол ем1рде Kemirin жетед!. Шындык; шы- рылдап жетем дегенше, eT¡p¡K пен есек алдыцды ертеп жЮередк - деген екен. Жол устш де E ip xyHi Бауыржан Момышулы поезбен сапарга шьнып- ты. Уст!нде к;арапайым гана к;азак;ы xn¡M болса херех, вагон ¡илнде арлы-берл1 сапырылган жолаушылар. Батыр arafa жол б ере к;оймапты. Купеге xipeTÍH ж ерде д е к;арбалас екен, к;олындагы заттарын к;ояйын д есе, 6¡p д эу к;азак; шынтагымен T ip e n : «Ей, арык;, к;ойша тырмыспай эрм ен тура турсацшы», - деп жолын бегептк Ашуга булык,х;ан Баукец, к;анша дегенмен батыр адам ю й, сабы р сак;тап, жайгасып алганш а ундемепт!. Орналаск,ан соц элп д эу к;азак;х,а отты жанарын к;адай Tycin: -А л енд1 таныспаймыз ба, 6¡p уйге T ip e y болгандай бойы- сойыцыз бар екен, K¡M боласы з? - депт1. Сонда элп палуан к;азак; ох;ыранып, c i p a , мак;таныштан д а кет a p i емес: - KÍM екен1мд! танымай турсын ба, герой боламын!, - деп
омырауындагы Алтын Жулдызын ыргап к;ойыпты. Намысы келген Баукец енд!: - Бул батыр атагын не уш!н алды цы з? -д е п к;атк;ылдау унмен т!л щатады. - Жуз биеден жуз кулын алганым уш!н, - депт1 д эу цазак; гур!лдей сейлеп. Одан сайын намыстанган Баукец ен д1' турасына кеилп: - Айгыр шапты, байтал тапты! Онда сен!^ к;андай к;атысыц бар? Герой атагын саган емес, жуз к;улын таптырган айгырга беру керек ед!. М1не, керд!ц бе, текке мацтанып отырсыц. Ал мына мен Москва туб1нде Волоколамск тас жолында к;алыц жауды жайратсам да, омырауыма б!р д е м едаль так;к;аным жок;, б!рак; халык; к;ойган Батыр атагым бар! - дейд!. Сонда барып, сап арлас жолаушыныц юм екен1н сез!нген деу к;азак, б1р к;ызарып, б}р бозарып, не дерге б1лмей саск;а- лак;тап: - Япыр-ай, элп Бауыржан деген адам с!з боласыз ба?...О з боласыз ба?! -дей бер!пл. Ойга келмейт!н сез Б1р жак;к;а баруга жиналып жатк;ан эк еан ен Бак;ытжан Момышулы: «К,айда баргалы жатырсыз? - деп сураганда, Баукец: -ЖОБСк,а барамын, - деп жауап цайтарады. -Т уанбед!м,к;айда барамын д е д щ Ь ? - д е п к;айыра сураган баласы на Баукец: - Е, нес! тус!н!кс!з. «Ж азуш ылар одагыныц б!р!нш! секретарь!» дегенн1ц цысщашасы гой, - деп жауап бередк - Ту-у, папа-ай! К!с!н!ц ойына келмейт!нд! айтады екен аз, - д е п л Бацытжан. Сонда Баукец: - Ойына келгенш гана айтатын саган тецелер жайым жок;! -д е ге н екен. «Б!р адам ею арыстанмен алыса алмайды» Кецес Одагыныц Батыры, жазушы Бауыржан Момыш- улыныц 80 жаск;а толуына арнап батырдыц жары Ж эмила Алматыдагы «Эсем» тойханасында улкен той жасайды. Тойда Эзшхан Нуршайык;ов белпл! режиссер эр! сез шебер! Аск;ар Ток;пановпен к;атар отырып к;алады. Эз!не сез кезег! тигенде Ток;панов тойга келгендерд!ц б!разын м!неп, шенеп, ешк!мн!ц атын атамай, ш елнен сыбап шыгады. Асекецн!ц ос- 89
падар м1нез1н бш елн журт ун-туназ отыра беред1. Режиссер орнына отырганнан кей т к;оразданып, жазушы- га к;арай бурылып: - Сен Бауыржан туралы ютап жаздыц. Бауыржан сияк;ты мен д е тура, лк айтамын, т1л!п ту сем т, оны ез!ц д е б!лес!ц. Керд1ц ю й, осында отыргандарды сойып салды м, энеки. Ендеше, осы мен туралы неге ютап ж азбайсыц?, - дейд! эз!л- шыны аралас. Сонда Эзшхан сел жымиыпты да: - Б1р адам ею арыстанмен алы са алм айды гой, Асеке, - деп жауап б ер тл . «Сенщ тебец юнел!» Бак;ытжан Момышулы телеф он арцылыб{реумен к;аттырак; дауы с кетер1п, аш улана сейлескеы н ест!ген Баукец кей1н!рек, жайбарак;ат отырганда баласына: - сен багана жолдасыцмен айк;айлап сейлест!ц ю й, - дейдк - Эз1 юнел!. Ундемегенге теб ем е шыгып алган, - деп жауап к,атады Бак;ытжан. Сонда Баукец: - Ол юнэл1 ем ес. Шыгуга ыцгайлы, м!нгенге жайдак; сен!ц тебец юнел!, - деген екен. Баукецтн цорцынышы -О ттан да, ок;тан д а цорыцпаган Бауыржан ед1м, кей!нп кезде кррцынышым кебей1п барады . Б алаларга бес!кжырын айтатын кел!ндер!мн1ц азайып бара жатк;анынан кррцам, еюнш!, немерелер!не ертеп айтып б ерелн эжелерд!ц азайып бара жатх;анынан щорк;ам. ейткен1, бес1к жырын ест1п, ертеп тыцдап, дэстурд! бойына с1ц1р!п есп еген н ^ кеюреп кер бола ма деп кррцам. Ал керд1ц к;олына балта берсец ш аба салады , ба^ыр берсец ала салады, найза берсец, суга салады, намыстанбай буга салады. Мен табигатынан, тагдырынан болган со^ырлык;ты айтып отыргам жох;, тауып алган со- к;ырлык;ты айтам. Егер ондай сок;ырлык;тан ж азы лм асац халык; болудан к;аламыз ба деп цорчамын! - деген екен. «Ацымацца - шапала^» Сер1к Умбетов Ж амбыл облысыныц жаца эк!м1 болып келгенде, ец алды м ен Шарахан кум безне барып дуга ои;ы- тыпты. 90
Содан кей№ Мынбулацтагы Бауыржан Момышулыныи м узей ^е барып, тагзым етед!. Ауыл эюмк - Мен Бауыржанныцтуысымын, - д е п таныстырады ез1н. Сонда: - Туысы болсац, мына музейд1)-( тебес!нен неге тамшы агып тур? Айналасы неге л ас? -д е п л облыс ек1м1. «С!зд!ц де байыцыз кеп ^алар» Отан согысыныц ежет батырларыныи б1р1 Рак;ымжан Крш- к;арбаев эз!лкеш, акжарк;ын, моюды бш мейлн, к;ылжак;сыз журмейт1н азам ат ед!. Рацымжан аузынан тараган кулд!рп б1р эцпме мынадай: - Мен1ц Сыздык; деген жездем болды. Арбиган, ацсагай, узынтура, арык;. Ж ан баласы ны ц ащ ауы , акдецш. Согыс басталганда оны эскер к;атарына шак;ырады. Ауылдык; кецес терайымы боп кептен цызмет атк;арып келе жатк;ан, ел-журтк;а сыйлы б1р жецгем1з бар ед'к Сол юа: «Эзге езге, нац мынау Сыздык;ты эскерге шацырган соц-ак;халк;ымыздыи жагдайыныц ауыр екен1н ацдау к;иын ем ес екен!» - д еп л . Сыздык; жездем!з кеппен б1рге азаматтык; борышын атк;аруга аттанды. Майданнан уйше хат кел1п турыпты. Согыс аяцталып, жеи!с!м!з тойланган соц, солдаттар уйдьуй1не к;айта бастайды. Оныч жасындагы лар ауы лдары на баягыда оралады . Б!рак; Сыздык;тан елге сайтам деген хабар-ош ар болмайды. Сейтсек, ж ездем ю д^ бегел}ан1ч жен1 белек екен. Штабтагылар: «Тем!р жолга билет жазайыц, ауылыца жету уш1н к;ай стансадан ту сеац ?» - деп сураса, жездел/нз «Балхаш станса», - дейд!. Писарьлар цартадан Балхаш деген стансаны эр1 ¡здеп, бер! ¡здеп таба алм ай д ал болады. Анык; адрес! жоц сарбазды ай далага ж!беруге ш табтагылар тэуекел ете алм айды . С ейлп, Сыздык; ез б е л 1м!нде к;удай- дыц еркес1ндей сайран салып журе беред!. Ж асы моск;ал юан! жаца алынгандармен ойынга, жаттыгуга салмайды. Кундерд1ч б1р кун!нде Сыздык; солдатханада шалк;асынан жатып, ¡ш! пысып зер!ккен соь(, ы^ылдап ел ец айта бастайды: «Бертю м мен!ц, Берт!с1м!». Ж ерден ж ел ^оян тапк;андай, желп1лдеп Сыздык; штабк;а жупред1: - Станса нашол, Берлс! Берлс! Не Балхаш, - деп хабарлайды . Шынында д а Балхаш кдпасыныц ¡ргес1ндеп 91
тем!р жол стансасы Б ер л с деп аталатын. Барар жер1 анык;талып, сарбаз жолга шыгады. Уй1не «Келе жатырмын», - деп ж еделхат ж!беред1. Туган-туыстары, бэйб1шеа, б алалары - бэр! к;арсы алады . Б эр 1' кезектесе к;ол бер1п, ке- р1ап ам андасады . Сыздык; б!р сэтте е з ^ ц 61р санын аймара кушацтап турган шапаты денел! эйелд! шашынан сипап: - Бэйб1ше, жыламаиыз, кудай буйыртса, с1зд!ч д е байыцыз эскерден к е л т к;алар, - деп жубатыпты. Сейтсе, элп эйел ез!м!зд!ц апамыз, Сыздыцтыц ез бейб!шес1 екен, - деп кулд1релн Ра^ымжан. Марапат Халк;ымыздыц даьщты улдарыныц б!р!, Рейстагк;а ту лккен батыр Рак;ымжан Кошк;арбаев (1924-1985) эскерден аман- есен оралган сои, кеп жыл бойы моншаныц директоры, соцынан «Алматы» мейрамханасыны ч директоры к;ызмет- тер1н атк;арган. Сол Рахач б!рде к;аламгер достарыныи ара- сында отырган кезде: - Осы сендер меыи эскердеп ем!р1мд1, Р е й х с та га ту т}ккен1мд! тэттш теп жаза берес!цдер. Жазгыш болсаидар - мен!ц содан кей1нп ем1р!мд} неге жазбайсьи-щар? Мэселен, мен к;андай директормын, сол туралы п1юр б!лд!рсе1-щер етл ? - деп базына айтады. Муны еслп отырган ак;ын Сырбай М эуленов сол ар ад а суырылып сез алып: Мей/р/'н - нурь/ мол сарай, М/'нез/'н - бейгам балабай. Ж/рез/'н - ь/сть//( моншабай, Ке^/лщ - мейрамханадай, - деп мах;тап а л а ж е н е л тл . «Тама^ ж!б!тер б!рденелер!ц жо^ па?...» 1984 жылы 20-к;ыркуйекте Халыц ^аИармандары, Рейхс т а г а б!р1нш! болып ту т!ккен Рак;ымжан Кошк;арбаев пен д ащ ты партизан К;асым ^айсенов Балцаш к;аласына келген сапарлары нда к;алалык; телестудияда болып, арнайы хабарга к;атысып, бал^аштык; телекерерм ендерм ен жуз- дескен ед{. Хабар басталгалы жатм;ан кез, ес!мдер! ацызга айналган агалардыц эцпмелер1н естуге барлыц телестудия к;ызметкерлер! д е ынтыгып, павильонда бегел!п к;алады. Сол кезде партизан жазушы К^асым Кайсенов телестудия 92
директоры Ж азыбек Телендиновке царап: «Мына ыстьщта тамагымыз к;ургап кетед!-ау, оны ж и т е л и б1рдеме жок; па? - дед!. Ж азкец д ереу кемекш1 к;ыздарга «Графинмен су экеп к;ойычдар», - дейд!. Сонда К^асым ^айсенов агамыз; «Жок;, - дед! даусын кетере, - цызуы етк1р!нен алды рсацш ы ». Касым аганыц с е з 1н павильондагы барлык; адам к;оштагандай м эре-сэре кул1п, к;ошеметтеп жатыр. Сол-ак; екен директор д ереу ба- тырдыц сурауына к,арай, жулдызы бар етюр судыц б!реу1н жетюзд!ртед!. Ж1пттер дереу ашып, мез1рел жасалып жатты. Касым ага содан ез1 ауыз тид1. Хабар аяк;талып, батырларды шыгарып салган соц Ж азбек Сет!мбекулы «жур1ьщер» деп кабинелне ерт!п кел1п ж!пттерге элп д еп баты рларды ^ сарк;ытынан ауыз типзд1рд1, сол хабардан тарихи суреттер к,алды. А^ынга табылган орын Баягыда Алматы мацындагы «Алатау» санаторий^ц бастыгы Абай екен де, оныц орынбасары - Жамбыл деген ж тттер болыпты. Б1рде Сырбай М эуленов д ем алм ацой м ен элп санаторийге барса, орын жох; екен. - Абай мен Ж амбыл баск;арган мекемеге Сырбай сыгалап цайтса д а к;анагат к;ой! - деп Сырагац ренж!чк!реп, к,айтар ес!кке беттейдк Муны ест!ген бастык;тар Сырагацнан кеинрш ет!н1п, б!р орын тауып берген екен. Сырбай мен Нурханнын айтысуы Сырагац Отан согысынан жараланып елге оралады. Костанайга кел!п облыстык; газетлц редакторыныц орын басары к;ызмелн атк;арып журед!. Туган ауылы Торгайга жи1 кел1п турган. Б1р келген!нде б1рден сы рлас досы Нурхан Ахметбековлц уй!не тартады. Онда келсе Нурекец уйде жок; екен, кемп1р! «керш1 уйге кеткен» дейд!. Сырагац шай ¡шкенше Нурекец келгенде ок;ысын деп б1р шумак; елеид; б1р жапырак; цагазга жазып дайы ндап к,ояды: /(останай болса ас/(ар тау, 7оргай - т е б е , Болганда с/'збер каиь//(, б/'збер кеме. шайь/п /'¿лер ш алабь/^ жо^, Эр /иде/-/ ш арал /збеп журзен н ем е?/ 93
Былай цараганда намысца ineiiH сез. Эйтсе де, айтыс ак;ынын осылай цаузамаса шамырк;анган сез шыга ма?! Нурекец келед! 6ip кезде. Амандык;-саулык;тан соц Сырагаи e3i дайындап ^ойган цагазын к;олына устата ^ояды. Сол кезде Нурхан табан астында: /4йтпайсь/^ а/(ь/н болсан ж а т ^ а незе, М/нбейс/'н ж/'з/'m болсан а т ^ а незе. io p ra^ fa тоиь/нуга кел/'л ж/рс/'н, /(алада кексу /шкен /famna неме - деп, 6ip шумах; елецц! тепп тастаганда Сырбай досын к;ушак;тай алган екен дейдк Пор болган Tin Eip топ ацсацал, к;арасак;ал к;аламгерлер K,a3ipri цазац imi- Hit-t жай-куй! теи!репнде niKipnecin, эчпмелес1п отырады. - Баягыда залда екьуш орыс отырса болды, баяндама да, жарыссез де орысша eiyuji ед1, - дейд1 6ipeyi. - Апла-ай десеиш}, ондайда жарыссезде цазак;ша сейле- сеи - отырган журт цой x;opafa к;аск;ыр Kipin кеткендей жак;тырмай, осы ултшыл ем ес пе дегендей кудкпен цараушы ед! гой, дейд1 келес} к;аламгер д е жагасын устап. - EKi-уш орысыц не... Зал д а жалгыз орыс отырса - шул- д1рлеп орысша сейлеуш} е д к к;ой, - дейд! уш1нш1 6ipeyi де оларды к;остап. Сонда партизан-жазушы Касым Кайсенов: - Орыс lyrmi сол залда татар Машк;ар Гумеров отырса да, тшЫзд1 бурап орысша сейлеуш1 ед 1к к;ой. Ал Гумеров жолдас татарша да емес, орысша а емес, цазачша жазатын емес пе едк - деген екен. Оцылмаган нус^ау Касым Кайсенов 6ip жылы «Жигули» машинасын алып, 6ipaK;, HeMip алуга улгермей Сарыагаш та демалы п жатцан Асыл апага асыгыс шыгып кетедь Шымкентке так;ай бергенде 6ip МАИ инспекторы тоц- татады. - Иэ, не болды? -дейд! Касым ага. - HeMipini3 неге жок;? Будан api журуге болмайды. Машинаиызды айып т у р а ^ а к;ойыцыз, - дейд! инспектор. Сонда Каскец: - Эй, сен уюмегпи шыгарган к;арарларын ок,исыч ба? - дейд!. 94
- Иэ, 6i3re цатыстысын ок;имыз, - дейд! ж ас лейтенант. - Ендеше, жуыцта шык;к;ан «Отан согысына чатысцан партизандардыц жеке маш инасына Heiviip тагылмасын», - деген нуск;ауды ок;ыдыц ба? - Жок;, ондай нус^ауды оцымадым. - Ок;ымасац сол нуск;ауды оцып, таныс. Сол парти-зан- дарды ц 6ip¡ мен боламын , - деп К^аскец жур'щ кеткен екен. МАИ инспекторы KetuipiM сурап, аузын ашцан куй! к;ала 6epinT¡. Дурыс Б}рде партизан-жазушы К^асым ^айсенов Себит Мук;ановк;а Ke3¡rin к;алыпты. Эдеттепдей С ебец шурк;ырап ам андасады . - Себе, Украинага барып к;айттым, - дейд1 К^асым Кайсенов. - Дурыс. - Филатовтыц ауруханасында болып к;айттым. - Дурыс екен. - Ауруханада кез1ме операция жасатып к;айттым. - Дурыс болган. - Сэбе-ау, муныц нес! дурыс, cay кезбен барып, шыны кезбен цайттым гой! - Э, онда дурыс болмаган екен, - депт! сонда Сэбец. Бижлк Отан согысыныц эйгш! партизаны К^асым ^айсенов б1рде ез1ыц жекеменш1к маш инасымен тау бектер!не к;арай серуенге шыгыпты. Адам бейнет шегейш д есе аяк; астынан ем ес пе, бектер жолмен келе жатцан машина уш метр те рец жарга аунап кетед!. Абырой болганда К^асекец к;атты жарак;аттанганмен, т1р! к;алады. Щып-цызыл ал а к;ан болып емханага туседк Муны еслп, жылап-ец1реп к;урдасы Сырбай Меуленов жетед) гой. Сырбай ман-жайды, к;алайша мундай кепке тап болганын сурайды. К,асым рухы бер!к жан ю й. Епл!п отырган Сырбайга сыр бшд1рмей, царабайырлап жагдайды айта бастайды: «Содан ойда-жок;та уш метр кулама жардан аунап-ак; кеткен)м! - депл. 95
Сонда куйзагнп отырган Сырбай кез1н1ц астымен сузе 61р к;арап алып: - Бэрекелдк Касеке-ау, с1зд1ц дардай атыцызга 3 метр деген уят цой. Бул сез1ц1зд! мен гана е с т и т . Менен баск;ага 30 метрден цуладым дец1з, - деген екен. К ейт Касекец жазылып шыгады. Кундерд1ц б1р KYH¡ндe Сырагацды кеш еде мотоцикл к,агып келп, емханага тусед!. Муны еслп eндi Касым кец1л сурай келедг Кец!л сурап отырып Касекец: - Эй, Сырбай, сен бул эцпмен! менен б аск ^ а айтпа, уят болады, туйедей Сырбайды торпак;тай мотоцикл цацты деген не сумдык;. Сен журтца КамАЗ к;агып етт1 де, сонда ж арасады , - деген екен. «Немйстч ел т!р м еген !м е 60 ж ы л б о л д ы ...» Атагынан ат уркет!н партизан-жазушы Касым Кайсенов жанына к;азак;тыц мых;ты ак;ыны Улыцбек Есдэулетт! ерлп, туган жep¡ Шыгыс Казахстан облысына барып, к;айтар жолда Эскемен кдпасына согады. Ол кезде облыс эюм! Метте деген сары нем!с болатын. Касекец б1р ш аруалары болып, элп Меттеге к¡pмeкш¡ болады. Жайшылык;та кез келген эюмн!ц е а п н теу1п юрет<н Халык; Ка)парманы ез туган ж ерт!ц ек1м1не к!ре алмай-ац к;ояды. - Касым ага, к е ш ^ ц Ь , облыс эюм! жиналыста ед1, бупн к;абылдауга еш мумк1нд1п жок;, ертец к ел т Ь , азд1 м1ндетт! турде цабылдап, бар ш аруацызды шеш!п беред1, - дейд! устараныцжуз1ндей лыпылдаган облыс э ю м т т кемекш!с1. Кайсенов уэде бойынша ер тесте Меттеге ертелеп келед1. - Касеке, с'!зд}ц алды цы зда уятты болып турмыз, кеше кешюс1н П резидент эюмш!л!г}нен шугыл телеф он согып, облыс ек1м1 Астанага ушып кетт1, - дейд1 кемекш1 зу-зу ет1п. - Бул эю м дерт согыс кез!ндеп нем!с барлаушысынан да циын болды ю й, - дейд1 Касым Кайсенов. - Ол батырыц енд1 к;ашан келмек? - Ол жагы б1зге белпс1з, - дейд1 эюм кемекш1с1 кум!лж1п. ... А рада б1р ай еткен соц Шыгыс Казахстан облысында Дулат ак;ынныц ескертюш1 аш ылатын болып, К^асым Кайсенов б1р топ ацын-жазушылармен С емей ец1р1не барады . Атацты жерлестер!н облыстыц ецшец ыгай-сыгайлары царсы алып, батыр агаларына таласа-тармаса сэлем бередк Олардыц 96
арасында облыс эюм1Метте де бар. - Эй, дорогой Метте, - дейд! Касым агамыз дауысы гуршдеп. - Сен менен неге цашцалацтап журс1ц осы? Коры^па, мен!ц нем1стерд1 еллрм егеы м е 60 жыл болды, - деген екен сезш1ц со^ын э з т г е бурып. Жетп!сте жет!м калган... Партизан-жазушы Касым Кайсеновлц экес1 сексен1нш! жылдардыц орта тусында жузге жет!п к;айтыс болады. Бул хабарды ест!ген со^ Сырбай Меуленов бэйб!шеан ерлп, ез1н1и майдангер досы Касекеце, ол юс1н!ц жубайы Асылга кец!л айтуга уйлер1не барады. Еактен юре бере Касымды кушакуап турып, Сырбайдыц досына айтк;ан кецш! мынау екен: Ж асабь/ акен б/р ем/р гась/рь/лбаи, Жел?п/сл?е жел?/м калган /(ась/мь/м-ай/ Жь/лама. жась/лбь/ ть/й, балалар мен Жубаиь/н аман болсь/н Дсь/ль/лбаи.' Элеимен сейлесу Ак;ын Сырбай М эуленов шыгармашылык; сапармен б1рде Ж амбыл облысын аралайды . Ол жак;тагы жерпл!кт1 б{р жас ак;ын Сырагаиды к;олтыгынан жетелеп, уй1не к;онак;к;а апарады . Ж ас ацыннын аздап кеудес!н{ц жел1 бар ма, айтар сез1н уйк;аспен, елецм ен айтуга тырысады екен. Сырагаиды тер1не жайгастырган бойы, ез1 д е л зе туйю лрт отыра к;алып: - Сь/р-ага, оя1ырайь/% еленбет/'л, Эр жоль/н елен сезб/н келемб/ ет/л, - деп сез тастайды. Сонда Сырагаи: - Эленб/ же^/л-желл/ а л т а саль/л, Багась/н не /{ь/ламь/з т е м е л б е т /п , - деп ¡ле жауап беред1. Элп жас ацын Сырага^ныи осы сез!нен соц еленмен сейлегенд1 сап к;ойыпты. 7-363 97
Досца хат Халцымыздыц там аш а ак;ындарыныц б!р1 Эбд1кэр1м Ахметов узах; ж ылдар эскер цатарында оф ицер болган, кей1н Алматыдагы жогары партия мектеб1нде ок;ыган кю. Эбекецн!ц улкен бастык; болуга д а непз1 бар екен, б1рак; ез1не эйел турак;тамай, жи1-жи1 аж ыраса берген соц бастых;тык; к;ызметтен жолы оцгарылмапты. Эйел уш!н сепс те алады , урыс та естид1, партиядан д а шыгарылады. Эбекецн1ц сендел1п журген сондай б!р кез!нде ак;ын Сырбай Мэуленов досына арнап мынадай ел ец жазыпты да, хатпен уй1не салып ж^ерютн ^7\"э^/р/м сен/ ж а р а т т ь / 4/{ь/н ет/п, ^НКЬ/л<За/( Эбд/кер/м ^ х м ет о е / Гастаган айелдер/'н жиналь/п ап, Ж /рмесе жарар ед/ за^ь/м ет/п...» Танысу М эскеудеп жазуш ылар бас к;оск,ан улкен 61р жиында Юрий Рытхэу Калмук;ан И сабаевпен амандасып турып, аты-жен1н сурайды. - Калмуцан И сабаев, - дейд1 К^алекец. - Б ^ н и л рет ест1п турмын, - дейд1 Ю. Рытхэу. Сосын е з ^ ц аты-жен1н атайды. - Мулде еоп м еп тн ..., - депт1 Калекец. Хандар бф белек... Баягыда Караганды облысында к,азак; эдебиет1н1ц кундер1 етет1н болып, б1р топ к;аламгерлер ел аралап, жер керю дегендей осы облыста цонак; болып к;айтады. А раларында драматург К,алтай Мухамеджанов, жазушылар Калихан Ыск;ак;ов, О ралхан Бекеев, Щалмуцан Исабаев, ак;ындар Са- бырхан Асанов, Тем1рхан Медетбеков, тагы баск;алар бар екен. Калмук,ан цайда журсе д е к,уак;ы т1л, кдпжыц сез!мен к,аламдас достарын кулюге кенеллп журед1 екен. Уш!нш1 кун1 астаналыц меймандар еюге бел}н}п, б¡pi Епнд1булац, енд} б!р1 Тельман аудандары на баратын болып кел1алед!. №мд! к;ай жакда белер!н б1лмей, облыс басшылары дагдарып турган кезде Калму^ан Исабаев топ ортага шыгыпты да: 98
- Калмуцан, Калихан, Оралхан, Тем1рхан, Сабырхан сия^ты «хандар» мына автобуск;а отырыццар. Ал, Калтай, Балтай, Ш алтайлар анау автобсца барсын! - деп журтты тагы да ду кулюге батырыпты. «Коштасып келд!м...» Эйпл! партизан-жазушы Касым Кайсеновтыц машинасына и;аламдасжазуш ылардычб!рде-б!р1отырмайтын болса керек. Б1рде Ж азуш ылар одагынан Баспа уйше келп бара жатк;ан Каскеие осы дэстурд! бузып, жазушы Калмуцан Исабаев м1нгесед1. «Ойпырым-ай, буларды маш инама жалынып м1н- пзе алмаушы ед1м. Не кер!нген мынаган?» - деп орнынан енд! к;озгала бергенде, Калекеи Каскеце жалынышты кезбен к;арап: - «Тоцтай турсацыз!, - деп елнедк Машина ток;тайды. Калекеи маш инадан шыгып, Одак;тыи алды нда турган б!р топ ацын-жазушыларды жеке-жеке к,ушак;тап, к;айта келю машинага жайгасады. Одан бетер тацданып, муныц мэн!ан сураган Касым Кайсеновке Калекеи: -К1м б 1лед! жолда не боларын? «Касымныи маш инасымен келп барамын. Олай-булай болып кетсем, к;оштаспады деме)-щер, дед!м, - деген екен. Дарымаган о^тар Даик;ты партизан Касым Кайсеновтыц сыйлас ¡н1лер1н!и б!р1 - ез! д е майдангер жазушы Калмук;ан И сабаев. Б1р кун1 Калекеи Каскеце селем бере келю, эипмелес1п отырып цалады. Б1р кезде Каскец: - К^алмуцан, сен осы согыста ж араланды ц ба? - деп сурайды. - Пеле, жараланганда ^андай, - деп даусын кетере созып, аузын толтыра жауап беред! Калекеи. - Ж аралансаи, )^ай жер!инен ж араланды ц? - дейд! Каскец. - Басымнан. - Ой, сен!и басыида оц паналайтындай жер жок; и;ой, цалай жараланып ж ураи? -д е п агасы эзшге бурып, Калмук;анныи та^ыр, жалтыр басына кез жупрте к;арап. Э з1лге жуйрк Калекеи де ¡рюлместен басын б1р сипап е т т : - Бесе, Краске, немюлц ок^ары ушып кел!п мен1и басыма тию! ти!п жататын да, ылги х;асымдагылар не ел!п, не 99
ж араланып к,алушы ед). Сейтсе мен1ч басымнан тайып кеткен ок;тар ылги соларга тиген екен гой... - деген екен, майдангер жазушы. Судыц ез! туралы Жазушы Калмук;ан И сабаев эйпл1 Ерт!с-Караганды каналыныц к,урылысына бастан-аяк; цатысып, жаяу-жалпы каналды бойлап, кектей журю еткен адам юй. Соныц нэтиж еанде 1982 жылы «Арна» атты келемд1 роман жазады. Калекец романы б1ткен соц онысын к;олтык;тап б1рде «Жулдыз» журналыныц редакциясына барыпты. Ол кезде журналдын проза бел1м!н Оралхан Б екеев басцарады екен. Калекеи екелген крлжазбасын Оралханга тапсырып жатып: - С ендерге келю тус1п жатк;ан ром андарды ц б е р ^ ц д е суы кеп. Ал мен болсам сендерге сол судыц ез! туралы роман экелд1м, - депт!. Цадекец мен Палекен Жазушы Калмук;ан И сабаев - басында б1р к;ылтанагы жоц так;ырбас адам . Б1рде Кадыр М ырзалиев екеу1 серуенге шыгыпты. Кар к;ылаулап тур екен. Табигат кер1н}ане эсерленген Калекец: - Ш!рюн бупн б1р... - деп сез1н!ц аягын жутып к;ойыпты. Сонда Кадыр: - ЦЛрюн, буг!н б!р, к;алпагы)-щы к;олыца алып, ж алаибас к;ыдыратын кун екен! - дептк Жан ^ысылганда Б1р кун1 жазушы Калмуцан И сабаев Ж азуш ылар одагы уйюдеп «Каламгер» кафес1нде отырса, Телен Эбд}ков, С ейдахм ет Берд!м;улов бастаган уш-терт жют х;асына кел!п, агалары н к;алжыимен цагыта бастайды. Баянауы лдан )^ыз алган бул жюттер К,алеке)-щ! «Кайынага» тутып осылай жолык;к;ан ж ерде жец!л эз1лдес1п журед) екен. Бул жолы бэр!н!ц бастары к,осыла к;алганын керген Калекец: - Па, илрюн, б1зд1ц Баянауылдыц к,ыздары-ай! Колдарына тускен можантопай ж1г1ттерд! к;айтсе д е жазушы гып шыгарады, ризамын к;арындастарыма! - дейд1 шалк;ып. - Бул сезге намыстаныщырап калган аналар тус-тустан цаумалап, х;аужап б1р{н-б1р! ¡л!п э к е т т Калекеид! к;алжыи сезбен туйреп тыцсыра бастайды. Сезге уста ж}г1ттер ортага 100
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
