Серік Қирабаев Өмір тағылымдары

Сер1к К ,И Р А Б А Е В - Ойбай-ау, С1зге колым жете ме? Осыньщ ез1нде ек1-уш рет суранып, зорга К1рД1М. Ол ундемей калды. - Ал, енд], - де/йм эр1 карай сез!мд) жалгап, - Габит Мус!реповгщ б!р пьесасында «Кыран екеу, тугыр б!рсу» деуш1 ед1 Актокты. Ек: кыранньщ керект1С1н алып, тугырга кондырдьщыздар - оньщ кел;и алып м е т , менщ эйел1мд1 кудалауына жол болсын! Осы жерде Жумабековтщ мен) мен Олия жайындагы )стер)н тугел айттым. Элияны сайлаудан кулатып Ж1берген1н естйенде, шыдай алмай: - Не дейд1, ит екен гой мынау, мен каз1р Имашевка айтайын, дереу жондесш оны, - деп телефонга умтылды. - Димеке, Имашевка айтпай-ак койьщыз. Оныц колынан ештеце келмейд]. Ол - менщ бшетш адамым. Кара к е ж е т бел1С1п !шкен доспыз. Егер ол адам болса, С13 «токтатыцдар» деген куннщ езшде, «Димеке, ол обкомнан е т т койды, Орталык коми)етт:н бел1мшде эцг1меден етт1. Енд1 уят болар. 0 з1м1зге абырой емес кой, Жумабековке баска б1р кызмет та- бармыз» десе, С13 де адамсыз, тьщдар ед1Ц13 гой. Соны айтуга жарамады. Мен сол окигадан кег'пн онымен сойлеспейм)н, адам деп есептемейм:н, - дед4м. Мен1ц соз!мд1 тыцдауын тыцдаганымен, Имашевка телефон сокты. - Саттар, мына Жумабеков, КачГ[И-д]н жаца барган ректоры, ит екен гой. Мына Цирабаевтарды кудалап, эйелш сайлауда кулатып Ж1бершт1. Оны жондеуд1ц жолы кандай? Кооптация деген болушы ед1 гой, ол ВУЗга жарай ма? -деген сиякты энпмелер айтып жатты. - Баска не айтасыз? - дед1 содан кеЙ1н маган карап. - Не айтайын, Димеке! Моральдык жагынан жудеум1н. Осы энгтме- лерден кейш калада «Конаев Кирабаевты жек керед1 екен» деген эцпме тарап кетт). Оган себеп те жок шыгар. С;з К1м? Мен к:м? Б]рак, есект1ц аты - осек. Осы эцпмелер маган жайсыз гиед). Ел кудштснс карайды. Осы моральдык жудеул1ктен куткарсацыз болды. Димекец мен) жубатуга шыкты. - Отер 1е ет1п кетт1. Кате кетсе, жвндерм:з. Басыцыз жас кой. С1зге мсн!н кояр ешкандай К1нэм жок. Ел есектей беред1. Басылып, жумыстарыцызды жасай бер]щз. Баска ет]н)штер)Ц]з болса айтьщыз. Уй-жайыцыз калай? Мен жасыгымды жубатпайын деп, ештеце сурамадым. - Димеке, баска отнпнпм жок. УЙ1М де, куЙ!м де, дачам да, машинам да бар. Енбепммсн кун кор1п журген адаммын. Тагдырыма окпем жок. Тек мен1 кызметке коям деп, ойыншык кылгандары, мына ректордьщ кел!п алып, 0!зд) кудалауы батады. Егер маган жасалатын жаксыльщ бол­ са, усыныс езщЬден шьщпаса, темендегшерд1ц ешкайсысы С1зге мен1ц атымды атап келмейд!. Каз:р осылай н!К1р калыптаскан. Осы окшаулаудан куткарсацыз болганы, - дед1м сез1мд! жинактап. - Жаксы, жаксы, - дед! ол да энг!мсн1 кыскартуга бет тузеп. 98

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы Обалы неш1к, Димекеннен шыккан думпу тез арада Элияныц жаг- дайын жондсд). Оны ез орнына калдырып, артынша ез ет1н:п11 бойынша ек1 жылга ага гылыми кызметксрдш жалакысымен докторлык диссер­ тация жазуга ж)берд). Ол кезде докторантура деген болмайтын. Жогары мектеп окытушылары сабак беруден босатылып, ага гылыми кызметкер болып шыгатын. Жумабеков К1ш1пейшдш1г1 жок, езшше пацдау болуга тырысатын - институт ужымына С1Ц1П кете алмады. Ол ез1нше (некерлергмен) б)р белек, ужым б:р белек ем1р сурд1. Т]рш1Л)пнш бэр) ужымнан тыскары, жасырын етт!. Ауру Ж1Г)1 екен, узамай кайтыс болды. Оныц орнына Кулжабай Касымов келд]. Казак университелнде 1сгепт), математик. К!Ш1пеЙ1л, елгезек, карапайым ж т т екен. Жумысына к)р1скеннен кеЙ1н б1рер жет!ден кей]н мен] шакыртыпты. Бардым. - Секе, - дед1 ол, - маган спдш фамилияцыз таныс. Мен мектепте С13Д1Ц окулыгыцызбен окыган баламын. Б1рак ез!ц:зд1 керген жок ед!м. Шал гой деп ойлаушы ем. Енд1 танысып, б:рге кызмет [стейтниме куаныштымын. Бурынгы ректордыц кез!нде С1зд1н басыцыздан еткен окигалардыц бэрш ест]Д1м. Енд] ондай ешнэрсе болмайды. Алацдамай, ЖУМЫСЫЦЫЗДЫ 1СТеЙ бер1Ц13. - Мен рахмет айттым. Ол: - (лз тэж!рибец13 бар адамсыз. Институт пен адамдарын жаксы бшес13, маган акыл-кецес бер)п турыцыз, - дед:. - Менен сурайтын акыл-кецес]ц болса, мен дайынмын. П1к4р1мд1, ойымды адал айтам. Ал, моселеш ез!ц шешеещ. Осылай жур1п жаттьщ. Б1рер айдан к е т н б1р кун1 Орталык комитет- чзц Еылым жэне оку орындары бел!м1н1н мецгсруш[С) Садуакас Тем1р- беков телефон согып, м е т ц кел1п кету1мд1 сурады. Бардым. Амандык- саулыктан к е т н жумыс жагдайын, институттагы атмосферань[, жаца келген ректордыц жумысты калай бастап жатканы жайында, Элияныц жагдайын, не )степ журген1н сурады. Мен барлык сурактарына тольщ жа­ уап беруге тырыстым. - Шынын айтайын, - дед] Тем)рбеков артынан, - мен С13Д] Димаш Ахметовичт1ц айтуы бойынша шакырып отырмын. Ол К1С1 солардыц жагдайын бшш). Менде болып едг Бурынгы ректормен тш табыса алмай жур едг Каз1р калай екен? - деп сурады. - Ойбой, рахмет с]зге де, Димекеце де! Сэлем айтыцыз. Кысылып жургенде барганым рас ед1. Соны умытпай сурастырып жатканына. Каз)р хал1м жаман емес. Жаца ректор шакырып: « О з жен]ндег! энгзмелерд] ест1Д1м. Енд1 ондай болмайды. Алацдамай жумысыцызды 1стец1з», - деп жатыр. Маган сондай сезден баска не керек? Мен онша мазасыз, сураншак адам емес1Йн. Тыныш жумыс ютеуге мумк1нд!к бол­ са, болганы. Тагы да рахмет айтып, коштасып шыгып кетт1м. 99

Серж К ,И РА БА ЕВ Б1р жеттден кеЙ1н Тем1рбеков кайта шакырды. Энпм е тагы да инсти­ тут, ондагы атмосфера, жана ректордьщ жумысты калай игер)п жатканы жайында болды. Мен бор) не де риза кецшден жауап берд1м. Сонан сон отырды да: - Стзбсн ацылдасатын б!р шаруа болып тур. Кулжабайды мактап отыр- сыз. Соган орынбасар боп барып кемекгессен13 кайтед)? Цанша деген­ мен, ол сырттан келген адам гой, институттьщ [шк! жагдайын, адамдарын бшмейд;. С[з бэр1н б)лес)з, бедел!Н13 де бар. Бурынгы ректордьщ катес) де осында болды гой, ез1 де, орынбасары да сырттан келш, ужыммен тш табыса алмады, - дед!. - Ой, Сэке, рахмет усынысыцызга. Мен оган кызьщпаймын. Ипт1 каз1р одан да улкен кызмет усынсацыздар да бармас ед1м. Жасым елу- ге келд1. Абыройым, кызмет!м жаман емес. Енбекакым жеткы1кт1. Адам улкен кызметке барганда, дэрежесп; кетеруд!, елмен, баскалармен та- нысуды, акшасын кебейтуд] коздейдк Менде осыньщ бэр1 бар. Атак- дэрежем жсгк]лнпт. Цысылып кел!н, Димекеце суранып ед1м. Ол к[ст кабылдап, жылы сейлесш Ж!берд1. Машинам тозып жур деп, Бэйкен Эш)мовичке барып едтм, ол к[с: жаца машина берд1. Осы ек! ага курмет тутып жатса, мен; журттьщ таныганы емес пе? Ал, проректордьщ кафе­ дра менгеруипстнен елу сомы гана артык. Мен колым бос болса, жазып, одан кеп гонарар табатын адаммын. Осыларды ойлап, мен проректор болудыц кисынын таппай отырмын. - Оньщыздыц бэр: рас, - дед; Садуакас, - б)рак, шынымды айтайын, осы усыныс Димаш Ахметовичтен шыгып ед1. Ол ю сй е солем]Ц]зд; айт­ тым. Жагдайы жаксы екен дегенге куанып калды. Оздер1 тус)нш 1стсн жатса, сол ректорына кемектссстн. Ректор коймады деп окпелемесш, - деп ед). Мен муд)р)Г] калдым. Димекецнщ оз1нен шыккан усынысты кабылдамау - ол юспп сыйламау сиякты кер!нд1. - Жарайды, онда б1рер жыл ]степ кереЙ1н, кемектесеЙ1н. Ар жагын кере жатармыз. Осымен энпме бпт1. Артынша оку министр! Ц Балахметов м е т шакырып, оку 1сш баскаратын проректор кызметтне буйрыкка кол койды. Бурын 1степ журген (Жумабеков алып келген) проректор М.Арынов мннистрлнптн аппаратына кызметке ауысты. Сейтш, мен Кулжабайга орынбасар болып келш, 1980 жылдан 1985 жылга шей1н !стсд1м. Кугжабай устамды, алып-кашпасы жок, тег; жуас, жаксы жЫт екен. Елд1н бэр1мен тш табысуга, мэселен1 акылдасып шешуге тырысады. Мен де институт ужымы мен ректор арасын жалгауга, жарастыруга кызмет егттм. Оку-тэрбие жумысымен катар институтты баскарудьщ б)ркатар М1ндеттер1н коса аткарып журд!м. Кулжабай сенед), тапсырады. Сен1мд1 актау ез алдына, бэр!М13 б1рнш, туган институтымыздыц тыныштыгына, 100

Ом[р тагылымдары абыройына, еркендеу1не кызмет етсек, нспзп максаттыц ез1 сол гой. ЦазПИ-дщ азаматтарына ризамын. Бэр1 маган келедк мэселен! мен1мен акылдасады, менщ айтканымнан шьщпайды, абыройы ректорга тиссый. Б:рен-саран рен)шпен келген адамдар болса, рен1Ш1н басып, шаруасын б:т]р1и, «дыбыстарьщ шыкпасын, сыртка 01р энггме шьщса, менен керед], мен 1С1Стт отыр дсйд!» деп Ж1берем. Шынында да, ректорльщ кызмет босаган кезде есшс туспей, жаца ректорга кемектесуге ж]беруд!ц ез1 мен1ц ун1мд1 шыгармау максатын кездсген) белгш! болатын. Екеуг де сырттан кел ужымга с:цбеген алдыцгы басшыльщты еске алып, б 1реуш 1Ш1сн коюдыц, оньщ )Ш)ндс мен1тандаудьщ ез1осы ойга жстелсйчзн ед1. Б]ЗД1Ц институттын тарих факультет1нде кезшде менен бурындау окыган, бграк 0М1р)М13 осында катар еткен, алыстан сыйласатын ею кыз бар ед1. Ексу] де ужымында жугымды болган жок. Б]р1 Толыбековке баргыш, сез тасыгыш болды да, ек1нш]С) туйьщ журсе де ез ортасына сыймады. Алдьщгысы - мен1 ректор кою туралы эцпм с шьщканда: «То­ лыбеков отырган креслога Сер)к калай отырар екен» деп кулю кылган деп ест1гем. Алайда, оган мэн бергем жок. Осы ею кыз зейнет жасына жеткен кезде факультет адамдары сез шыгарып, оларды келес1 кезекте кайта сайламаудьщ жолын 1здед1. Мен муны сырттан бакылап журд4м. Б)р куш соньщ б]р! маган ксл]п, осы жагдайды айтты. Жасып калыпты. Маган б)рге ескенд[пн сальщ ет:п, куйеу1 ел!п, турмыс салмагы ез1не тускснднлн мунайып отырып эцг1мелед1. Б]р рет кайта сайлауга Ж1бсруд; 6Т1НД1. Мен: «Мен жалгыз шешетш нэрсе емес кой, ректормен, факультетз !ц ж)пттер1мсн акылдасып керсй)н», - деп шыгарып салдым. Алдыма кел­ ген адамнын е т т ш ш канагаттандыру керек болар деп, факультеттщ деканы мен беделд1, айткан соз! отечзн бгр кафедрасыныц бастыгын шакырып алдым. - Мына апаларыцды не ]стей]н деп отырсыцдар? Цайта сайлау мерз1м) келд1 гой, - деймш. - Цайта сайламаймыз, осы жылы кутыламыз, шаршатты гой б)зд1, - дсйд] олар. Мен ексуш у[тггсд1м. - Кайтесчндер жес)р эйелмен алысып. Жасы кслд]. Оз1 жуасып калыпты. Бала-шага асырап отыр гой, куйеу1 де жок. Цайта сайлауга ж)6ерщдер. Рен)штер:цд1 ашык, бетоне басып отырып айтыцдар. Сонсоц джентельменд!к жасап дауыс бер1цдер, - дейм!н тагы да. Олар ойласып кел:п, жауап беруге кегп. Ертец1не кел)п, «соцгы айтканыцыз болсын. Барлык !СТС1СН1Н бетш жыртып айтамыз да, дауыс берсмв. Цайта сайлайьщ» дест). Мен эйелд1 шакырып алып, факультет ж!Г]ттер)Н1ц р ети н барын айт­ тым. «Егер сынап айтып жатса, шыда, урыс шыгарма, ундемей кутыл. Дауыс беред), кайта сайлайды», - дед)м. Рахмет айтып ол кетт]. 101

Серж К Д Р А Б А Е В Жаздьщ бас кез1, ез1м демалыска кетпекш1 болып жатыр ед)м. Бул энг]мен! ректорга, Фридманга айтып, демалысыма жур)п кетт1м. Факультетт1ц Гылыми кецесше Кулжабай мен Фридман екеу! де барыпты. Ж!Г1ттер айтканын 1степ, элг] ойелд]ц белн жыртып, барльщ 1стегендер1н айтыпты да, 01р ауыздан дауыс бер!п, кайта сайлапты. Кайтып келген сон факультет басшылары да, элг1 эйел еч! де келш айтты. Б1рде кез!нде еврейлерге сетмс1зд1к керсетшген туста казак университет1нен куылган Александр Лазаревич Жовтист] Орталык ко­ митет б1зге кызметке Ж1берд1. Ол орыс эдебиет) кафедрасына профессор болып сайлауга тусуге тн1с болды. Фридман оны ертш маган келд!. Мен: «Царсылыгым жок. Байкауга кужаттарыцды бер де, сайлауга туе», - дед]м. Оз1м Гылыми кецесте бола алмайтынымды, демалыска кететш1мд! айт­ тым. Бул да жаз кез] болатын. Ректор оз) эдетте студенттерд: кабылдаудан кей]н баратын да, демалыска м е т ертерек Ж1берш алатын. Жовтис: «С13 болмасаныз, сайлауга туспейм1н. С 13Д1Н колдауьщыз да, даусьщыз да ке­ рек», - деп ашьщ айтты. Бурыннан таныетыгы болатын, б1рге Рига тещз жагалауында демалганымыз да бар едг Соны пайдаланып эр) Фридман - мен)н эр!птес1м, сол ерип кеп турганын малданып батыл сейлсст). Фрид­ ман: «Онда сайлауды кузге калдырайьщ», - дед г Мен карсы болмадым. Ею-уш ай кутт! де, кузде аман-есен байкаудан о п !. Менщ колдауым болган сон Еылыми кецес те оган сен1м корсетт). Институт кызметкерлер1мен с!н1с;п 1стеген бул сиякты шаруалар б1рсыпыра. Ж]г1ггерд1н кай-кайсысы болса да ынтымактан шыккан емес. Айтканды ею етпейт)н. Тек нускау бермей, д1кшдемей, кел!С1п. тус1н)с)п 1стессен болганы. Ол тустагы КазПИ-де мундай азаматтар мол ед1. Фа­ культет пен кафедра басшылары да, катардагы мугал1мдер де кеп-т1. Ш.Омашев, В.Ф.Власюк, О.Сейтжанов, Е.Ф.Рубилина, Х.Эбдрахманов, О.Ом1рзаков, А.Эбшкаев, Е.Цалиев, В.П.Бредихина, Ц.Бактыбаев, О.Накысбеков, К.Айдаров, Н.Молдагулов, М. Каляев, Х.Маданов, ЦШ улембаев, Н.Шамшатов, Г.А.Уманов, П.Момынов, К-Мамытбеков - бэр1 де сезше берж, м!нез) туракты, 1с:не пысык азаматтар болатын. Кайран ЦазПИ ж тттер ь ай ! Айтканымды ек1 етпей-ак 1стест1. Солармен кызметтес болган кундер1мд1 сагынамын. 1977 жылы мен Казакстан педагогтары когамы деп аталатын когамдьщ уйымга басшы боп сайландым. Содан 3-4 жыл бурын жастар мен бала- лар арасындагы оку-тэрбие жумысын жаксартуга кемектесу максатымен курылган бул когам одактьщ республикалардыц бэр1нде уйымдаскан. Когамныц алгашкы басшысы Мэлш Габдуллин болган. Мэлнс кайтыс болганнан кеЙ1н, туракты кызметкерлер! (республикада ек!-ак адам, об- лыстарда ешк!м болмайтын) аз когам жумысы берекес1здене бастады. Оку министрл)Г] басшылыгы мен Орталык комитспзн гылым жэне оку орындары бол1М!Н]ц адамдары когамдьщ уйым жумысын журызечн б:р беделд! адам 1здеп, оныц уст!не Мэлш сиякты КСРО Педагогикальщ 102

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы гылымдар академиясыньщ мушес] болса деп уйгарыпты. Осы максатпен м е т айналдырып кер1п ед1, мен кенбед1м. )974 жылы ЦазПИ-ге усынып барып, тэлкек еткеннен кейш мен)ц Орталык комитетке де, министрлжке де сен!м!м жогалган ед). Содан бер1 ешкайсысыньщ е с т н ашпаган бола- тынмын. Мен: сол кезде министр болып келген Ц.Балахметов те, Орталык комитет бел1м: мецгеруннсшщ орынбасары С.М.Яренская да шакырып корд], бармадым. Телефонмен айткан усыныстарын кабылдамадым. Со- лардан кей:н Орталык комитеттщ бел1м мецгеру[П1С1 Санжар Жандосов ез1 телефон согып, келш кету:мд1 сурады. Мен: - Жай ма? - деп сурадым. Ол айта коймады. -Кер1сеЙ1к, акылдасатын шаруа бар. Кептен кор!скем:з жок, амандьщ- саулык б]Л)сеЙ1к, - дед1 кул1п Санжар. Бурыннан бшет1н ед!м. Атакты революционер Ораз Жандосовтыц ба- ласы гой. Окес1 усталган соц жер ауып, жет1мд1к кер1п ескен, карапайым, чиновникпп жок Ж1Г1Т болатын. Экес) ацталган соц партия жумысына катыса бастаган. - Барайын, б]рак педагогикальщ когам жайында болса, оган бармай- мын. Орталык комитеттгц усынган кызмечзне рахмет, - дед1м с[рес!п мен де. Санжар кулш: - Келсейш], сейлесешк, - дед1 де койды. Санжармен оны-муны айтысып узак отырдык. Ол б1рден усынысын айтпады. Уакыттыц, заманньщ тез езгерш жатканын, оз!н1ц балалык шагы, керген ауыртпалыктары жайын б1раз эцпмелед1. «Сендер 613 коргенд! керген жоксыцдар гой» деп, мен)ц балалык шагым жайында сурастырды. Орталык комитетте ютеудщ киындыгын еске алды. - Сенен несш жасырайын, бул жерде демократия Т1ПТ1 жок десе де болады. Нэр] жогарыда шенплед). Б13 солардыц айтканын 1ске асырып, кагаздарын дайындаушымыз. Кейде усыныстар айткан боламыз, оныц кепшшш! кабыл алынбайды. Сондьщтан сен екпелеме. Сенщ окнецд] мен тус1нем1н. Жеке басшыларга екпелеп, партияга кемектеспеймп бе? Оеындай эцг1мелермен узак отырганнан кеЙ1н гана ол м е т когамга баруга упггей бастады. - Одактас республикаларда ез1ц сиякты Педакадемияныц мушелер1 баскарып отыр. Когам жумысын жаксартуга, улкен когамдык уйымга айналдыруга болады. Ук)меттен акша сурап жаткан жокпыз. Когамныц ез каражаты оз!не жегед[. Мен КОНД1М. Санжардыц дипломатиясына, адамгерш1л1г!не, эцг1мен1 б1рден бастамай, узак сейлссш барып, аягын гана соган лрегенгне риза болып, соныц кец1Л1 унпн кенд1м. Ертец1не ол оку министрлплищ залына когам баскармасыныц мушелер!н жинап, мен! сайлатты. 103

Серж К ,И РА БА ЕВ Педагогикальщ когам жумысымен танысып керд1м. Ею-ак адам штаты бар екен. Б1р1 - когам баскармасы торагасыньщ орынбасары, ек1нш1С1 - бухгалтер!. Оньщ каражаты ек1 саладан куралады. Б)рг - когамныц ужымдык мушелерг Мектеп, бала тэрбиес!, оку-агарту сала- сына ыждаЬатты уйымдар когамга муше боп ечтн, кеп акша аударады екен. Олардыц 1Ш1нде колхоз, совхоздар, енд1р:с орындары, оку-агарту мекемелер:, т.б. бар. Ал, жеке мушелер де солардыц 1нннен тартыла- ды екен. Олардыц кепшннп - мугал1мдер, балаларга катысы бар баска мекемелсрд)н кызметкерлер]. Когамныц эр облыста, ауданда, мектептер мен оку бел]мдер; касында акша жинап, муше тартатын екшдер1 бар екен. Олардыц жумыс 1стеу1 де эртурл1. Б1реулер1 акшаны кеп жинап, муше тартуды кеб)рек уйымдастырса, б^рсулсрннц жумысы саябырлау. Дегенмен когамга б]рталай акша жинакталган. Ойлана, акылдаса келе когам жумысын кетеруге 6)раз шаралар колдандьщ. Ец алдымен, когамныц мушелерш кебейтуд1 колга алдык. Эс1ресе, ужымдык мушелерд; кобфек тартуга тырыстык. Олар акшаны мол телейд1. Ужым мушелернпц бэр1н:ц балалары бар, олардыц бас- шыларын кенд1рсе болганы. Осыны айтып, облыстык оку бел 1мдер) мен облыстык партия комитеттер1не ет)Н)ш жасадык. Оз ек1лдер1М13д1 жект)к. У кш ег акша телеп жаткан жок, ез акшамыздыц есебшен штат- ты кебейту, облыстарда кызмет 1стсйпн штаттагы адамдарды кабылдау жагын ойластырдык. Бул - 01р киын шаруа екен. Каржы министрл1г) штат кебейтуге кене бермейд1. Оз акшацды есептеп жумсауга итермелейд1. Соны ескере отырып, таныс адамдар аркылы кимылдауга тура келд1. Эр облыска ек) адамнан (19 облыс уш!н 38 адам), Орталык кецес аппаратына 5 адам - барлыгы 43 адамныц штаттык кестесш жаеап алып, Министр­ лер Кецесшщ терагасы Бэйкен Эпнмовке бардым. Бэйекенд] бурыннан б1лу:н: ем. Б)рак жай телефонды кетере бермейд1, К Балахметовке барып отырып, руксат сурап, соныц т1келей сейлесет!н телефонымен хабарлас- тым. Ол юс! б1рден кел!сш, кел деген уакытын айтты. Бэйекец кагазды карап, «акша 0здер1цд]к: гой» деп сурады. Сонсон Каржы министрше бурыштама сокты. Каржы министр! Рымбек Смакулы БайсеЙ1тов те бш елн адамым. Бэйекец бурыштамасы б!реуд)ц колына тусш , терю шеш1м алып кетпес уннн, оньщ да алдын алу керек болды. Алдыцгы жолмен оган да телефон соктым. —Келе гой, Сершжан, - дед1 ол да. Бэйекеце берген кагаздыц б1р данасын ала баргам. Ана катаз э.'п кел!п тусе коймаган екен. Оз1м апарган кагазды тастап, оныц кел1с:мш алып кет11М. Аз кунде сураган штатымыз бек;п келд). Енд1 облыстык уйымдарды курып, колынан !С келетш адамдармен ныгайтумен шугылдандык. Кызметке алынатын адамдарды оку бел1мдер1 карап, б1зге усыныс ж)берсд]. Б1з эцг1мелест бскпем]з. Осы жолмен облыстык 104

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы уйымдарды курып алдык. Орталык аппаратты ныгайтып, облыстарга 1ссапарга кЫ ж]бер:п, кемектес1п туруга мумк1нд1к алдык. Б1раз шараларды 1ске асырып алган сон когамныц кезект1 съез1н етюзуге дайындалдьщ. Бурын да б1р-ек: съезд етюзген екен. Облыс- тардан азын-аулак делегаттар шакырып, оку мииисгрл)[1Н1ц залында еткен екен. Мен съезд делегаттарыныц курам ын жаксарту, беделI улкен оку-агарту жуйес1)пн кайраткерлер1не коса, б]зге ужымдык муше боп кемектес![[ журген колхоз, совхоз, онд]р4с басшыларын да съезге делегат ел п ж[беруд) уйымдастырдым. Съезд1 жацада гана ашылган М.Оуезов атындагы академияльщ казак театрыньщ улкен залында етюздш. Жанадан салынып б]ткен театр уйш жалга беруге руксат жок екен. Театрдыц бас режиссер: Эзербайжан Мэмбетов менщ коныпмд! кимай руксат етт1. Де­ легаттар жаца театрды кер1п, ]нг!н аралап, кец залын кызыктап риза бо- лысты. Одактас республикалардын педагогикальщ когамдарынан к1С]лер шакырдьщ. Олар да мэз болысып, осылай катынасып турудьщ жолдарын кецейтуге уэделестг Съезге Орталык комитетт1ц бел1м басшылары,Оку, Жогары жэне арнаулы орта мектеп министрлер1 мен профессионалды бш1м беру комитетщщ терагасы катысып, сез сейлед1. Республиканьщ ен тацдаулы мугал1мдер1 (КСРО халык мугал:мдер1, Шыгыс Казакстандагы Боран мектеб1Н]н атакты директоры Кумаш Нургалиев, Атыраудан К.Айткалиев, Оскеменнен Канина Бугыбаева, Сониалиечзк Ецбек Ер1 К.Обсаматов) мен халык агарту кызметкерлер!н, енд!р)с пен ауыл шаруашылыгы мекемелер1нен келген адамдарды сейлетт1к. Уз1Л)с кеннде делегаттарды автобустармен алып барып, когамныц есебшен «Алматы» конакуйшщ мейрамханасынан уйымдаскан турде туею ас берд1к. Съезд)и соцындагы пленумда жаца президиум курдык. Оган жогары- да аталган уш миниетрд1ц (ею министр мен б]р комитет) орынбасарла- рын (О.Канапин, К.Нэр1баев (кеЙ1н А.Икенов), П.Самойленко) юрпздж. Олар сол министрлжтер жуйес)нде когамныц жумысына кемектесу мшдеттерш мойнына алды. Когам баекармасыныц президиумын айына б1р рет етк1зуге кел1ст1к. Алты айда б1р пленум жиналып турды. Прези­ диум ез жоспары бойынша мэселелер талкылап, облыстык уйымдардыц есенгерщ тындады. Педагогикальщ когам ел есептесетш улкен уйымга айналды. Рес- публикада еткен мугал1мдер съез!нде президиумда отырып, сез сей- лед1м. Мэскеуде еткен одактьщ мугал1мдер съез1не катыстым. Съезд кундершде марапатталгандардьщ 1нпнде Ецбек Кызыл Ту орденш алдым. Б]ркатар республикалар (Ресей, Грузия, Литва, Озбекстан, Эз1рбайжан) когамдарыньщ съездерше конак боп бардым. Ол кезде КСРО оку министрлн! мезпл-мезпл педагогикальщ окулар етюзетш. Оныц корытынды мэжш1стер1 кейде Мэскеуде, кейде республикалар астана- 105

Серж К ,И РА БА ЕВ ларында етет:н. Оларга одактык министрден бастап, республикалар министрлер1 - бэр1 катысатын. Солардыц да б:рачына (Мэскеу, Украина, Армения) катысуга мумк1нд1к алдым. Когамдык уйымдар жумысы, непзшен, оньщ басында отырган адам- дар кы зметтщ белсенд:л:г)мен ем1р суред: гой. Осылай уйымдасып, оку агарту жуйесшде улкен жумыс аткарып жаткан когам 1985 жылдан бастап, мен!н ез ершммен кету1ме байланысты ом:р суруш элсзрет:::, 90 жылдардьщ басына карай жумысын токтатты. Ал менщ когамнан ез ерк1ммен кету1м КазПИ-дег) проректорльщ кызмепмнен ез ерк1ммен кету1ммен члкелсй байланысты шешшд1. КазПИ-ге мен 1980 жылдьщ куз1нде проректор болып барып, 1985 жылдьщ басына шейш :стед]м. Жумысымыз жаман болган жок, институт абыройы да жогары болды. Ректорлар ортасында жи1 боламын, проректор деп карамайды, жасымды, атагымды сыйлайтын болар, бэр: де курметпен карайды. Кейде Кулжабай болмай калган кезде ректорлар кенес1нде сейлейм1н. Ом!рбек Жолдасбековпен осы кецесте танысып, кей:н дос боп кеттж. Адам танитын, сыйлай бш етщ жаны жомарт ж :пт ед:. Ол тшт1 мен катыспаган б:р жиында осындай проректорлар 1здеп табу керектпш эн!1ме е ппт]. Жогаргы жэне орта бппм министрл!Г1 де, оку министрлйт де б1збен ссен:есет:н. Б:р жылы сурет-графика факулыет:н:н б:р студент! жазгы практика кез1нде суга кет1п кайтыс болды. Шарын бойыньщ табигатын, ондагы кум тауларды суретке тус1руге т т с екен. Бала ез тобынан б!р кун бурын кет1п, суга тускен де, толкын агызып алып кеткен. Осы энпме жогарыга же)1п, тексерш оку министрл)Г] бэр:м:чд: коллегияга шакырды. Факуль­ тет деканы В.Ф.Власюкт1 орнынан алу, оку жумысын баскаратын маган се п с беру сиякты шаралар белплепп. Коллегия каулыеыньщ жобасымен таныстык. Акталу да киын. Б:рак сылтау етерл1к сацылаулар бар екен. Баланыц топка косылмай ез бет: мен кету! жэне оньщ практикага бара- тын балалардьщ т!3]М1нде болмай шыгуы б1зге сылтау болды. Бэр] б:зд] к:нэлап сейлеп болганнан кей:н, мен сез алып, шын жагдайды айттым — факультеттщ оку-тэрбие жумысындагы орнын, деканньщ аткарып журген орасан уйымдастырушылык кь:змс[:н тшге тиек етт:м. «Адамды жазалауды максат тутпау керек, болган 1СТ1Н жагдайын егжей-тегжейл1 тексеру кажет», - деп Власюкт! актай сейлед:м. Оз1м женшде ештеце айткам жок. Елд1н бэр) ундемей калды. Министр Кажыахмет Балахметов те темен карап ойланып отырганын байкадым. Б:р кезде ол басын кетер:н жинактады да, б:зге усынылган жазалау шараларын кабылдамайтынын айтты. Власюкке сеп с берш, орнында калдырды. Мен женшде сез болган жок. Рахмет Цажекене, сез тындай, тус1не бшген! упнн, мен: сыйлаганы ушш! Коллегиядан шыгып бара жатканда Власюк маган бурылып: - Серж Смайылович, калай батыл сейлед:н:з. Батыр екенс:з гой, - дед:. Озшше риза болгандыгы шыгар. 106

Омчр тагылымдары Остчп жургенде, Балахметов екеумчздчц арамыздан кара мысьщ жугчрчп еттч. Оку министрчнчц жогаргы мектеп женшдегч орынбасары Ленинчнл Рустемов болатын. Ол Талдыкорган пединститутында ректор, кейчн Орталык Комитеттщ гылым жэне оку орындары бел:м: мецгеругн!с1н!н орынбасары болган, чекер, талантты жчгчт едч. Менчмен тчкелей бай- ланысып, кеп нэрсенч бчрге шешетчнбчз. Жаца ашылатын бол]мдерд!н оку жоспарын акылдасатын. Оньщ тусында бчраз ннституттарда фило­ логия мамандыктары ашылды. Таза казак филологиясын ашудыц рет] жок жерлерде «орыс тчлч мен эдебиет!», «Казак тчлч мен эдебиет!» етчп ек: мамандьщты б:р!кт!р!п, кейде оган казак мсктептсрщде орыс тчлч мамандыгын, орыс мекчептер! иде казак тип мамандыгын беру сиякты белчмдерд) косатынбыз. Олардьщ оку жоспарын жасауга да мен: катыстыратын. Сол Лениннпл бчр кунч кезектч эцгчмеден сон бчр кчсчнчц аты-женчн айтып (умыттым) КазПИ-ге, орыс тчл: кафедрасына кызметке орналастыруымды сурады. «Кажекснячн тапсырмасы ед1», - дедч. Мен: «Ол кчсчге хабарлас, маган келсчн», - дедчм. Ертецчне бчр эйел келчп кчрдч. Сезге догалдау, мчнезч кырсыктау, адаммен сейлесе бчлмейтчн кчсч сиякты керчндч. Мен сыпайы сейлесчп, «кафедрага тапсырайын. Сабак берчп керчцчз. Соныц корытындысьчна карап, байкаудан еткчзейчк» дедчм. Ол кезде жогаргы мектепке кызметке орналастырудыц жолы осы гана болатын. Буйрьщпен еткчзу деген бол- майтын. Элгч эйел сабак беруден ат-тонын ала кашты. «Ойбай-ау, чстейтчн кызметчцчздчц езч - сабак беру гой. Соны бчр рет чстеп керчцчз. Корытындысын езчмчз шыгарамыз. Байкаудан еткчзуге усынамыз» деймчн. Тусчнбейдч жэне конбейдч. Кетчп бара жатып, «бэрчбчр мен счздерге кызметке келемчн» деп коркытады. Эрч тчлчнчц учнын маган туйреп тигчзедч. Мен Ленинчнчлге телефон соктым. Болган окиганы айттым. Ол Кажекеце жеткчзчптч. Кажекец маган ренжчп калганын байкатады. Тагы: «Оган менчц орным керек кой» деп калады. Бул эцгчме маган жеттч. Оныц шет жагасын бурын да естчп жургем. «Бчр кезде ректорлыкка жчбермеген Конаев кейчн муны неге прорек­ тор койгызды, бчртщдеп министр койгысы кеп журген болар» деушч ееекшчлер Балахметовтч айналдырып жургенч кулагыма члчнген. Мен есек-аяцга мэн бермейтчн, егер ондай шыга калса, авторына тчке айтып басып тастауга тьчрьчсатын адаммын. Сондай есекке еенчп журген адамдарга ызам да келедч. Оку-агарту жуйесчн бчлетчн, мэселенч байыппен карап шешетчн, кчшчпейчл, сауатты жаксы министр деп мактап журген (осылай деп эр жерде айтып та журдчм) Балахметовтщ мына сезч жаныма тичп кеттч. Мен озчне тчкелей барып айттым. «Кеше менч ректор коям деп алдап, ез адамдарын тауып алганда, чшчнде болган счздчц калай жаца есекке сенетчнчцчзге кайранмын. Анау эйел институтта кызмет четей 107

Серж К ,И РА БА ЕВ платын адам емес. Адаммен адамша сейлесе алмайды. Осындай адам­ дарды калай тыцпалайсыздар? Ол келш маган айткан дерею сездер1 уннн кенпр!м сураеын. Эйтпесе, мен оны КазПИ-дш манынан журпзбейм1н. Проректорльщтан кетсем де, Гылыми кецес мушелер1не сез1м етед:», - дед1м. Мен сыйласып, кел:с1п. эдшд1кпен мэселе шешуге келгенде, К1ммен болса да <стесе алатын адаммын. Демократлыгым да жетед1. Ал, б1реу зорльщ жасагысы келсе, куштесе, оган кенбейттн!м тагы бар. Осы жагын да ескертт!м. Негтз) адал Ж1Г1Т кой, Цажыахмет унс13 тыцдады да, карсы дау айткан жок. Мен бастырмалата сейлеген соц, айткан сезш айт- падым деп танып та кете алмады. Эйел ж етн д е де шепнмд] ештеце айтпа- ды. Сонымен сырттай тус]н]скендей болып, 1штей дурдараздау тарастык. 1984 жылдыц аяк кез1нде б1р кун1 мен! Балахметов кайта шакыртты. Сыпайы гана сейлестп, «Кеше С13Д1 проректорлыкка усынган ездер! ед1, енд1 С13Д) жумыстан босатуды сурап Орталык комитет мазамды алып жа­ тыр. С1здщ уст1Ц13ден тускен улкен б[р арыз бар дей ме, бшмейм1н, тш алсацыз, езннз арыз бер1п кеткенщ13жен болар», - дед). Мен бул эцг1мен1ц сырын б1рден тус)нбед1м. Ары з!... Кандай арыз болуы мумк1н? Мен ем1рде б1реуд1ц ала жтбш аттаган адам емеепш. Кызмет бабын пайдаланып та пайда кергем жок. Т и т б1реуден б)рдецс сурап баруга да жокпын. Со- лай тэрбиеленгем. Экем маркум: «Кольщнан келсе, тшеншшеп ешюмн1ц алдына барма. «Сураушыныц бтр бетт кара, бермеуш!н!н ею бет] кара», бермесе кец1Л1ц калады. Сыпайы сыйластыгыцнан айырылып каласыц» деупн едт. Осы м)нез)ме орай, кудай тагала жейттн нанымды ж еткЫ кп гып берд]. Оз1м де, эйел1м де гылым докторымыз, ецбекакымыз ез1м1зге молынан жетед!. Оньщ устш е мен гонорар табам. Кейшп жылдары Элия да ютаптарын шыгарып, каламакы ала бастады. Осыны ойлап оты­ рып, «Мен мэн-жагдайды барлайын. Оган дейш арыз жазбаймын. Егер асыксацыздар, к!нэмд! керсет)п, буйрык бер1п босата бершпдер», - деп кептм. Бурын ез адалдыгыма сешп, жан-жагыма карап кермеппш. Енд] карасам, мен1 эр жактан кел1п, тексер1ске ала бастапты. Ы;р кун1 институттыц мен баскаратын оку 1стер1н тексеруге комиссия келдк Педагогикальщ когамга да К1сыер барыпты. «Жазушы» баспасыныц ж]Г1ттер] шьщкан ютаптарым мен алган гонорарларымды тексер1п жатканын хабарлады. Институттыц парткомы шакырып, маган 1970 жыл Жазушылар одагы берген саяжайдыц белшу жагдайы мен зацдылыгын дэлелдеп тус:н1к жазып беру1мд! сурады. Меш айналдыра бастаганы тус)Н1ктт болды. Мэселенщ мэн-жайын туе;ну уш1н мен басшыльщка шыгуга мэжбур болдым. Алдымен Садуакас Тем1рбековке бардым. Мен] б)р кезде шакырып, Конаевтьщ сэлем)н айтып, проректор койгызган сол екен! естерпцзде шыгар, содан бер1 сыйлай карайтын сиякты кер)непн. Бастьщтардыц ьщгайына карай ише берет!н номенклатураныц заманы гой, мен! Конаев 108

Ом)р тагылымдары койгызганнан кеЙ1н, С1рэ, сол кЫ дурыс карайды деп ойлайтын бо- луы да керек. Осы тусппкпен жури;, академияныц б1р сайлауында мен1 етк!зуд! усынганын, Цонаевпен келюкенш айтып куанткань; да бар. Б1рак ол баскаша шешшш кеткен. Ал, буг1н барсам, бурынгыдай емес, тшт] салкындап калыпты. Сезд1 мен бастадым: - Сэке, осы менщ айналамда толган комиссия жумыс ]степ, менщ катысым бар жерлерд!ц бэр1н тексерш жатканга уксайды. Осы менен не 1здеп жатырсыздар? Мен мейл)нте таза адаммын. 1шкен1м, жегенгм жок. Институтта ж у р т не 0!р танысымды, туысымды жумыска орналасты- рып, б]реу1Н1ц баласын тус1р1п кергем жок. Оз кункерЫм ез1ме жетед). Б1р отбасында ею галымбыз. Табысымыз жаксы. Оныц уст4не мен1ц го- норарым да бар. Алган акшама партия жарнасын толык телейм1н. Мен ом1р1мде кия басып, зац аттаган, торт!п бузатын шаруага жакындаган адам емеспш. - Секе, С1здщ ондай М1нсз!ц1зден менщ де хабарым бар. Мен шыным- ды айтайын ба? Айтсам, ез1Ц13 арыз бер:п, проректорльщтан кет1ц:з. Сон­ да бэр1 басылады. Мэселе С1зд:ц кызмстпцзгс байланысты болып отыр, - дед1 агынан жарылып. - Ойбай-ау, проректорлыкка мен суранып келгем жок. Цонаев айтты деп, койгызган оз!н;з сдщ п гой. Менгц бул кызметке жабысып калган ештецем жок. М он проректорльщ кетермейд1, кайта оны кетер1п журген - мен. Керек болса, бугш де тастап кетуге эз1рм1н. Бул сезге ол куанып кеч!. - Олай болса, осыны Казыбаевка юрш айтьщыз. Керек болса, каз1р мен ол юс1ге косып береЙ1н. Кэюмжан Казыбаев - журналист ж!Г1т. Сыпайы сыйластыгымыз бола­ тын. КазТАГ-та директор болып журш, Орталык комитетке хатшылыкка ауыскан. Жиналыстарда б1р-ек) рет к ер гетм бар. Арнайы барган емеспш. Бастыктарды жагалап журмейт1н басым шаруам болмаган соц, боска мазалаудыц ретш таппагам. Садуакас Кэк1мжанныц телефонын алды да, трубканы маган устата салды. - Кэке, саламатсыз ба, мен Серж Цирабаев кой. С1зге б)р-ею минутка К1р]п шьщсам деп ед1м. - Кайда турсыз? - Осында. - Онда, келе койыцыз. Кэюмжанга да жогаргы оцг!мелерд) айттым. - Мэселен1ц мэн-жайын Садуакастан ест]Д]м. Егер шаруа менщ кызмелме Т1релн1 турса, кетуге дайынмын. Сетпц кызмет [стегстнд] унатпай, айнала тексер]спен коршап жатканда, кандай береке болады? Тек алда кезект! демалысым бар ед{, соны алып келш, жаца жылдан кейш кетейш, - дед!м. 109

Серж К Д Р А Б А Е В Ол оган ксл]сп. - С 13Д1Ц атак-дэрежец]з жетед1. Абыройьщыз да бар. Осы б1р есек- аяны кеп, абыройсыз кызметт1 цайтес:з, - деп жубаткан болды. Тек м е т арызбен таныстырып, соган тус!Н)к жазып беруд1 сурады. Онда пэлендей дэлслд! К1нэ жок екен. Жалпылама сез. Мен)н прорекюрлыкка баруымды Имашевпен байланыстырыпты. Имашевт1н оган цатысы болмаганын Крнаевтан бастап бэр1 б1лед1. Институтты ез! бнлеп тестейд) эр) Педагогикалык когамды баскарады дейд]. К1таптарын кайта-кайта бастырып, б:рнеше рет гонорар тапкан, б)р жазганын кайта бастырганда да толык ставка алган, колхоздын алма багынан саяжайга зансыз жер алган. Уш рет зансыз машина алган, т.б. Менертен1нс-актус)П1кжазыпапарыпбсрд]М.Проректорлыккабаруга, Педагогикалык когам кснес[н)н терагасы болуга Орталык комитеттщ ез! куштар болганын, ол жерлерде кызмет бабын пайдаланбаганымды жаз- дым. Б;р кгтабымды, не К1тапка К1рген макалаларымды екшын кайтара бастырып, ек) рет каламакы алу факис1н:ц болмаганын («Жазушы» ба- спасы да осылай деп жазып б е р п т ), саяжайды Жазушылар одагыньщ тералка мушес: болып жур!п алганымды, бул жерд1 одакка Конаев пен Бейсебаевтыц (Министрлер кенес!н1н терагасы) ездср: белгенш керсет- Т1м. У ш рет машина алдым. Б1рш - сауда министр! М.Иванов, екшш1сш - Министрлер кецес) терагасынын орынбасары С.Жиенбаев, уш!нш!С1н - Министрлер кенесйпц терагасы Б.Эш1мов бергенш, институтка бел1п машина кезег)нде тургандарга зияным тимеген1н айттым. Осыны айтканымда, Тем1рбеков: «С 4зд;н бастыктарды жагалап, уш рет машина сурап алуьщыздын ез: зансыз. Эр! кызмет бабын пайдалангандьщ. Ел б1р де машина ала алмай жур», - деп кшэлаган. Б1рак мен одан улкен кунэ тапкам жок. Эр ретте машинаны 8-10 жыл м1н1п, айырбастагам. Еск1 машинамды дукен аркылы етк)згем. Ы:рак бул арызды тексеру аягына жетпей токтады. Туснпк те керек болмай калды. Бэр] менщ ез ерюммен кету1ммен байланысты шеннлд). Мэселен1н анык-каныгы ксй:н Конаев кызмет!нен кеткен кезде ашыл- ды. Бэр: Бекежановтьщ уйымдастыруымен болган нэрсе боп шыкты. Оньщ ез! уйымдастырган арызга Конаевка «Кызметшен босатылсын» деген бурыштама койдырып, Казыбаевка да, Тем1рбековке де лкелей нускау берген1 бе.гнлл! болды. Балахметовт1ц айтуымен мен арыз жаза коймаган сон, менщ кызмепмнен б1р нэрсе табу уш1н жаппай тексер!с жург!зе бастаган. Менщ Тем1рбеков пен Казыбаевка баруымнан кеЙ1н бэр1 де токтады. Мен демалысыма кетг;м. Кетерде болган жайды рек- торым Кулжабай Касымовка айттым. Ол да хабары бар адам сиякты кершдг Бекежановпен жерлес болатын. Сол жылдьщ бас кезшде кыста мен Мухамеджан Каратаевпен б)рге «Алматы» шипажайында демалып жаттым. Екеум1з де жалгызбыз. Б:рге кыдырамыз. Жатын белмелер!м13 да катар. Н)р кун! кешк! шайдан кеЙ1н 110

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы вестюбльде диванда эцпмелес1п отыр ед1к, б:р акын ж;;тг келдь Танимыз. Амандастыц. Содан сон Мухацда шаруасы барын айтып, оны белмесше алып кетт1. КеЙ1н 61ЛД1М, штабы шыгып, соны Мемлекетпк сыйлыкка усынудьщ камында жур екен. К1табына Габит М ус1репов алгы сез жазып- ты. Мухана газетке рецензия жаздыруды сейлескен. Шынын айтканда, муныц екеуг де ештеце жазбаган. Кол койган. М ухац дайын рецензияга кол койганын ез! айтты. Оныц экеп берген К1табын керсетт). Мен1ц кецппме келген1 - М ухац муше болып саналатын Мемлекетпк сыйлык комиссиясына мен де мушемш. Ол неге маган да б1р К1табын бергп, алдай салмайды, - деген ой болды. Керейш эуселесш, менс13 ет1п керсш! Мемлекетт!к сыйлык комиссиясыныц отырысына жиналганда, мен!н бул екпем эл: де тарамаган ед1. Оны мен менс1нбеу, кезге шмеу деп уцтым. Габит пен Мухамеджанга арка суйеген акынныц оркек:рект)г; намысы- ма тид1. Содан сол акынныц кандидатурасы талкыланган кезде б1р1нш1 боп сейлеп, карсы шыктым. Карсы болуга сылтау да жеткш1кт1 ед:. Жастардыц, эс1ресе, акындардыц 1Ш1П, эрцэрсеге урынып журег)н эдет) гой. Сол акын да шпп кел)п, 031шц егей кызына кол салып, усталып сотталган, партиядан, Жазушылар одагынан шыккан. Б1р-ек1 жылдан кеЙ1н кайтып келген оны журт акталып келд1ге жорыды. Жазушылар одагы мушелжкс алды. Партиялыгы калпына келдг Арнаулы жобамен салгызып, улкен басшыльщ белген уйден терт болмел; уй алды, «Вол- га» машинасын М!нд1. Акынныц Бекежановтыц туысы ек ен д т, оныц «акталуын» соныц уйымдастырганы, бэр1 де зацсыз жасалганы Бе- кежанов усталган кезде газеттерде жазылды. Тшт) ол босанып келсе де, сотталган, лагерьдег! адамдардыц т1з1м)нде саналган. Ол кезде бул жагдайларды б4з бшмсймЬ. Б1рак мен оныц елд1ц бэр1 б!лет1н сотталуы жагдайын тшге тиек етт1м. Соныц алдында гана Л .И.Брежнев мемлекетпк сыйлыктардыц саяси бет: аньщ емес, моральдык бейнес! к)р адамдарга бсрыспш н сынап айтканын ест)гем. Ол энммен! б)р сойлес!п отырганда С.Имашев айткан. Осыны еске сала отырып, мен: «Осы акынга калай сыйлык берсм!з? Ол канша рет акталса да, партияга, Жазушылар одагына юрсе де, оныц 1С1С1Сн 1С1 ем1рбаяныныц кара дагы болып калмай ма?» , - деп сейлеп, соны колдаган ек! агама (Габит пен Мухамеджанга) тик'пм. «Не беттер1цмен уялмай колдайсыздар?», - деп екеуше Т1келей сурак койдым. Меч!ц дэлелд; сез1ме ешк;м дау айта алмады. Ею колдаушысы да ундемей калды. К е т н екеу] де оган дауыс берген жок. Б]р ауыздан акын Т!31мнен шыгып калды. Осы эцпме Бекежановка жет1п, акынмен екеу1 менен кек алуды уйымдастырганы оз]нен-ез! тусш ш тг Арыз жазуга к)мдерд) тартып, катыстырганы да бу[тн маган белгш1. Сейтш, менщ намыс куган адал соз!м ез пайдама шыккан жок. Б:рак оган ек!нген де емеешн. Адалдыгыц, шыншылдыгыц уш1н куйсец, оган неге екшесщ! Колмен !стегенд! иьщпен кетеру керек. Сол жылы мен ез!м катысып журген когамдык 111

СерЫ К^И РА БА ЕВ кызметтерд!ц бэр1нен де тазардым. Жазушылар одагында когамдьщ непздег1 хатшы ед1м. Сол жылгы съезде одан босадым. Жазушылар съез]не делегаттардын т Ы м тд е бар ед)м - съезд кез1нде одан да тус)п калдым, б1рак съезге катыстым. Оган бурын сайланган орталык тексеру комиссиясыньщ мушес1 ретшде шакырды. Камал Смайлов барып, ондагы съезде бул ггймнен де шыгартып, Орталык сын кснссгнен де босатып кайтты. Оку министрли1 Т)л мен эдебиет саласындагы оку-эд[С1емел)к кецеслц терагалыгынан, «Казакстан мектеб1» журналыньщ редакцияльщ коллегиясыньщ мушел:г1нен босатты. Осыдан кей:н Педагогикалык когамньщ жумысынан ез ерк1ммен бас тарттым. Кезектеп съезге дайындык журш жатыр ед1, оган араласпадым, съезге де бармадым. Сей г1п, одан да кетпм. Б1рак кафедрадан кет1ру ешюмнщ ойына келген жок. Бурынгыша кафедра мецгерупнс1 болып кызмет^мд; жалгастырдым. Кезшде солардыц бэр1 партияньщ, Орталык комитеттщ атымен жа- салды гой. Мансапкорлар партияньщ атын пайдаланып, кара басыньщ камын куйтгед], айтканымен журмеген) уинн таза, адал адамдарды кудалады. Мундай жагдайдыц кайда алып бара жатканы жумбак ед). Мен]ц проректорлыкпен б1рге барлык когамдьщ М1ндеттерден тазарганда да р етш м з кеткен!м осы жагдайларды тусшгещцктен бо­ латын. Нег:зг1 кызмелм - кафедрам, устаздьщ, гылымдагы ецбег1м колымда, ез ерюмде. Бала-шагам аман. Оныц устш е Элиям намысы уннн тырысып, ерл1кке кайрайды. Оз1 де гылым жолына бер1ле енбек жаса­ ды. 1954 жылы институтты кызыл дипломмен бгпрген оны кафедрасы аспирантурага усынганмен, орын болмай, ол ез ертм ен «Казакстан» бас- пасына кызметке кеткен сдг География деген Казакстанда кешеуыдеп дамыган гылым гой. Ол кезде бул салада доктор болмайтын, жалгыз Н.И.Пальгов - муздьщты зерттейт!н галым ед]. Ол кадр дайындауга онша мэн бере койган жок. Кандидаттардыц ой де б]рсн-саран болатын. Сондьщтан КазПИ-д1ц физикальщ география кафедрасы (мецгерунпс; - гылым кандидаты, доцент Отемаганбетов Мус]л]м) кеп уакыт аспиран­ турага орын сурап ала алмай журд1. Мундай орын оларга тек 1960 жылы гана белшд1. Сол орынга Отемаганбетов Элияны шакырып, оган ез1 гылыми жетекш! болды. «Казакстан территориясыныц кецес дэу1р1ндег1 физика-географияльщ тургыдан зерттелуЬ> деген такырыпта диссертация дайындауды усынды. Гылым тарихы ол кезде тшт1 зерттелмеген сала болатын. Ондай зерттеулердщ курылымы да белг1С!здеу болды. Оныц устш е кеннкпей Отемаганбетов кайтыс болып кетп. Элия Мэскеуге, Ташкентке ба­ рып, сол салада жумыс )степ журген адамдармен танысып, акыл- кецес алуга мэжбур болды. Сейт1п ж у р т ол география гылымыныц улкен кайраткерлер) А.А.Григорьев, Д.М.Лебедев, И.П.Герасимов, Н.Г.Гвоздецкий, Э.М.Мирзаев, А.И.Соловьев, Н.Г.Фрадкин, А.А.Азатьян, З.Н.Донцова, тагы баскалардыц алдынан ет!п, кецестер]н тьщдады. 112

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы Солардыц кемег1мен еюнш! гылыми жетекннлжке ез!Н1ц институттагы устазы Н.М.Щукинаны бек!тт1р)п, жумысын аяцтады. Оны Алматыда, Ташкентте, Мэскеуде талцьшатты. КСРО Гылым академиясыньщ Гылым мен техника тарихы институты (директоры академик Б.М.Кедров) жанында география мен геология тари­ хы бойынша курылгаи Г ылыми кенесте 1967 жылы кандидаттьщ диссер­ тация коргады. К е т н мэскеугпк галымдардыц кецес1 бойынша, Казакстан физикалык географиясыныц тарихын тугастай алып карастыра бастады. Оныц зерттсу] академиялык институттыц уйлест!ру кеиес)Н)ц жоспа- рына К1рд1. «Казакстан табигатыныц зерттелу1» деген атпен 1979 жылы басылган ецбек осы улкен жумыстыц алгашкы нускасы ед1. Онымен таныскан проф. А.Н.Соловьев осыны тольщтырып, докторлык диссерта­ ция етуге акыл бердг Акыры Элия оеындай жумысты аяктап, «Казакстан табигатыныц зерттелу; жэне ондагы физика-географияльщ идеялардыц дамуы (Кене заманнан 1917 жылга дей1н)» деген такырыпта Бакуде, Эз1рбайжан Гылым академиясыньщ География институтында 1984 жылы докторлык диссертация коргады. КСРО Географиялык когамыныц съездер)нс, гылым тарихы женшдеп симпозуимдарга катысты. Сейтш, ез гылымыныц кернект1 ек1Л1 катарына кетершд1. Цазгр ол - Казакстан Улттык гылым академиясыньщ, «Экология» халыктык академиясыньщ, Жогаргы мектеп Гылым академиясыньщ академии. Улкен балам Нур Мэскеу университет] и б1Т)р:п, аспирантурада калды. Каз1р гылым докторы, профессор, Мэскеудщ белгы) шыгыс та- нушы философтарыныц б]р1. Хальщаралык жогаргы мектеп Гылым академиясыньщ, Ресейдщ элеуметт1к гылымдар академиясыньщ академии. Булар мен1ц отбасымныц рухын кетерш, ез катарымдагы орынга орньщты отырганымыздыц белг1с1ндей ед1. Сондьщтан эюмпнлжжуйенщ зорлык-зомбылыгынан жасымай етт1к. 1987 жылы алпыека толганда сол туста ауыскан жаца басшыльщтыц усынуымен арнаулы каулымен «Хальщтар достыгы» орден1н алдым. Казак КСР Министрлер Ксцеснпц терагасы Нурсултан Назарбаевтыц кабылдауында болдым. Жазушылар одагында еткен б)р кездесуде кабылдауын етш!п хат бери; ед!м, ол к!с] тез кабылдап, мен)ц аты-жен!м таные ек етн , казак мектебгнде мен]н окулыгыммен окыганын айтып, кец)Л]мд! кетерд!. «С)ЗД1 шал деп ойлау- шы ед)м, жас куЙ1Ц13де керген1ме куаныштымын», - дедк Сураганымды бер1п, риза кып ж1берд). Адам кецш! аз нэрседен пэс тартады, к1шкентай дуниеден кетершш калады. Соныц бэр)нде тек ецбегще суйенес1ц. Мен]ц жас кез;мде окульщка автор болуым, эдеби сынга арласуым мен1ц ес)м1мд1 кец тарат- ты, газет-журнал, К1тап окитын адамдарга таные етт1. Мен: т1рш1Л1кт1ц калтарысты еткелдершен де алып еткен осы ецбепм мен е\\пр суйг;шт)к рухым, адалдыгым гой деп ойлаймын. 113

Серж К Д РА Б А Е В ЖАЗУПИЛАР ОРТАСЫНДА Мен1ц Жазушылар одагыен карым-катынасты ерте бастаганым бурынгы энг1мелерден белгп Цайнекей Жармагамбетовлн кемепмен сол ортада сейлеп, баяндама^р жасап журд1м. «Эдебиет» баспасында, «Эдебиет жэне искусство» жуналында 1стед1м. Сыншы болып танылып, Жазушылар одагы мушелер1 кгарына етт1м. Казакстан жазушыларыньщ ушшш1 съезше катысып, сез (йлед1м, КСРО жазушыларыньщ II съезше бардым. Осылардьщ бэр1 бпндеп, мен1 Одак жумысына тартты. Одактьщ белсеид; мушелер!н катарына трд1м. Осыньщ б:р айгагы - 198 жылы Мэскеуде еткен Казак эдебиет! мен енер1н1н онкунд1Пне ба/ым. Онкунд1кке кеп адам катысты. Ат- тары белгЫ ага жазушыларен б)рге жастар да Т131мге Ыкт!. Б13Д1Н катарымыздан да б1рсыпыра дам барды. Онкунд]кке баратындард] Габит Мус1репов (одак баскармасыныц б:р1нш; хатшысы) ез! кабы;цды. Онкунджтщ жумыс кестес1мен, онда болатын шаралармен таныстрды. Ен басты мэселе - Мэскеудщ улкен театрында етет1н онкунджтнагнылу салтанатын кетеру, улт енер1н та- ныту, оньщ есу жолын корса- екен1н айтты. Онкунд1к - улкен мейрам гой. Соган катысу уннн кегжазушыларга эйелдер: меч баруга руксат етшгенш хабарлады. Сонсон «Улкен эйелдерге казакша киш деп тап- сырма бсрмей-ак кояйьщ. Битын жастар жагы, эйелдер:нд1 онкундж ашылатын салтанатка казаки ки1нд1р1п алып барьщдар. Казакша окалы камзол, узын сэнд1 кейлек, баынаукш1 такия киш, улкен театрды улттык ки1ммен жайнатып Ж1берей:к -дед:. Муны 613 ресми тапсырма есеб:нде тус!нд1к. Солай еттж те. Улкетеатрдьщ фоэс) сол кун) кызылды-жасылды сэнд1 казак ки1М1не толып кег. Эйелдер1М1збен барып, «Тапсырмацызды орындадьщ» дегендей, Габичн кезше кер!нд1к. Ол да риза боп калды. Онкунджке б:ч Музафа^Ол:мбасв. Аманжол Шэмкенов, Ныгмет Габдуллин жэне мен - терте;нз б:р топ боп бардык. )лр вагонньщ катар ек! купес1не орналастык. Таагымыз, журген жур:с1М1э, саяхатымыз - бэр; 01рге. Елден алып баргаказы-картамыз таусылган кезде, Мэскеуде калрч Мир (бурын Мало-мцанская деп аталатын) кешес1нде «Казак­ стан» аггы дукен болатын - (дан косымша казы-карта алып, оны жаткан КонакуЙ1М13д1Н (Киев вокзалньщ касындагы «Киевская» конакуш) ас- ханасына эйелдер барып тр тш алып журд1. Тобымызбен театрларга бардык, Мэскеу музейлершраладык, салтанатын кызьщтадык. Кейб1р жолдары б!зге ез1М1э катарл жй1ттер де косылып, тобымыз кебей1п журд1. Б:р демалыс кун1 меШереметьев музеЙ1н керу жешнде усыныс жасап ед1м - эйелдер онша^п алмай, дукен, базар аралап, шай кесе [здейтшдерш б:лд:рд]. Алм*ыда мундай тауар ете кымбат болатын. Мен)ц оларды «Останкинодкесе сатылатын кер1нед1» деп алдап алып барып, Шереметьеводан б:рк шыгарганым бар. Алдына барган соц му- 114

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы зейге трм ей кете алмады. Цыстыц кун1 гой, музей шн от жагылмаган, суык екен. Ел тонып, кайтарда бэр1М13 «Озбекстан» мейрамханасына ба­ рып, жан шакырганбыз. Онкунд)кпн улкен б1р тэл1мд1 кундер1 Жазушылар одагында етт1. Онда казак эдебиетшщ каз1рг1 жайы, онкунд1кке алып барган ютаптары талкыга туст!. Нег131нен орыс жазушылары мен сыншылары сейлеп, казак эдебиетшщ табысына, есу багытына канагаттангандык бшд1рд1. Елу1нш1 жылдардагы казак эдебиетшщ табыстары, нег)3)нен, ага жазу­ шылар ес)мдер)мен байланыеты ед1 гой. Мукан, Сэбец, Еабец, Еабекец романдарымен катар ксйшп урпактан Тахауид1ц «ЦаЬарлы кундер1», Ба- уыржан Момышулыныц эскери жазбалары, Хамит Ергалиевлц поэмала- ры женшде жылы ш трлер айтылды. Сыншылардыц ш ш ен Мухамеджан Каратаевтыц, Тем1ргали Нуртазинн1ц, менщ (Габиден Мустафин жоншдсп К1табым), Айкын Нуркатовтыц ецбектер1 жаксы бага алды. Баска шаралардан «Совет Армиясы театры нда» Бауыржан Момыш- улымен еткен кызьщты кездесуд1, сурет кермелер1н, казак театрлары алып барган спектакльдерд1ц табысты еткенш атауга болады. Ермек Серкебаев онкундш кундер] Мэскеуд1ц улкен театрында сол театр ужымымен б1рге «Севиз шаштаразысына» катысып, Фигароны ойнады. Ермект1ц кызьщты ойынын «Правда» газспн)н ез1 мактап жазды. Усак-туйсгш термей-ак кояйын, онкунд1кке дуылдап барып, дуылдап кайтканымыз е с1М1зде. Онкунд1к желтоксанныц соцгы кундер) еткен. Келес1, 1959 жылдьщ басында оныц корытындылары шыгарылды. КСРО Жогаргы Кецесшщ президумы казак эдебиет] мен онсрнпц улкен б1р тобын ордендер жэне медальдармен марапаттады. Мен «Ецбекте узд1к шьщканы уш1н» деген медаль алдым. Осы жылы Цазакстан жазушыларыныц IV съез) мен КСРО жазушы- ларыныц III свез! етт1. Соларга катыстым. Цазакстан Жазушылары съезшде Габит Мус]реповт! сынап сейлеген!м, ол к1С1ге екпем болганы, кеЙ1н табысканым жон!нде Габит Мумрепов туралы естел1Г1мде жазгам. Улкен жазушы гой, ш ш де не жатканын К1м бшс1н, 01рак сыр берген жок. М е т одактьщ съезге делегат етш сайлады, одак баскармасыныц курамына К1рпзд1. Одак баскармасыныц б1ршш1 хатшысы кызметш Габиденнен алган Габит 1962 жылы Габиденнщ езше кайтып бсрдк Габиден онда 1964 жылга деЙ1н }степ, Габитпен кайта орын ауыстырды. Сейт1п, екеут кезектес!п, ек1 реттен басшыльщка келд1. Бул туе - Жазушылар одагынын ец б]р би1кке кетерыген кезещ десе артьщ емес. Екеу1 де басшы репнде КСРО Жогаргы Кецесше депутат болды. Одан босаганы Республи­ ка Жогаргы Кецесше сайланды. Екеу1 де Ортальщ партия комитетшщ курамына к)рд1. Жогаргы басшыльщ алдында беделдер1 зор ед1. Олармен басшылардыц бэр! де есептест!. 115

Серж К ,И РА БА ЕВ Н.С.Хрущевтщ кез1нде кептеген шаруашылык министрл]ктсрш жойып, халыц шаруашылыгы кецесш курганы белгш1. Осы кезде б1раз министрл1ктер тарады да, Казак КСР Ет жэне сут шаруашылыгы министршщ уйш Еабит Жазушылар одагына сурап алган. Каз1рг1 Жазу­ шылар одагы отырган уй - сол. Еабиден кезшде Н.С.Хрущев кызметшен кетш, хальщ шаруашылыгы кенес; тарады. Министр.т1ктер уйлср!н оздер1не кайтара бастады. Б1рак Еабиден уйд! кайтаруга кенбед1. Оньщ басшыларга барып кенбей кеткен1н ест1Д1к. Сондай кундерд1ц б1р:нде мен Еабиденге келш отырып, оньщ жогаргы басшыльщтагы адамдарыньщ б1р1мен осы такырыпка сейлескеншщ куэс1 болдым. Оньщ Габиденнщ б1ршпи бастьщка кел)п кету1н сураганын байкадым. - Не мэселе жен1нде,- дед1 Еабиден. - Тагы да уй мэселем ме? Онда мен бармаймын. Мен1 кызмет1мнен алып тастацдар да, уйлер1цд1 ала бер[цдер. Оеыдан кейш оны ешюм мазалаган жок. Мше, бул - ек1 бастьщтын да беделд], табанды, принципт1 болганын керсетед). Олар псй)лдер1]йц кецд1пмен эдебиет аксакалы катарыпа кетершдк Жастарга камкор бол­ ды, кеп адамнын уй алуына комектестк Ен бастысы - эдебиетке адал кызмет етт1. Ос]ресе, Еабиден мейлшше орньщты, туракты адам ед1. Ол эдебиеттщ керкемдтк сапасы мен жазушылар катарыныц тазалыгы уш!н батыл курес журпзд1. Бул екеу!нен бурынгы одак басшыларынан мен Сэбит Мукановты да, Обд1рахим Жаймурзинд] де керд1м, 1стес болдым. Сэбен тусында мен одакка араласа бастаган кезде, жагдай ауыр ед1. Елуший жылдардьщ бас кезшдеп «Ултшылдьщ» науканы одакты да, оньщ терагасы Сэбит Мукановты да кысып тастаган. Бурынгыдай кец, шалкып журген бастьщты да, жазушыны да кере алгам жок. Кунде урыс, сег1с есттн, сум{рсЙ1[[ кел!п, бурюш отырып кайтатын. Акыры орнынан босатты. Сэбен орнына Гурьев облыстык партия комитеттнщ идеология жен:ндег1 хатшысы Обдрахим Жаймурзин келд]. Сталин тусында шыгармашылык уйымдарда партияльщ басшылык журпзу упнн комиссар ж]беру эдет1 болатын. Горькийдщ тусында Щербаков, Фадеевой тусында Поли­ карпов сынды комиссарлар болган. Ж.Шаяхметов те осы тэж1рибен1 кабылдап, Жаймурзинд1 одакка ж1берд1. Обекец акылды К1С1 ед]. Жа­ зушылар ортасында жумыс 1стеуд1ц киындыгын тез байкады. Эуелде мшдетш партияльщ принциппен адал аткарып керуге-ак умтылды, б1рак б1р жагынан, жогаргы бил!ктщ кысымы, ек!нмл' жагынан теменгшерд1ц карсылыгы, уш1нш1 жагынан зорльщпен, кушпен тацылып жаткан ултшылдьщ науканыныц сырын ацгарысымен, адал, таза, ар-абыройын былгамаган калпында суранып, когамдьщ Гылымдар академиясына кет1п калды. Сол ею ортада республика басшылыгы езгерш, олар Жазушылар одагы басшылыгын Г абиден Мустафиннщ колына берд!. 1966 жылы Жазушылар одагына Оди Шэршов келдг Ол будан бурын 116

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы Оку мичистр1н1н орынбасары, министр, Министрлер Ксцес! терагасыныц орынбасары цызметтер1н аткарган белггл: когам кайраткер; болатын. Улы Отан согысы кез1нде партизандар цатарында болган, кеЙ1н осы такыр ыпка шыгармалар жазган, Жазушылар одагына сол ецбектер1 аркылы муше болып юрген каламгер-д1. Оны одакка Ж1беруде басшылыктьщ сыл- тау еткен1 де оныц жазушылыгы. Эдидщ одакка келу1 мен оныц шын жагдайлары жен1нде, Эдидщ мунда 1стеген 1стер: жайлы мен ол юс1 туралы естел1Г1мде тольщ жазгам. Эдид1ц тусында Жазушылар одагы уйымдастыру жагынан да, материалдык жагынан да едэу1р ныгайды. Мэскеумен байланысы кушейд1, казак жазушыларыныц шыгармалары орыс тшше аударылып, одакка кецгрек танылды. Эди агаларымен де сыйлас болды, олардьщ акыл-кецесш тыцдап турды. Сонымен б1рге талапты жастарга да суйецщ. Соныц б1р1 болып мен де одак басшылыгына К1рд1м. Эдид1ц тусында еткен съезде одак- тыц президиум мушелшше етт1м. КеЙ1н президиум тарап, секретариат курылды. Мен секретариат курамына ю р т , Сын кецесш баскардым. Одактык Жазушылар одагыныц Сын кенес1не муше боп юрд1м. 1981 жылы еткен КСРО жазушыларыныц сь езтд е тексеру комиссиясыныц мушес1 болып сайландым. Осы жылдары ауысып-тутскен Одак басшыларыныц бэр1мен де кызметтес болдым. Эдиден соц одакка Энуар Э тм ж анов келд]. Бул - басшылыктьщ кездейсок шеш1м: ед). Энуар - непзшен журналист, жазушылык ецбектер] де жалац публицистикадан туратын, ел баскаратын, кеппен тш тауып сейлесетш каб1лет] жок адам болатын. Каламы унщыр журналист релнде «Литературная газетада» тшш1 болып журш кезге туст1 де, орысша б!лет1ндерд]ц заманы туып турган кездгц мумк!нд1Г)н пайдаланып кет*п. Жол Жубанд1К) ед1. Ол узак жылдар ек:нш1 хатшы бо­ лып Г абитпен, Г абиденмен, Эдимен б]рге 1стесксн, талантты акын, шебер уйымдастырушы болды. Соныц аты аталып турган жерден Энуар алга тус!п кетг1 де, Жубанныц колы ол кеткеннен к е й т гана б:ршш1 хатшы- лык кызметке жетт:. Жубаннан кей)н Олжас Сулейменов келдт Оныц келу1 де кеппц кещлшен шыга койган жок, таза Конаевтыц уйгаруымен шеш1лд1. Казакша сейлей бшмейтш, б)р казак жазушысы К1табын окымаган адам калай Казакстан жазушыларын баскармак? Ом]р бул шеш1мн1ц де эд1летс1з болганын дэлелдед1. Олжас та, одан бурын ктеген Энуар да казак жазушылары жиындарына бармайтын. Орыс жазушыларыныц сек- циясына гана катысатын. Олжаспен эмпай журетш Элжаппарга мен та- лай: «Олжаска айт. Сейлемесе де, казак жазушыларыныц жиналысына катысып тыцдасын. К:м не жазып жур, жазушылардьщ аты мен ютабы туралы эцпме кулагына С1не беред1 гой» деп айтканым ес)мде. Элжаппар «айттым, келед!» дейд1. Б1рак Олжас солай, келмеген калпында кетт1. Энуар да, Олжас та одактыц 1ШК1 Т1рш1лй )не юре алган жок. Ондай 117

Серж К ,И РА БА ЕВ ниеттер1 де болмады. КСРО Жазушылар одагыньщ хатшысы, Азия мен Африка жазушылары б;рлеспгйпн басшылары есебшде уакыпарыньщ кеб1н Мэскеуде, шетелдерде етюзд1. Тек одактьщ б1р1нш1 басшысыньщ Жогаргы кенеске депутат, партияньщ орталык комитет! не муше болу хукын пайдаланды. Жазушылар одагы басшылыгында болган осы жи) озгер)стер одактьщ пайдасына шыккан жок. Жазушьыар ортасында Ж1к, бел1нушш1к кебейд]. Энуардьщ кез1нде ек!нш1 хатшы болган 1.Есенберлин бастыгыньщ 1ШК1 шаруага араласа алмайтынын бшген сон, оны алдап койып, ез! билеп- тостед]. Елд; ж)кке белш, Конасвка есек тасумен болды. Осындай энг1мелерге, колы жеткен адамдардьщ есегше сенген Конаев одак басшыларын ауыстырумен уакытты етк131п алды. Муньщ аягы Олжастьщ Одацты ез ерюмен тастап кету:не алып келдк Горбачевт1н кайта куруыньщ КСРО кулауына жетк)зген кезшде одактьщ да берекес! кет)п, бэр)м!з де тарадьщ. Кырык жылдан астам жазушылар ортасында болып, одак жумысынын кыры мен сырына каныгу мен уш1н улкен ем1р мектеб; болганына дау жок. Бул жылдары аты белил; эдебиет классиктершен бастап, мен талай агаларыммен к тес болдым, араластым. К1С1 таныдым, ез1мд1 таныттым. Бул жайындагы бфаз эцпме Мухтар, Сэбит, Габит, Еабиден, Обу, Жубан, Мукан, Кайнекей, т.б. жазушылар жайындагы естел!ктер1мде айтылган. Оны кайталамай-ак баска б1р топ агаларымды еске алсам да жетер. Ен алгаш казактьщ мемлекепж керкем эдебиет баспасына барган кезде мен ею галекенн1н карамагында кызмет 1стед1м. Б1р1 - баспа дирек­ торы Еалым Ахмедов, б!р! - бас редактор Еали Орманов. Бурын эркилы басшылык кызметтерде болып, ысылган, тэж1рибел! баспагер Еалым Ахмедов ете байсалды, акылды адам ед:. Ол юммен кызметтес болган кундерде де, кейш де Еалекеннщ б!реуге айгайлап, ренжш, дауыс кетер1п жатканын керген де, сстйсн де емесп1н. Нен; болса да акылмен [нететш, карамагындагы адамдарга камкор бола бшетш. Эуелде аудармашы релнде танылган ол орыс тш ш деп б:ркатар керкем эдебиет К1таптарын казак тш1не аударып журд1. Л.Толстой мен А.Чеховтыц б1раз эцг1мелер1, Б.Горбатовтьщ «Багынбагандары», М.Бубенновтьщ «Кыран ушкан кула дуз», К.Фединн1н «Алау», Т.Семушкиннщ «Аласталган Алитет» атты ро­ мандары Еалекен аудармасымен тарады. КеЙ1н жасы улгайып, зейнетке шыкканнан кеЙ1н ол прозалык шыгармалар жаза бастады. Казакстанньщ Орынбордагы кезшен берг1 ем:р!Н1ц бэр1не куэ болган Еалекен ез: керген окигаларга жана кезбен карап, бага беруге тырысты. Оньщ «Жем бойын- да», «Откен жылдар», «Еск! достар», «Апаш Алаш болганда» к;таптары не]13)нсн дерек'п мэл!меттерд) мол камтыган туындылар ед]. М)нез1 жумсак, энг)меш[, керген1 кеп Еалекен узак жасаган ем:р1нде (96 жасын- да кайтыс болды) ешюмге не енбег!н, не сакалын саткан адам емес-т1. К1ммен болса да сыпайы, сыйластыкпен етт). 118

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы Цазацтьщ уздгк лирик акыны Гали мен баспага кызметке келгенде, бас редактор ед1. Сын макалалар жазып, жана кер1не бастаган меш ол жылы карсы алып, «бгз сен1 бшем1з гой, каламы жуйр1к баланыц б)р1С]ц^ деп, жумыска сынаксыз кабылдаган. М1нез1 жумсак «айналайындап» туратын. Жас акындарга ерекше камкор болатын. Жаксы елен керсе куанып, кейде колын да шапалактап, авторыньщ бетшен суЙ1п жататын. Сол туста баспага жш кел!п журепн Куандык Шангытбаев пен Сырбай Мэуленовт] кабиненне К1рг131п алып, жаца олецдер)н окытып, мэз бо­ лып отырганын талай кергенб13. «Цудайдыц ез1 колымен калап кеткен- дей» деп, Сырбайдыц уйкастарынын бер1кт1гше риза болатын. Елгезек, К1шшейш, акынжанды адам ед1. Ол К1С1Н1 курмет тутпайтын адам бол- майтын. Кешн Еабипзч тусында Еали одактын ек1яш) хатшысы кызменн аткарды. Еалекецмен, оньщ отбасымен менщ жшрек карым-катынас жа- сауым да осы кезден басталады. Оган Габит пен Габиденмен карта ой- найтыным себепкер болды да, Галекец сирек те болса, картага араласып калатын. Нашарлау ойнайтын ол б1раздан кешн улкен карташылардьщ тегеур1н!не шыдай алмай шыгып калатын. Кебшесе, ойыншы жетпей калганда Габит оны зорлап ойнататын. Алгаш одакка араласа бастаган туста да, «Жазушы» баспасында 1стеген1мде де Галексннщ сарандыгы жен!нде эртурл1 знчмелер айтылатын. Эс1ресе, жастарга кызьщ керше ме, Тэкен мен Тахауи ездер1 кергеш бар, естшендер1 бар - кешртш ай­ татын. Ара-чд]к болса да замандастары аузынан да сондай эшзмслер шыгып калады. Карта ойнап отырганда да, Габит калжыцдаган болып, бетше басады. Мшез гой. Ондай мшездердщ кейбгр кор1Н1Стер!не ез1М1з де куэ болдьщ. Алайда, Галекецнщ отбасымен араласкан туста, Айтбала жещ ейд1ц дастарханын кер)п. «Цудай Айтекецд1 Галекецнщ кем-келпн жойып, орнын толтырып отыру унпн берген гой» дейтшб13. Шын Галиды оныц акындыгынан, аккещл, адал, М1незды1гшен таныдьщ. Баспаныц бас редакторыныц орынбасары болып Энуар Ипмагамбетов деген ж)пт [стейд! екен. Жумсак М1незд1, кецпейш, суйк)мд; жас Ж1Г1Т. Эркашан таза, жинакы журед]. Алматыныц жазгы ыстьщтарында уст1нен костюм1, мойнынан галстуг1 туспейдг Ек1 тшде б)рдей сауат- ты Энуар б1збен бгрге отырады да, баспа редакцияларыныц жумысына басшыльщ жаеайды, баска мекемелермен жазысатын хаттарды дайын- дайды. Кызмегке орньщтылыгы мен жеке басы мэденисч1н;ц бш кпгш е карап, мен оны кергенд1, окыган ортадан шыккан-ау деп ойлайтын ед1м, рас екен, кеЙ1н бшдгм. Э к е а революциядан бурын-ак Петербургт1ц эскери-медициналык академиясын ( 1911) б т р г е н , Турюстан округын- да эскери дэрпер болыпты. Энуар, нсг)31нен, аудармашы рет1нде кызмет етт1. Кептеген орыс жазушыларыныц шыгармаларын аударды. Баспага кешн бас редактор болды. Тыц кетерген жылдары «Тьщ елкес)» газетше редактордыц орынбасары болып келп, тыц елкес! тараганда, Акмола облыстык газетшдс редактор болып калды. Онда узак 1стед1: эйел1н;ц 119

Серж К ,И РА БА ЕВ (Корлан) денсаулыгына байланысты Алматыга орала алмады. Б1рталай жыл б1рге демалып, араласып журд1к. Б)з таныган жаксы адамдардьщ б;р! ед]. Баспада булармен катар Ц.Эбд1цадыров, Ж.Сыздыков, Ж.Цосыбаев, Е.Сланов, А.Байтанаев, Ф.Дшисламов, Т.Ахтанов, А.Кулбеков сиякты тэж1рибел1 баспа, баспасез кызметкерлер! ]стедг Телеужан Ысмайылов, Илеген Кайдаров, Сэрсен Жумагалиев, Кулэнда Узакбаева сиякты жас­ тар мешмен катар келш орналасты. Улкен 01р белмеде отыратын 20-дан астам кызметкердщ туск1 астан кейш эр жерде шошайып, бес-алтауы гана калады. Калмакан, Жаулыбай, Энуар, Кулэнда, мен - ец тэрттнттлср! 613. Ылги да орнымыздан табы- ламыз. Калгандары кейде кезектесш, кейде тутасымен жогалып кетед1. Алдымен кететшдер - Тахауи, Мухамед Иг:с1нов (партия кызметшен бо­ сап, баспага келген), Фатих Дшисламов ушеу:. Еабдол мен Жаканныц да отыратын кез! сирек. Коб! «осында жур деп ойласын» деп, окып отырган колжазбасын устел устше калдырып кетед1. Ол ертецге шеЙ1н жатады. Кал макан маркум отырып алып елен шыгарады. ЛфсатмеЭм, Уаютум, Фа/имх идеи ум. 7е.мф емес бас/яя мм. Тагы да б;раз адамдардьщ атын косады. Кеб! есте калмапты. Аполи- нария Николаевна дейт1н 1С баскарушы эйел бар. Редакторларын 1здеп таба алмай журед]. Калмаканньщ олец! «Аполинарияньщ жумбагы» де­ ген атпен кабырга газет1не шыгады. Олец б1раз адамдардьщ аттарын ата- май, жумбактап еуреттейд:: До/мелке кемиесе, ЖрибозьшЭь/ /ийба <?ом,- деп аякталады. Жазушылар одагы мен баспа аралас. Ыр кораньщ 1иннде1т (Пролетар кешес], 11 уй) ек: уйде катар орналаскан. Юшшеу уйде бурын одак болган ед1, касындагы улкендеу уйдт босаттырып, ез1 соган кешт1 де, К1Ш1 уйд) баспага берд]. Ею мекеме адамдары да араласып кетт:. КеЙ1н «Эдебиет жэне искусство» журналына ауысканда, мен одактын ншне кешт1м. Сон­ да жэне кейш де араласа жур1п, кеп агаларымды таныдым. Жазушылар ортасында алгаш кергеннен курмет тутып, сыйласып кет­ кен акындарымныц б:р1 - Тайыр Жароков ед1. Тэкен 613Д1Цбала кез[\\пзде дурыдеп шыгып, к1таптары колдан-колга тимейт1н акын болатын. Алматыга келгеннен кейш мен оны 1948 жылы КазПИ-де еткен акын- жазушылардыц кездесу1нде кердтм. Сэбит Мукановпен катар президиум- да отырды. Сэбен сейлеп турып: - Мына Тайыр тур1 жас болганмен, бпгс ере шыккан егде акынымыздьщ 01р], - дегенде, жалт етш мойнын Сэбене карап бурды да, тагы да тез бурылып, шгер! караганы естмде. Осындай 120

Ом)р тагылымдары окыс цимылдап, козгалыстар жасау Тэкешпц эдетгнде бар-ды. Оленд] де даусын кетер1п, ыргакка салып, артистерше шабытпен окитын. Журт оны Маяковскийдщ елен окыгандагы тур)не уксататын. Эзш-цалжьщга шебер болатын. Эзшдеп турып, ез! кулмей, елд1 кулд1рет:н. 1949 жылы Кайнекей мен1 балалар эдебиет1 жайлы баяндама жасатып, Одакка алып барганда, «Кирабаев деген б)реу кел1п, киратып жатыр» деген сезд] де Т экен айткан. (трэ, мен1 мукату уннн емес, кулк: тудыру унпн айщан болу керек. Эйтпесе, Тэкец табигатында жумсак, юс1ге жамандык ойламай- тын, жаман сез айтпайтын адам ед1. Б]зд1н Кажыммен жерлес эр1 КазПИ- де б1рге окыган, дос болатын. Менщ ацынмен алгашкы кездесулер1м де Кажым аркылы 0111. Кажекеце ер!п, Тэкец уЙ1не барганым да бар. Тэкец б1зге «Таскынга тоскын» поэмасыныц алгашкы тарауларын окып бер­ ген. Алпысыншы жылдары уюметтщ екшнн демалыс уЙ1ндег1 жазушы­ лар саяжайында керш1 де турдьщ. Заманньщ небгр кнын кездер1нде, эс1ресе 1937 жылдары, Тайыр ай- тыпты деген сез шыккан емес. 1952 жылы Кажым сотында Магжанныц елец!н окыды деп б)реулер мойнына коюга тырысканда, куэл:кке тартылган Тайыр: «Мен сол кеште бфаз !Ш1н койып, уйыктап калып ед1м, ест1; ен1м жок», - деп кутылган. Елу1нш1 жылдардыц у-шуы кез1нде Т.Нуртазин мен З.Кедринаныц Сэбит пен Мухтар женшдеп алгашкы зерттеулер] шыгып, белсендшер сынау орнына мадактау айтты деп жа- бысып, осы мэселен: Жазушылар одагында талкыламак болып, Тайырга баяндама жасаткан. Тэкец сонда жазушыларга да, сыншыларга да жа- рытымды сын айтпай, басшылык жиналысты таратып ж1берген. Кейш Э.Жаймурзинн1ц баяндамасымен жиналыс кайта еткен. Жазушыларды революциядан бурынгы казак ем)рш мактады деп сынап жатканда, Тэкец кулк! уннн болса да «ез1м де кумын, революцияныц ар жагына жуыгам жок» дейтш. Тэкецнен калган канатты эзш сез, акынды еске алгызар кы- лыкты М1нез кеп. Оны елдщ бэр! сыйлайтын, «Тэке» дсйт!н. Ознпн б1р замандас ш1е1«Тайыр» деп калганда, таянып барып, акырын гана: «1т м , мен1 сен туг1л1 артына карамай, Мухтар мен Сэбит те Тэке дейд1», - де­ ген. Б13 керген туста Тэкец арак ш пейтш , аздап шарап 1Ш1п кана отыра- тын. 30 жылдары Иса, Касымдармен косылып, б:раз 1пгкет жайында эцпмелер айтылатын. С)рэ, Исаныц: кел, сыря г)армя болым Сол ел^е борыи, болса мй/иша. Досмм, 7аныр секиб; Мае болмп /^улап з/са?нся,— деп елецдет!п журген кез1 болуы керек. Сол топтан Тэкенд! айырып алып, катарга коскан жары Мунира ед). Мукенд) Тэкец оз! де, жалпы ел, жа- зушь[лар кауымы сыйлайтын. Жазушылардьщ улкен аналары катарында уетайтын. Мукецд! сыйлаган Тэкец де оныц кас-кабагына карап, аракка 121

Серж К ,И РА БА ЕВ жуымайтын. Кейде б1р елйтп кетелн мезплдер1нде аздап 1Ш1П койса, тамак 1шпей тез тайып кететтн. Тамак 1ш:п койганын бшд1рмес унпн уйге аш баруга тырысатын. Ол заманда жазушылардьщ топтасып жур1п, жолдагы будкаларга К1р1п цалатын кездер; кеп болды гой. Тэкецнщ сонда ТИ1СТ1 улес1н 1ннп Ж1бер1п, лып ет1п далага шыгып кетет1н1н талай керд1к. Аты белгш1 акын кезге туспеуге тырысатын. 1962 жылы Габиден Мустаф иннщ 60 жылдыгы аталып, жиналыстан кейш жазушыньщ уЙ1не барганымыз ес1мде. А с кезшде аздап шарап ]ннн отырган Тэкен уз1Л1с болып, эйелдер еюннн белмеге шыгып кеткен сон, маган карап: «...Жап ес1кт1», - дед1. Жаптым. «Басып тур», - дед). Ба- сып турдым. «Куй» дед1 еюнш: б1реуге. Ол арак куйды. Тартып ж)бсрд1 де, Тэкец: «УЬ, ез1ме де керег! осы ед1», - дед1. Э р сезд1 буйрьщ сиякты шапшан айтуы да, оньщ орындалуы да кулк1 шакыратындай кызьщты ед]. Тэкецн1н осындай М1нездер1н кызык корет!нб!з. Кейде б]р тойып алган кезшде «УЬ, осттп жур1п елем13 гой» дейттн де сез1 болатын. Осыныц бэр1нде акынньщ ерке мшез1 жаткандай кер)нед1. Оньщ М1)гез-кулкында, жур1с-гурысында, жалпы табигатында ептк!мге уксамайтын киялдагы б1р акындык келбет елестейттн. Улкен акынымыз Эбдшда Тэж1баевпен мен1ц карым-катынасым б1рден жылы куйде дамыган жок. Ол маган суыктау кер!нет1н. Б1рт1ндеп байкадым - Эбекен 613Д1Нжас кез1м1зде албырттыкпен жазган артьщ-кем сын гпк1рлер:м1згс кектене карайды екен. Жалпы кекшшд1к Эбд1лданьщ бойында бар екенш де мен ерте байкадым. 1946 жылы Тем1ргали Нуртазин «Эдебиет жэне искусство» журналында «Жацылыс кадам, жалган багыт» деген макала жазып, Эбдшда шыгармашылыгындагы символислк сарындардьщ сырын ашып сынаган болатын. Содан 1950 жылы Темкец «О творчестве Сабита Муканова» деген ютап жазып, сол К1тап Жазушы­ лар одагында талкыга туст1. Заманныц сыншылдыкка бет алып турган кез1 гой. Баяндамашы Цапан Сатыбалдин де, сейлеушшер де жазушыны да, сыншыны да кабаттап сынап жатты. Жазушынын ултшылдьщ кателер:н ашудьщ орнына сыншы мадактап Ж1берген деп сынайды. Эбдшданын осы жиналыста: «Эдебиетп 6)3 эдебиетт1н жауларыньщ колына бермеу!м13 керек», - деп сейлеген!н умыткам жок. Мунда Темтргалидыц 1937 жылы кетш, жазаланып келген1н (ягни душпандыгын) белне басу, жогарыдагы макала унпн кек кайтарып жатканы густн)ктт ед1. Кей{н 1962 жылы «Ом1р жэне поэзия» кггабында Айкын Нуркатов екеум]зге айткан сынында да кекшшд1к жатканын тусшдш. Эбдшда мейл1нше курдел! К1С1 болатын. Б]рак улкен акын ед1. Акындык салада кеп )зденд]. Гетеш, Гейнен), Шевченконы улг: тутты. Батые Еуропаньщ символист акындарын (Ибсен, Меттерлинг) окыды. Соларга ел1ктеп, эр салада тэж!рибе жасады. Кенес тусындагы жана рсалисттк багытта дами бастаган эдебиет унин баска эд1стерд)н бэр! жат ед). Эбд1лда осы унпн сынга кеп ушырады. Кеп сыналган адам экю, ку 122

Ом1р тагылымдары болып, жан-жагына карагыштап, юм дос, юм жау деп карайтын болады. Адамга куд1кпен карап, эрк1мге сене беруден бой тартады. Эбдшдада да оеындай жаца психология калынтасты. Ол б1реуд1 дос кер1п, 61реуд1 душпан санап, елд1 белш карайтын болды. Сейтш, бойына ею жакты мшез жуктырды. Б]рде Сэбитке, б)рде Мухтарга дос болып, б1р1нен- б1рше ауысып ке;тп те журд1. Габиден Жазушылар одагын баскарган кезде соныц мацын паналады. Т1ПТ1 уйгнен шьщпайтын. Габиденн1ц 60 жылдьщ тойында ел тараганнан кешн калган азын-аулак адамдардыц ор- тасында болып, «ез ушм, ез агам» деп езеуреген] менщ ес1мде. Агасын бечтне устап, ойынан шыга бермейт)н Мус!Л)м Назарбаев екеум1зге кыр керсеткен1 де бар. Г абиден де Эбдшдага сенд]. Осы туста Эбдйщаныц туракты дос емес екендйтн айта барган б)р жазушыга Габидешиц «ме!Йц уш балам бар, Обдшда - осы уйд1ц тертшпн баласы» деп айтканы ту­ ралы мен б)р естел]Г1мде жазгам. Акыры Габиденнщ колдауымен Казак КСР Жогаргы Кецес1не депутат болып сайланганнан кешн аралары алыс- тап кеттг Жазушьшардыц б1рш дос, б1р1н жау санайтын, топка бел1нет1н эдет1мен ол Габиден тусында кгтабы талкыга тускен б1р жазушыны жактаган болып, белшш кетт1. Оз1 дос санайтын адамдарына орынсыз ара тус1п, жаманы болса да мактай салатын эдетт болатын. Уакыт етед1, заман езгеред1. Сонымен байланысты адам да катыгезд1г1 жумсарып, жацарады. Заман тузеле келе Эбдшда да сабасына тус:п, дуниеге акындьщ, агальщ кезбен карай бастады. Оныц уетше алдындагы агалары кетш, тер басында ез: калды. Б13Д1Ц де карым-катынасымыз осы туста жылыды. Мен оныц улкен акындыгын сыйлайтын ед1м. Б13Д1Н аракатынасымызды жумсартуга Шахмет Кусайынов (кайнагасы) маркум араласты. Шахац жастарга жакын журечтн, сыйлайтын агам едк Ол жегннде белек естел)кте жазгам. Содан кеЙ1нг! ем1р1м13 еыйласумен етп . Мен оныц сексен жылдыгын тойлауга белсене катыстым. Опера театрында, эдебиет институтында кештер етк13Д1к. Макалалар жаздым. Кейде есю М1нез1 есше туеш, ойы­ нан шьщпай калган кез1мде т!с!н де керсетш коятын. К)С] айтканына кене бермейт1н, оз:мн1н угымыммен, тус1Н1Г1ммеи журелн мен оган мэн бермей, артын жуып-шайып ж{берет1нм1н. 0\\йрйпц соцгы шагында жазушылар саяжайында керш1 турдьщ. Осы жылдары елецд] кеп жаз­ ды. Сараныц кайтыс болган тусы ед1. Жалгыз адам ойшыл болады гой. Ойындагысыньщ бэр:н кагазга тектк Жаксы елец керсе, куанып, «окыдыц ба?» деп телефон согатын. Жастарга камкорльщты да кеп жасады. Буг1н ол да жок. ТлршЫкте олай, булай дейм!з. Каз1р сагынып еске аламыз. Шахац аркылы табысып, дэмдес болган кез:м1зден бастап, Сара апам б!зд] ерекше 1Н1 тартып, жаксы керш кетт1. Конактарынан сырт калдырган емес. Б]зге де булданбай келечтн, рахаттанып отырып кетет1н. Элияны жаксы кер1п, кыздарына ул п ететш. Анасыныц айтуымен Обдшданыц балалары б1зге уй)рл:г1н эл! де жалгастырып кследк 123

Серж К ,И РА БА ЕВ Менщ 50 жылдардан бастап, сыйласып, араласып кеткен б1р акы- ным Жумагали Саин ед1. Согыста партизан отрядында болып, катты жаракаттанып кайткан Жумагалидьщ сол кездег: дацкы едоу]р би[к бол­ ды. Партизандыгын слд!Н бэр1 курмет тутть;. Ол женшде газет-журналдар кеп жазды. 1954 жылы Украина Ресейге косылуыньщ 300 жылдьщ тойы- на оны арнайы шакырды. Касым Кайсеновт! украиндар ортасынан тауып алып келген де Жумекен болатын. Оз катарындагы акындардьщ 1Ш1нде Жумекен талантты жастарга жакын журетш. Жас кез1М]здс б;разымызды жинап, ушне конакка шакырган алгашкы акын да Жумагали-тын. Таха­ уи, Жубан, Зейнолла, Айкын, тагы юмдер барын умытыппын, 5-6 пар болып, Жумекен мен Катя женгейге конак болганбыз. Жумекен ол кез­ де Жазушылар одагыньщ партия уйымында хатшы болды. Ултшылдьщ наукандарыныц одакты кеп айналдырган тусында эуел) Габиден, содан кеЙ1н Жумагалидьщ адамдыгы мен б1рбеткейл1пнен жазушылар кеп пайда керд1. Олар басшыльщтьщ эпербакан саясатына бас ие берген жок. Жумекен сонда партизандыгын, Отан унпн кан теккендйтн айтып, кенбей отырып алатын. Кажымньщ сотында «Магжанньщ елещн окыды» деген айыптауга куэ болып барганда, Жумекен «окыган жок», «жала» деп жауап бернпт. Сот: «Оттрн< куэл)к берсен)з, жазага тартыласыз», - деп ескерткенде, «Мен Отан унпн кан теккен адаммын, ею кабыргам жок, партизанмын», - деп катты жауап бергенш ест1генб13. Сол соттан шыгып кел1п Жумекен елге ашьщ: «Ана К1сщен аулак журщдер, Кажымньщ мой- нына кию коюга тырысып езеуреген сол», - деп б)реуд1 керсеткен. Сол б1р акын жайлы 1937 жылдар окигаларымен байланысты энпмелер кеп шыгып журд1. КеЙ1н партияньщ X X съез!нен сон жазьщсыз сотталгандар акталып келе бастаган кезде, ол карасын батырып, Алматыдан ел1не кетш калды. Сол жакта кайтыс болганын кейш естщж. Бауыржан Момышулы, Дихан Эбы ев, Элжаппар Э б 1шев, Сапаргали Бегалин, Сейтжан Омаров, Калижан Бекхожин сиякты агаларым да мен1 жаксы керш, бауырына тарткан, дастарканыньщ шет; ней орын берген кад1рл! жандар ед1. Баукенмен демалыс уй]н)н саяжайында танысып, жакын араластьщ. Элияньщ аспирантурада окып, шет тйпнен емтиханга дайындалып журген кез1. Бауыржанныц жолдасы Жамал (Калибек Куанышбаевтьщ кызы) оган нем1с т1Л)н уйретед1. Сол сылтаумен Элия Бэукец уйше жш барады, Бэукец «кел1н» деп даусын кетере дабырлап ал- дынан шыгып карсы алады. Оз: турып шай кояды. Элия да карыз болып калмай, о к)с:лерд] шайга шакырады. Дихан отбасымен б)ЗД1 жакындастырган Мертай маркум ед1. Ол есейген кезшде Элиямен катар КазПИ-де окыды. Кездесулердщ бэршде шуркырасып калатын. Оньщ устш е Дихан менщ жас ксз)мде б!зд]ц елге келген, мен1н ен б1р1нш1 керген Т1р1 жазушым. Алгашкы эсер кашан да ыстьщ болады. Диханмен мектеб1м!зде болган кездесу, онда менщ сейлегешм, сол сапарда акынньщ Жанарка аудандьщ, Караганды облыстык 124

Ом1р тагылымдары газеттершде бастырган шыгармалары - бэр1 де мен1ц ес1мде. Кездескен- де мен соны айтам. Ол туралы Дихац женшде жазган б1р макаламда, 80 жылдыгында жасаган баяндамамда толык айтылган. Агамыз Мертайдан ерте айырылып, жаца шацырак курды. Сонда да б1збен катынасын узген жок. Кеп жасап сыйластыгымен етт1. Буларга Караганда, Элжаппармен мен кештеу таныстым. Шыгармашылыгын бшгенмен, ез1мен араласа коймагам. Жакын таны- суыма себеп болган - баягы карта. Элжаппар Габит, Габидепмен керш1 турады (Абай, каз1рг] Желтоксан кешелер!Н1ц киылысында). Карта устш де жи1 кездесед1. Оларга мен де косылам. Элжекец картаны кызу ойнайды, колы босай калса, картаца ущлш, жулып алып ойнап кетед1. Терт адамныц ушеу1 ойнаганда, терт1нш1 тшст) картаны улест1р1п, де- малып отыратын этнкасын ол сактай бшмейд1. Сейтш, кейде тыныш, де- малып отырып ойнайтын ойынныц берекес!н кет1ред1. Оган кейде Габит пен Габиден ренжидг Б;рак уйренген, Олжекец олардьщ ескерпелер1не мэн бермейд1. Шыгармашылык ерес1 онша бшк болмаганмен, Элжекец ага жазушылардьщ бэр1мен де (Мухтар, Сэбит, Г абит, Г абиден) сыйлас, ара- лас болды. Олардьщ шж1 отбасылык шараларына да к1р1С1п кетед1. Кейде одак басшылыгыныц жумыстарына кил1гед1. 70-80 жылдары Жазушы­ лар одагынын жанынан аксакалдар алкасы курылган кезде де тераганыц (терага Г абит) орынбасары болып, бшпкке араласатын. Сонысымен сы- рын б)лмейт1н жастар ортасынан б:раз бедел жинады. Мен керген кездеп казак жазушыларыныц ец жасы улкен1 - агальщ штипатын бузбайтын эдептынпмен, сыпайылыгымен, казакы жен- жобаны жаксы бшш, сактай бшу!мен елд]ц бэрше ага болган адам - Сапаргали Бегалин ед1. Алгашкы елец) «Айкапта» басылган Сапекец отызыншы жылдары халык поэзиясы кетершген туста б1раз елец жа­ зып, кешн балаларга арналган эцг1ме, повестер1мен танылды. Ом1рде де кытыксыз адам ед1. Заманды, заман адамыныц сырын, М1нез1н жаксы бшд]. Ешк1мге м]пдет артпайтын, ешк1мнен ешнэрсе сурамайтын, ез эл!нше ецбек етш, соган суйенген кад!рл! карттыгын сактады. Сол уш1н де басы Мухтар, Сэбит болып, Сапекещц сыйлады. Жур1с-турысы, ден;- басы таза адам т)рийл1гш де таза етк1зд1. 88 жыл жасады. Одан да кеп жасайтын рет] бар ед). Эуел! бэйбйнес!, артынан Мэжит деген атакты кинорежиссер баласы кайтыс болып, улгайган кезде солардыц кайгысын аркалады. Шыдамды-ак адам сдк кайгы жец1п кетт1. Сондай сыпайы, акырын жур1п, аньщ баскан адамныц б:р) - Сейт- жан Омаров ед1. Отызыншы жылдары эдебиетке елецмен келген Сейт- жан согыстан соц, проза жазуга коштк Ара-тура елец, поэмалар да жазып койды. Жазушылар ортасында кецсе жумысын шебер жэне тыцгыльщты аткаратын Сейтжанды одак басшылыгы жи! пайдаланды. Ол «Эдебиет жэне искусство» журналында, Жазушылар одагында жауапты хатшы 125

Серж К Д РА Б А Е В кызметтерш кеп аткарды. Кейде баетыктар мундай кызметке б1реулерд1 тацдаганмен, кенседег: 1сбастылыкты кетере алмай ол кетш калатын да, 1С басында ылги да Сейтжан отыратын. Сонысымен ол абыройлы болды, елгезек адам жастарга да кол ушын кеп берд1. Кайнекей журналга редак­ тор болган кезде сол редакцияга жауапты хатшы болган Сейтжан менщ алгашкы макалаларымды баскан, ез1мн1ц журналга ауысуыма тшектес болган адам ед1. Сыйласып етт1к, алдына шыгып кергем жок, дэмдес болдьщ. Сейтжан кезшдеп сыйластыгымызды сактап, Сэния жецгейд1ц араг:д:к шакырып, шай берш коятынь[ бар. Балалары да жаксы болып естг Мшез! киын, б1рде олай, б1рде булай боп, тузу жур1п, оп-оцай бузыла салатын Калижан агам да, туптеп келгенде, маган деген кезкарасы тузу акын ед1. Ол мен1ц эдебиет тарихын, акындардыц шыгармаларын жаксы бш сп тм д : сыйлайтын. Эцг1мелесе кетсек, сезд: еткен эдебиет жолы, адамдары, олардьщ ецбектер] жен1не буратын. «Калым кел:н1м^ деп Элияны да жаксы керелн. Солай деп талай К1табына жазып бергеш де бар. Осы агаларымды паналап, солармен сыйласа жур)п. мен эдебиетке юрд1м. Согыстан оралган Сырбай, Жубан, Тахауи, Эбд1жэмш, Музафар, Сагынгали сиякты агаларга жогаргы мектептен жуйел: б:л:м алып, 013 кел]п косылдык. Б1здщ де Зейнолла, Сафуан, Куандык, Аманжол, Гафу тэр13Д1 ез курбыларымыз болды. Эскерге бармай, тылда ецбек ет­ кен Тэкен, Садьщбектер де бпдщ катарымызды толтырды. Осы топтыц бэр:мен де араласып-кураласып ест:к. Олардыц кебш алгаш 1947 жылы еткен жас жазушылардьщ кецесшде керген ед1м. Аманжол, Зейнолла, Тахауи - ушеу1, жинактары шыгып улгермеген, б1рак газет-журналдыц беттершде елендер: жи1 басылып журген акындар болатын. Алгашкы екеу: студент те, Тахауи эскерден келген. Осы ушеуш жастарга керсетшген камкорлыктыц белг]с: болсын дед] ме, кайдам, кецест)ц уйгаруымен Жа­ зушылар одагыньщ президиумы одакка мушел:кке кабылдаганына куэ болгам. Аманжолмен «Эдебиет жэне искусство» журналына келген кезде (1952) жакын таныстым. Университет бЫргеннен соц осы журналга кел1пт1. Айкын маркум да осында орналаскан. Оларга баспадан ауы­ сып, мен келш косылдым. Айкын маркум б1рге окыган еск1 дос ед1, 1965 жылы машина кагып, кайтыс болып кетп. Ал, Аманжолмен сол жылдар- дан басталган достыгымыз ол Алматыдан Павлодарга коныс аударганша (2002) узшген жок. Кешкеннен кей:н де хабарласып турдьщ. 2004 жылы кайтыс болганда, барып топырак салып кайттым. Жаксы акын, жаксы азамат ед1. Сырт кезге туйык, доска адал жн п болатын. «Сен осы акынга уксамайсыц. Акындык М1нез:н жок, саган елецд1 Раиса жа­ зып бере ме?», - деп калжыцдаушы ем. Жауап та бермей, жымиып кана, мурнын шукып отыра берет:н. Адам улгайганда елтн, жер:н сагынатын 126

Оынр тагылымдары б)р сез1мдер болады, ондайда «елеем, елге апарып койыцдар» деп есиет кылатындар да кеп. Кешнп жылдары нарыктьщ кысымына шыдамаган адамдардьщ Т1р1 кез!нде-ак ел1не кеше бастагандары кебейд]. Атыраудьщ б1р топ ж1Г1ттерш - енер мен эдебиет кайраткерлерш И.Тасмагамбетов кеш!р!п алып кетч1. Р.Берд1баев бастаган б1р топ Турк1станга коные ау- дарды. Е.Жакиянов эк1м болып турганда Павлодардьщ б]р топ жМттерше (1ш:нде Аманжол мен Рамазан Токтаров бар) уй берд). Аманжол да осы науканга бой урып кеннп кетт!. Кун1 кеше дуршдеп жататын Одактын жудеу тартып, жазушыларга камкор бола алмай калганын кетере алма- ды. Акыры топырак ел1нен буйырды. Алла иман берс1н. Бугш мен со- лармен эзш-калжыцымыз жарасып б]рге еткен жастыгымызды еске алам. Аманжолга да, оньщ эйел: Раисага да катты калжыцдаушы ед1м. Аман­ жол ундемейпн, Раиса кулк!гс салып, шымшып калатын. Б)р кун1 Раиса телефон сокты. - Аманжол Мэскеуге кетш ед1. Ертен тацертец келед1. Мен ауырьщкырап турмын. Ылги 031м кутш алушы ед!м. 1здейд1 гой. Сен ба­ рып ку пп алсан, кайтед]? - Жарайды. - Элияга ескертш кет, кешке б!зге келерс1ндер. -К уп . Мен барып, тангы самолеттен Аманжолды кут1п алдым. Ол мен) кезше шмей, эйелш 1здеген сиякты, жан-жагына карайды. - Раиса кайда? - Аздап наукастанып калыпты. Мен) Ж1берд1. Аманжолда ун жок. Акырын келпт, машинага отырды. Ол кезде ма- шинаны ез!м жург1зем. Екеуден сксум!3. Аманжол ундемейд1, мен де оны мазалагам жок. Цалага юр1п, эуел1 жол уел н деп б!зд1н уйге соктьщ. Мен ез:м К1р1п шьщтым. Аманжол машинада калды. Ойыма б]р кульщ тустк «Кагынжанды неме, сол кутнед] деп кабагын ашпай келед], катырайын»,- деп ойладым. Енд1 Аманжолдьщ ушне карай бет алдьщ. Ол Масанчи, Жамбыл кешелер1Н1н кнылысында туратын. - Аманжол. Сен ер ж М тсщ гой. Бфдене ест1п пе ен. Киналып келес1н гой. Шыда. Раиса кайтыс болды, кеше жерлсд!к, - дед)м. Ол ундемеген калпында мслшид] де калды. Машина кел!п токтады. Ек1 чемоданы бар екен, екеугн де мен котерд!м (кайгылы адамга чемодан кетертуге болмайды гой). Уйге юрш, пэтерд1ц ес1Г1н кактьщ. Ес1 кт! Раи­ са ашты. Мсн1н эщлмеме иланып келе жаткан Аманжол эйел1 алдынан шыкканда кез! жасаурап, буыны босап, Раисага карай кисая бердг Устап калдык. КеЙ1н Раиса, шынында да, катты ауырып, ел1м аузынан калды. Сонда «Жаман ырым бастап едщ» деп бэр! маган жабылган. Оеындай калжьщмен еткгзген кызьщты жас кундер]м]з тез етг) де кетт]. 127

Серж К ,И РА БА ЕВ Мен ез цатарларымньщ ш ш д е алгашцылардын б)р] болып казы- наньщ тэу1р уЙ1н алдым. Араласып журген агайындарым да, жолдас- тарым да куанысты. Ол кезде калада монша жет1спейд1, Октябрьская (каз!рг) Эйтеке би) кеш есш деп жалгыз моншага к:ру мумкш емес. Ел таннан барып кезекке турады. Мегпн мацайымдагы жптгтер бЬдш уйге ваннага тусуге келед1. Бэрше де шай, ас-су, арак-шарап кою керек. Элия ондайды калт ж;бермсйд1, дайындап отырады. Ыр рет келд1 де, Эбен Сатыбалдиев (Гулнар екеу1): «Цой, бул болмайды екен. Элияга обал гой», - деп келмей кетт1.1слам агам икалмас, жет1С1не б1р кеп, эйел1мен екеу! дабырлап сейлеп, моншада 2-3 сагат жуынады. Жи) келет]ндерд!н 1Ш1нде Сафуан да бар. Б)р кун[ кешк1 сагат 5-тщ келнде ауруханада жаткан б)р адамга К1р)п шыгайык деп, КИ1Н1П жатыр ед1к, Сафуан юр!п келд!, колында сакваяжы бар, моншага келген; белг)л1. - Б13 б;р ауруханага К1р1п шыгайык деп жатыр едж. - Бара бер1ндер, уйде кЫ болса, болганы. - Бар, Мереке (менщ студент Ш1м) бар. - Онда кете бернщер. Тек моншадан шыкканда буымды басатын б1р шелмек коньяк тастап кет;цдер. Элия б;р шелмек К ВВК деген коньяк устатып кетт1. Кайтып келеек, Сафуан кетш калыпты. Коньякт1ц шелмег1 бос жа­ тыр. «Сафуан ондай ш ю ш емес ед;, кеп болса, б!рер рюмка гана 1шуш1 ед1» деп, о жер, бу жерд1 карасам, кершбедг Асуйде б;р арактыц бос шы- нысы жатыр ед1, сол жок. «Куйып алып кеткен гой» дед1м де койдым. Асуйде апамныц улкен сандыгы туратын. Эд1л деген балам ойнап журш, тенниспн добын сол сандьщтыц артына тус!р1п алыпты. Соны алып берешн деп сандьщтын артына ущлсем, манагы коньяк куйган арактьщ шынысы соньщ артында жатыр. Алдым. Сонсон баска шыныга куйып ал­ дым да, суыган шайды алып, коюлыгын, келем1н дэлдеп куйып, орнына койдым. «Бэлем, б;р ;здеп келерещ» деп. Б)р кун1 туск; астьщ кез:нде б1р жолдасым (Эмеди Хасенов) келш, сксумЬ шай ]Н[)п, аздап арак !ш;п отыр едж. Сафуан жетш келд]. - Жогары шык, шайга кел. Арак !шес;н бе? Ол жауап бермес бурын сандьщтын артына кез тастады. - Жок, 613 арак йпнеймЬ. - Енд; не ;шес1н? - Б13Д1Н КОНЬЯГ1М13 бар. - Ол коньякты суырып алды. - Ой, мен с е т алып кеткен, не 1пнп кеткен екен десем, тыгып кет1п пе едщ, - деп жатырмын мен де бшмеген болып. Ол коньякп ез1 куйып алды да, бпге карап: - Кайсына куяйын, - дед;. - Жок, мен арак й т ч койдым, араластырмаймын, - дед;м мен. Эмеди де осыны айтты. 128

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы - Ал, ендеше катндер, - деп Сафуан б1збен кагыстырды да, тартып салды. Шалкасынан ту си. Кеп уацыт осыны кул1п айтып журд!к. Сол б!р жылдары мойыны узын шелмект1 болгардьщ шарабы кен тарады. Мойнына улкен эршпен «С» деп жазып койыпты. Б!р жолы Сафуанныц уЙ1нде кер!п: - Мына мойны Сафуанныц мойнына уксайтын шарапты кайдан алдыцдар. 031Н1Н сыртына «С» - Сафуан деп жазып койыпты, - дед1м. — Содан сол шарап Сафуан аталып кетп: ез1 дэмд1, 1шуге ж етл , сусын кандырарлык осы шарапты кызыгып 1Ш1П журд1к. Б:р кун1 Сафуан конакка шакырып, сол шараптыц 2-3 шынысын устелге койыпты. Кеннгш, шелдеп кел1п ем, ею рет тартып Ж1берд1м де, елд! соны 1шуге уг1ттей бастадым. Максатым - усгелнпц уст1ндег1 ша­ рапты тугел 1чнп, уй иесш жерге каратып кету. Оз1м де !шш отырмын. Устел уст1ндег1 шарап таусылган кезде, Сафуан «тагы б1реу1 калып ед1» деп алып шыгады. Сейтш, б1рт1ндеп шыгарып, сокты. Сонсоц шкафына карасам, толтырып койыпты. Содан кешн 1шуд1 токтаттым. Сол Сафуан да орнынан тура алмай калды. Маган ага саналатын акындардан мен Жубан мен Сырбайды ерекше курмет туттым. Екеу1мен де араластык. Саяжайымыз да керш1 болды. Маган жер ею акынныц ортасынан ти1п ед1. Жубан кеп жыл Одактыц басшылык кызмет)нде болган, азаматтыгы да мол, ер кещлд1 ж)Г1т бола­ тын. Жет)м ескен, суйенш) жок ол ез ецбепмен жет!лд]. Мейл:нше адал, жерш1лд1к, рушылдык аурудан аман болды. Екеу1М1з косылып, улкен агаларымызбен картаны кеп ойнадык. Сырбай - согыстан келген урпактыц басы 1эр:з/а, улкен талант нем болды. Оньщ манындагылардыц бэр1 Сырбайдыц аузына карайтын. Ол бастап тамакка, кок базарга, кешн «Сырбай-лапша» аталып кеткен дунган лапшасын дайындайтын будкага баратын. Будка иес1 Сырбайды жаксы танып алган, акшасы болмай калса, карызга да бере берет1н. Гонорар алганда Сырбай оныц колына будыратып устата салатын. Тек курбылары гана емес, акындьщ жолды тацдаган жастардыц кеб1-ак Сырбайдыц мацынан табылатын. Улкен акындардыц осы «еркелжтерЬ) чегш кеткен жок. Сырбай да, Тахауи да, Садьщбек те, Гафу да мезплшен бурын кетт). Осы урпактыц юннпешл, бауырмал, жаны таза азаматыныц б;р1 - Садьщбек Адамбеков ед1. Эуелде акын боп елецдер жинагын шыгарган Садьщбек кеш1кпей ознпн шын жолын тауып, сатирага ауысты. Тш1 удай, айтканын кесш тусетш, эзш-калжыцга шебер талант ед1. Одак мацында «Садьщбек айтты» дейтш елецдер де кеп болатын. Олардьщ кеб1 каз1р ауызша тарап, ортурл; нускада айтылып жур. Мен кез)нде Садьщбектщ ез аузынан ест1п, жазып алып сд)м. Онымен керш) турдьщ, кездес1п эцг)мелес!п, кул1С1п журет!н кездер:м:з аз болмайтын. Сондай елецдерд1ц б)р-екеу:н келчтрейш. 129

Серж К ,И РА БА ЕВ «Цазак эдебиет!» дейт)н газет б1зде алгашкы Жазушылар еъеЙ!пц (1934) царсацында шыкты да, согыс кезшде жабылып калып, 1955 жылдьщ басында кайта ашылды. Алгашкы редакторы Сырбай Мэуленов болды. Оньщ коммунист1к цензураньщ талаптарын дурыс аткармай, тус!п калганы кепке белгЫ. Содан кеЙ1н газетке редактор кутаймады. 1слам Жарылгапов, Обен Сатыбалдиев, Зейнолла Цабдолов, Жумагали Саин, Эбдшда Тэж1баев, Жумагали Ысмагулов, Эзшхан Нуршайыков, Цапан Сатыбалдин, тагы баскалар редактор болды. Бэр< де узак ютей алмай кет)п жатты. Сол жагдайды есше устап журетш Садьщбек Цапан орнынан тускен кун1 келш, елецмен кощл айтыпты. М}гнар ба л^унар, тмунар кун Союзбан м/ь;^кан мубар кун. ЛТуна^бам барып батя^ан кун. Даманам /и^^/рм; юаш/^ан кун. Сы^?яям боз жаммна бозбазан, /иаие боетяары ^олын созбазан. О сумбы%-ам, не?якен кун/ Д*аяаннан абь;^ом кетякен кун. Жб;ла.ма, Д*аиан, жь;ла.ма, ж асын булама. А/ына ояаеыз кабмнетя 7аламбм^ баеын ж'ач.ма<?ан. №ум/яы экхшьизан л;ына уе?яел А*;.мбербен кем/'н кал.майам. Сау кунмбе ^ызметякерме а^ырыя, М зс ку?а'нбе а^ ара^/яы Сырлы оз/сариен еаяырыи. /^урмбея Сы^бам о?якен .ж*ер. А*унб;з-?яун; онланыя, /^озибфй;'/;;'/; ум/ын еора/яын. Леэзен-ке/якен к;'с;'н;'^ 7с/н а^бмя ?иура?нын 7слам кокам ке/иксн .же/?. Улкенберба? бал бармазмн жалазан. Ю'малерзе к;'нби;*нен /ио.ме/; ^арам ^аразан. Эбен тяэтяем отякен ж'ер. Улкенберзе мй/'я, Алмалерее /яумм/я, жазына жьшмыя, Сол жайына ^ьшмммя, Зейнолла босм.м о/яке/; .жер. 130

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы Е м иенбен;' кемпесмсм, Та^мясын м/ешпес/исн Жу.мекам .мар^у.м ке/иксн жер. Гобеле шанм^ыя /яяя<?ь;м, Смл/пм босым ая^ын, ^рысманбам а^ырып, ^4ружын юа^ырыи, Эбскам ез/ е/пкен .жер. Хэксмбер^с ж'а^ынып, Доясымом /^я<?ыныи, Жриаю кстикен .жер. /я?е/и мем .журнал арасы Им^ас^анбо м/а/^ болтам. ///обь/рйМ{^п м/ел*ес/, Отмыря^м болтом. ^рманыня .же^ис атшям, Жамы^/иан зр; етис ал.мам, Н^ршамы^ое е/икен .жер. Ддмы^иа, Дапан, А'/р жа^ымы/^ улкейсе, ///ьиарсы^ эл;'-й^ .жярм^^я. Цапан маркам э'нлд! чуешбей, «мен1, мазак кылды, сотка берем Садыкбекчч» - деп бчраз тулап барып басылганын естщж. Элен бэр1б1р елге тарап кетт:. Садьщбекте мундай елецдер кеп болатын. 80 жылдардыц бас кез1нде Садьщбектщ курбылары алпыека толып, мерейтойларын отюзш, ук)меттен марапат кер[п жатты. Сырбай мен Сафуан орден алды. А л­ дында Жубанныц ез: де орден алган. « М е т кайтер екен деп ойланып журд!м де, Жубанга бардым, - дейд] Садьщбек. Жубан: «Ой, каз)рп жалгыз калган досым, Садьщбек, сен1 умытпаймын гой, б!рдеце жасар- мыз», - деп алдаусыратып шыгарып салды. Б;р кун; Цазак КСР Жогаргы кснсс) президиумыныц грамотасымен марапатталган Жарлык шьщты. Соныц артынша грамотаны алуга Жогаргы Кецеске шакырды. Бармауга ыцгайсызданып, барып алдым. 1штей оган риза емеспш. Не де болса, Жубанга барып, грамотасын езше берш кетеЙ1н деп одакка соктым. Бара жатканда ойыма б1р елец жолдары тус)п, жазып алайын десем, кагаз бол- май, грамотаныц сыртына жаздым. Са^уднм орбен /иамсырым, лсапсырмп, 131

Сер1к К ,И Р А Б А Е В «Жалзыз /^алзан ЭосытМА) Эей Дум^а;ряамсь;% ^аисы^ьш. Аем^ез/ етпкен заман<)а, Смрбс;м-.7ймм/а йцман^а. ^млы з/саз^ы^ ^4ля&7?илны% ;'м/;'//Эс, Дусызы^Эы мтике э/салауянам, 0з;'^Э; мианаза шала/япам Дасы^Эы кузе?шй о/яырзан <Зосы^а, Лерсе/икен;'^ осы .ма? Келсем, Жубан жок екен, Розага (кабылдауында отыратын ксл!ншек) тастап кетпм». «Жубаннан хабар болмады, - деп жалгастырады Садыкбек эцг]местн. - Алпысца толган соц зейнетацы алайын деп, соган кужаттарымды жинастырсам, Жогаргы кенестщ грамотасы бар адамга арнаулы зейнетацы тагайындайды екен. Енд: грамота керек болды. Алайын деп Жубанга барсам, Жубан манына отыргызбайды. «Итт1ц баласы, Ок1метт1ц наградасын кулк) ет1п, сыртына елец жазасьщ, мен ссн[ сотка берем», - деп купсшед1. Жалынып-жалпайып, ала алмай кетт1м. С о ­ дан, жазган кулда шаршау бар ма, он [пакты шелмек сыра алып (Жубан аракты койып сыра ш ш журген) уйше барып, зорга сурап алдым». Осыньщ бэр1 шындьщ. Жас кездершде бэр: косылып )шш, дэурен сурген. Садыкбект)ц тагы б:р эцпмес! бар. - «Цазак эдебиет!» газет1нде 1стейм1н. Сырбай - редактор, Жубан - оньщ орынбасары. Шымкентке юсапарга баратын болдым. Сырбай ша­ кырып алды да «1ссапарга ти1стт акшанды алган сон маган сок» - дед1. Соксам, Тахауи кел1п отыр екен. Мен барган сон Жубанды шакырып алды. - Ал, енд1, - дед1 Сырбай. - Мына Садыкбек Шымкентке кетш бара­ ды. Осыньщ жолын жумаймыз ба? Бэр: «макул» дест]. Ушеу1н ерт1п, тертеу болып, Алматы - 2 вокзалы- ньщ мейрамханасына тартып кетт!к. «Калада кезге тус)п каламыз», - деп, Сырбай ылги сонда апаратын. Тертеум)з отырып тшт1к, тамак жед]к. Сыртка шыккан сон Сырбай мен1н ею колымды Жубан мен Тахауиге устатып турып, калтамда калган акшамды тартып алды. - Бул ез ауылына барады, оган акшаныц керег! жок,- дейдг Олар кеттн калды. Мен жалгыз вокзал басында турмын. Пойыз журуге б1р сагаттай уакыт бар. Ойыма б!р кулык тусе калды. Дереу такси устап алдым да, Жубанньщ ушне келд!м. Ш ешес1уйшде екен. «Апалап» аман­ дасып жатырмын. - Садыкбекжан, не кып журстц, таксилелп, - дейд) апам. 132

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы - Ой, апа, киын болды. Цысылып келд1м. Жубан алган гонорарлары- нан партияльщ жарна толсмсд] деп, Жазушылар одагыныц партия уйымы кысып жатыр. Жубан кысылып маган: «Апама барып келш:, нес1 бар екен», - деп Ж1бсрд], - дед1м. - Апам бурын колхоз баскарган, партия мушес! гой, б)рден тус!нд1. Цалтасына кол салып: - Цанша? - дед1. - Ею жуз сом болса болады. - Ой, оган жетпейд1. 150 сом гана бар. - Болады, апа, калганын 031м салып ж)берер\\пн. Осылай ол уйден 150 сом алып, Сырбайдьщ уЙ1не бардым. Кулжамал да урпие карсы алды. - Не гып журсщ? - Сенщ куйеущ жумсап ж)берд1. Уйден акша экел, туфли алам деп, ез1 дукенде кезекте тур. - Цой, сокпа, Сырбай дукенге бармайды. - Бармаса, меш неге ж)берсд1? Аягын екшесшен басып журген!н бшесщ. Жолшыбай б1р жаксы туфли сатып жатканын керш кызыгып кетт:. Бэр1М13 де унаттык, - дед:м. «Бол, бол, такси кутш тур», - деп асыктырып коям. Одан да сураганымды алып, Тахауид1ц уй)не бардым. Тахауид!ц енес) татарша шулд]рлсп: - Бул казактар алдайды, ет:р:к айтады, Тахауи жумсамайды, - деп жу- ытпайды. Оньщ сезш тьщдамай, Гулшараны алдап, одан да акша алып, вокзалга келд!м. Пойыз журуге 10 минут калган екен. Вокзал басында Нутфолла Шэкенов кездес п. Ол да 1Ш)п журетгн Ж1[ )т. - Эй, Нуткен, саган мен б1р жарты береЙ1н. Менщ айтканымды !стейсщ бе? - деймш. - Жарайды, жарайды, - дейд1 Нутфолла жылпылдап. - 1стесен былай, —деп болган окиганы тугел айттым да, осыны Одакка барып тарат деп, б:р жартыныц акысын бер1п, пойызга м)Н1п кетт1м». - Арты не болды? - деп сураймын Садьщбектен. - Сол куш шаршап барып жатып калыпты да, Жубан танертен турган сон шсшес] шай усг1нде: - Царагым, кешеп шаруан не болды? - деп сурапты. - Не шаруа? - дейд1 басы ауырып отырган Жубан эщтмеге заукы еокпай. - Кеше Садыкбекжан бэр!н айтты гой. Садыкбекжан адам гой, жетпей калганын ез1м телейм1н дед1 гой, - дейд1 анасы. Жубан 1штей тус[нед! де, ундемей турып кетед1. Содан Сырбай мен Тахауига телефон согады. Ушеу1 де алданганын б)лед1. «Енд1 оны мойындамайык», - деп уэделеседт Содан бер: мойындамаган болып жур. Мен кепмд1 кайтардым, - деп кулед1 Садьщбек. Мундай кулк! елендер тарату дэстур) одакта бурыннан бар. Б13 эдебиетке араласа бастаган 50 жылдары ондай куакы, калжьщ елец- 133

Серж К Д Р А Б А Е В дердщ кеб1н Жакан Сыздыкоч шыгаратын. Жакан 20 жылдардын орта тусында эдебиетке араласкан. Сэбиттермен дос, Сэкеннщ тэрбиесш кер1п, отызыншы жылдары елецдср! кеп шыккан акын ед1. Согыстан сонгы жылдары ]шугс тусш, шыгармашылыгы б!рач элс1ред1. Осы туста оньщ эзш елендер: кен тарады. Б:рде согыстан сон эдебиетке келген Цабыл Боранбаев, Текен Эбдрахманов, Тахауи Ахтанов - ушеу! алдынан шыга келгенде, Жакан: Дабьм-Сябьи, Уекен-Мекем, Дорян&зм, 7 ахаумлер - Лсаумлер, ом-^лла-ам.' деп жагасын устапты. Жаканньщ Сэбитпен достыгы, оны )шке теу1н калганы жайлы э ц п м е т мен ез:нен еслгн ед!м. Оны Сэбит туралы естел1Г1мде келлргем. Согыстан сонгы дэу1рде Жакан атынан тараган б4р елен «Жазушылар жачы» деп аталады. шмЭе болзандо /<*окорям м^олзын бэммем/ек Узарыя ес;я уяолзянЭа. Ь'ам/кесАмем ямеолар //ар/же кел/и ^онзамЭа. кеп о^ын Аекбазарза шолзанЭа. А/окенуяом/ы шьмяьмЭая С а м н е р кулер ыр^ьмдая, ^ры/^/яар басар /яыряыл^ая Гыбг)олм.м ж у р <3е^ .мурь//; Аезэмнез: ж?мл/яьмг)аи. 7ам/р сырм?ьмЭаи. Олжаияары Е------г)ем бултяыл^ая. Сала /^улам л^омыны ДуаяЭм^ ж у р ^мр^ыл^ая. Да/яынЭарза ж азам Эей Сем^уллмннен л;ур/я урлая. ^карамик Мухтяарьш №?^<)амьжен кум /яы^^ая. Дазызы^Эы жытряаЭы^ ^/туазы^Эы /яур-/яурлая. ^мналаныя Лябм/ям/, №'с мамь;^ бур^ьмЭая. Аер/нзеннен /яу^й/'н, Л*ер;'нзензе у^мш, 134

Ом1р тагылымдары ^4р<зн<)ады^ ^ммбямьш СерадерЭен ^дсти долан. 7о^^ала^ ас^иы 7<ж;аум т№^/ дя/июм кш /и^р.ма/^. Жриазолм, Сяиеке^, Язсь:бам<3ы былид.иЭам?. Далтия^он<Зм До^и^орлы^м^ м^мяьмЭап. Элшбяее зам бол^ь;^ Заляпан еЭ^ м/м^ьм()я^. Дяшан шусш /^йло.м г)ей Дал?й?$ысынЭ<зм ^^ярмя^м^ Сансь;збям о???ыр ^ьм^млЭяи. Бул елец к етн эртурл1 редакцияльщ езгср:стер косылып, толыгып ай- тылып журд1. Б)рак алгашкы нускасы осы. Жакан маркам осыны маган айтып бер1п турып, «осы олецдердщ б!разын Габдол шыгарады, б1рак Жаканд1К1 деп таратады» деген. Оньщ кайсысь; К1МД)К1 екендиш ел айы- рып жатпайды, Жакан атынан шыгып, тарайды да кетедг Жаканмен 613 Жазушылар уйчнде (мгйрп Мэуленов кешес1, 129 уйде) керш1 турдьщ. 1шкенмен, жур]с-турысы сыпаны, момын, эдеб) мол аксакал ед1. «Жакан шин буцщрш койыпты» дегенд1 ешюмнен ест1гем1з жок. Аздап 1Ш1П алса, уЙ1не ксчп жатып калатын. Б13 Жазушылар уЙ1не К1р1п, осылар тэр]зд! адамдармен керш! болганымызга жаскана карап журд!к. Бчр кун! Жакан карыз сурап келд1. - Зейнетакымды алган сон экеп берем, Сер1кжан, мазалаганыма кенпр:м ет, - дед] ол. Кысылып турганы байкалды. Мен сураганын бердчм. А р жактан Элия айкайлады: - Экеп бермей-ак койсын! - деп. Мен оны кайталадым. Б)рак зейнетакысын алган соц, карызын алып келдт Мен алудан бас тарттым. - Жака, экелмей-ак кой деп ек кой. - Жок, болмайды, - дед1 Жакан. - Б1ршпнден, мен карыз деп алдым. Карызды кайтару - парыз. Ек1нш1ден, бугш мен кайтармасам, ертен кайта карыз ала алмаймын. Жолым кесш1п калады гой. Акшанды ал, айып етпесецдер, кешн де карыз сураймыз. Жакац айтканын 1степ, ксй[н де карыз алып турды жэне уакытында кайтаратын. Жазушылар ортасында кеп кулк) тудырган «Калтайдын туе!» деген эцг]мс]йн тууы ед:. «Арак 1шпей журген к у т м жок кой, сондай б1р тойып алган кун: катты уйыктап кетшпш де, о дуниеден б)р-ак шыгыппын, - дейд1 Цалтай. - О дуние деген де каз)рг:дей ом)р. Жургп, кер<п келем. «Тозак», «Жумак» дегендер бар деп естуш! ем, «Менщ теггм - Кожа гой, жумактан орын 135

Серж К ,И РА БА ЕВ беретш шыгар» деп, жан-жагыма жалтактап кслем)н. Б]р кезде б:р агаштыц туб:нде колдарында б1р-ек: кепкен балыгы бар, 2-3 шиша сыра- сы бар, Жакан Сыздьщов пен Габдол Сланов отырганын керд1м. Оларга аялдагам жок. Алдымнан шагындау б1р езен кездест1. Арык сиякты енс1здеу, суы да тайыз екен, аттап ет1п кетт1м. Тусына «Акжайык» деп жа­ зып койыпты. «Е, Хамзанын «Акжайык» деп купшделп жазып ж ур гет осы екен гой» деймш. Одан ете берсем, ак аргы мак М1нген ак сакалды б1р шал, тур! Курмангазынын О.Кастеев салган сурет1не келед1, Хамит Ергалиевтт аттьщ бауырына алып сабап жур. - Жазсац, анау Абайды жазган Мухтарга уксап жазбайсьщ ба? Мынауьщ не маскара! - деп айгайлап, сорлы акынныц тебестне камшы ойнатады. «Араша сурап, ейм пэлеге калып журерм!н» деп оган да токтамай еттп кетпм. Б1р кезде мацдайшасында «Жумак» деген жазуы бар ес!к кер1нд1. «Е, таптым», - дед1м куанып. Келсем, есж жабьщ. Алдын- да Жумагали Саин тур. «Мен: эйел]ц орыс деп 1шке Ж1бермед1. Мухтар Эусзовп шакыртып, кут1п турмын», - дейд). Кеш1кпей Мухтар шыкты. Жумагалиды керд1. - Неге К1рмей турсыц? - Юрпчбейд], «эйел)ц орыс», - дейд]. - Пэл1, осы да сез боп па, менщ эйел1м казак па екен? Сен согыста болган, жараланган, кан теккен адамсыц. Сенщ орныц осында, - деп Мухац ес1кт1ц кузетш1лер!не ест1рте бастырмалата сейледг Б]рак кузетш!лер оны тыцдамады. - Бул жазушы деген хальщ сез тыцдамайтын, айтканды тус1нбейт1н хальщ екен. Бэр! жумакка умтылады. Бэр1ц Жазушылар одагына барындар. Президиум шакырсын. Юм жумакка, К1м тозакка барады. Оздер1 шеш)п, Т1ЙМ1Н берс1н, - дед11штен б)реу айгайлап. Жумагалига ерш, Жазушылар одагына кетпм. Ел жиналып калган екен. Жиналысты Сэкен баскарды. - Ал, хальщ тугел жиналды ма? - дед! Сэкен жан-жагына карап, ез; танитын адамдарын тугендеп. - Тэж1баев Эбдшда кер1нбейд1 гой. - Эбдшда аягы кылкеп)рден етуге жарамайды деп, соны тарттырып жатыр, - дед1 б!реу. - Шахмет кайда? - Шахмет соны бет :не конган шыбыннан коргап отыр. Осы кезде Мухтар Жангалин кез1не т у сп де, соган карап Сэкен: - Бар, Мухтар, Эбдшданыц шыбынын коргауга сен де жарайеьщ, мунда саган не бар, не жазушы, не оцган аудармашы да емессщ, барып Ш ахметп ж)бер, - дед1. Осыдан кеЙ1Н Сэкен бурын ез1 кермеген жастар жагына бурылды. - Б:з кеткел1 де кеп болды. Жастар жагын бшмейм13. К1м не жазды, аты-жендерщ К1мдер, айта отырыцдар. - Сафуан Шаймерденов, - дед! алга таяу отырган Сафуан. 136

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы - Ондай жазушы есчсем , цулагым керец болсын! - Эй, Сэкен, - дед1 ызаланган Сафуан, - Сен Рабиндранат Тагорды бшесщ бе? Мен соны аударгам. Оган Сэкен урсып тастады. - Сен Тагордьщ К1табын аударсан, мен ез)н кергем. Сонша неге езеурейсщ. С езд11лияс Жансупров белд). - Менде б)р усыныс бар, - дед: ол. - Цандай усыныс? - Мен бул жиналыска Мухтар Эуезовтщ катысуына карсымын. Ол мен кеткеннен кеЙ1н эйел1ме бала таптырган. - Койшы. сен де кайдагыны айтады екенс:н, - дед) Сэкен 1лиясты токтатып. - Олген сен тугцп, Т1р1лерд1ц эйелдерш айналдырып Г абит те жур гой». Энпме осы жерде узшдг - Менщ осы соз1м пэле боп, Г абит катты екпелеп, ренжш калыпты. Соны ест1п, б]р кун1 ез1не барып, тус!мд: тугел айтып берд)м. Ол мэз бо­ лып кулш, «мынауьщ б1р шыккан дуние екен» деп ризалыгын б)лд)рд1. Б1реулер тер1с айткан екен, екпес1 тарады, - дед] Калтай. Эрине, Цалтай эцпм ес1 будан гер1 керкем, бейнел1. Мен оньщ есте сакталган жобасын гана келт:рд1м. Калтайдьщ тусшде жазушылардьщ жеке басыньщ кылыгы мен шыгармаларына деген етк1р сын да ангарылады. Жазушылар кудайдьщ ерекше жараткан жандары гой. Олардьщ табигаты да, ем1рд1 тануы мен бейнелеу1 де, оздсршщ ем1р суру; де - бэр: кызык. Ырак оны кызыктаудыц кереп жок, туеш у керек. Сонда гана канша кайшыльщты болганмен, олардьщ прннлпт де улкен ем!рд)н б1р бел1Г1, ем1р дегенн1ц ез) де оеындай кым-куыт дуниеден туратынын байкайсыц. Бэр1не де тез1м керек. Мен соныц бэрше уйренд1м. Акындар 1Ш1П кеп, б1рдеце булд!р]п койса, мен: «Акын гой, кайтесщдер»,- деп ара тусет!н болдым. Кейде маган агаларым: «Немене, акынныц бэр1 жынды болуы керек пе?», - деп карсы шыгады. «Акын еркелетуд) суйед1», - депп гой Маркс. А.Луначарский В.Маяковскийдщ ел!М1нде М аркспц осы сезш келпрш, 613Д1Цжуйен!н акынды тус1нбеген1н, тусш уге тырыспаганын сы- нап айткан. «Б1з Маркс емесп13» деген. Бул жагдай бпдщ де баеымыздан етт1. Кешег1 Касымды да, Мукагалиды да, Телеужанды да, баскаларды да б1з тусш е алмадьщ. Мумк1н, ем!рд)н ез! оеындай кайшыльщтарымен Кымбат шыгар. Бэр! кецщдепдей болса, нес] кызьщ! Калижан агам б1рде мен1 боктады. Кэд1мг:дей боктау! Туркменстанда казак эдебиет1Н1ц кундер1 ететш болып, соныц карсацында туркмен- казак эдебиеттер1Н1н байланысы жен1нде редакцияньщ сурауымен макала жазгам. Соныц 1Ш1нде Калижанныц аты аталмай кезтнт!. Аталуы керек ед1. Каракум каналына барган, елецдер жазган. Бэрш бшем. Б1рак ссзме туспеген. 137

Серж К ,И РА БА ЕВ - Сен э д е т ютеп отырсьщ. Вэр1н 01лес:н, - дед: агам. Шыдадым, К6 НД1М. - Бшем. Умытын кеттпп1н, - деп кепнр1м сурадым. Онымен тебелесе алам ба? К е й т дос болдык. Дос боп ж у р т , уйше конакка шакырып, нгпп алып, куып та шьщты. Оньщ бэр1не куЙ1п-п1С1п, араздаса берсем, нем калады? Досты кайдан табам? Сэкен 1Н1м (Жун1сов), еш жазыгым жок, талай боктады. Алгашкы б1р боктауына жауап бер)п ед1м. Кейш ундемей кутылатын болдым. Бар колымнан келетш1 - шатагы бар адамдардан алысырак жур1п, алыстан сыйласу. Бул - менщ табигатымда бар мшез. Доспын деп ешк!мн1ц уст1не тустп, езеуреп юрш кетпей, алыстау турып сыйласу эдеттме сщген. Кайткенде де мен жазушылар ортасында улкен мектептен етпм. Сын­ мен айналыстым. Сыншы болып танылдым. Сын деген эдебиетттц абыройсыз жанры гой. К,ай заманда болса да, сыншыны ешк)м мактаган емес. Мактау былай турсын, мойындаган да емес. Оз1 туралы жазбаган жазушыныц бэр1 «сын жок» деумен келедг Б1рак онымен сын ем]р!н токтаткан жок. Казак эдебиет1нде сын отызын- шы жылдардан бастап туракты даму уетшде. М.Каратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаевтар - осы жанрдыц сол кезден бастап ыстык-суыгына конген адамдар. Елу1нш1жылдары езшщ шыгармашылыгын сыннан бастагандар кеп болды. Б[рак олардыц 1нппде сол жанрда турактап калгандар аз. Рахманкул Берд:баев пен мен гана. Айкын Нуркатов, Каджан Нурмаханов, Баламер Сахариевтер сынды кэс]би енер туткан каламгерлер ед], б:рак ем1рлер1 кыска болды. Бул жерде мен эдебиетт1ц баска жанрларында жур1п рецензиялар жазган, жекелеген макалаларында эдебиет туралы ой козгаган жазушылар мен эдебиетт! зерттеу саласында ецбек еткендер жен1нде сез козгамаймын. Жалпы сынды эдебиетт1ц б:р жанры деп карап (мен сынныц гылымдьщ та род! барын жокка шыгармаймын, шын сын- шы эр1 галым болу керек. Эдебиетт1ц буг1Н11С] жайлы айту уш1н тари­ хын да, теориясын да бшу парыз.), оган ем1рш арнаушы шыгып жаткан кггаптарга гпк1р!н б!лд!руд1, эдеби процеет1ц даму багытын байкап отыру- ды парыз санауы кажет. Б13 сыншы м т д е п н осылай деп тус1Н1п, кызмет етуге тырыстык. Елу1нш1 жылдардын орта кезшде басталган «жылмык» сынньщ дамуына да эсер етп. Сыншы К1габы шыга бастады. 60 жылдары Ш.Елеукенов пен Р.Нургалиев сыншылар тобын толыктырды. Бул жерде эдеби сынныц дамуына партияльщ идеологияныц муддел1 болганын айтудыц артьщтыгы жок. Партия эдебиетт1ц идеяльщ жэне керкемд1к 1зден1стер)н бакылап отыру унпн сынды пайдалана 61ЛД1. Сын- шыларды бул саладагы партияньщ кемекшшер] санады. Осы максатпен алынган Орталык партия комитеттщ 1972 жылгы «Керкем эдеби сын ту­ ралы» каулысы казак эдебиет! сыныныц дамуына да кеп кемегш типзд). 138

()\\пр тагылымдары Баска жазушылар сиякты сын кггаптары да кептеп шыгарыла баста- ды. Газет-журналдардьщ редакцияларын сынга айрьщша кои'л белуге М1ндеттед1. «Жазушы» баспасынан жыл сайын шыгып туратын «Уакыт жэне каламгер» атты жинак пен «Сочетай» жннагы турацты басылымга айналды. Сагат Эш1мбаев пен Телеген Токбергенов дэл осы туста ездер1!пц ойлы сыншылыц кабшелмен танылды. Осы дэстур ары карай жалгасып, 70-80 жылдары Аскар Егеубаев, Бакытжан Майтанов, Бекен Ыбырайым сиякты сыншылар аренага шыкты. 60 жылдардын 1Ш!нде одактьщ жэне республикальщ Жазушылар одак- тары касынан сын секциясы ашылды. КеЙ1н бул кецейтЫп, сын кснес!не айналды. Цазакстандьщ кенесччн терагасы болып Мухамеджан Каратаев сайланды. Ол Одактьщ кецестщ курамына К1рд1. Кейчн мен Одактык кснсскс кчрдчм, республикальщ кецестчц терагалыгына не болдым. Сын кенесч казак эдебиетшщ керкемдш (жэне идеяльщ) !зден)с- терпт саралап, жннактап отыруга едэу1р мурындьщ болды. Онда сын ецбектермен б1рге эдебиетт1ц езектг проблемалары талкыланды. Сын- ньщ дамуы мэселес! одак баскармасыныц пленумына шыгарылды. Баска да жанрлармен б1рге съездерд!ц талкылауына усынылды. Казак­ стан жазушыларыньщ У 111-1Х съездер1нде мен сын женшде баяндама жасадым. Одактьщ VII съезге ( 1981) соцгы жылдардагы «Кеп ултты кецес эдебиет1 дамуыныц эдебиет сынында кер1ну1» атты комиссия- нын мэжМ сш де сез сейлед[м. (Седьмой съезд писателей КСРО. Сте­ нографический отчет. «М., Советский писатель» 1983.) Сын кецесшщ одактьщ жиналыстарына да барып, пнпр алысуга катысканым ез алдына. Эдеби жыл корытындыларына арналган жиналыстарды уйымдастыруга сын кецес1 бслсен.н катысты. Казак эдеби т:л:не арналган (1984 - Г.Мус1репов баяндама жасайтын) конференцияны уйымдастырган да сын кецес1 болатын. Оны мен ашып, ю ркие сез сейлегем. Осы кон- ференцияныц материалдары К1тап болып басылганда да алгы сезд1 мен жаздым. Бупн бурынгы кецес ке инде;! Жазушылар одагыныц шыгармашылык жумыстарын уйымдастыру !ЭЖ1рибес1 умыт бола бастады. Эдеби процест1ц беталысы, жанрлардыц дамуы, сынньщ осы пронсстсп рел1, жеке шыгармалар жен1нде п!К1р алысулар уйымдастырылмагалы кашан. Шыгармашылык мэселес1 пленумга да шыгарылмайды. Соныц катарында сын да элс1реп кечт!. Каз1рг1 эдебиетннлердщ «сын жок» деп жургенч де содан. Сыншы деген жастарымыздыц ен куланып алган -- керо )н гана жазады. Эдеби пропест] кадагалауды, жаксыныц табыстарын, жаманныц неге олай болганын талдап керсетуд1 мурат тутпайды, парыз санамайды. Осы тургыдан еткен тэж1рибелерге де аздап мойын бурып койган артьщ емес. Эдебиет 1С1 жеке бастыц муддеечне емес, когамга кызмет етсе гана хальщтьщ мацыз алады. 139

Серж Ц И Р А Б А Е В ГЫЛЫМ ОРДАСЫНДА 1988 жылдьщ куз1. КазПИ-де проректорльщтан босаганнан кейш, кафедра мецгеруш1С1 болып 1степ жаткам. 1987 жылдьщ наурызында алпыека толып, арнаулы жеке каулымен «Хальщтар достыгы» орден1н алдым. Эз1ме тэн канагатшылдыгыммен, осы тагдырыма да ризальщ кешппен «Алатау» шипажайына демалуга кетт1м. Элия екеумчз. Б1р кун1 академияныц Эдебиет жэне енер институтыныц б1р-ек1 ж й т келд]. «Арнайы с)зге келд1к» деген соц, эцпмелеетж. Горбачевт1ц демократия- сы партияньщ кадрды сапырылыстыруына тыйым салган туе. Э р жерде баламалы сайлаулар еткЫлш, басшыларын ужымньщ ез1 сайлау салты К1ре бастаган. Цазак университет! бурынгы ректорын босатып, демокра- тиялык жолмен МеЙ1рхан Эбдшдинд1 ректор етш сайлаган. Енд1Г1 кезек Эдебиет жэне енер институтына т у с п т . Бурын мемлексгпк Баспа, по­ лиграфия жэне к1тап еаудасы комитет1Н1ц терагасы болган Шериаздан Елеукеновт1 Орталык Комитет Эдебиет жэне енер институтына М усЫ м Базарбаевтыц орнына ж1бер1п ед1. Гылым кандидаты бул орынга лайьщ емес деген сылтаумен оны босатуды уйгарыпты. Баламалы сайлау етпекнн екен. Институттыц бас кетерер жн п чер! мен кыздары б]р1г:п акылдасып, «Орталык Комитет бул кунге шейш эрк!мд] б)р ж!бер)п, ектемдчк жасап ед1. Енд! шын сайлау болса, ез калаганымызды сайлап алайык», - деп кенеенгп. Талай адамныц аттары аталыпты. Б:реу мен]ц де атымды атаса керек. Сонымен ездер1 талкылап, «егер ол юс) келелн бол­ са, соны колдайьщ» деп, орталарынан маган ек1 юс: ек)л жчберттг «Сай- лауды оз;м;з уйымдастырамыз, тек байкауга тусуге арыз гана беру керек», - дед1 олар. Мен ойландым. «Жасьщ алпыстан асканда бастыктык [здеп нец бар, жумысыцды жазып, сабагьщды бер1п, жай тыныштыгыцдь! ой­ лап жатпаймысыц», - дейд] б!р ой. Екшш1ой: «Цой, ужымньщ усынысы болса, оны сыйла. Тэуекел. Цолынан 1с келмейтчн адамша партия одан б]р, будан бчр допша лактырып ед], сайласа, мынаны да 1степ кер. Оз1ц бм епн институт, езщнщ гылымыц», - деп оган карсы дэлел айтады. Акыры жМттердщ оздер!мен акылдасып, соцгы ойга токтадьщ. Газет- те байкау туралы хабар шыгып та койыпты. Оган Рахманкул Берд]баев, Зейнолла Цабдолов, Рымгали Нургалиев, Файзолла Оразаев арыз бер1пт). Мен де барып кужат тапсырдым. Шериаздан Елеукенов те кайта арыз бе- руге умтылган екен. Оны «кандидатсыц» деп кабылдамапты. Институт ужымыньщ жиналысы Мухтар Эуезов музеЙ1нде етт1. Сайлауга тусетш адамдар ез багдарламасын усынады екен. Эуел! Берд1баев, сонан соц Цабдолов сейледг Келес! кезекте м е т шакырды. Менщ дайындап алган улкен багдарламам да жок болатын. Ондай жос- парды ужыммен акылдаса отырып, эдебиет туралы гылымньщ кешеп, буг1нг1 жай-куй1н тольщ барлап барып жасау керек. Мен тура солай деп айттым. Сейгпм де, эдебиет гылымына кептен араласып журген, 140

Ом]р тагылымдары оныц жагдайымен таные адам ретшде «Цаз[рг1 куЙ1М!з капай? Енд1 не гстеу керек» деген магынадагы кейб:р ойларыммен бо.'печчм. Цайта куру кезшде 1СТ1 жацартудыц непзп салмагы адамга, кадрга тусстш)не, кад- рларды 1р)ктен тэрбиелеу, адаммен жумыс 1стеу, ужымныц моральдьщ- пенхологиялык жагдайын жаксарту жагдайларына токталдым. Еылым докторларыныц аздыгын, жас молшер; жагынан олардьщ эл1 де 60-тан томен туспей турганын айтып, бул багытта жумыс ктейтшдерге эр- кашан колдау жасалатынына, ез курдастарымныц 1Ш)нде б1р1нш1боп док­ торлык коргап, ез1мнен кеЙ1н коргагандарга осы кунге деЙ1н таршыльщ жасамаганымды, кызганшактык, бчреуге болмасын деген ниепмнщ жок- тыгын б]леч1ндср осында аз емес деп ездер1не С1лтед)м. Еылыми жумыс- тардыц сапасын кетерш, каз!р алга койылып отырган «актацдактар- дыц» орнын толтыру жоншдег! ойларымды ортага салдым. Цайта куру дэу)р1 талаптарынан туындайтын эр кезец эдебиеттер1н зерттеуд1ц олкы тустарын толтыру кажсттнш сез етт1м. Цайта куру жариялыльщты керек ете))н}н ескере отырып, егер маган сешм корсечнлсе, 1ст:ц бэр! ужыммен акылдасып отырып шеш1лет[н!не сенд!рд1м. Журт ду кол шапалактады. Мен1ц артык уэде бермей, демократия шецбершде накты шындьщты айтканыма риза болды-ау дейм1н. Онда кеп1рте сейлеу, кеп уэде беру сиякты жайлар да байкалып жатты. Сайлаудыц корытындысында ец кеп дауыс алган мен болып шьщтым. Байкаймын, институт ужымы корытындыга канагаттанган сиякты, есеп шьщкан кезде тагы да кол шапалактады. Сайлаудыц екшин туры академияныц Цогамдьщ гылымдар бел]мшес1нде етпек. «Шеш)нген судан тайынбас». Институттагы сайлаудан кеЙ1нг! жалпы жагдайды 01лу максатымен академияныц президент: Ом1рзак Султангазин мен вице-президент: Жабайхан Эбдшдинге к:р1п шьщтым. Ол к)сшер естш отыр екен. Институт ужымыныц мундай шепнмге келген:н канагаттангандыкпен карсы алыпты. «С)з келсец13, жарар ед]. С 13Д101лем13 гой. Б1рак сайлауга араласа алмаймыз. Бэр1 демократияльщ жолмен шеннледЬ>, - дед1 олар. Цогамдьщ гылымдар бо.нмшсс! де кызу еттч. Озеуреп сейлеп, белгш1 б1реуд) колдаушылар да табылды. Мен ешюмд1 дайындаган жокпын. Цанша дегенмен, демократияга бет бурган заманда жМттердщ бэр: де адамдык тургыда багаланып, «К:мн)н колынан не келед!?» дегенд] ойланган болу керек. Цорытынды дауыс беру мен1ц пайдама шеннлдг Сейт1п мен директор болдым. Ом!рзак пен Жабайхан шакырып кабьшдады. Жумыс жайы, М1ндеттер женшде айтты. «Осы институт ужымында арыз кеп. Соны токтатуга куш салыцыз», - дед1. Жабайхан орныма экел1п отыргызды. Бул институтта мен!ц не 1стегешмд1 бшет!н адамдардыц кеб] эл) де бар. Бул - партияныц да бет1 бер1 карап (оган Озбекэл! Жэн1бековт)ц Орталык Комитетчш хатшысы болып келу) де эсер етт1), эдебиеттщ актацдак 141

Серж К ,И РА БА ЕВ парацтарын кайта карауга мумкшдш берген кез1 ед1. Ахмет Байтурсынов, Шэкэр1м Цудайбердиев, Магжан Жумабаев, Жусшбск Аймауытовтардьщ 1С1, мурасы жен1нде комиссия курылган. Мен сол комиссияга муше болып катыса бастап ед1м. Енд1 директор болган сон жумыстьщ бар салмагын котеруге тура келд1. Олардан калган мура жыртылып, жогалып, б1р! бар, б)р) жок, шашылып кеткен екен. Оларды пдсспрш , Мэскеу, Ле­ нинград, Омбы, Цачан, Орынбор ютапханалары мен архивтерше К1С1 ж)берд)к. С е й т т , олардьщ шыгармаларын тугел окып, корытынды [нк1р жаздьщ. Оларды актау женш деп каулы шыгысымен, к:таптарын баспага дайындадык. 1988 жылдьщ аягында ресми акталган жазушылардьщ алгашкы жинактары 1989 жылы-ак баспадан шыгып, халыкка тарады. Акталган жазушылардьщ мурасы жайындагы гылыми талдау жумыстары да к:таптарын баспага дайындау 1С)мен катар жург!31лд1. К1таптарга алгы сез келем!нде макалалар жазылды. Ею-уш жылдьщ шамасында Шэкэр1мн!ц, Жус1пбект1н, Магжанньщ шыгармашылыгы туралы моно- графиялар басылды. Сэл кеЙ1трек бул топка М1ржакын Дулатов косылды. Эдебиетт1н актандак беттер1н толтыру мунымен шектелмейт!н ед). Институттыц неггп ) гылыми жумысы бурын коммуниста идеологияга сэйкес келмей жабылып калган эдебиепчк туындыларды кайта кетеру, жинап, бастыру, зерттеу, сол аркылы казак эдебиетшщ узак дэу!рлердег) тарихы жайлы толык, жаца кезкарас калыптастырумен байланысты жург!31лд1. Актандактар проблемасы буюл эдебиет тарихын, казактьщ улттьщ мурасын тугел камтыган болып шыкты. Фольклорльщ муранын кеп бол: г] феодалдык салт-сананы, д:нд] уагыздайды, устем тап екшдер1н мадактайды деген сылтаумен колданыстан шыгып калыпты. Кене дэу]рлсрдсн бастау алатын елдщ тэуелс!зд1Г1 мен баскыншылыкка карсы курес идеясын жырлаган эдебиет «ултшыл» деп табылган. Б)раз акын- жазушылардьщ аттарын атауга тыйым салынган. Кенес жылдарында жаца одебиег'Г)ц нег!31н салган классиктер1М13 «буржуазияшыл ултшыл», «хальщ жауы» атанган. Осылардыц бэр]н тугендеп алу керек болды. Осыган байланысты бурын жоспарланып койган казак эдсбист)1нн кеп томдык тарихын жасау 1С1 кей!шс ысырылды. Оган б[раз дайындык жа- сап алуды уйгардык. Институт галымдары осы саладагы улкен жумыска жегшд!. Олар кене муралар мен акталган акын-жазушылардыц шыгармаларын жинап бастырды. Олардьщ ем!р! мен енбскюр! жайлы зерттеулер, мэт1ндерге гылыми тус1Н[ктер жазды. Казактьщ эдеби-мэдени мурасыньщ мол байлыгын кайта багалаудыц гылыми тужырымдамасы жасалды. Оларга буг1нг1 тэуелс13 елд1н муддес1 мен тутастыгы тургысынан карап, зерт- теуге умтылдык. Бул жолда б1р киындык тудырган мэселе - 64р кезде осы мураларга тыйым салган партия каулыларыньщ куш1н жойдыру ед:. Партия эл) бар, кызмет 1степ, устемд1к жасап турган кезде онын шеш1мдер)не кайшы жумыс 1стеу де онай емес-т]. Мэскеуд1н Орталык Комитет: кейб]р 142

Ом[р тагылымдары каулылардыц куш1н жоятын жана ц а у л ы («Ленинград», «Звезда» журнал- дары туралы) кабылдады. Осы улг!мен 1947 жылгы Казакстан Компартия- сы Орталык Коми1е'11Н1ц «Казак КСР Гылым академиясыньщ И л жэне эдебиет институтыньщ жумысындагы саяси-ерескел кател1ктер туралы» каулысыньщ ( 1947) куш1н жою туралы мэселе кетердж. Бул мэселен) Орталык Комитетке шьщпас бурын институттьщ белд! галымдарымен акылдасып, Рьшыми кенеске шыгардьщ. Кецеслц шешгм1н Тылым академиясыньщ президиумына жегк1зд1к. Сол аркылы Орталык Комитет­ ке шыгу максатын койдьщ. Алайда, академия басшылыгы бул мэселеде ШСШ1МД1Л1К танытпады. - Мундай мэселен1 Рылыми кенест;ц шеш1м!мен усыну жараспай- ды, - деп акыл уйретг! маган вице-президент Жабайхан Эбдшдин. - С13 жеке галымдардьщ атынан гана Орталык Комитетке хат тум рщ з. Сонсоц Орталык Комитет бЬден п1К1р еурайды. Сол кезде 6)3 колдаймыз. Ол алып барган хатымды ез1ме кайтарып бердг Сейтгп жургенде, мен] Орталык Комитетке хатшы Э збек эт Жэгпбековт1н шакыра калганы. Актацдактар мэселес]мем жи[ кер1С)п туратынбыз. Мен сез соцында жогаргы мэселен) кетерд1м. Ол б!рден тус!нд]. - Усыныстарыц кайда? - дед! ол. - Институтта калды. Мен академияныц президиумын аттап кет- пей, этика сактап, солар аркылы С1здерге шыгам ба деп ед!м. Эбдшдин кайтарып берд1. Мен Жабайханныц сылтауын айттым. - Менщ ез1ме же гк13Ш1. Каз1р алып кел, - дед1 Озбекэл!. Мен тез барып алып келд1м. Ол СеЙ1т Каскабасовты шакырып алды. - Мына Секец 1947 жылгы академия жонш дсп партия каулыеы- ныц куш!н жою кажетт!Г1н кетер^п отыр. Колдайык. Б1рак скеу)ц б1рге акылдасыцдаршы. Тагы да кандай каулылар бар? Бэрш косып ж[бе- рей)к, - дед] ол. Б13 СеЙ1т екеум)з оныц кабинетгне барып, бфаз каулыларды еске тус1рдгк. Олар сол жылдары кабылданган Жазушылар одагыныц жумысы туралы, мектеп окульщтары туралы, «Казак эдебиет!» газет1Н1ц жумысы туралы, т.б. барлыгы 5-6 каулыны жинап, олардьщ нспзп мэтш1н партия тарихы институтынан алдырып, жаца каулы дайындадьщ. Сейт1п, бул м эсел ет де Озбекэл) тез шеппп берд1. Осы жагдайларга, гылымньщ алдындагы М1ндетке сэйкес институт- тыц курылымы кайта каралды. Тупк1 максатка - казак эдебиетшщ кеп томдьщ тарихын жасау м[ндет:н койдьщ. Соган лайык эдебиетчн даму жолын дэу1р-дэу1рмен зерттейпн бел1мдер ашылды. Кене дэу1рдег1 казак эдебиет1, библиография, дерекнама жэне гылым тарихы атты жаца бел1мдер курылды. Эдебиет тарихынан Абайтану бел!М1 белшш шьщты. Ол Абайдыц туганына 150 жыл толуына дайындьщпен байланысты кажет болды жэне кеп жумыстар тындырды. Колжазба бол1М)н кенейчзн, уш бел!мнен туратын орталыкка айналдырдык. Мундай жаца курылым 143

Серж К ,И РА БА ЕВ жасауга штат, каражат дегеядсрд! уюмет кана шешет1н кез. Оган б:раз жуг!руге тура келд). Институт гылыми снбектерд), мэдени мура ул11лер!н жариялау са- ласында да едэу1р жумыс аткарды. Бул саладагы жумыс ею багытпен жург)зшд). Б1р1 - эдебиет'пк мэт1ндсрд1 жариялау, оган К1р1спе макалалар, тус1Н[ктср жазу. Ек1нш1С1 - гылыми зерттеу жумысы. «Халык эдебиет!» деген серия бойынша фольклорлык мура улгыерш жариялау сол кезде ерю алды. Оган ертегшер, батырлар жыры, тарихи жырлар, айтыс, да- стандар К1рд1. Осы мураньщ мен1ц институт баскарган тусымда 16 К1табы шыгып, кейш нарьщтыц кысымшылыгына кездес1п, токтап калды. Каз1р ол 100 том болып кайта басыла бастады. Осыларга коса Радлов. Диваев жинаган фольклор улгшер1, Цожа Ахмет Ясауид1ц «Диуани хикметЬ>, Букардьщ, Мураттьщ, Ксрдер] Эбубэюрдщ, Омар Цараштын шыгармалары, жогарыда аталган акталган жазушылардьщ к:таптары, МэшЬур-Жус1пт1н, Султанмахмуттыц, С.Садуакасовтьщ ек; томдык жинактары басылды. «Качак», «Алаш», «Сарыарка», «Турк1стан уалая- ты» газеттер1нщ здебиепчк корсечкннтер! мен мэтшдерш жариялау осы кезде басталды. Гылыми зерттеу енбектер токтаусыз шыгып турды. Менщ директорлык багдарламамньщ 6:р бе.'пч - гылым кадрларын, эс1ресе, жогары мамандьщтагы докторлар дайындау болатын. Гылым докторларынын жасы улгайып кеткен1, жас докторлардьщ жет1мс1зд1п кеп айтылатын. Жастардьщ осу!не камкорлык керсет)лмед1. БЬ осы жагына катты конь! белд1к. Директорлык кызмет)мн1н бес жыл толуына орай бер- ген ужым алдындагы есеб)мде мен тек институт кызметкерлершщ !Ш1нен 8 гылым докторы шыкканын айтыппын. Олардын 1ипндс орта жаска таяп калган Елеукенов, Мырзахметов сияктылармен катар, Цаскабасов, Май- танов, Кумкбаев, Негпмов, Ыбраев сиякты жастар да бар ед]. Гылыми багдарламалар орындауга 6)3 Казакстандагы эдеби гылыми куштердщ бзр)н тартуга тырыстьщ. Б13Д)ц гылыми жумыстарымызга жогаргы мектептег1 гылым докторлары (З.Цабдолов, Т.Кэк1шев, т.б.) туракты катысып турды. Сонымен б1рге жасына байланысты зейнетке шыккан мамандар да сырт калган жок. Казак фольклорыньщ жаксы ма- маны О.Нурмаганбетова институтка кайтып оралып, гылыми жумыстар жург!зд]. Бурын коргай алмай кеткен докторлык диссертациясын коргады. Казактьщ белг!л! библиограф-маманы У.Сухбанбердина узак жылдар [степ, осы саладагы жоспарлаган жумыстарын жузеге асырды. Мен ди­ ректор болып келген кезде ол колындагы библиографиялык керсетк1тт] аяктаганша уакытша калгандыгын айтып сд[. Мен оган: - Канша жумыс 1стеуге шаманыз келсе, сонша 1стен13. Тек революция- дан бурын шыккан газет-журналдардыц библиографиялык керсеткш ш , оларда басылган материалдардыц мэт1н жинактарын аяктап кет!Ц13. Ка'нр с)зден баска бул )ст1 аткаратьш адам жок, - дед)м. Ол институтта узак 4степ, осы жумыстарды тындырды. «Дала уалая- ты», «Турюстан уалаяты», «Сарыарка», «Казак» газеттер1н1ц, «Айкап», 144

О м 1р т а г ы л ы м д а р ы «Абай» журналдарыныц бепнде басылган мацалалардьщ кеп томдыц жинагын, керсетюштерш бастырды. Мен де оган жагдай жасап бактым. Ол ез1 катарлы эйелдердщ 1нпнде институтта ец узак жумыс 1стеген1 бол­ ды. 55 жаста зейнетке кетудщ орнына 75-ке дей)н жумыс 1стед1. Оныц атцарган жумыстарына эркашан кецш аударып, колымыздан келген- ше кемек бсрд)к, алгыс айтып турдыц. Соган карамастан, ол сонында маган екпелеп кетт1. Адамга канагат деген к атан да керек нэрсе гой. Канагатсыздыкты эл!не карамай болмаска умтылу тудырады. Б1р куш ол маган келш, осы шыгарган ютаптарыныц непз:нде докторлык дис­ сертация коргагысы келет1Н1и айтты. Мен оган докторлык коргауга карсылыгымныц жоктыгын, ол уннн жаца гылыми жумыс жазу керекппн, ал библиографияльщ жумыс канша кеп болса да гылыми ецбек курай ал- майтынын тус:нд1рд1м. Ол кезде жарияланган ецбектердщ жиынтыгы есебшде реферат жазып коргау салты бар-ды. Гылымдык жагын кетер1п, автореферат жазып керуге кенес берд1м. Алайда ол бул )СТ1 аткара ал- мады. Жазып экелген рефераты басылган мэтшдердщ гылыми тус1Н1Г1 дэрежес1нде калды. Сейтш, дурдараз болып кеткен Ушюлтай мен директорльщтан кет- кеннен кеЙ1н Жогаргы аттестациялык комиссияга, академияныц, инс- титуттыц басшыларына барып, осы багытта б1раз этзм слер жург1зд1. Барлык жерде де м е т жамандаумен болды. Алайда, ненщ гылым, нен1ц гылым емес е к етн б1лет)н адамдар оныц 1С1н шгер: бастыра ал- мады. Жогаргы аттестациялык комиссияга берген авторефераты ай- налып маган келд1. Мен ол ж е тн д е п п1К1р1мд1 айтып, тус1Н1к берд1м. Сонымен Ушк1.чтай доктор бола алмады. Осыдан соц ол мен1мен аман- дасудан калды. Муны мен Ушкштайга екпелеп жазып отырган жокпын. Атак-дорежес1не, жасына карамай, институттын гылыми багдарламасын орындауга мамандарды толык тартуга тырыскан ез]мнщ директорлык принцип!мнен хабардар ету уш1н жазып отырмын. Институт ужымын жас кадрлармен тольщтыруга тырыстьщ. Жазуга кабшет: бар деген 01раз адамды (Т.Журтбаев, К.Ергебеков, К Салгарин, Т.Шапай, т.б.) шакырып алдьщ. Мен есеп берген алгапщы бес жыл 11шнде институттан 23 гылыми кызметкер кандидаттык диссертация коргады. Мен келгенде институтта 9 аспирант бар ед1. Ол отызга жетп. Институт касынан докторантура ашылды. Б:раз талапты жас гылым кандидаттарын осы жолмен докторлыкка дайындадьщ. Шетелдермен, эс1ресе, казагы мол аймактармен - Цытай, Монгол ре- спубликаларымен байланыс орнаттык. Олардьщ эдебиенн зерттеу колга алынды. Монголия мен Кьчайдагы казактар ортасынан гылым доктор- лары мен кандидаттар дайындау 1С) жург1зшд1. Монголияныц Баян- Олгейдег1 гылыми орталыгыныц директоры Кабидаш Калиаскару.зы б]р1нш1 болып докторлык диссертация коргады. Мен1ц директорлык жумыеымда колым жеткен улкен табысым - инс- титуттыц моральдык-психологияльщ климатын жацарту болды десем, 145

Серж К ,И РА БА ЕВ ет!р!к болмас. Менен бурын арызды ен кеп жазатын институт атаман ужымда мен келген сон арыз жазу б1рден тыйылды. Мен жариялылык жолы мен, демократиялык принципа сактап жумыс 1СТСД1М. Институт жумысындагы кемшынктер, усыныстар болса, ашык айтуга жол берд1м. Оны тузетуге тырыстык. Ол кезде гылыми кызметкерлерд) элеуметт1к жагынан коргау деген болатын. Пэтер беру, демалыс орындарына, пи­ онер лагерьлерше жолдама, енбекакьна косымша материалдьщ кемек керсету мумкшд1ктер1 болды. Осы жумыстарды эдшд1кпен, ужымньщ, кэс1подактыц ашьщ, ез ерюмен шешу1 ешк1мн1н наразылыгын (арыз жазу да содан шыгады гой) тудырган жок. Жас кадрды жумыска алу 1С1нде де б1р-ак кагида жумыс 1стед1. Ол - оньщ шыгармашылык кабшел. Олардьщ б!р1н 1шке тарту, б!р!н сыртка тебу сиякты эдеттер болган жок. Институттын ЭК1МШПНК кызмет!мен б)рь[цгай шугылданып кетпей, 631МН1Ц де гылыми кызметкер екен!мд] умытпадым. Кенсе жумысынын кепт11лне карамай, шыгармашылыкка уакыт таптым. Актандактар мэселес!не белсенд! катыстым. Аймауытов мурасын жинау, бастыру, зерттеу !С1н баскардым. «Жус1пбек Аймауытов» атты К1табым шыгып ( 1993), академияныц Шокан Уэлиханов атындагы сыйлыгына ие болды. Ол туста акталган, бурын аталмай кеткен акын-жазушылардыц мурасын насихаттау, мерейтойларын етк1зу салты кен!рск орын алды. Тэуелс1зд1к алган алгашкы жылдарымызда Абайдьщ, Жамбылдьщ, Ыбырайдьщ, Акан сершщ 150 жылдыгы, Сэкен, БейI моет. Магжан, 1лияс, Мухтар, Жус1пбек, Сэбит, Султанмахмуттардыц 100 жылдыгы сиякты улкен тойлар етп. Осы тойларды дайындаудьщ шыгармашылык жумыстары тугелдей б!ЗД1н институттьщ мойына туст1. Б:з аталган жазушылардьщ шыгармашылык мурасы жайлы гылыми-тэж)рибелж конференциялар уйымдастырдык. Олардьщ бэрчнде де мен)н баяндамам тыцдалды. Жа­ зушылар одагы деген мекеме сол б:р туста жудеу прпилж кешт1 де, бул кке араласа алмады. Эрине, 7 жыл институтта директор болып отырган туста мен аткар- ган жумыс бул кыска шолумен шектелмейд1. Мен!ц академия, Когамдык гылымдар бел)мшес1нде катыскан жумыстарым да аз емес. 1993 жылдьщ аягында мен институт ужымы алдында бесжылдык кызмет!м жайлы есеп берш, жаца мерз!мге кайта сайлаудан от'пм. Ужым жасырын жабык да- уыспен б1рауыздан сайлады. Когамдык гылымдар бол)мшес] де есеб]мд1 тьщдап, сайлаудан етк1зд1. 1994 жылы Казак КСР Гылым академиясы- ньщ толык мушес; болып сайландым. Академия жуйес1не кызметке ауысып, гылыми жумыска, оньщ уйымдастыру салаларына катысу мен уш<н жана мектеп ед1. Оньщ да ез тагылымы мол болды. Ец алдымен, мен гылыми зерттеу институты жумысынын ерекшелжтерш, багыт-багдарын тус!нд1м. Жогаргы мек- тепте аткарылатын гылыми жумыстыц ез1нд1к сыпаты болады. Непз1нен онда сабак бере журш, оз;нн)н он жамбасьща келетш такырыпты зерттеу- ге мумк!нд!к табасьщ. Ал, гылыми институтта жалпы гылым багдарына 146

Омйр тагылымдары лайыц багдарламалар жасалып, ол 1шшен жгктелед1, бэр1 тугае ып улкен 1ргел1 проблеманы курайдь;. Олардьщ жоспарын жасау, гылыми аппара- тын нактылау, орындалуын кадагалау - бэр1 де жогаргы мектептепден езгеше. Сонымен б1рге академияныц курылымдык жуйес1 де баска. Гылыми жумысты аткару ез алдына, оны уйымдастыру, баскару 1сгне де мунда ерекше мэн берглед1. Онсыз гылыми багдарламаларды орын- дау, онын сапасын кадагалау киын. Каз1рп академияныц гылыми багдарламаларды баскару жуйесш бузушылар муны тусгнбейдг. Гылымды баскару жуйесш бузу аркылы буюл гылымныц сапасы би!кке кетершугне киянат жасап отырганын укпайды. Академиялык дэрежедег1 эрб1р галым - мектеп. Олардьщ гсг де, ецбегг де тагылымды. Мен бул ортаны бурын да бшет1н, сыйлайтын ед1м. Инс­ титутта б1раз уацыт цосымша жумыс гстеген кездер1м болды. Гылыми зерттеулерге катыстым. Кезгнде Мухтармен, Цажыммен, Есмаганбетпен, Бейсенбаймен, Мухамеджанмен, Ыскакпен (Дуйеенбаев), М.Габдуллин, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова сиякты ага галымдармен карым- катынас жасадым. Когамдык гылымдар саласында !стейтгн А.Жубанов, С.Кецесбаев, С.Бэй]шев, А.Ыскаков тэр)зд] агаларымныц маган де­ ген ьщылас, штипаты тузу ед1. Мен академияга кызметке келген кезде булардыц кеб1 жок-ты. 1смет пен Мухамеджан гылымды баскару, аткару жумыстарынан алыстацкырап, курметт: директор, кецесин сиякты кызметтер аткаратын. Гылым академиясы мушелер1Н1ц жаца урпагы е с т шыккан. Оны улкен агаларына ере шыгып, ею урпактыц арасын жалгастырган, гылым жуйес]Н)ц кыры мен сырын жаксы бшетгн, алгыр да бшг1р галым Сальщ Зиманов бастайтын. Обдуэли Кайдаров, Зэки Ахметов, Зейнолла Кабдолов, Аманжол Цошанов, Манаш Козыбаев, Мурат Баймаханов сиякты б1здщ катарларымыз 1с басына келген. Мен осылармен б1рге кызмет 1стедгм. Олармен араласу, академия прези­ диумы, бел1мше бюросы келемшдеп мен катыскан жумыстар кеп нэрсеге уйреттг Аталган галымдардыц эркайсысы ез саласында мектеп калыптастырган, шэкгрттер1 бар улкен галымдар едг. Оган коса аса мол гылыми-уйымдастыру жумыетарын журпздг Олемд1к гылымда атагы зор математик галым Омгрзак Султангазин академияны бшпрлгкпен баскарды. Ом1рде карапайым, К1шгпейш, кайырым-мейгр1м1 мол адам ед1. Оныц орынбасары Жабайхан Эбдглдин де бурынгы одак колемшдс философиялык мектеб) бар галым болатын. Осылардыц ортак ецбег1мен Казакстаннын Гылым академиясы озш1н одактык кец1ст1кте бурын ие болган орнын темендеткен жок. Алайда, бурынгы кецеетш ж уй е т кайта куру, осы саладагы реформалар академияныц уйымдастыру, баскарушылык кызмечн токтатуга мэжбур еттг, гылыми жумыстыц каркыны ез1нгц ыргагын бузды. Оган тнеелей республика басшылыгыныц кол сугуы да ыкпал етт;. Бил1кт1ц академия жуйес]ндег! «реформага» канагат етпеу1, оган кушпен араласуы 1994 жылы Эм]рзак Султангазинд) президентт)ктен ез 147